RAPORT KOŃCOWY. Raport aktualizacyjny w zakresie klastrów, sieci współpracy i zaufania w biznesie na Mazowszu. dla

Transkrypt

1 RAPORT KOŃCOWY Raport aktualizacyjny w zakresie klastrów, sieci współpracy i zaufania w biznesie na Mazowszu dla Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie Warszawa, sierpień 2015 ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 1

2 ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 2

3 Publikacja autorstwa zespołu ekspertów i konsultantów Bluehill Sp. z o.o. oraz Quality Watch Sp. z o.o. pod redakcją: Dr. Macieja Piotrowskiego Magdaleny Marciniak-Piotrowskiej Współautorzy: Dr Michał Thlon Katarzyna Dziedzic Copyright by Województwo Mazowieckie, Warszawa 2015 Poglądy i opinie wyrażone przez autorów nie muszą odzwierciedlać stanowiska Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Dotyczy projektu Nr POKL /09 pn. Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 3

4 Spis treści Wykaz użytych skrótów Streszczenie Summary Wprowadzenie Kontekst teoretyczny Kontekst badawczy Analiza desk research Analiza danych statystycznych CATI Panel ekspertów IDI/ITI FGI Analiza sieci wartości Odpowiedzi na postawione zagadnienia badania Diagnoza klastrów i inicjatyw klastrowych w województwie mazowieckim Wprowadzenie Liczba klastrów na Mazowszu w odniesieniu do roku Tendencje do tworzenia klastrów i inicjatyw klastrowych na Mazowszu. Przyczyny zmian w zakresie liczebności klastrów Przyczyny rozmieszczenia terytorialnego klastrów Zasoby finansowe klastrów Zarządzanie klastrami Identyfikacja nowych kierunków rozwoju klastrów w regionie Klastry dominujące charakterystyka, przyczyny, rodzaje firm-uczestników Klastry priorytetowe rodzaje, charakterystyka, obszar działania, identyfikacja działań regionu, które powodują, że są to klastry priorytetowe, analiza możliwości funkcjonowania klastrów priorytetowych bez wsparcia środkami zewnętrznymi Rozwój klastrów na Mazowszu. Efektywność współpracy Konsorcja projektowe w obrębie klastrów na Mazowszu analiza sytuacji, wpływ powstawania i funkcjonowania konsorcjów projektowych w obrębie klastra na konkurencyjność regionu Współpraca międzyklastrowa, sieciowanie klastrów na Mazowszu. Diagnoza sytuacji Klastry międzynarodowe Diagnoza sytuacji w odniesieniu do Mazowsza Czynniki ułatwiające nawiązywanie współpracy ponadnarodowej. Tworzenie i funkcjonowanie sieci współpracy. Identyfikacja dobrych praktyk Analiza sieci wartości ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 4

5 12.1. Wprowadzenie Mazowiecki Klaster ICT BioTechMed Digital Knowledge Cluster (EduKlaster Nowe Media w Edukacji) Współpraca z otoczeniem, ze szczególnym uwzględnieniem IOB i jednostek B+R Klastry a konkurencyjność Analiza innowacji społecznych i ich wpływu na powstawanie klastrów na terenie Mazowsza Zaufanie w biznesie analiza w kontekście liczby i struktury powstających na Mazowszu klastrów/inicjatyw klastrowych Polityka rozwoju oparta o klastry Skutki wsparcia klastrów Mazowsza środkami zewnętrznymi w latach Wsparcie funkcjonowania klastrów Mazowsza środkami zewnętrznymi w latach Analiza możliwości wprowadzenia innych rodzajów wsparcia klastrów/inicjatyw klastrowych na Mazowszu Prognozowane kierunki rozwoju klastrów Mazowsza Wnioski i rekomendacje Wnioski Rekomendacje W zakresie proponowanych kierunków rozwoju klastrów w regionie W zakresie sugerowanego modelu współpracy mazowieckich klastrów, w tym czynników zacieśniających współpracę z sektorem B+R pod kątem efektywniejszego wykorzystania jego potencjału W zakresie budowania zaufania ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 5

6 Wykaz użytych skrótów Skrót Znaczenie B+R Badania i rozwój, badawczo-rozwojowe (prace) BDL Bank Danych Lokalnych CATI Computer Assisted Telephone Interview/Telefoniczny wywiad wspomagany komputerowo CTT Centrum transferu technologii FGI Focus Group Interview ICT Technologie informacyjno-komunikacyjne IDI Bezpośredni wywiad pogłębiony ITI In-depth Telephone Interview/Telefoniczny wywiad pogłębiony IOB Instytucje otoczenia biznesu KE Komisja Europejska KKK Krajowe Klastry Kluczowe MNiSW Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego MRR Ministerstwo Rozwoju Regionalnego MŚP Małe i średnie przedsiębiorstwa NCBR Narodowe Centrum Badań i Rozwoju OMW Obszar metropolitalny Warszawy PARP Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości PE Panel ekspertów PKB Produkt krajowy brutto PKD Polska Klasyfikacja Działalności PO IG Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka PO IR Program Operacyjny Innowacyjny Rozwój PO KL Program Operacyjny Kapitał Ludzki PROW Program Rozwoju Obszarów Wiejskich RPO Regionalny Program Operacyjny RSI/RIS Regionalna Strategia Innowacji UE Unia Europejska UMWM Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w Warszawie UW Uniwersytet Warszawski WAT Wojskowa Akademia Techniczna WCK Wielkopolskie Centrum Klasteringu ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 6

7 1. Streszczenie Proces budowy i kształtowania się inicjatyw klastrowych/klastrów tworzonych w oparciu o różne źródła finansowania, zmieniające się programy operacyjne kolejnych okresów programowania trwa w województwie mazowieckim od kilkunastu lat. W tym okresie funkcjonowanie klastrów na Mazowszu, podobnie jak w całym kraju, ulegało istotnym zmianom. W województwie mazowieckim funkcjonuje bardzo wiele inicjatyw oraz przedsięwzięć odwołujących się do koncepcji klastra i stosujących to słowo w nazwie. Autorom niniejszego raportu udało się zidentyfikować 72 klastry/inicjatywy klastrowe działające na Mazowszu. Przy czym należy zaznaczyć, że część z nich przeszło do fazy uśpienia wraz z zakończeniem zewnętrznych źródeł finansowania współpracy (środków na wspólną promocję, spotkania, współpracę z jednostkami badawczorozwojowymi). Najwięcej klastrów/inicjatyw powstało w 2011, 2012 i 2014 r., zatem są to klastry bardzo młode. Popyt na zakładanie klastrów we wskazanych okresach, zapewne nieprzypadkowo, związany jest z dostępnością funduszy unijnych. Przykładowo w ramach Działania 1.6 RPO WM zostało dofinansowanych 21 powiązań kooperacyjnych, a łączna wartość projektów wyniosła blisko 110 mln złotych. Stanowi to zdecydowanie największą kwotę wydatkowaną na rozwój klastrów spośród wszystkich województw. Jednocześnie organizacje klastrowe mimo wielu działań promocyjnych podejmowanych w poprzedniej perspektywie finansowej nadal nie są rozpoznawalnym zjawiskiem wśród przedsiębiorców. Mazowieckie klastry/inicjatywy klastrowe funkcjonują zarówno w sektorach tradycyjnych, jak i nowoczesnych. Przy czym co należy uznać za wadę duży przyrost liczby klastrów nie przekłada się na równie dynamiczny przyrost członków poszczególnych klastrów. Zróżnicowany poziom masy krytycznej klastrów przekłada się na niespełnianie przez wiele z nich wymogów określonych dla Krajowych Klastrów Kluczowych. Większość badanych klastrów mazowieckich, podobnie zresztą jak większość klastrów w Polsce, powstało na skutek inicjatywy oddolnej bądź mieszanej. Cechą charakterystyczną mazowieckich klastrów jest reprezentowanie przez nie bardzo szerokiego spektrum branż, w tym zarówno branż z zakresu wysokich i średnich technologii, jak i tradycyjnych. Zdecydowana większość klastrów zlokalizowana jest w Warszawie. Tylko nieliczne znajdują się w innych miastach regionu (Radom, Płock, Pniewy, Ostrów Mazowiecka, Józefów, Grójec). Jest to pochodna faktu, że Warszawa wraz ze strefą podmiejską zajmują dominującą pozycję w województwie. Kluczową rolę w funkcjonowaniu mazowieckich klastrów odgrywa instytucja koordynatora. Niestety, 28 z 73 badanych członków mazowieckich klastrów nie było w stanie wymienić z nazwy koordynatora klastra, do którego przynależą, co może świadczyć o niezbyt aktywnej działalności koordynatora, ewentualnie o nikłym zaangażowaniu przedsiębiorców w działalność klastra. Sami koordynatorzy podkreślają konieczność dalszego wspierania ich działalności. W ostatnich trzech latach nie zaszły istotne zmiany w zakresie klastrów dominujących. Nadal są nimi te same podmioty, choć pojawiło się również kilka nowych, stosunkowo silnych i prężnie działających klastrów. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 7

