PROJEKT SYSTEMOWY KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY

Transkrypt

1 PROJEKT SYSTEMOWY KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY OCENY STANU I PERSPEKTYW ROZWOJU ZAWODOWEGO W REGIONIE LUBELSKIM. STUDENCI OSTATNICH LAT STUDIÓW UCZELNI LUBELSKICH Ekspertyza naukowa Dr Renata Maciejewska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie rmaciejewska@op.pl Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1

2 Spis treści Wprowadzenie....3 Opis metody badawczej, doboru próby i charakterystyka zbiorowości próbnej. 7 Plany życiowe i aspiracje zawodowe 9 Podsumowanie..13 Wyobrażenia dotyczące sytuacji zawodowej Podsumowanie..21 Zakończenie..22 Bibliografia

3 Wprowadzenie Obecnie jesteśmy świadkami istotnych zmian strukturalnych dokonujących się na rynku pracy. Dotyczą one zarówno zjawisk ekonomicznych, głównie globalizacji rynków pracy, jak i zjawisk społeczno-kulturowych oraz psychospołecznych. Wydłużający się na okres dorosłości kryzys adolescencyjny skutkuje wyodrębnieniem nowego okresu rozwojowego jednostki określanego, jako okres wschodzącej dorosłości (Arnet 2000), któremu często towarzyszy zjawisko bezdecyzyjności. Niepewność jutra, impas decyzyjny, strach przed przyszłością, poczucie wyizolowania, te uczucia często towarzyszą wejściu absolwentów szkół wyższych na rynek pracy. Skutki występowania zjawiska bezdecyzyjności są widoczne min. w przypadkowych wyborach ścieżek zawodowych młodzieży, w braku przemyślanej strategii planowania własnej kariery a także w braku perspektywicznego myślenia o własnym rozwoju zawodowym. Rozwój zawodowy jest procesem przebiegającym w czasie w ramach ogólnego rozwoju człowieka. Realizacja wszystkich potencjalnych możliwości jednostki wynika z naturalnego popędu do rozwoju, do wzrostu, do osiągnięcia swojej pełni. Teorie rozwoju zawodowego podkreślają, że proces ten rozpoczyna się w dzieciństwie i trwa do wieku dojrzałego, a jest ciągiem decyzji uwarunkowanych różnymi czynnikami w tym biologicznymi, psychologicznymi, ekonomicznymi a także społecznymi. K. Czarnecki definiuje rozwój zawodowy jako społecznie pożądany proces przemian kierunkowych jednostki (ilościowych i jakościowych, które warunkują jej aktywny i społecznie oczekiwany udział w przekształcaniu oraz doskonaleniu samego siebie i przez to swojego otoczenia materialnego, społecznego i kulturowego (Czarnecki 1985). Dwie najbardziej znane teorie rozwoju zawodowego oparte na koncepcji rozwoju osobistego wiążą się z nazwiskami D. Supera i E. Ginzberga. Koncentrują się one na szeregu rozproszonych w czasie zachowań wpływających na karierę zawodową oraz wskazują na istotną rolę koncepcji własnej osoby. Rozwój zawodowy, to proces wdrażania obrazu samego siebie. Poglądy ludzi na to, kim są, zostają odzwierciedlone w tym, co robią. Każdy człowiek w rozwoju zawodowym przechodzi 5 etapów, przy czym dla każdego z nich wyróżnić można zadanie rozwojowe, które musi zostać zrealizowane (Trzeciak, Drogosz-Zabłocka 1999). 3

4 Rys.1. Etapy rozwoju zawodowego Źródło:R. Maciejewska opracowanie własne W teorii rozwoju zawodowego D.E. Super podkreśla, iż rozwój zawodowy jest: postępującym, ciągłym i zwykle nieodwracalny procesem. wzorcowym i nieodwracalnym procesem celem, którego jest wybór zawodu, którego kryteria oparte są na tych samych zasadach dla wszystkich jednostek. procesem zawodowym. Cecha ta wskazuje na związek między dotychczasowym repertuarem zachowań jednostki a zadaniami, które muszą być wykonywane przez nią, a zawierają nowe wzory, które są prezentowane jednostce. To pociąga za sobą konieczność kompromisu pomiędzy czynnikami osobowościowymi a społecznymi. Pojęcie ja zaczyna się krystalizować w okresie dojrzewania i wówczas może być ono określone w terminach zawodowych. Czynniki obiektywne (obiektywność osobowościowych charakterystyk i obiektywność społeczna) odgrywają coraz większą rolę w rozwoju zawodowym wraz ze wzrostem wieku jednostki. Identyfikacja z rodzicami lub opiekunami wiąże się z rozwojem ról społecznych, także roli zawodowej. 4

5 Kierunek i tempo przechodzenia jednostki od jednego poziomu rozwoju zawodowego do drugiego jest uzależnione od jej inteligencji, pozycji społecznej i ekonomicznej jej rodziców, potrzeb jednostki, jej zainteresowań i wartości, a także od aktualnych warunków ekonomicznych kraju. Dziedzina zawodowa, którą jednostka wybiera, zależy od jej zainteresowań, wartości i potrzeb, jej identyfikacji z modelami ról zawodowych rodziców lub opiekunów oraz poziomu jej wykształcenia, a także od samej struktury zawodowej i jej kierunków oraz działalności jednostki do przystosowania się do tej struktury. Chociaż każdy zawód wymaga charakterystycznych dla niego zdolności, zainteresowań i cech osobowościowych jednostki, istnieje jednak w zakresie doboru zawodowego tolerancja pozwalająca jednostce na wybranie różnych specjalizacji w danym zawodzie, jak również na różnorodność w doborze zawodów przez daną jednostkę. Satysfakcja życiowa i zawodowa zależy od zakresu, w jakim jednostka może w swojej pracy dać wyraz własnym zdolnościom, zainteresowaniom, wartościom i cechom osobowości. Gdy jednostka może wyrazić w swojej pracy swój psychologiczny charakter, ma ona poczucie samorealizacji, przynależności i stałości. Ma bowiem możność wykonywania takiej roli zawodowej, która ją inspiruje i motywuje do efektywnej pracy. Stopień satysfakcji jednostki wynikający z jej pracy jest proporcjonalny do stopnia, w jakim jest ona w stanie dostosować do tej pracy swoje pojęcie ja. Praca i zawód stanowią główny czynnik kształtowania się osobowości człowieka i dla większości ludzi stanowią centrum zainteresowań. Rozwój zawodowy człowieka warunkowany jest wieloma zróżnicowanymi czynnikami, które skupiają się w życiu zawodowym ludzi w sposób sprzyjający ich rozwojowi bądź też utrudniający go. Według D.E. Supera istnieją 3 rodzaje wpływających w zasadniczy sposób na rozwój zawodowy człowieka: 1) czynnik roli, który wiąże się z pojęciem ja i z przyjęciem określonej roli zawodowej, 2) czynniki osobiste, takie jak: uzdolnienia, zainteresowania, wartości i postawy jednostki cała osobowość człowieka, 3) czynniki sytuacyjne, wyrażające położenie społeczno-ekonomiczne rodziców, przekonania religijne, atmosferę domową, postawę rodziców wobec dziecka, jego nauki i zawodu oraz ogólną sytuacje ekonomiczną kraju (Czarnecki 1985). 5