8 Analizując działalność klastrów na Mazowszu w obszarze współpracy, bardzo rzadko można spotkać przypadki projektów, w których to grupa członków klastra zakłada konsorcjum projektowe na potrzeby aplikowania do konkursów i realizacji wspólnych projektów. Dominują przypadki, kiedy to koordynator klastra składa wniosek na realizację określonych działań, zaś członkowie klastra są beneficjentami tych projektów. Mało popularne jest również tworzenie konsorcjów projektowych mających na celu aplikowanie do międzynarodowych konkursów. Na podstawie przeprowadzonych badań można również stwierdzić, że wśród mazowieckich klastrów, w porównaniu do klastrów działających w innych województwach, zauważalna jest stosunkowo niska intensywność współpracy z innymi klastrami zarówno z województwa, jak i innych regionów Polski. Jednocześnie klastry działające w innych województwach Polski są dużo bardziej zdeterminowane, by się konsolidować. Aby zachęcić klastry do sieciowania się, potrzebna jest nie tylko pomoc administracji, ale również aktywność i determinacja samych klastrów. Jednym z najistotniejszych problemów, z jakimi borykają się klastry nie tylko w województwie mazowieckim, jest brak zasobów finansowych na ich utrzymanie. Jak wynika z Benchmarkingu klastrów przeprowadzonego w 2014 r. przez PARP, pogorszenie się sytuacji w zakresie zasobów finansowych jest charakterystyczne dla całego kraju. Wśród innych barier rozwoju klastrów/inicjatyw klastrowych w województwie mazowieckim są takie jak: niewystarczający poziom wzajemnego zaufania, niski poziom świadomości korzyści płynący ze współpracy klastrowej, niski poziom współpracy z sektorem B+R, niska aktywność międzynarodowa klastrów oraz niska aktywność/nieumiejętność w pozyskiwaniu środków finansowych. Bariery te pozostają aktualne od 2012 roku. W związku z powyższym należy uznać, że przed mazowieckimi klastrami/inicjatywami klastrowymi nadal stoi szereg wyzwań rozwojowych. W celu opracowania raportu aktualizacyjnego w zakresie klastrów, sieci współpracy i zaufania w biznesie na Mazowszu wykorzystano różne metody badawcze (m.in. analizę literatury, badania CATI, panel ekspertów, wywiady IDI i FGI). Raport został uzupełniony analizą sieci wartości oraz analizą dobrych praktyk. Zwieńczeniem raportu jest lista rekomendacji dotyczących takich zagadnień jak proponowane kierunki rozwoju klastrów w regionie, polityka proklastrowa, wsparcie tworzenia i rozwoju klastrów, wybór i wspieranie klastrów priorytetowych, funkcjonowanie klastrów międzynarodowych. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 8

9 2. Summary The process of establishing and development of the cluster initiatives/clusters on the basis of various sources of funding, changing operational programmes conditions through consecutive programming periods, lasts in Mazowieckie region for several years. In this period the process of development clusters underwent significant changes. In Mazowieckie region there are many different initiatives and projects referring to the concept of clusters as such. Authors of this report were able to identify 72 clusters/cluster initiatives operating in Mazowieckie region. At the same time it should be noted that some of them went to inactivity phase after the completion of external financing (funds for joint promotion, meetings, cooperation with research and development sector). Most clusters/initiatives were established in 2011, 2012 and 2014, therefore they are very young cooperation structures. The demand for the creation of clusters for the periods indicated, probably not coincidentally, is related to the availability of EU funds. For example, under Measure 1.6 of the Regional Operation Programme in Mazowieckie region, 21 cooperation initiatives were found, and the total value of the projects amounted to nearly 110 million zł. This represents by far the largest amount of money spend on the development of clusters among all regions in Poland. At the same time cluster organizations despite numerous promotional activities undertaken in the past financial perspective, are not widely recognized phenomenon among entrepreneurs. Mazowieckie clusters/cluster initiatives exist both in traditional sectors and modern ones. At the same time, what must be considered as a disadvantage, a large increase in the number of clusters does not translate into an equally dynamic growth of members in each cluster. The achieved critical mass of clusters only in few cases allows fulfillment of the requirements for the National Key Clusters. Most of the studied clusters in the Mazowieckie region, similarly as most of the clusters in Poland, were established as a result of a bottom-up or mixed approach. A characteristic feature of Mazovian clusters is a very wide spectrum of industries represented, including both industries in the field of high and medium technology, as well as traditional. The vast majority of clusters has its headquarters located in Warsaw. Only a few are located in other cities of the region (Radom, Plock, Pniewy, Ostrów Wielkopolski, of Joseph, Grójec). It results from the fact that Warsaw including its suburban zone has a dominant position in the region. A key role in the functioning of Mazovia clusters performs a coordinator. However, 28 out of 73 surveyed members of Mazovia clusters have not been able to provide the name of the cluster coordinator to which they belong, which may indicate a rather passive role of the coordinator in the cluster. Coordinators emphasize the necessity to finance further their activities. In the last three years there have been only slight changes among the dominant clusters. Still these are the same cooperation structures, although there are also some new relatively strong and dynamically operating clusters. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 9

10 Analyzing the activity of clusters in the area of cooperation, rarely can be observed a situation, in which members of the cluster establish a consortium for the sake of joint project realization. In most cases the coordinator of the cluster submits the project proposals, whereas the cluster members are only beneficiaries of such projects. Also not very common is establishing of project consortia with a goal to submit proposals for international programmes. Also on relatively low scale Mazovia clusters cooperate with other clusters from both Mazovia region and outside. At the same time clusters operating in other Polish regions are much more determined to consolidate. In order to encourage cluster networking, the support from governmental administration is required as well as readiness of the clusters. One of the main problems faced by clusters not only in the Mazowieckie region, but in the whole Poland, is the lack of financial resources for their maintenance. The benchmarking of the clusters initiative conducted in 2014 by PARP provided arguments that the financial situation of the clusters worsened (similarly as in other Polish regions). Among other non-financial barriers for the development of clusters/cluster initiatives are: insufficient level of mutual trust, the low level of awareness of the benefits resulting from the participation in a cluster, the low level of cooperation with R&D sector, low level of international activity among clusters and inability to raise funds from external sources. These barriers remain valid since Therefore, it is considered that as previously Mazovian clusters/cluster initiatives are still facing a number of development challenges. In order to prepare this report, a number of research methods have been adopted, such as desk research, CATI, experts panel of, in-depth interviews an focus group interviews). The report was supplemented by an analysis of clusters value network and good practices analysis. The final part of the report is a list of recommendations on such issues as clusters development directions, cluster support policy, support for the creation and development of clusters, selection and support of the priority clusters, internationalization of clusters. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 10

11 3. Wprowadzenie 3.1 Kontekst teoretyczny Cechą współczesnych procesów innowacyjnych jest ich usieciowienie. Badania nad klastrami są częścią nabierającej znaczenia dziedziny badań zwanej analizą sieciową, nazywanej nowym paradygmatem badawczym i nowym podejściem do problematyki konkurencyjności przedsiębiorstw 1. Sieci mogą być przedstawiane przez pryzmat określonego sposobu ich organizowania (znaczenie czynnościowe) lub form organizacyjnych, w których procesy te przebiegają (znaczenie rzeczowe). Ten co najmniej dualny sposób rozumienia usieciowienia jest dosyć powszechny wśród badaczy zajmujących się problematyką sieci jako takiej. Brak jednoznacznych definicji oraz odpowiedzi na kluczowe pytania dotyczące funkcjonowania sieci świadczy o tym, że jest to zjawisko nie tylko wysoce złożone, słabo ustrukturalizowane, ale niezwykle dynamicznie się rozwijające. Sieci mogą więc być definiowane jako pewna słabo wyodrębniona całość składająca się z wielu komórek lub pozycji (zajmowanych przez jednostki, firmy, jednostki biznesu, uniwersytety, rządy, klientów i innych aktorów) oraz powiązań i oddziaływań między nimi 2. Istnieje też pogląd, że za sieć można uznać pewien zestaw (zbiór) autonomicznych organizacji posiadających bezpośrednie lub pośrednie relacje wynikające z porozumień (aliansów) między uczestnikami grupy 3. Celem sieci jest uzyskiwanie przewagi konkurencyjnej dla poszczególnych uczestników sieci oraz często sieci jako całości. Cechą sieci jest możliwość wyznaczenia jej granic (choć często jest to trudne). Kluczowym zjawiskiem w definiowaniu sieci jest to, że relacje między przedsiębiorstwami w sieci są większe niż relacje między członkami sieci a zewnętrznymi (w stosunku do sieci) organizacjami. Kolejną cechą charakterystyczną sieci jest niezależność organizacji członków sieci i posiadanie przez nie autonomicznych celów gospodarczych, które mogą osiągać dzięki uczestnictwu w sieci. Kluczowym zjawiskiem występującym w sieci jest efekt sieci (network effect), czyli wpływ (negatywny lub pozytywny) sieci na poszczególnych jej członków (organizacje, przedsiębiorstwa). Network effect może polegać na następujących zjawiskach: zależność strategiczna polegająca na ograniczeniu wyborów strategicznych uczestników sieci; selekcja partnerów wynikająca z dopasowania (network fit/network fitness) 4, dyfuzja wiedzy w ramach sieci (dotycząca dobrych praktyk, szczególnie w zakresie zarządzania); minimalizacja ryzyka technologicznego (uczestnictwo w sieci daje lepsze możliwości wykorzystania wiodących technologii); sprzężenie zwrotne (positive feedback) oznacza na przykład korzystanie z efektu skali. Zgodnie z koncepcją networkingu przedsiębiorstwa powinny posiadać coraz wyższe zdolności współpracy z zewnętrznymi partnerami, takimi jak uniwersytety, jednostki badawcze czy też konkurenci posiadający szczególne umiejętności. Zewnętrzna współpraca pozwala na dostęp do zasobów szczególnie wiedzy, które nie mogą zostać wygenerowane wewnątrz pojedynczej organizacji. Sieć współpracujących podmiotów stanowi centralne miejsce lokalizacji innowacji, ponieważ dostarcza we właściwym czasie wiedzę 1 A. Surdej, Polityka państwa wobec sektora małych i średnich przedsiębiorstw we Włoszech, Warszawa M. Szymura-Tyc, Międzynarodowe sieci innowacyjne geneza i funkcjonowanie, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej, P. Pachura, Analiza potencjału budowania efektywnych struktur transgranicznych sieci innowacyjnych na przykładzie województwa śląskiego oraz regionów Czech i Słowacji, Częstochowa 2009, dostępny na [dostęp ]. 4 Koncepcja network fitness zaprezentowana została m.in. w publikacji Ard-Pieter de Man, Knowledge Management and Innovation in Networks, Elgar Publishing, Northampton ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 11

12 i inne zasoby niedostępne dla indywidualnie działającej organizacji. Współcześnie rdzeniem nowoczesnej gospodarki staje się struktura sieciowa. W ostatnich latach szczególnego znaczenia nabiera podejście do sieciowych struktur innowacyjnych z punktu widzenia regionu, opierające się na procesie tworzenia klastrów, co widoczne jest chociażby w dokumentach strategicznych. Sieci współpracy podmiotów oraz klastry są często ze sobą utożsamiane, ale nie zawsze jest to trafne podejście. Obie formy współpracy mają ze sobą wiele wspólnego, m.in. dobrowolność przynależności, luźne powiązania, podtrzymywanie wzajemnych relacji czy też samodzielność członków pod względem ekonomicznym i prawnym. Równocześnie klastry i sieci znacznie się między sobą różnią. Członkowie klastrów ze sobą współpracują, ale równocześnie konkurują, podczas gdy kontakty w sieciach oparte są wyłącznie na kooperacji. Dla klastrów ważną cechą jest geograficzna koncentracja podmiotów tych samych lub pokrewnych branż, natomiast sieci charakteryzują się brakiem ograniczeń geograficznych 5. Zidentyfikowanie oraz aktualna diagnoza struktur klastrowych na obszarze województwa mazowieckiego w kontekście bieżących potrzeb wzmacniania i sieciowania tych struktur jako czynników wpływających na wzrost konkurencyjności regionu wymagały badań z wykorzystaniem szeregu uzupełniających się metod badawczych, w szczególności z naciskiem na badania jakościowe, ale także analizy danych statystycznych i analizy danych wtórnych (desk research). Nie istnieje bowiem jedna i powszechnie akceptowana metoda identyfikacji klastrów. Przy czym trzeba mieć na uwadze, że określenie wpływu klastrów i inicjatyw klastrowych z województwa mazowieckiego na zwiększenie konkurencyjności regionu jest, podobnie jak samo pojęcie klastra, zadaniem wieloaspektowym i wielowymiarowym. W nawiązaniu do powyższego, na wstępie niezbędne jest dokonanie pewnych ustaleń terminologicznych. Warto przytoczyć przykładowe, funkcjonujące w literaturze przedmiotu definicje klastra. Przyjmuje się, że klaster to: geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących 6. specyficzna forma organizacji produkcji polegająca na koncentracji w bliskiej przestrzeni elastycznych przedsiębiorstw prowadzących komplementarną działalność gospodarczą. Podmioty te równocześnie współpracują i konkurują między sobą, posiadają także relacje z innymi instytucjami działającymi w danej sferze. Podstawą powstania klastra są kooperacyjne powiązania występujące pomiędzy podmiotami, generujące procesy powstawania specyficznej wiedzy oraz zwiększające zdolności adaptacyjne 7. geograficzne skupisko niezależnych podmiotów reprezentujących określoną specjalizację gospodarczą, współpracujących i konkurujących ze sobą w ramach łańcucha wartości. Współpraca w ramach klastra ma charakter sformalizowany, jest realizowana w wymiarze 5 M. Spychała, Fundusze unijne wspierające tworzenie i rozwój struktur klastrowych na przykładzie województwa wielkopolskiego, Definicja klastra wg M. Portera. 7 Definicja zamieszczona w Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do 2030 roku. Inteligentne Mazowsze, Warszawa ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 12

13 zarówno wertykalnym, jak i horyzontalnym i jest ukierunkowana na osiągnięcie założonych wspólnych celów. Klaster stanowi źródło korzyści i tworzy nową wartość dla wszystkich typów podmiotów uczestniczących w klastrze, takich jak przedsiębiorstwa, uczelnie i inne jednostki naukowe, instytucje otoczenia biznesu oraz pozostałe organizacje wspierające 8. Definicje klastrów tworzą także instytucje międzynarodowe oraz organizacje, co ma przełożenie na prowadzoną przez nie politykę. Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Rozwoju (UNIDO) zaproponowała definicję, według której klastry to: regionalne i terytorialne koncentracje firm produkujących i sprzedających podobne lub komplementarne produkty, a przez to zmuszonych do przezwyciężania podobnych problemów i wyzwań 9. Komisja Europejska przyjęła natomiast, że klastry to: skupiska niezależnych przedsiębiorstw nowo powstałych firm innowacyjnych, małych, średnich i dużych przedsiębiorstw oraz organizacji badawczych działających w określonym sektorze i regionie oraz mających na celu stymulowanie działalności innowacyjnej przez promowanie intensywnych kontaktów, współdzielenie zaplecza technicznego oraz wymianę wiedzy i doświadczeń oraz poprzez skuteczne przyczynianie się do transferu technologii, tworzenia sieci powiązań oraz rozpowszechniania informacji wśród przedsiębiorstw wchodzących w skład danego klastra 10. Dla Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) klaster stanowi: lokalne skupisko powiązanych horyzontalnie lub wertykalnie form działających w pokrewnych sektorach wraz z innymi instytucjami wobec nich komplementarnymi bądź też są to międzybranżowe sieci składające 11 się z niezależnych firm specjalizujących się w określonym ogniwie czy bazie wiedzy w łańcuchu wartości 12. W wielu różnych publikacjach przytaczane są inne definicje, które nie ułatwiają jednoznacznego rozumienia omawianego pojęcia. Zauważalny jest zatem chaos definicyjny i brak jednolitej wykładni terminu klaster. 8 Opracowanie systemu wyboru Krajowych Klastrów Kluczowych (Raport I Charakterystyka krajowego klastra kluczowego w oparciu o analizę źródeł wtórnych, J. Hołub-Iwan, Ł. Wielec, współpraca merytoryczna: D. Frączek, P. Kryjom (PARP), PARP, Warszawa 2014, s Analizy wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu, pod red. E. Wojnickiej, Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Warszawa-Rzeszów Wspólnotowe zasady ramowe dotyczące pomocy państwa na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną (2006/C 323/01). 11 T. Stryjakiewicz, W. Dyba: Organizacja przestrzenna i funkcjonowanie klastrów w województwie wielkopolskim, WROT Podobne definicje znaleźć można m.in. w publikacjach: Grycuka (2009), Dzierżanowskiego i Szultki (2012) ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 13