6 Za A. Bańką przyjęto, iż do najważniejszych, decydujących o rozwoju zawodowym współczesnego człowieka należą uwarunkowania psychologiczne: zainteresowania i zamiłowania, zdolności i uzdolnienia kierunkowe, plany i aspiracje życiowe i zawodowe, wiedza i doświadczenie indywidualne, motywy działania, postawy i nastawienia do rzeczywistości, cechy temperamentu (Bańka 1992). Do głównych czynności stymulujących rozwój zawodowy dorosłych należą między innymi: dokształcanie się w szkołach wyższego szczebla, w tej samej lub pokrewnej dziedzinie i zawodzie; doskonalenie się zawodowe na kursach specjalistycznych coraz wyższego stopnia oraz samodoskonalenie; wysyłanie pracowników na praktyki specjalistyczne do zakładów tej samej lub pokrewnej branży, ale mających nowocześniejszy park maszynowy oraz nowsze technologie wytwarzania; wysyłanie pracowników na dłuższe staże krajowe lub zagraniczne; powierzanie pracownikom zadań o szerszym charakterze w stosunku do wykonywanych i wyuczonych, celem rozwijania ich potencjalnych możliwości zawodowych; prowadzenie stałej, uzasadnionej oceny rozwoju pracowników; wysokie nagradzanie tych pracowników, którzy wyraźnie wyróżniają się swoją aktywnością, pracowitością solidnością wykonywania zadań i czynności zawodowych (Kozielicki 1986). Przedmiotem niniejszej ekspertyzy są rozważania na temat stanu i perspektyw rozwoju zawodowego studentów ostatnich lat studiów uczelni lubelskich. Zgodnie z założeniami teorii D. Supera rozwój zawodowy analizowanej grupy przypada na etap zajęcia pozycji (establishment). Z punktu widzenia ważności etapów jest to okres kluczowy w życiu zawodowym jednostki polegający na realizacji zadań zajęcia pozycji w preferowanym i odpowiednim polu zawodowym. Celem ekspertyzy jest udzielenie odpowiedzi na następujące 6

7 pytania badawcze: Czym warunkowany jest dalszy rozwój zawodowy studentów ostatnich lat studiów lubelskich uczelni? Czy współczesny rynek pracy jest obszarem przyjaznym dla studentów, absolwentów? Jaka jest skala planowanych migracji? Z uwagi na szczupłość danych GUS pełna i wyczerpująca analiza stanu i perspektyw rozwoju zawodowego studentów ostatnich lat studiów uczelni lubelskich nie jest możliwa. Ekspertyza została wzbogacona o dane z raportu Perspektywy ludzi młodych na rynku pracy 1 oraz dane statystyczne Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Lublinie. Opis metody badawczej, doboru próby i charakterystyka zbiorowości próbnej Badanie studentów jest elementem projektu badawczego Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny , realizowanego przez Urząd Statystyczny w Lublinie na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w ramach Priorytetu VIII Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.2 Transfer wiedzy, Poddziałanie Regionalne Strategie Innowacji Programu Kapitał Ludzki na lata Badanie studentów zostało zrealizowane w ramach drugiego cyklu badawczego w dniach od 15 października do 15 listopada 2011 roku przez sieć ankieterów Urzędu Statystycznego w Lublinie. Badanie, zgodnie z założeniami Metody badawczej dla projektu systemowego pt.: Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny zostało zrealizowane metodą wywiadu kwestionariuszowego. Dobór próby był celowy, mający odzwierciedlać proporcje w zakresie wielkości poszczególnych uczelni. Ponieważ próba jest nielosowa, niewielka i rozproszona jest niezwykle trudno wyciągać daleko idące wnioski z badań. Próba badawcza składała się z 200 studentów studiów stacjonarnych rekrutujących się z 16 uczelni, z którymi przeprowadzono wywiady na terenie Lublina (177 osób 9 uczelni), Białej Podlaskiej (8 osób 1 uczelnia), Chełma (7 osób 2 uczelnie), Zamościa (7 osób 3 uczelnie), Łukowa (1 osoba 1 uczelnia) (tab.1). 1 Raport Perspektywy ludzi młodych na rynku pracy dotyczy badań przeprowadzonych na terenie województwa lubelskiego, w ramach projektu systemowego Perspektywy ludzi młodych na rynku pracy, Europejskiego Funduszu Społecznego i Budżetu Państwa, Priorytet VI. Rynek pracy otwarty da wszystkich. Działanie 6.1. Poprawa dostępu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywności zawodowej w regionie. Poddziałanie Wsparcie powiatowych i wojewódzkich urzędów pracy w realizacji zadań na rzecz aktywności zawodowej osób bezrobotnych w regionie pl (data dostępu ) 7

8 Tab.1 : STRUKTURA PRÓBY ZE WZGLĘDU NA TYP UCZELNI Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany Ważne UMCS 56 28,0 28,0 28,0 KUL 33 16,5 16,5 44,5 PL 20 10,0 10,0 54,5 UP 22 11,0 11,0 65,5 WSZA w Zamościu 4 2,0 2,0 67,5 UM 14 7,0 7,0 74,5 PSW w Białej Podlaskiej 8 4,0 4,0 78,5 PWSZ w Chełmie 5 2,5 2,5 81,0 PWSZ w Zamościu 2 1,0 1,0 82,0 WSHE w Zamościu 1,5,5 82,5 WSPA w Lublinie 5 2,5 2,5 85,0 WSSP w Lublinie 7 3,5 3,5 88,5 WSEI w Lublinie 18 9,0 9,0 97,5 WSNS w Lublinie 2 1,0 1,0 98,5 WSBiA w Łukowie 1,5,5 99,0 WSSMKS w Chełmie 2 1,0 1,0 100,0 Ogółem ,0 100,0 Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.4 W próbie (rys.1) znalazło się najwięcej studentów kształcących się z zakresu nauk humanistycznych (41%) oraz nauk ekonomicznych (29%). Znacznie mniej z dziedzin usługowych (18%) i przyrodniczych (12%). Rys.1. Struktura próby według dziedziny kształcenia Dziedzina kształcenia Usługowe Przyrodnicze 12% 18% Ekonomiczne 29% Humanistyczne 41% Procent 8

9 Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.5 Łącznie zbadano 66 (33%) mężczyzn i 134 (67%) kobiety (tab. 2). Tak duża nadreprezentacja kobiet może mieć związek z przeważającą dziedziną kształcenia respondentów (nauki humanistyczne), którą zazwyczaj znacznie częściej wybierają kobiety niż mężczyźni. TAB.2 : STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG PŁCI Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany Ważne Mężczyzna 66 33,0 33,0 33,0 Kobieta ,0 67,0 100,0 Ogółem ,0 100,0 Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.6 Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania respondentów przed rozpoczęciem studiów, to najwięcej - 38% zamieszkiwało obszary wiejskie, znacznie mniej 31,5% miasta powyżej 45 tys. mieszkańców a najmniej 30% miasta poniżej 45 tys. (tab.3). TAB. 3: STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG MIEJSCOWOSC ZAMIESZKANIA PRZED STUDIAMI Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany Ważne Miasto 45 tys. lub większe 63 31,5 31,5 31,5 Miasto poniżej 45 tys ,0 30,0 61,5 Wieś 77 38,0 38,0 100,0 Ogółem ,0 100,0 Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.6 Warto zauważyć, iż zdecydowana większość badanych 80,5% przed rozpoczęciem studiów zamieszkiwała na terenie województwa lubelskiego. Pozostali wskazywali województwo podkarpackie 8%, lubuskie, dolnośląskie i wielkopolskie po 5% oraz świętokrzyskie 3%. Nieliczni pochodzili z mazowieckiego 2%, podlaskiego i małopolskiego po 1,5% a najmniej 1% z łódzkiego. Jaki stopień reprezentatywności charakteryzuje omawianą próbę? Biorąc pod uwagę 9