14 W niniejszej analizie proponuje się przyjęcie definicji klastra wypracowanej na potrzeby wyłonienia Krajowych Klastrów Kluczowych. Klaster geograficzne skupisko niezależnych podmiotów reprezentujących określoną specjalizację gospodarczą, współpracujących i konkurujących ze sobą w ramach łańcucha wartości. Współpraca w ramach klastra ma charakter sformalizowany, jest realizowana w wymiarze zarówno wertykalnym, jak i horyzontalnym i jest ukierunkowana na osiągnięcie założonych wspólnych celów. Klaster stanowi źródło korzyści i tworzy nową wartość dla wszystkich typów podmiotów uczestniczących w klastrze, takich jak przedsiębiorstwa, uczelnie i inne jednostki naukowe, instytucje otoczenia biznesu, administracja publiczna oraz pozostałe organizacje wspierające. Inne istotne pojęcia, które pojawiają się w niniejszym raporcie, to: Inicjatywa klastrowa forma organizacyjna gromadząca kluczowych graczy klastra na rzecz jego rozwoju 13, w tym także pewna formuła partnerstwa, która służy uzgadnianiu, a następnie wdrażaniu działań istotnych dla rozwoju danego skupiska firm i instytucji otoczenia 14. Pojęcie inicjatywy klastrowej, podobnie jak termin klaster, często bywa nadużywane. Koordynator klastra (ew. organizacja zarządzająca klastrem, organizacja klastrowa) to osoba prawna, która organizuje i animuje rozwój interakcji, powiązań, przepływów wiedzy i współpracy w klastrze, a także świadczy wyspecjalizowane usługi na rzecz firm i innych podmiotów działających w danym skupisku. Koordynator reprezentuje klaster w relacjach zewnętrznych, zajmuje się bieżącą administracją klastra i realizuje inne funkcje niezbędne do prawidłowego funkcjonowania klastra. W początkowych fazach rozwoju współpracy wspomniane funkcje pełni często nie instytucja, ale konkretna osoba określana jako animator klastra. Na późniejszym etapie, na poziomie operacyjnym także należy mówić o osobie, która jest określana mianem koordynatora lub menedżera klastra M. Dzierżanowski (red.), Kierunki i założenia polityki klastrowej w Polsce do 2020 roku. Rekomendacje grupy roboczej ds. polityki klastrowej, PARP, Warszawa 2012, s. 16. Szczegółowo patrz: L. Palmen, M. Baron, Przewodnik dla animatorów inicjatyw klastrowych w Polsce, PARP, Warszawa Niektórzy autorzy definiują także inicjatywę klastrową jako zorganizowane działania na rzecz rozwoju i wzrostu konkurencyjności klastra w regionie, obejmujące przedsiębiorstwa, administrację i/lub środowisko nauki (Örjan Sölvell, Göran Lindqvist, Christian Ketels, The Cluster Initiative Greenbook, Stockholm 2003; tłumaczenie pod tytułem Zielona księga inicjatyw klastrowych zrealizowane przez PARP jest dostępne w wersji elektronicznej na Portalu Innowacji 14 M. Dzierżanowski (red.), Kierunki i założenia polityki klastrowej w Polsce do 2020 roku. Rekomendacje grupy roboczej ds. polityki klastrowej, PARP, Warszawa Opracowanie systemu wyboru Krajowych Klastrów Kluczowych (Raport I Charakterystyka krajowego klastra kluczowego w oparciu o analizę źródeł wtórnych, J. Hołub-Iwan, Ł. Wielec, współpraca merytoryczna: D. Frączek, P. Kryjom (PARP), PARP, Warszawa 2014, s. 8. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 14

15 Fazy rozwoju klastra w literaturze przedmiotu wyróżnia się kilka faz cyklu życia klastra. Faza pierwsza (wylęgania/inkubacji) występuje, gdy kilka lub kilkanaście podmiotów zaczyna współpracować w podstawowej branży, wokół której organizuje się powiązanie kooperacyjne, realizując w ten sposób wspólne cele. Faza rozwoju charakteryzuje się przyłączaniem do klastra kolejnych przedsiębiorstw, w tym również podmiotów z tzw. sektorów pokrewnych i wspomagających, zachęcanych sukcesami firm już funkcjonujących w klastrze. W fazie dojrzałości klaster osiąga masę krytyczną rozwoju, koncentruje się w nim znaczna liczba przedsiębiorstw, ma on silne powiązania zewnętrzne, powstają w nim podmioty nowe oraz łączą się i przekształcają podmioty w nim istniejące. W fazie schyłku klastra następuje spadek powiązań między jego uczestnikami, jak również spadek konkurencyjności, np. na skutek starzenia się branży, wokół której klaster został zorganizowany. Klastry posiadające zdolność dostosowywania się do zmian w otoczeniu (zmian o charakterze rynkowym, technologicznym itp.) potrafią odwrócić tendencje schyłkowe poprzez przekształcenie struktur i relacji między uczestnikami klastra i transformację klastra w kierunku nowego obszaru wzrostu. Działania charakterystyczne dla fazy embrionalnej/wylęgania/inkubacji: tworzenie warunków środowiskowych niezbędnych dla rozwoju klastrów (lobbing na rzecz klastra, kontakty z władzami publicznymi); animacja kontaktów z ośrodkami badawczymi w sektorze; stworzenie własnej struktury organizacyjnej i wizerunku marki; przygotowanie strategicznego planu działania i współpracy; wyłanianie liderów będących lokomotywami rozwoju klastra. Aktywności podejmowane w fazie rozwoju: tworzenie relacji partnerstwa i zaufania wśród partnerów; tworzenie i rozwój własnych projektów; kształtowanie stabilnych podstaw finansowania rozwoju działalności klastra; realizacja wspólnej aktywności rynkowej (wspólne zamówienia, marketing itp.). Cechy charakterystyczne klastra w fazie dojrzałości: nowe produkty jako wynik wspólnych inicjatyw; własne patenty i innowacje; przyciągnięcie nowych inwestycji do regionu; internacjonalizacja klastra 16. Stadium rozwoju klastrów kryterium wyróżnienia klastrów zależne od stopnia samoświadomości i samoodnawialności klastra. Wyróżnia się: działające w pełni wykorzystujące swój potencjał; warunkiem wydaje się być w tym aspekcie sformalizowanie współpracy w ramach inicjatywy klastrowej; utajone istniejące, w których nie dochodzi jeszcze do wykorzystania szans, efektów synergicznych; 16 A. Nowakowska (red.), Benchmarking klastrów: opracowanie i opis metodyki benchmarkingu klastrów w Polsce, PARP, Warszawa 2010, s. 32. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 15

16 potencjalne takie, które mogłyby zaistnieć, lecz ciągle nie są spełnione kluczowe warunki lub brakuje kluczowych zasobów; nieaktywne lub pozostające w zawieszeniu takie, które działały, ale współpraca, np. częstotliwość spotkań, uległa pogorszeniu 17. Bez względu na model i typ klastra przedsiębiorstwa dążą do własnego rozwoju oraz osiągnięcia korzyści w wyniku zmniejszenia ryzyka działalności, podniesienia innowacyjności i zwiększenia produktywności. Współpraca sprawia, że koszty produkcji maleją, zwiększa się liczba zamówień, uczestnicy klastra mają ułatwiony dostęp do wiedzy eksperckiej, jak również wymiany doświadczeń. Innowacje społeczne rozwój i wdrażanie nowych pomysłów (produktów, usług, modeli) w celu zaspokojenia potrzeb społecznych oraz tworzenia nowych relacji społecznych i współpracy. Internacjonalizacja (umiędzynarodowienie) podejmowanie działalności poza granicami kraju macierzystego. W przedsiębiorstwach internacjonalizacja traktowana jest jako zaawansowane stadium ekspansji, zwykle następujące jako kolejne stadium po wzroście działalności eksportowej oraz rozpoczęcie działalności gospodarczej za granicą. W przypadku większości przedsiębiorstw z sektora MŚP za wysoki stopień ich internacjonalizacji uznać można sytuację, w której przedsiębiorstwo realizuje znaczną część swej sprzedaży w formie eksportu lub podejmuje kooperację z podmiotem zagranicznym. Niezależnie od formy i zakresu internacjonalizacja uznawana jest zarówno za przejaw, jak i warunek konkurencyjności przedsiębiorstw, a także regionów, państw oraz ugrupowań integracyjnych 18. Konkurencyjność regionu zdolność regionu, wystawionego na konkurencję międzynarodową, do osiągania relatywnie wysokiego poziomu dochodów i zatrudnienia M.K. Nowakowski (red.), Bariery internacjonalizacji przedsiębiorstwa, Key-Text, Warszawa 1997; N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2003; Sixth Periodic Report on the Social and Economic Situation and Development of the Regions of the European Union, Bruksela-Luksemburg Sixth Periodic Report on the Social and Economic Situation and Development of the Regions of the European Union, Bruksela-Luksemburg ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 16

17 3.2 Kontekst badawczy W wyniku realizacji badania opracowano raport badawczo-analityczny dotyczący klastrów, sieci współpracy i zaufania w biznesie na Mazowszu wraz z określeniem rekomendacji, w tym obszarze w kontekście zwiększenia konkurencyjności regionu. Celem przygotowania raportu badawczo-analitycznego było przedstawienie aktualnej diagnozy, analizy jakościowej i ilościowej klastrów Mazowsza w kontekście bieżących potrzeb wzmacniania i sieciowania tych struktur jako czynników wpływających na wzrost konkurencyjności regionu. W fazie gromadzenia danych badanie oparto na następujących technikach badawczych: desk research, CATI, Panel ekspertów, IDI, FGI, Analiza sieci wartości. Źródłem udzielenia odpowiedzi na postawione pytania badawcze było przeprowadzenie badań w czterech etapach (rys. 1). Rysunek 1. Etapy procesu badawczego I Etap Analiza danych zastanych i danych statystycznych (m.in. BDL, GUS, opracowania krajowe i regionalne, raporty z badań) Opracowanie metodologii badań II Etap Kontynuacja analizy danych zastanych i danych statystycznych Przeprowadzenie badań ilościowych metodą kwestionariuszową z zastosowaniem techniki CATI III Etap Weryfikacja wyników badania ilościowego CATI. W tym celu wykorzystano badania jakościowe (panel ekspertów, pogłębione wywiady indywidualne, zogniskowane wywiady grupowe) oraz analizę sieci wartości Analiza uzyskanych wyników IV Etap Opracowanie wniosków i rekomendacji Źródło: Opracowanie własne. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 17

18 Analiza desk research Badaniu poddano literaturę fachową w zakresie tworzenia sieci, w tym klastrów oraz zarządzania strategicznego, dostępne publikacje i raporty, ogólnodostępne bazy danych, a także dokumenty o charakterze strategicznym zorientowane na stymulowanie innowacyjności i kooperacji. Zbierane dane pochodziły również z publikacji prasowych i internetowych, katalogów, biuletynów, informacji na stronach WWW oraz innych źródeł. Ze względu na diagnostyczno-analityczny charakter niniejszego badania przeprowadzenie analizy desk research było jego bardzo istotną częścią. Metoda ta została wykorzystana do osiągnięcia celów badawczych, takich jak np. przedstawienie aktualnej diagnozy klastrów Mazowsza w kontekście bieżących potrzeb wzmacniania i sieciowania tych struktur jako czynników wpływających na wzrost konkurencyjności regionu. Posłużyła ona również sformułowaniu odpowiedzi na niektóre pytania badawcze oraz była istotną metodą pozyskania danych porównawczych pomiędzy Mazowszem a pozostałymi regionami i całym krajem Analiza danych statystycznych Analiza danych statystycznych stanowiła uzupełnienie analizy desk research w zakresie identyfikacji nowych kierunków rozwoju klastrów w regionie. W tym celu została poddana analizie liczba przedsiębiorstw w podziale na poszczególne branże oraz liczba zatrudnionych (według klasyfikacji PKD 2007), a następnie na poziomie NUTS 3 (subregiony) i/lub NUTS 4 (powiaty) został obliczony współczynnik lokalizacji (ang. location quotient). Współczynnik pozwolił na identyfikację koncentracji danych branż w województwie mazowieckim i w związku z tym posłużył do wstępnej analizy perspektyw i szans utworzenia nowych klastrów. Wyniki analizy danych statystycznych znalazły przełożenie na dalsze wnioskowanie i udzielenie odpowiedzi na cele badawcze, takie jak np. identyfikacja nowych kierunków rozwoju klastrów w regionie, porównanie z wybranymi województwami kraju. Analiza danych statystycznych sprowadziła się (w zależności od typu danych) do obliczenia miar rozkładu oraz indeksów dynamiki dla współczynnika lokalizacji. Jako miarę dynamiki zjawisk wykorzystano indeks przyrostów względnych, łańcuchowych w postaci rok poprzedni = CATI Technika CATI (wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo) została wykorzystana do pozyskania danych od przedstawicieli przedsiębiorstw. Badanie oparte na wylosowanej próbie pozwoliło na uchwycenie masowego wymiaru zjawiska, przeprowadzenie wnioskowania statystycznego i estymowania wyników dla całej populacji. Pomiar przeprowadzony został za pomocą wystandaryzowanego kwestionariusza zawierającego pytania z listą gotowych możliwych odpowiedzi (kafeterią) lub też pytaniami półotwartymi/otwartymi. Właściwe badanie poprzedził okres przygotowania elektronicznej wersji kwestionariusza CATI i matrycy kodowej, pilotaż skryptu kwestionariusza, szkolenia ankieterów i stworzenia bazy potencjalnych uczestników badania (operatu losowania). ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 18

19 Badaniu podlegały dwie grupy przedsiębiorstw: 1. posiadające siedzibę na terenie województwa mazowieckiego, należące do jednego z klastrów zlokalizowanych na terenie województwa; 2. posiadające siedzibę na terenie województwa mazowieckiego, nienależące do klastra próba kontrolna. Według szacunków wykonawcy na terenie województwa mazowieckiego do klastrów przynależy ok. 500 przedsiębiorstw. W związku z powyższym wykonawca przeprowadził badania CATI na próbie liczącej 73 przedsiębiorstwa należące do klastrów. Zakładany błąd oszacowania dla poziomu ufności 0,95 wynosi ok. 0,07, co jest wartością dopuszczalną w tego rodzaju badaniach przy ogólnie niskiej liczebności populacji. Operatem losowania była lista wszystkich przedsiębiorstw należących do klastrów, opracowana przez Wykonawcę w oparciu o listy członków publikowane na stronach WWW klastrów oraz informacje uzyskane bezpośrednio od koordynatorów klastrów. Dobór próby do badania odbył się według schematu losowania prostego, zależnego (wylosowane przedsiębiorstwa nie są zwracane do populacji można tylko jeden raz wylosować dany podmiot), co stanowi powszechną praktykę w realizacji badań ilościowych o charakterze gospodarczym. Tabela 1. Wielkość przedsiębiorstw należących do klastrów reprezentowanych przez uczestnika badania Wielkość podmiotów Procent wskazań 1 9 osób 35,62% osób 38,36% osób 15,07% 250 i więcej osób 10,96% Suma 100,00% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI, N=73 Badaniem objęto przedstawicieli następujących organizacji klastrowych: Tabela 2. Przynależność klastrowa przedsiębiorstw reprezentowanych przez uczestnika badania Nazwa klastra Liczba wskazań Optoklaster Mazowiecki Klaster Innowacyjnych Technologii Fotonicznych 9 Klaster Centrum Inżynierii Biomedycznej 8 Mazowiecki Klaster Efektywności Energetycznej i Odnawialnych Źródeł Energii 8 Klaster Ochrony i Monitoringu Zwierząt 7 EduKlaster Nowe Media w Edukacji 6 Klaster BioTechMed 6 Klaster Kosmiczny Mazovia 5 Klaster Nauk Medycznych i Biomedycznych Alice-Med 3 SpediGo Polish Group 3 Klaster konstrukcji i technologii lotniczych GENERAL AVIATION 3 EFA Energy from Algae Energia z Alg 2 Klaster e-innowacji 2 EUROPOLBUDATOM 2 Digital Knowlege Klaster 2 ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 19