10 to, że próba jest: (1) nielosowa, (2) niewielka i (3) rozproszona jest niezwykle trudno szacować, że stopień reprezentatywności może być duży. Plany życiowe i aspiracje zawodowe Za A. Bańką (1992) przyjęto, iż plany życiowe oraz aspiracje zawodowe należą kluczowych czynników decydujących o rozwoju zawodowym współczesnego człowieka. Przez aspiracje będziemy rozumieli zespół dążeń wyznaczonych przez hierarchię celów, które jednostka akceptuje oraz definiuje, jako ważne i które przesądzają o jej planach życiowych. Są one czynnikiem silnie determinującym zachowania człowieka, współdecydującym nie tylko o życiowych planach, ale także o dalszych i bliższych zamierzeniach i pragnieniach, pobudzającym jednostki do aktywności związanej z ich realizacją (Sack, Iwańska 2002). T. Lewowicki wyróżnia trzy typy definicji aspiracji: 1) Aspiracje utożsamiane z pragnieniami, planami, a nawet marzeniami. Są one pragnieniami, które mają być realizowane, ale także pragnieniami, których człowiek nawet nie próbuje realizować. 2) Aspiracje określane jako gotowość do działania, nastawienie na osiąganie jakiegoś celu. W tym przypadku jest ono bliższe pojęciu działania, gotowości do realizacji aspiracji. 3) Aspiracje związane z dążeniami, często dążeniami przejawianymi lub realizowanymi (Lewowicki 1987). Tab.4 : PLANY STUDENTÓW (ODPOWIEDZI WIELOKROTNE) Odpowiedzi Procent obserwacji N Procent Plany Planuje kontynuować naukę 47 23,2% 25,0% Planuje podjąć pracę naukowobadawcza 15 7,4% 8,0% Planuje pracować w firmie rodzinnej 2 1,0% 1,1% Planuje rozpocząć działalność na rachunek własny 32 15,8% 17,0% Planuje podjąć pracę w administracji publicznej 56 27,6% 29,8% 10

11 Planuje podjąć pracę najemna w sektorze produkcji lub usług 34 16,7% 18,1% Planuje inne nie związane z pracą/nauką 17 8,4% 9,0% Ogółem ,0% 108,0% Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.7 Respondenci najczęściej planują podjąć pracę w administracji publicznej (27,6%), niewiele mniej (23,2%) planuje kontynuować dalszą edukację (tab.4). Znacznie mniej wskazań otrzymały plany związane z podjęciem pracy najemnej w sektorze produkcji lub usług (16,7%) oraz rozpoczęcia prowadzenia własnej działalności (15,8%). Kolejne plany znacznie rzadsze dotyczyły: działań nie związanych z pracą/nauką (8,4%), podjęcia pracy naukowobadawczej (7,4%), oraz planów związanych z pracą w firmie rodzinnej (1%). TAB.5 : PLANY STUDENTÓW (ODPOWIEDZI WIELOKROTNE) WEDŁUG PŁCI Płeć Ogółem Mężczyzna Kobieta Plany Planuje kontynuować naukę N % 15,0% 29,7% Planuje podjąć pracę naukowobadawcza N % 8,3% 7,8% Planuje pracować w firmie rodzinnej N %,0% 1,6% Planuje rozpocząć działalność na rachunek własny N % 28,3% 11,7% Planuje podjąć pracę w administracji publicznej N % 23,3% 32,8% Planuje podjąć pracę najemna w sektorze produkcji lub usług N % 25,0% 14,8% Planuje inne nie związane z N

12 pracą/nauką % 8,3% 9,4% Ogółem N Procentowanie i podsumowanie ogółem są oparte na obserwacjach. Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.78 Plany kontynuowania dalszej nauki deklarują dwukrotnie częściej kobiety niż mężczyźni (odpowiednio: 29,7% i 15%), również kobiety znacznie częściej niż mężczyźni chciałyby pracować w administracji publicznej (odpowiednio: 32,8% i 23,3%) (tab.5). Deklaracje dotyczące rozpoczęcia prowadzenia własnej działalności gospodarczej znacznie częściej zgłaszali mężczyźni (28,3%) niż kobiety (11,7%), podobnie sytuacja wyglądała w przypadku planów związanych z podjęciem pracy najemnej w sektorze produkcji lub usług (odpowiednio 25% i 14,8%). Pracę naukowo-badawczą minimalnie częściej chcieli wykonywać mężczyźni niż kobiety (odpowiednio: 8,3% i 7,8%). Przejdźmy teraz do analizy planów studentów ze względu na typ uczelni (tab.6). Wśród studentów KUL jest najwięcej tych, którzy planują podjąć pracę naukowo-badawczą (18,8%), a także tych, którzy planują kontynuować dalszą naukę (28,1%). W uczelniach pozostałych studenci zdecydowanie najczęściej deklarują plany związane z kontynuowaniem dalszej nauki (42,2%). Zbliżone wartości odnotowano w czołowych lubelskich uczelniach w odniesieniu do zakładania własnej działalności gospodarczej. Najwięcej chętnych jest w UMCS (23,1%), nieco mniej w KUL (21,9%) oraz PL (21,1%). TAB.6 : PLANY STUDENTÓW (ODPOWIEDZI WIELOKROTNE) WEDŁUG UCZELNI Uczelnia UMCS KUL PL UP Pozostałe Ogółe m Plany Planuje kontynuować naukę N % 15,4% 28,1%,0% 14,3% 42,2% Planuje podjąć pracę naukowo-badawcza N % 5,8% 18,8% 5,3%,0% 7,8% Planuje pracować w firmie rodzinnej N % 1,9%,0% 5,3%,0%,0% 12

13 Planuje rozpocząć działalność na rachunek własny N % 23,1% 21,9% 21,1% 9,5% 10,9% Planuje podjąć pracę w administracji publicznej N % 36,5% 25,0% 15,8% 38,1% 28,1% Planuje podjąć pracę najemna w sektorze produkcji lub usług N % 25,0% 15,6% 31,6% 23,8% 7,8% Planuje inne nie związane z pracą/nauką N % 5,8% 6,3% 21,1% 23,8% 4,7% Ogółem N Procentowanie i podsumowanie ogółem są oparte na obserwacjach. Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.38 Rzadziej taką ścieżkę kariery zawodowej preferują studenci uczelni pozostałych (10, 9%) oraz UP (9,5%). Ciekawie prezentują się wyniki odnoszące się do planów związanych z podjęciem pracy w administracji publicznej. Taką formę aktywności zawodowej preferują studenci wszystkich uczelni. Najwięcej wskazań otrzymano wśród studentów UP (38,1%), UMCS (36,5%), pozostałych (28,1%), oraz KUL (25%), a najmniej chętnych w PL (15,8%). Pracę najemną w sektorze produkcji lub usług częściej chcą podjąć studenci PL (31,6%), UMCS (25%), UP (23,8%) niż studenci PL (15,8%) i uczelni pozostałych (7,8%). Podsumowanie: Zestawiając powyższe dane z danymi dotyczącymi dziedzin kształcenia (rys. 1) widać wyraźnie, iż respondenci preferują studia humanistyczne, które umożliwią im podjęcie zatrudnienia w administracji publicznej, gdzie z kolei przy dokonywaniu naboru preferowanymi kandydatami na stanowiska urzędnicze są osoby z wyższym wykształceniem humanistycznym (zob. art.6 ust. 4 pkt 2 ustawy z dnia 21 listopada 2008 roku o pracownikach samorządowych, Dz. U. z 2008r., Nr 223, poz z późn. zm.). Badani wybierając taką ścieżkę zawodową pragną uzyskać przede wszystkim stabilizację zawodową spychając na plan dalszy rozwój zawodowy oraz gratyfikację. Dotyczy to przede wszystkim kobiet, które wybierając zatrudnienie w tzw. budżetówce biorą pod uwagę stabilność i pewność zatrudnienia w okresie podejmowania wyborów życiowych związanych z założeniem rodziny i macierzyństwem. Biorąc pod uwagę stale rosnącą liczbę urzędników państwowych oraz 13

14 specyfikę regionu lubelskiego, w którym brakuje silnych ośrodków biznesowych i przemysłowych, taki sposób planowania przyszłości jest z jednej strony uzasadniony i racjonalny lecz odnosząc go do rozwoju zawodowego często skazuje respondentów na stagnację zawodową. Drugim w kolejności sposobem planowania przyszłości jest kontynuowanie nauki. Absolwenci studiów wyższych mają możliwość uzupełnienia i rozszerzenia swojej wiedzy na studiach podyplomowych bądź kontynuowania nauki na trzecim stopniu kształcenia. Z jednej strony, jak już wcześniej wspomniano dalsze kształcenie ma na celu pogłębienie i poszerzenie wiedzy i kwalifikacji już nabytych. Z drugiej strony jednak, przy tak dużej konkurencji na obecnym rynku pracy jest to odroczenie wejścia na ścieżkę kariery zawodowej w oczekiwaniu na lepszą koniunkturę. O ile w przypadku studiów podyplomowych kształcenie ogranicza się do 2 lub 3 semestrów, to w przypadku studiów doktoranckich jest to już dłuższa perspektywa czasowa. Jest to o tyle ryzykowna droga, gdyż skutkuje ukończeniem procesu kształcenia ok. 30 r.ż., i pomimo znaczącego rozwoju zawodowego na komercyjnym rynku pracy osoba taka nie jest atrakcyjnym kandydatem na pracownika. Przede wszystkim często nie posiada doświadczenia zawodowego, a także niejednokrotnie w porównaniu do swoich rówieśników nie ma ustabilizowanej sytuacji życiowej. Obecnie przy stale zmniejszającej się liczbie uczniów i studentów perspektywy zatrudnienia w szkolnictwie dramatycznie maleją. Sytuacja taka może powodować dalszą potrzebę reorientacji zawodowej, która będzie wymagała dodatkowego czasu. Dalsza szczegółowa analiza zjawiska nie jest możliwa ze względu na brak danych dotyczących omawianego zagadnienia. Wydaje się zasadne aby w przyszłości wzbogacić narzędzie badawcze o pytania szczegółowe dotyczące preferowanych form kontynuowania dalszej nauki oraz deklarowanego profilu dalszego kształcenia oraz chęci ponoszenia kwalifikacji zawodowych bądź też możliwości przekwalifikowania. Wyobrażenia dotyczące sytuacji zawodowej Rynek pracy ujawnił w ostatnich latach niezgodność oczekiwań pracodawców z kompetencjami, w jakie wyposażeni są absolwenci. Problem bezrobocia wśród młodzieży występuje na większą skalę niż wskazują oficjalne statystyki. Na polskim rynku edukacyjnym struktura podejmowanych wyborów kierunków studiów jest odzwierciedleniem okresowych mód i bardzo często efektem nieprzemyślanych decyzji. Wydaje się, iż wprowadzony monitoring losów absolwentów, obligatoryjny dla każdej uczelni, umożliwi analizę mocnych i słabych stron kształcenia na poszczególnych kierunkach w kontekście aktualnych potrzeb 14

15 rynku pracy. Ponadto uwzględnienie kryterium pracy w zawodzie i nie w zawodzie pozwala na ocenę adekwatności umiejętności dostarczanych w procesie edukacyjnym w ramach poszczególnych kierunków. Założono, iż na podstawie wyobrażeń studentów dotyczących sytuacji zawodowej można wnioskować o ich stopniu zadowolenia ze swojego stanu rozwoju zawodowego. Można założyć, że im większa pewność podjęcia pracy zgodnej z wykształceniem i kwalifikacjami tym wyższy stopień zadowolenia z własnego rozwoju zawodowego. Celem analiz zawartych w tym podrozdziale będzie uzyskanie odpowiedzi na dwa główne pytania: jaka część studentów ostatnich lat studiów widzi szanse podjęcia pracy (a) zgodnej z wykształceniem i kwalifikacjami, (b) satysfakcjonującej finansowo, oraz jaka część badanych deklaruje plany związane z emigracją? Zacznijmy od kwestii pierwszej. Optymistycznych odpowiedzi udzieliło łącznie 35% respondentów, w tym 28% swoje szanse oceniło 50/50, 6,5% jako raczej duże a zaledwie 0,5% jako duże. Znacznie więcej było odpowiedzi pesymistycznych 61,5%, w tym 42% szanse określiło jako małe, a aż 19,5% jako małe lub żadne (tab.7). TAB.7 : SZANSE ZNALEZIENIA PRACY ZGODNEJ Z WYKSZTALCENIEM I KWALIFIKACJAMI Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany Ważne Duże 1 0,5 0,5 1,5 Raczej duże 13 6,5 6,5 7,0 50/ ,0 28,0 35,0 Raczej małe 84 42,0 42,0 77,0 Małe lub żadne 39 19,5 19,5 96,5 Trudno powiedzieć 7 3,5 3,5 100,0 Ogółem ,0 100,0 Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.10 Analizując problem z perspektywy płci respondentów, okazuje się, iż kobiety częściej niż mężczyźni oceniają swoje szanse jako duże (odpowiednio 7,5% i 6,1%), i małe lub żadne (odpowiednio 64,9% i 54,5%) natomiast mężczyźni częściej niż kobiety szacują swoje szanse jako 50/50 (odpowiednio 36,4% i 23,9). TAB.8 : SZANSE ZNALEZIENIA PRACY ZGODNEJ Z WYKSZTAŁCENIEM I KWALIFIKACJAMI WEDŁUG UCZELNI Uczelnia Ogółem 15

16 UMCS KUL PL UP Pozostałe Szanse znalezienia pracy zgodnej z wykształceniem i kwalifikacjami Duże N % 3,6% 9,1% 5,0% 9,1% 8,7% 7,0% 50/50 N % 25,0% 18,2% 50,0% 27,3% 29,0% 28,0% Małe lub żadne N % 69,6% 72,7% 40,0% 59,1% 56,5% 61,5% Trudno powiedzieć N % 1,8%,0% 5,0% 4,5% 5,8% 3,5% Ogółem N % 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.23 Istnieje też wyraźna zależność pomiędzy oceną szans na znalezienie pracy zgodnej z wykształceniem i kwalifikacjami a uczelnią. Częściej swoje szanse jako duże i 50/50 oceniają studenci PL (55%), którzy wyraźnie na tle innych wyróżniają się optymistycznym nastawieniem do swojej przyszłości zawodowej. Słabiej swoje możliwości szacują studenci uczelni pozostałych (37,7%) i UP (36,4%) oraz UMCS (28,6%) i KUL (27,3%) (tab.8). Największy pesymizm przejawiali studenci KUL (72,2%) oraz UMCS (69,6%). Oni najgorzej oceniali swoje szanse znalezienia pracy zgodnej z wykształceniem i kwalifikacjami. Nieco mniejszy pesymizm prezentowali studenci UP (59,1%) i uczelni pozostałych (56,5%). Najniższy wskaźnik uzyskano wśród studentów PL (40%). Ciekawie prezentują się wyniki dotyczące szans znalezienia pracy zgodnej z wykształceniem według dziedziny kształcenia (tab.9). TAB. 9: SZANSE ZNALEZIENIA PRACY ZGODNEJ Z WYKSZTAŁCENIEM I KWALIFIKACJAMI WEDŁUG DZIEDZINY KSZTAŁCENIA Dziedzina kształcenia Ogółem Humanistyczne Ekonomiczne Przyrodnicze Usługowe Szanse znalezienia pracy Duże N zgodnej z wykształceniem i kwalifikacjami % 4,9% 5,2% 16,0% 8,6% 7,0% 50/50 N