20 Nazwa klastra Liczba wskazań Mazowiecki Klaster Peptydowy 1 Mazowiecki Klaster Lotniczy AVIATION MAZOVIA 1 Mazowiecki Klaster Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych (ICT) 1 Creative Communication Cluster 1 Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy Kolorowa Kotlina 1 Klaster Budownictwo - Polska Centralna 1 Klaster Green Cars 1 Suma 73 Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI. N=73 Aby wychwycić wpływ przynależności do klastrów na różne aspekty działalności przedsiębiorstw, przeprowadzono równolegle badania CATI na próbie przedsiębiorstw nienależących do klastrów (próba kontrolna), w liczbie umożliwiającej uzyskanie zbliżonego błędu oszacowania jako próby badawczej. Biorąc pod uwagę znacznie większą liczebność firm nienależących do klastrów, aby uzyskać analogiczny błąd oszacowania dla poziomu ufności 0,95, badaniami CATI zostało objętych 300 przedsiębiorstw nienależących do klastrów. Zastosowanie próby kontrolnej pozwoliło dokonać wnioskowania w zakresie wpływu przynależności do klastrów na wybrane zmienne poddane badaniu. Próba przedsiębiorstw została w tym przypadku dobrana w sposób losowo-warstwowy. Warstwami były zgrupowane sekcje PKD (ok. pięciu warstw), których udział procentowy odpowiadał strukturze przebadanej próby przedsiębiorstw należących do klastrów. Operatem losowania w tym przypadku była baza przedsiębiorstw Bisnode, która zawiera oprócz danych teleadresowych podmiotu także kod PKD podstawowej działalności w podziale na sekcje i działy. Tabela 3. Wielkość przedsiębiorstw niebędących członkami klastrów Wielkość podmiotów Procent wskazań 1 9 osób 46,33% osób 39,33% osób 10,67% 250 i więcej osób 3,67% Suma 100,00% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI. N=300 Dla ponad 70% badanych wiodącą branżą jest działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (sekcja M PKD), dla 11% zaś informacja i komunikacja (sekcja J PKD). Tabela 4. Sektory gospodarki reprezentowane przez przedsiębiorstwa uczestniczące w badaniu Sektor gospodarki Procent wskazań C PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE 8,00% G HANDEL HURTOWY I DETALICZNY, NAPRAWA POJAZDÓW SAMOCHODOWYCH, WŁĄCZAJĄC MOTOCYKLE 4,00% H TRANSPORT I GOSPODARKA MAGAZYNOWA 4,00% J INFORMACJA I KOMUNIKACJA 11,00% M DZIAŁALNOŚĆ PROFESJONALNA, NAUKOWA I TECHNICZNA 73,00% Suma 100,00% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI. N=300 ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 20

21 Panel ekspertów W celu pogłębienia diagnozy problematyki badawczej, w tym analizy danych, konsultacji wniosków oraz wypracowania rekomendacji przeprowadzono również badanie metodą panelu ekspertów. Został on zrealizowany zgodnie z zaleceniami metodologicznymi wypracowanymi przez Komisję Europejską w zakresie ewaluacji zjawisk społeczno-ekonomicznych 20. Do udziału w panelu ekspertów zostali zaproszeni przedstawiciele organizacji zarządzających klastrami i przedstawiciele instytucji odpowiedzialnych za politykę klastrową na poziomie centralnym/regionalnym oraz eksperci zewnętrzni posiadający interdyscyplinarną wiedzę z zakresu klasteringu, w tym wiedzę z zakresu polityki gospodarczej województwa mazowieckiego, w szczególności zagadnień związanych z polityką przedsiębiorczości i innowacyjności lub badań i rozwoju lub rozwoju regionalnego. Wszystkich ekspertów cechowała znajomość otoczenia systemowego i instytucjonalnego działalności gospodarczej i innowacyjnej w Polsce i w UE, polityki wspierania klastrów w Polsce i Unii IDI/ITI Wywiady IDI/ITI zostały przeprowadzone z ośmioma przedstawicielami koordynatorów klastrów. Ich celem było dotarcie do precyzyjnych informacji oraz poszerzenie wiedzy związanej z tematem. Uzupełnienie to było szczególnie istotne na etapie prognozowania kierunków rozwoju klastrów Mazowsza oraz formułowania wniosków i rekomendacji (proponowane kierunki rozwoju klastrów w regionie, sugerowany model współpracy klastrów, sposób budowania zaufania wśród firm w województwie mazowieckim). Sposób doboru klastrów do badania odbył się według schematu losowania prostego, gdzie operatem losowania był zaktualizowany wykaz klastrów FGI W ramach komponentu jakościowego wykonawca przeprowadził również dwie grupy fokusowe (FGI). Celem badań fokusowych było ustalenie w ramach poszczególnych grup elementów stymulujących lub hamujących rozwój klastra oraz analiza potrzeb w kontekście wspólnie identyfikowanych kierunków rozwoju w nadchodzących latach. Przy przeprowadzaniu grup fokusowych zastosowano celowy dobór próby. Grupy fokusowe zostały zorganizowane z zaproszonymi członkami klastrów, którzy zadeklarowali w wywiadach CATI istotne korzyści / duże trudności w działalności klastrowej Analiza sieci wartości Analizę sieci wartości przeprowadzono metodą ValueNet Works methodology opracowaną i rozwijaną przez Verna Allee w latach Metodologia przeprowadzenia analizy wartości sieci była oparta na wskazówkach zawartych w dokumencie Value Network Analysis and value conversion of tangible and intangible assets 21. Na potrzeby analizy wartości sieci zostało wykorzystane narzędzie GenIsis TM. Metodę tę cechuje innowacyjność oraz duża trafność w kontekście niniejszego przedmiotu zamówienia, szczególnie w zakresie analizy firm i instytucji, z jakimi 20 Evaluating Socio Economic Development, Sourcebook 2: Methods & Techniques Expert panels, Komisja Europejska ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 21

22 współpracują podmioty skupione w klastrach na Mazowszu ze szczególnym uwzględnieniem IOB i jednostek B+R. Wykorzystanie analizy sieci wartości według metody ValueNet Works pozwoliło na szczegółową analizę ról przyjmowanych przez poszczególnych uczestników klastra, ale również na ich wizualizację w postaci tworzenia map wartości oraz próbę kwantyfikacji nowo powstałych relacji. Warto nadmienić, że analiza sieci wartości skoncentrowała się przede wszystkim na nowo powstałych relacjach (wskutek uczestnictwa w klastrze) pomiędzy poszczególnymi podmiotami (typami podmiotów). Analizą sieci wartości zostały objęte trzy klastry działające w województwie mazowieckim: 1. Mazowiecki Klaster ICT; 2. BioTechMed; 3. Digital Knowledge Cluster (EduKlaster Nowe Media w Edukacji). Zostały one wybrane pod kątem znacznego poziomu rozwoju, potencjału rozwojowego, aktywności w zakresie pozyskiwania funduszy unijnych, wysokiej aktywności w zakresie stosowania innowacji w prowadzonej działalności, zasięgu terytorialnego i liczby powiązanych sektorów. Analiza sieci wartości została opracowana w oparciu o dane uzyskane na temat wybranych firm z ogólnodostępnych źródeł (np. stron WWW, raportów, analiz). Głównym źródłem danych dla tej analizy był tzw. telefoniczny wywiad swobodny (nieustrukturyzowany) przeprowadzony z koordynatorami, ewentualnie członkami klastrów. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 22

23 3.3. Odpowiedzi na postawione zagadnienia badania W poniższej tabeli pokazano, w których częściach raportu przedstawiono wyniki analizy w odniesieniu do postawionych zagadnień badawczych. Tabela 5. Macierz powiązań zagadnień/pytań badawczych z częściami analizy Lp. Zagadnienia/pytania badawcze Numer rozdziału, w którym udzielono odpowiedzi na dane zagadnienie 1. Liczba klastrów na Mazowszu w odniesieniu do roku 2012, przyczyny zmian, charakterystyka i przyczyny rozmieszczenia 4 terytorialnego 2. Aktualne powody uczestnictwa w klastrze/inicjatywie klastrowej na Mazowszu 8 3. Identyfikacja nowych kierunków rozwoju klastrów w regionie, porównanie z wybranymi województwami kraju 5 4. Diagnoza najbardziej dynamicznie rozwijających się klastrów na Mazowszu charakterystyka, przyczyny, rodzaje firm 6 uczestników 5. Klastry priorytetowe na Mazowszu rodzaje, charakterystyka, obszar działania, identyfikacja działań regionu, które powodują, że 7 są to klastry priorytetowe, analiza możliwości funkcjonowania klastrów priorytetowych bez wsparcia środkami zewnętrznymi 6. Współpraca międzyklastrowa, sieciowanie klastrów na Mazowszu diagnoza sytuacji, porównanie z wybranymi województwami 10 kraju 7. Klastry międzynarodowe diagnoza sytuacji w odniesieniu do Mazowsza (m.in. liczebność, struktura, sposób zarządzania, 9, 11 tworzenie i funkcjonowanie sieci współpracy, schematy finansowania, wymiana informacji, doświadczeń i know-how szczególnie w przypadku podmiotów chcących wejść na rynki zagraniczne, identyfikacja dobrych praktyk, skutki udziału w klastrach międzynarodowych dla aktorów klastra, wpływ funkcjonowania klastrów międzynarodowych na gospodarkę regionu, identyfikacja ewentualnych zagrożeń, czynniki ułatwiające nawiązywanie współpracy ponadnarodowej), porównanie z wybranymi województwami kraju 8. Aktualne pozytywne rezultaty współpracy w ramach klastrów na Mazowszu analiza zmian od 2012 r., identyfikacja nowych efektów 8, 9 funkcjonowania klastrów na Mazowszu 9. Efektywność współpracy firm w ramach klastrów w regionie Mazowsza analiza sytuacji od 2012 r. pod kątem wprowadzenia 8 wcześniej sugerowanych zmian zwiększających tę efektywność 10. Analiza firm i instytucji, z jakimi współpracują podmioty skupione w klastrach na Mazowszu ze szczególnym uwzględnieniem IOB, 12, 13 jednostek B+R charakterystyka współpracy, zmiany od 2012 r., przyczyny, prognozy, porównanie z wybranymi województwami kraju 11. Konsorcja projektowe w obrębie klastrów na Mazowszu analiza sytuacji, wpływ powstawania i funkcjonowania konsorcjów 9 projektowych w obrębie klastra na konkurencyjność regionu 12. Klastry na Mazowszu wpływ na konkurencyjność firm członków (analiza czynników wpływających na poziom konkurencyjności 14, 9, rodzaje, wagi; Charakterystyka przewagi konkurencyjnej firm działających w klastrach Operacyjnego Kapitał Ludzki Dotyczy projektu Nr POKL /09 pn. Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza.