17 % 20,7% 25,9% 44,0% 37,1% 28,0% Małe lub żadne N % 73,2% 65,5% 36,0% 45,7% 61,5% Trudno powiedzieć N % 1,2% 3,4% 4,0% 8,6% 3,5% Ogółem N % 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.23 Najwyżej (16%) i w granicach 50/50 (40%) swoje szanse oceniają studenci kształcący się w naukach przyrodniczych, następnie przedstawiciele dziedzin usługowych odpowiednio (8,6% i 37,1%), na kolejnym miejscu osoby studiujące nauki ekonomiczne (5,2% i 25,9%), zaś na ostatnim miejscu studenci nauk humanistycznych (4,9% i 20,7%). Największym pesymizmem w analizowanym aspekcie wykazali się przedstawiciele nauk humanistycznych (73,2%) i ekonomicznych (65,5%). Na trzecim miejscu znaleźli się studenci dziedzin usługowych (45,7%), a na kolejnym przyrodniczych (36%). TAB.10 : SZANSE ZNALEZIENIA PRACY SATYSFAKCJONUJĄCEJ FINANSOWO WEDŁUG UCZELNI Uczelnia Ogółem UMCS KUL PL UP Pozostałe Szanse znalezienia pracy satysfakcjonującej finansowo Duże N % 1,8%,0%,0% 4,5% 1,4% 1,5% 50/50 N % 12,5% 21,2% 20,0% 18,2% 21,7% 18,5% Małe lub żadne N % 78,6% 72,7% 75,0% 72,7% 71,0% 74,0% Trudno powiedzieć N % 7,1% 6,1% 5,0% 4,5% 5,8% 6,0% Ogółem N % 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.25 Analizując powiązania pomiędzy szansami znalezienia pracy satysfakcjonującej finansowo a typem uczelni, to okazuje się, że w zdecydowanej większości jako małe lub 17

18 żadne oceniają je studenci wszystkich analizowanych uczelni (74%) (tab.10). Wśród nich przodują studenci UMCS (78,6%), PL (75%), KUL i UP (72,7%) i uczelni pozostałych (71%). Jako 50/50 18,5% badanych (uczelnie pozostałe 21,7%, KUL 21,2%, PL 20%, UP 18,2% i UMSC 12,5%), natomiast jako duże oceniło zaledwie 1,5% wszystkich badanych. Zbliżone wyniki uzyskano w odniesieniu do szans znalezienia pracy satysfakcjonującej finansowo według dziedziny kształcenia (tab.11). TAB.11 : SZANSE ZNALEZIENIA PRACY SATYSFAKCJONUJĄCEJ FINANSOWO WEDŁUG DZIEDZINY KSZTAŁCENIA Dziedzina kształcenia Ogółem Humanistyczne Ekonomiczne Przyrodnicze Usługowe Szanse znalezienia pracy satysfakcjonującej finansowo Duże N % 1,2% 3,4%,0%,0% 1,5% 50/50 N % 17,1% 15,5% 28,0% 20,0% 18,5% Małe lub żadne N % 75,6% 75,9% 72,0% 68,6% 74,0% Trudno powiedzieć N % 6,1% 5,2%,0% 11,4% 6,0% Ogółem N % 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.26 Swoje szanse jako małe lub żadne oceniło najwięcej studentów kształcących się w naukach ekonomicznych i humanistycznych (odpowiednio 75,9% i 75,6%), nieco mniej przyrodniczych (72%) i usługowych (68,6%). Szanse 50/50 najwyżej wskazali przedstawiciele nauk przyrodniczych (28%), nieco mniej usługowych (20%), humanistycznych (17,1%) i ekonomicznych (15,5%). Wśród ogólnych wskazań zaledwie 1,5% badanych oceniło swoje szanse jako duże. 18

19 W postrzeganiu możliwości zatrudnienia na lubelskim rynku pracy, kobiety są nieco większymi pesymistkami niż mężczyźni niemal 40% z nich uważa, że bardzo trudno jest znaleźć jakąkolwiek pracę, podczas gdy podobnego zdania jest już tylko 31% mężczyzn. Prezentację oczekiwań studentów związanych z przyszłym zatrudnieniem kończą wyniki dotyczące perspektyw znalezienia jakiejkolwiek pracy (tab. 12, rys. 2). Tab.12 : SZANSE ZNALEZIENIA PRACY JAKIEJKOLWIEK Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany Ważne Duże 16 8,0 8,0 8,0 Raczej duże 51 25,5 25,5 33,5 50/ ,5 41,5 75,0 Raczej małe 34 17,0 17,0 92,0 Małe lub żadne 8 4,0 4,0 96,0 Trudno powiedzieć 8 4,0 4,0 100,0 Ogółem ,0 100,0 Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s. 10 Rys. 2 Opinie lubelskich studentów na temat znalezienia pracy w województwie lubelskim Źródło: R. Maciejewska na podstawie: Perspektywy ludzi młodych na rynku pracy. Lublin 2011 s.29 (data dostępu ) Zarówno wyniki badań przeprowadzonych przez GUS na potrzeby projektu Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny , jak i dane uzyskane podczas realizacji projektu potwierdzają, stosunkowo złą opinię studentów na temat perspektyw zatrudnienia na lubelskim rynku pracy. Według GUS swoją szansę znalezienia jakiejkolwiek pracy w regionie widzi tylko 1/3 studentów (tab.13), najczęściej Politechniki Lubelskiej (70%), rzadziej 19

20 Uniwersytetu Przyrodniczego (40,9%) i KUL (39,4%), jeszcze rzadziej UMCS (32,1%). Odsetek ten jest najniższy wśród uczelni pozostałych. Podobne wyniki uzyskano w badaniach Perspektywy ludzi młodych na rynku pracy. Z opinią, iż bardzo trudno jest znaleźć jakąkolwiek pracę zgodziło się 43% badanych studentów (rys. 2). Zbliżone wyniki, w omawianej kwestii, otrzymano również podczas badań studentów czterech czołowych uczelni wyższych w Lublinie 2. Badani studenci IV roku studiów nisko oceniali zapotrzebowanie na własny zawód na lubelskim rynku pracy. Ponadto spodziewali się problemów związanych z podjęciem pracy w zawodzie (UMCS 67,6%, KUL 66,5%, PL 51,3%, AR 69,6%). Powyższe wyniki doskonale korespondują ze statystykami WUP w Lublinie dotyczącymi szkół wyższych sklasyfikowanych według poziomu bezrobocia absolwentów W województwie lubelskim za dużo osób kształci się lub skończyło studia na kierunkach humanistycznych/społecznych/pedagogicznych. Absolwenci tych dziedzin mają duże trudności ze znalezieniem pracy na lokalnym rynku pracy. Najwięcej bezrobotnych jest po kierunkach takich jak: pedagogika, administracja, ekonomia, rolnictwo, politologia i nauki społeczne oraz prawo, filologia polska i ochrona środowiska. Ponadto z analizy wynika, że na rynku pracy popyt na absolwentów najczęściej wybieranych kierunków już od dawna jest niższy od podaży. Innym narzędziem służącym do badania stanu i perspektyw rozwoju zawodowego był zestaw pytań dotyczących planów związanych z migracją poza granice województwa lubelskiego. Wykształcenie uzyskiwane w toku studiów należy traktować jak kapitał, który będzie procentował dla gospodarki, tylko czy na pewno dla Polski? Jaka jest skala planowanych migracji? Na podstawie analizy wypowiedzi studentów okazało się, iż 1/5 z nich wiąże swoją przyszłość z województwem lubelskim; sumując deklaracje pozytywne ( raczej tak ) stanowi to 47,5%. Odpowiedzi negatywne to (łącznie) 34,5%. Nie ma zdania w tej kwestii aż 18% studentów. Po zakończeniu studiów chce opuścić Lubelszczyznę 40% studentów. Należy przy tym brać pod uwagę aż 18,5% niezdecydowanych. Nie zamierza wyjeżdżać z regionu jedynie 12,5% studentów. 3. TAB.13 : CZY WIĄŻE PRZYSZŁOŚĆ Z WOJEWÓDZTWEM LUBELSKIM WEDŁUG UCZELNI 2 Badania zrealizowane w Pracowni Metod i Technik Badawczych Instytutu Socjologii UMCS w Lublinie w okresie od kwietnia 2000 do czerwca 2001 roku wśród 2296 studentów: UMCS (1083 respondentów), KUL (338), PL (379), AR (499). 3 Ranking szkół wyższych według poziomu bezrobocia absolwentów; WUP Lublin,2009; [z] 20

21 Uczelnia Ogółem UMCS KUL PL UP Pozostałe Czy wiąże przyszłość z województwem lubelskim Tak N % 21,4% 18,2% 20,0% 31,8% 17,4% 20,5% Raczej tak N % 35,7% 24,2% 40,0% 18,2% 20,3% 27,0% Raczej nie N % 17,9% 30,3% 15,0% 27,3% 24,6% 23,0% Nie N % 10,7% 6,1% 5,0% 13,6% 15,9% 11,5% Trudno powiedzieć N % 14,3% 21,2% 20,0% 9,1% 21,7% 18,0% Ogółem N % 100,0% 100,0% 100,0 % 100,0% 100,0% 100,0% Źródło: II cykl badawczy w KIL w kontekście analiz statystycznych badanie studentów, mieszkańców województwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, Lublin 2011 s.13 Z Lubelszczyzną swoje plany wiążą najczęściej studenci PL (60%) i UMCS (57,1%), nieco rzadziej UP (50%) (tab. 13). Rzadziej czynią to studenci KUL (42,4%), najrzadziej uczelni pozostałych (37,7%). Natomiast z regionem lubelskim plany wiążą najczęściej studenci kierunków humanistycznych (53,7%), rzadziej pozostałych (ok %). Po zakończeniu studiów opuszczenie Lubelszczyzny planują najczęściej studenci UMCS i uczelni pozostałych (ok. 43%), nieco rzadziej studenci PL i UP (ok %). Najrzadziej Lubelszczyznę chcą opuścić studenci KUL (ok. 30%). Warto dodać, że wyjazd z Lubelszczyzny po studiach częściej planują studenci, którzy oceniają swoje szanse na znalezienie jakiejkolwiek pracy jako małe lub żadne (61,9%) niż, studenci, którzy te szanse oceniają jako duże (38,8%). Widać wyraźnie, że deklaracje wyjazdu poza województwo lubelskie są ściśle skorelowane z oceną szans znalezienia pracy po studiach. Podsumowanie: Zdecydowana większość studentów (68,5%) postrzega swoja przyszłość w kontekście pracy zawodowej (zob. tab. 4 s. 9). Należy podkreślić, że pomimo różnego charakteru uczelni i różnych dziedzin kształcenia wykonywanie pracy zgodnej z kwalifikacjami i satysfakcjonującej zawodowo to główny cel życiowy badanych. Według GUS swoją szansę znalezienia jakiejkolwiek pracy w regionie widzi tylko 1/3 studentów (tab.13), najczęściej PL (70%), rzadziej UP (40,9%) i KUL (39,4%), jeszcze 21

22 rzadziej UMCS (32,1%). Odsetek ten jest najniższy wśród uczelni pozostałych. Wskazuje to na fakt, że osoby z bardziej specjalistyczną wiedzą (absolwenci PL), w większym stopniu są zdania, że ich kompetencje i kwalifikacje umożliwią im znalezienie pracy. Wiedzę ze studiów w pracy nie wykorzystuje lub wykorzystuje w niewielkim stopniu prawie 80% studentów. Należy jednak zaznaczyć, że w większości przypadków praca aktualnie wykonywana przez studentów to praca dorywcza, najczęściej nie związana z kierunkiem studiów. Można więc domniemywać, iż studenci UP, KUL, UMCS oraz uczelni pozostałych, o ile pozostaną na terenie województwa lubelskiego, będą musieli zadbać o swój dalszy rozwój zawodowy i będą zmuszeni podnosić swoje kwalifikacje lub też przekwalifikowywać się. Na podstawie wyników badań można zauważyć, że zjawisko zróżnicowania przekonań studentów, co do swoich szans znalezienia pracy na lokalnym rynku pracy przebiega przede wszystkim według klucza: specjalność zawodowa. Aż 70% studentów technicznych wywodzących się głownie z PL jest przekonanych, iż znajdzie jakąkolwiek pracę w województwie lubelskim. Dysponowanie odpowiednim zawodem, odpowiednimi kwalifikacjami i umiejętnościami pożądanymi przez pracodawców traktowane jest przez badanych jako bardziej skuteczny sposób radzenia sobie z realiami rynku pracy. Około 25% studentów z województwa kształci się na tzw. innych - niesklasyfikowanych uczelniach, które najczęściej kształcą w dziedzinach społeczno humanistycznych a więc tych nadwyżkowych i generujących największą liczbę bezrobotnych absolwentów. Na terenie województwa lubelskiego zdecydowanie niższy (niż średnio w kraju) jest za to udział studentów uczelni technicznych i ekonomicznych. W Polsce udział ten kształtuje się na poziomie 32% (16,5% na uczelniach ekonomicznych i 16,9% na uczelniach technicznych), natomiast w województwie lubelskim 13% (9,9% na uczelniach technicznych, a 2,7% ekonomicznych) 4. Bardziej optymistyczne wnioski można znaleźć w raporcie Perspektywy ludzi młodych na rynku pracy. Mimo stosunkowo złej opinii na temat perspektyw zatrudnienia na lubelskim rynku pracy, młodzież względnie dobrze ocenia swoje szanse na znalezienie pracy zgodnej ze swoimi kwalifikacjami i wykształceniem. Prawie 60% badanych uznaje, że w województwie lubelskim są pracodawcy, u których mogą znaleźć zatrudnienie. We wszystkich grupach młodzieży odpowiedzi prezentują się stosunkowo podobnie. Wiąże się to m.in. z wysoką samooceną własnych kompetencji i umiejętności (przynajmniej w grupie studentów). Połowa osób kończących szkoły wyższe uznaje poziom swoich kwalifikacji za przeciętny (około 40% 4 Bank Danych Lokalnych, (data dostępu ) 22