24 Lp. Zagadnienia/pytania badawcze Numer rozdziału, w którym udzielono odpowiedzi na dane zagadnienie 13. Tendencje do tworzenia klastrów i inicjatyw klastrowych na Mazowszu diagnoza, analiza zmian w okresie od połowy 2012 r. (m.in. 4, dynamika, czynniki, które decydują o powstawaniu klastrów), skutki dla gospodarki regionu, porównanie z wybranymi województwami kraju 14. Wsparcie funkcjonowania klastrów Mazowsza środkami zewnętrznymi w latach analiza m.in. rodzajów dostępnego 17 wsparcia, przeznaczenia i wykorzystania wsparcia, konieczności wniesienia wkładu własnego 15. Skutki wsparcia klastrów Mazowsza środkami zewnętrznymi w latach analiza wpływu wykorzystanych środków na 18, 9 liczebność klastrów (ogółem i w podziale na branże), obszar ich funkcjonowania, wyniki gospodarcze w regionie, zmianę stadium rozwoju klastra 16. Wsparcie funkcjonowania klastrów Mazowsza środkami zewnętrznymi w latach analiza m.in. przewidywanych rodzajów 19 wsparcia, konieczności wniesienia wkładu własnego 17. Analiza możliwości wprowadzenia innych rodzajów wsparcia klastrów/inicjatyw klastrowych na Mazowszu np. ochrona własności 20 intelektualnej, promocja działań klastra, wsparcie w korzystaniu z infrastruktury badawczej, angażowanie/premiowanie udziału MŚP w klastrach, tworzenie warunków do powstawania i rozwoju klastrów (np. łagodniejsze wymogi formalne), sieciowanie klastrów, promowanie działań większego ryzyka podejmowanych przez klastry, likwidacja barier powstawania/rozwoju klastrów, rozwój platformy komunikacji, ukierunkowanie pomocy na klastry mające większy wpływ na gospodarkę Mazowsza (poprzez np. wzrost PKB czy zatrudnienia), praktyki stosowane przez inne województwa kraju 18. Działalność proklastrowa Mazowsza analiza sytuacji z uwzględnieniem wsparcia klastrów poprzez szkolenia, doradztwo, targi, 17 spotkania, konferencje, wymianę doświadczeń 19. Rozwój klastrów na Mazowszu analiza sytuacji w okresie od połowy 2012 roku: 4,18, 19, a) w podziale na obszary: działalność badawczo-rozwojowa, wsparcie międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw, poprawa jakości kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwach, stymulowanie współpracy branżowej b) oraz pod kątem: powstawania nowych przedsiębiorstw, zmiany świadomości korzyści płynących z funkcjonowania w klastrze, zmiany w zakresie zarządzania klastrem 20. Analiza innowacji społecznych i ich wpływu na powstawanie klastrów na terenie Mazowsza Analiza poziomu zaufania w biznesie w kontekście liczby i struktury powstających na Mazowszu klastrów/inicjatyw klastrowych, 17 porównanie z wybranymi województwami kraju 22. Analiza trwałości klastrów Mazowsza w odniesieniu do schematu ich powstania jako inicjatywy oddolnej/jako skutek 4 zachęt/wsparcia administracji lokalnej/regionalnej 23. Klastry jako czynnik identyfikacji obszarów koncentracji aktywności gospodarczej na Mazowszu analiza Sieciowanie klastrów Mazowsza wpływ sieciowania na rodzaj i skalę podejmowanych działań przez klaster. Wizerunek klastra 10 w sieci analiza wpływu na efektywność działań 25. Prognozowane kierunki rozwoju klastrów Mazowsza analiza ze szczególnym uwzględnieniem współpracy 21 Operacyjnego Kapitał Ludzki Dotyczy projektu Nr POKL /09 pn. Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 24

25 Lp. Zagadnienia/pytania badawcze Numer rozdziału, w którym udzielono odpowiedzi na dane zagadnienie ponadregionalnej i międzynarodowej 26. Wnioski i rekomendacje w odniesieniu do przeprowadzonej diagnozy i analizy tematu, ze szczególnym 22, 20 uwzględnieniem następujących tematów: a) Proponowane kierunki rozwoju klastrów w regionie m.in. polityka proklastrowa, wsparcie tworzenia i rozwoju klastrów, wybór i wspieranie klastrów priorytetowych, sieciowanie klastrów, funkcjonowanie klastrów międzynarodowych b) Sugerowany model współpracy mazowieckich klastrów, w tym czynniki zacieśniające współpracę z sektorem B+R pod kątem efektywniejszego wykorzystania jego potencjału c) Budowanie zaufania wśród firm Mazowsza 27. Przygotowanie koordynatorów klastrów w województwie mazowieckim do zarządzania klastrami 4, Poddanie badaniu zjawiska wykształcenia w ramach klastrów głębszych powiązań biznesowych pomiędzy poszczególnymi 12 uczestnikami (typami uczestników) np. utworzenia nowych relacji, w obrębie których tworzona jest nowa wartość (np. powiązania typu dostawca odbiorca produktów, ale także również bardziej złożone, np. pomiędzy jednostką B+R a producentem celem zwiększenia jakości i jednocześnie zwiększenia tworzonej wartości produkcji) 29. Identyfikacja funkcjonujących w województwie mazowieckim klastrów, które charakteryzuje istotny potencjał dla rozwoju gospodarki 6,7,12 i które są konkurencyjne w aspekcie międzynarodowym. Próba wyłonienie cech wspólnych tego rodzaju podmiotów i ocena ich szans na uzyskanie statusu Krajowego Klastra Kluczowego (KKK) 30. Przyczyny skłaniające podmioty do kooperacji w ramach struktur klastrowych. Znalezienie odpowiedzi na takie pytania, jak: 10 W jakim stopniu są to motywy o charakterze partykularnym (działanie dla dobra swojego i wąskiej grupy interesów)? Czy i w jakich okolicznościach pojawiają się bariery tworzenia sieci współpracy, następnie ich rozwoju? Czy są one ulokowane w mentalności ich potencjalnych uczestników czy też w otoczeniu? 31. 2Bariery ograniczające rozwój klastrów na Mazowszu. Analiza stopnia, w jakim są one niezależne od klastra (determinowane np. 10 4sytuacją makroekonomiczną), a w jakim mogą być przezwyciężone poprzez modyfikację przyjętego modelu/strategii rozwoju klastra,. w tym obowiązujących zasad współpracy oraz potencjału koordynatora Źródło: Opracowanie własne. Operacyjnego Kapitał Ludzki Dotyczy projektu Nr POKL /09 pn. Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 25