23 ocenia swoje kompetencje jako wysokie lub bardzo wysokie, a tylko 4% uznaje za niskie) (Perspektywy ludzi młodych na rynku pracy, 2011). Region lubelski po ukończeniu studiów częściej planują opuścić studenci kierunków przyrodniczych i usługowych (ok. 48%) niż kierunków humanistycznych i ekonomicznych (ok. 36%). Głównym kierunkiem wyjazdów będzie Warszawa (50% chcących wyjechać wskazało stolicę). Jako drugi i trzeci wybór najczęściej wskazywano Wrocław, Kraków i Poznań. Zakończenie Na potrzeby niniejszej ekspertyzy przyjęto za K. Czarneckim, iż rozwój zawodowy jest to społecznie pożądany proces przemian kierunkowych jednostki (ilościowych i jakościowych, które warunkują jej aktywny i społecznie oczekiwany udział w przekształcaniu oraz doskonaleniu samego siebie i przez to swojego otoczenia materialnego, społecznego i kulturowego (Czarnecki 1985). Z przeprowadzonej analizy materiału badawczego nie można bezpośrednio wyprowadzić jasnych konkluzji jest możliwe jedynie pośrednie wnioskowanie o stanie rozwoju zawodowego studentów ostatnich lat studiów lubelskich uczelni. Rozwój zawodowy badanej młodzieży obejmuje wielowymiarową przestrzeń własności. Ze względu na dostępne dane na potrzeby tego opracowania skoncentrowano się na wybranych wymiarach, które należy uznać za reprezentatywne dla zbioru cech wskaźnikowych definiujących sposób postrzegania własnego rozwoju zawodowego: 1) plany życiowe i aspiracje zawodowe (pogłębianie wiedzy i umiejętności oraz zamiar kontynuacji kształcenia, preferowane miejsce zatrudnienia) 2) wyobrażenia dotyczące sytuacji zawodowej (ocena własnych szans na rynku pracy, poziom wiedzy i umiejętności uzyskanych w czasie studiów, stopień przygotowania do wykonywania czynności zawodowych, poczucie zagrożenia bezrobociem, plany migracyjne). Należy zaznaczyć, że badani studenci nie stanowią homogenicznej zbiorowości. Do zasadniczych czynników dyferencjacji stanu oraz perspektyw rozwoju zawodowego należą przede wszystkim: zainteresowania i zamiłowania, zdolności i uzdolnienia kierunkowe, plany i aspiracje życiowe i zawodowe, wiedza i doświadczenie indywidualne, motywy działania, postawy i nastawienia do rzeczywistości, cechy temperamentu oraz rodzaj kierunku studiów, typ uczelni, płeć, pochodzenie społeczne, Ze względu na ograniczone dane zakres tego opracowania, szczegółowa prezentacja powiązań między tymi cechami a wyrażonymi 23

24 opiniami respondentów nie jest możliwa. Przyjęto zatem zasadę rozłącznej prezentacji otrzymanych wyników w poszczególnych uczelniach, co umożliwiło częściową obserwację polaryzacji zapatrywań badanych ze względu na dziedzinę kształcenia, rodzaj uczelni oraz płeć. Analiza materiału badawczego wskazała na interesujące problemy studentów ostatnich lat studiów lubelskich uczelni w zetknięciu z realiami rynku pracy. Ponadto pozwoliła odpowiedzieć na postawione pytania badawcze oraz wskazała na obszary problemowe w zakresie rozwoju zawodowego i umożliwiła sprecyzowanie propozycji ich rozwiązań. Czym warunkowany jest dalszy rozwój zawodowy studentów ostatnich lat studiów lubelskich uczelni? Dla badanych podjęcie studiów wyższych ma znaczenie przede wszystkim ze względu na realizację dążeń związanych z przyszłą pracą zawodową. W odpowiedzi na pytanie dotyczące planów respondenci wskazali na pracę w administracji publicznej (27,6%) oraz kontynuowanie edukacji (23,2%). Pracę na własny rachunek (samodzielnie lub w firmie rodzinnej) planuje 16,8%. Pracę w administracji publicznej preferują studenci UP (38,1%), UMCS (36,5%), pozostałych (28,1%), oraz KUL (25%), a najmniej chętnych w PL (15,8%). Pracę najemną w sektorze produkcji lub usług częściej chcą podjąć studenci PL (31,6%), UMCS (25%), UP (23,8%) niż studenci PL (15,8%) i uczelni pozostałych (7,8%). Jak już wcześniej wspomniano (zob. s.13) badani wybierając pracę w administracji publicznej chcą uzyskać przede wszystkim stabilizację zawodową. Praca w tym sektorze zapewnia wprawdzie poczucie bezpieczeństwa socjalnego ale jednocześnie skazuje na znikomą aktywność w procesie rozwoju zawodowego ograniczającą się do jednokierunkowej specjalizacji związanej z wykonywana pracą. Kolejnym sposobem planowania przyszłości jest kontynuowanie nauki. Taki wybór ścieżki zawodowej deklaruje niespełna ¼ badanych wśród, których przeważają studenci uczelni pozostałych (42,2%) i KUL (18,1%) najmniej chętnych jest wśród studentów UP (3%) i ich zupełny brak w PL. Kontynuacja dalszej nauki zapewnia dość intensywny rozwój zawodowy związany z rozwijaniem, podwyższaniem swoich kwalifikacji zawodowych a także zapewnia zmianę charakterystycznego wizerunku absolwenta uczelni wyższej, który dysponuje wyłącznie obszerną wiedzą, ale napotyka na trudności w uzyskaniu zatrudnienia z powodu braku praktycznych umiejętności. Studia doktoranckie bądź podyplomowe stanowią także platformę do wymiany doświadczeń pomiędzy studentami oraz są doskonałą okazją do nawiązywania nowych kontaktów społecznych. Ponadto zebranie danych na temat własnych 24

25 umiejętności przydatnych i brakujących stanowi ewaluację swojego systemu kształcenia, umożliwia jego modyfikację w kierunku większej korelacji wiedzy i umiejętności do potrzeb rynku pracy. Omówione wyżej prawidłowości można uznać za skutek odmienności dziedzin kształcenia. Analizy wskazują, że w wielu obszarach zatrudnienia pojawia się konieczność rozwoju karier zawodowych w sposób zdecydowanie odbiegający od formalnych kwalifikacji uzyskanych w czasie studiów (Bartoszek, 2003). Można więc postawić pytanie czy sami studenci są przekonani o tym, że wiedza zdobyta na uczelni musi być uzupełniania i pogłębiana? Badania J. Jezior dowodzą, że studentów ostatnich lat studiów cechuje niski poziom aktywności społecznej i relatywnie słabe przygotowanie do wejścia na rynek pracy (Jezior, 2004). Czy współczesny rynek pracy jest obszarem przyjaznym dla studentów, absolwentów? Dotychczasowe badania rynku pracy pod względem zatrudnialności i prognoz zatrudnienia dla poszczególnych grup zawodowych w niewystarczającym stopniu opisują sytuację i perspektywy absolwentów szkół wyższych. W badaniach GUS-u analizy dotyczące wykształcenia są przeprowadzone na bardzo ogólnym poziomie z uwzględnieniem wyłącznie poziomu wykształcenia. Studia wyższe pozwalają dobrze poznać daną dziedzinę, ale mają one najczęściej charakter teoretyczny i są głównie sposobem budowania kapitału kulturowego. Ze względu na kryterium rynkowe obecny proces nauczania wydaje się mało efektywny i oderwany od realiów rynku pracy. Absolwenci zdają sobie sprawę z faktu, że kończąc studia nie zostali wyposażeni w narzędzia niezbędne do pełnienia funkcji zawodowych. Wiedzę ze studiów w pracy nie wykorzystuje lub wykorzystuje w niewielkim stopniu prawie 80% studentów. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że większości przypadków praca aktualnie wykonywana przez studentów to praca dorywcza, najczęściej nie związana z kierunkiem studiów. Warto zatem postawić pytanie: czy w efekcie studiów absolwent wyższej uczelni uzyskuje przygotowanie zawodowe? Wydaje się, że w przypadku większości kierunków uniwersyteckich nie można mówić o uzyskaniu zawodu i umiejętności wykonywania zadań zawodowych raczej o wykształceniu w danym kierunku czy też specjalności. Dlatego też sytuacja na rynku pracy młodej inteligencji nie jawi się w jasnych barwach. Swoją szansę znalezienia jakiejkolwiek pracy w regionie widzi tylko 1/3 studentów, najczęściej Politechniki Lubelskiej (70%), rzadziej Uniwersytetu Przyrodniczego (40,9%) i KUL (39,4%), jeszcze rzadziej UMCS (32,1%). Odsetek ten jest najniższy wśród uczelni pozostałych. Szansy znalezienia pracy zgodnej z kwalifikacjami i wykształceniem upatruje tylko 7% studentów. Ponad 1/4 studentów obecnie pracuje lub oczekuje na jej podjęcie, z tym że jest to najczęściej praca dorywcza (najemna lub na własny rachunek) co stanowi blisko 25

26 60% pracujących. Pracę stałą posiada ok. 30% badanych. Wyniki wielu obecnie prowadzonych badań potwierdzają, że brak jest systemu kompleksowego diagnozowania obecnego i przyszłego zapotrzebowania na określone zawody, który umożliwiałby lepsze dostosowanie procesu edukacji do potrzeb rynku pracy. Występująca obecnie zbyt duża nadprodukcja absolwentów z dziedzin humanistyczno-społecznych skutkuje tym, iż po zakończeniu studiów wyższych zasilają oni grono bezrobotnych bądź wybierają inną drogę pozwalającą odroczyć wejście na rynek pracy dalszą edukację. Jaka jest skala planowanych migracji? Wyniki badań wskazują, iż po zakończeniu studiów chce opuścić Lubelszczyznę 40% studentów. Należy przy tym brać pod uwagę aż 18,5% niezdecydowanych. Nie zamierza wyjeżdżać z regionu jedynie 12,5% studentów. Po zakończeniu studiów opuszczenie Lubelszczyzny planują najczęściej studenci UMCS i uczelni pozostałych (ok. 43%), nieco rzadziej studenci Politechniki Lubelskiej i Uniwersytetu Przyrodniczego (ok %). Najrzadziej Lubelszczyznę chcą opuścić studenci KUL (ok. 30%). Region lubelski po ukończeniu studiów częściej planują opuścić studenci kierunków przyrodniczych i usługowych (ok. 48%) niż kierunków humanistycznych i ekonomicznych (ok. 36%). Z Lubelszczyzną swoje plany wiążą najczęściej studenci Politechniki Lubelskiej (60%) i UMCS (57,1%), nieco rzadziej Uniwersytetu Przyrodniczego (50%). Rzadziej czynią to studenci KUL (42,4%), najrzadziej uczelni pozostałych (37,7%). Na podstawie przedstawionych danych ujawnia się wyraźnie specyfika szkoły zawodowej, jaką niewątpliwie jest PL. Profil kształcenia tejże uczelni wymusza na studentach większą aktywność społeczną i zawodową. Studenci PL już na etapie studiów są osobami dysponującymi, częściej niż pozostali, dodatkowymi kwalifikacjami wpływającymi na wzrost ich atrakcyjności na rynku pracy, w czasie studiów podejmują pracę zarobkową uzyskując w ten sposób doświadczenie zawodowe (Jezior, 2004). Kolejny raz potwierdza się teza, że rodzaj kierunku kształcenia jest jednym z elementów odnalezienia się w realiach rynku pracy. Z przeprowadzonej analizy materiału empirycznego wynika, że studenci ostatnich lat studiów lubelskich uczelni mają poważne problemy związane ze stanem oraz perspektywami własnego rozwoju zawodowego. Niezbędne wydaje się, więc podjęcie bardziej skutecznych działań mających przeciwdziałać negatywnym konsekwencjom dezaktywności zawodowej tej grupy. Kierunki tych działań wyznacza lista słabych stron polskiego systemu edukacji nie tylko na poziomie szkolnictwa wyższego. Zgromadzony materiał pozwolił określić szereg praktycznych zaleceń dotyczących funkcjonowania instytucji związanych z edukacją i współpracy z biznesem. 26

27 Poniższa tabela (tab.15) przedstawia główne problemy w zakresie rozwoju zawodowego studentów, a także w obszarze systemu edukacji oraz propozycje rozwiązań tych problemów w formie rekomendacji: TAB.: 14 OBSZARY PROBLEMOWE W ZAKRESIE ROZWOJU ZAWODOWEGO STUDENTÓW I FORMY ICH ROZWIĄZANIA Stan obecny Działania naprawcze Brak wypracowanej i usystematyzowanej metodologii badań losów absolwentów. Wydaje się, że dobrze zaprogramowana koncepcja monitoringu losów absolwentów umożliwiłaby analizę mocnych i słabych stron kształcenia na poszczególnych kierunkach w kontekście aktualnych potrzeb rynku pracy. Uwzględnienie kryterium pracy w zawodzie i nie w zawodzie pozwala na ocenę adekwatności umiejętności dostarczanych w procesie edukacyjnym w ramach poszczególnych kierunków. Zebranie danych na temat umiejętności przydatnych i brakujących powinno stanowić podstawę do ewaluacji systemów kształcenia, umożliwić ich modyfikację w kierunku większej korelacji wiedzy i umiejętności do potrzeb rynku pracy. Należy w stopniu maksymalnym ujednolicić polską formę badań losów absolwentów do zastosowanej w krajach Europy Zachodniej. Umożliwi to przyszłą analizę porównawczą efektywności poszczególnych strategii kształcenia i zatrudnienia oraz wymianę doświadczeń na poziomie globalnym. Wyniki i prognozy opracowane przez Międzyresortowy Zespół ds. Badań Popytu na Pracę obejmują tzw. duże grupy zawodowe, w której np. absolwenci szkół wyższych mieszczą się zaledwie w dwóch potencjalnych grupach: samodzielnych specjalistów i inżynierów. Zestaw danych pochodzący ze wspominanych badań i analiz w bardzo ograniczonym stopniu pomaga kształtować politykę edukacyjną uczelni wyższych w zakresie rozbudowy wybranych istniejących oraz rozwijania nowych kierunków kształcenia. Co więcej nie dostarcza żadnych danych odnośnie do jakości kształcenia na poszczególnych kierunkach ani wytycznych, w jakim kierunku powinny być dokonane zmiany programowe w zakresie poszczególnych specjalności, tak aby kwalifikacje absolwentów były odpowiedzią na potrzeby regionalnego rynku pracy, co z kolei odpowiadać winno celom strategicznym rozwoju regionalnego. Należy wprowadzić systematyczny monitoring popytu i realnych potrzeb w zakresie szkolnictwa wyższego. Do pełnej analizy obszarów dostosowania i niedostosowania kwalifikacji absolwentów do potrzeb pracodawców potrzebne są dane zebrane od pełnej populacji zarówno od bezrobotnych, od osób posiadających pracę, jak również od młodych przedsiębiorców czyli osób potrafiących obiektywnie cenić swoje zarówno mocne strony, jak i braki w zakresie potrzebnych kompetencji aktualnie pożądanych przez rynek pracy. Na podstawie uzyskanych danych uczelnie będą mogły weryfikować swą ofertę edukacyjną, wykorzystywać informacje o karierach własnych absolwentów w marketingu edukacyjnym. Dość dokładnie rozpoznana jest sytuacja młodzieży absolwentów szkół na lokalnych rynkach pracy, opisana jednak jednowymiarowo, przez pryzmat bezrobocia, w kontekście utraty przez Polskę potencjału intelektualnego i modernizacyjnego (analizy GUS badanie losów absolwentów). Trudno jednak na podstawie tak agregowanych informacji w sposób efektywny dostosować, prowadzony na Na poziomie regionalnym, niezbędne jest dokonanie rzetelnej analizy perspektyw rozwojowych województwa i opracowania na tej podstawie strategii rozwoju edukacji. Systematyczne prowadzenie kompleksowych badań i analiz z zakresu rynku pracy i kształcenia zawierającej prognozy zapotrzebowania na poszczególne grupy zawodów i specjalności. Ścisła współpraca Lubelskiego Obserwatorium Pracy z 27