26 4. Diagnoza klastrów i inicjatyw klastrowych w województwie mazowieckim 4.1 Wprowadzenie Proces budowy i kształtowania się inicjatyw klastrowych/klastrów tworzonych w oparciu o różne źródła finansowania, zmieniające się programy operacyjne kolejnych okresów programowania trwa w naszym kraju od kilkunastu lat. W tym okresie funkcjonowanie klastrów w województwie mazowieckim ulegało istotnym zmianom, głównie ze względu na ciągły rozwój ich działalności oraz pojawianie się nowych obszarów wsparcia, ale także ukierunkowanie polityki państwa na podnoszenie poziomu innowacyjności polskiej gospodarki. Klastry powstawały też w wyniku oddolnego zapotrzebowania zgłaszanego bezpośrednio przez przedsiębiorców. Obecnie funkcjonuje wiele inicjatyw oraz przedsięwzięć odwołujących się do koncepcji klastra i stosujących to słowo w nazwie. Geneza, cele działania i struktura podmiotowa tych przedsięwzięć wykazują jednak duże zróżnicowanie. 4.2 Liczba klastrów na Mazowszu w odniesieniu do roku 2012 Na potrzeby analizy przeprowadzonej w ramach przedsięwzięcia PARP pn. Polskie klastry i polityka klastrowa zidentyfikowano, że do końca 2011 r. w województwie mazowieckim powstało łącznie 25 inicjatyw klastrowych. Z danych zawartych w Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza do 2020 roku. System wspierania innowacyjności oraz inteligentna specjalizacja regionu wynika, że w 2012 r. w województwie mazowieckim funkcjonowało około 45 inicjatyw klastrowych. Według zaś W. Pełki 22, na koniec marca 2012 r. w województwie mazowieckim można było zidentyfikować ponad 20 organizacji o charakterze powiązań klastrowych znajdujących się w różnych fazach rozwoju. W tej liczbie tylko kilka przypadków można było uznać za rozwinięte klastry, pozostałe miały charakter inicjatyw klastrowych. Natomiast według danych Urzędu Marszałkowskiego w 2014 r. w województwie działało około 53 inicjatyw klastrowych/klastrów 23. Z raportu pt.: Diagnoza obszaru metropolitalnego Warszawy opracowanego na zlecenie Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie wynika, że w 2014 r. w województwie mazowieckim funkcjonowało 25 klastrów/inicjatyw klastrowych, z czego 2 3były zlokalizowane w OMW (22 w Warszawie, jeden w gm. Pniewy) 24. Obecnie na mapie klastrów PARP, będącej największą bazą klastrów działających w Polsce, w województwie mazowieckim zostały oznaczone 34 klastry 25. Zauważalnym problemem jest brak szczegółowej inwentaryzacji mazowieckich klastrów na przestrzeni ostatnich lat. Potwierdzili to również eksperci, którzy wzięli udział w panelu ekspertów zorganizowanym na potrzeby niniejszego badania. 22 W. Pełka, Klastry w polityce rozwoju województwa mazowieckiego, 23 Departament Rozwoju Regionalnego i Funduszy Europejskich Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w Warszawie: Polityka klastrowa województwa mazowieckiego , Warszawa W. Dziemianowicz, M. Mackiewicz, K. Szmigiel-Rawska, Diagnoza obszaru metropolitalnego Warszawy. Raport syntetyczny, Geoprofit Wojciech Dziemianowicz, ECORYS Polska Sp. z o.o. na zlecenie Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie, Warszawa [stan na dzień ]. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 26

27 My tak naprawdę do końca nie wiemy, ile jest tych klastrów i czy one faktycznie jeszcze działają. Na pani mapie jest 35, na stronie urzędu marszałkowskiego jest 50 kilka ( ), natomiast tak naprawdę wiele z nich jest uśpionych. PE W oparciu o przeprowadzone przez autorów raportu badanie desk research klastrów/inicjatyw klastrowych zidentyfikowano 72 klastry/inicjatywy klastrowe (tabela 6). Jakkolwiek istnieje możliwość, że w regionie funkcjonują również inne, nieujęte w tabeli inicjatywy klastrowe. Mogą to być inicjatywy jeszcze nieujmowane w publikacjach i opracowaniach z zakresu klasteringu na Mazowszu. Z kolei część klastrów wykazanych poniżej mogło już zaprzestać faktycznej działalności wraz z zakończeniem realizacji projektów, dla których zostały powołane do życia, ewentualnie przejść do fazy uśpienia, tak jak jest to w przypadku Polskiego Klastra Motoryzacyjnego. Tabela 6. Lista klastrów z terenu województwa mazowieckiego Nazwa klastra 1. Klaster Nauk Medycznych i Biomedycznych AIice- Med Koordynator klastra Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego Polskiej Akademii Nauk 2. Klaster.info Sekwencja Sp. z o.o. 3. Mazowiecki Klaster BioTechMed BTM Innovations Sp. z o.o. 4. Creative Communication Cluster Polska Fundacja Komunikacji 5. Digital Knowledge Cluster (EduKlaster Nowe Fundacja Obserwatorium Zarządzania Media w Edukacji) 6. Klaster Budownictwo Polska Centralna Centrum Innowacji NOT 7. Klaster e-innowacji Ośrodek Innowacji i Rozwoju Technologii IT Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 8. Klaster Kosmiczny Mazovia Polskie Biuro ds. Przestrzeni Kosmicznej, Agencja Rozwoju Mazowsza S.A. 9. EFA Energy from Algae Energia z Alg Fundacja Komunalna 10. Klaster SpediGo Polish Group Sawa Logistics Sp. z o.o. 11. Klaster Telco 2.0 Fundacja LEM 12. Lacto Feed Rozwój Technologii Leczenia Fundacja Bank Mleka Kobiecego Żywieniowego Dzieci 13. Mazowiecki Klaster Efektywności Energetycznej Mazowiecka Agencja Energetyczna i Odnawialnych Źródeł Energii Sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie 14. Mazowiecki Klaster Owocowy Związek Sadowników Rzeczpospolitej Polskiej, Urząd Gminy Pniewy 15. Mazowiecki Klaster Lotniczy Aviation Mazovia Stowarzyszenie Młodych Inżynierów Lotnictwa 16. Mazowiecki Klaster Peptydowy Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego Polskiej Akademii Nauk 17. Mazowiecki Klaster Technologii Informacyjnych Stowarzyszenie Rozwoju Społecznoi Komunikacyjnych (ICT) Gospodarczego Wiedza 18. Mazowiecki Sojusz Energetyczny Instytut Agroenergetyki Sp. z o.o. 19. Optoklaster Mazowiecki Klaster Innowacyjnych Instytut Optyki Stosowanej im. prof. Technologii Fotonicznych Maksymiliana Pluty 20. Polski Klaster Motoryzacyjny Stowarzyszenie Producentów Części Motoryzacyjnych 21. Mazowiecki Klaster Chemiczny Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny S.A. 22. Poland to Europe Stowarzyszenie Poland to Europe 23. EUROPOLBUDATOM FUNDACJA WSZECHNICY BUDOWLANEJ 24. Mazowiecki Klaster Audytu i Consultingu Ecovis System Rewident Sp. z o.o. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 27

28 Nazwa klastra Koordynator klastra 25. Klaster Academia Economica Stowarzyszenie Academia Economica 26. Klaster Zielona Kuźnia Polska Izba Gospodarcza Zaawansowanych Technologii 27. Klaster GeoPoli Geodezyjna Izba Gospodarcza 28. Powiązanie Kooperacyjne Migracje.NET Animals Way Spółka Akcyjna 29. Klaster Centrum Inżynierii Biomedycznej Wojskowa Akademia Techniczna im. Jarosława Dąbrowskiego 30. Klaster Wołowiny Polskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego 31. Polski Klaster Technologii Mikrobiologicznych PROBIOCLUSTER Stowarzyszenie Ekosystem Dziedzictwo Natury 32. Klaster BioCeW Fundacja Centrum Rozwoju Innowacji 33. Klaster Roślinnych Produktów Leczniczych Narodowy Instytut Leków i Suplementów Diety 34. Klaster Leczenia Bólu Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego Polskiej Akademii Nauk 35. Mazowiecki Klaster Energetyczny Politechnika Radomska 36. Polski Klaster Edukacyjny Fundacja Zapobieganie Wypadkom Drogowym 37. Dolina Czystej Energii Solar-Energy S.A. 38. Polski Klaster AGD Instytut Energetyki Oddział Techniki Grzewczej i Sanitarnej w Radomiu 39. Klaster Inżynierii Kosmicznej i Satelitarnej Narodowa Agencja Promocji Zaawansowanych Technologii Spółka Akcyjna 40. Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy Kolorowa Kotlina Stowarzyszenie Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy Kolorowa Kotlina, Warszawa 41. Mazowiecki Klaster Małe Kina Społecznościowe Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki i Telekomunikacji, Warszawa 42. MultiShow Cluster MultiShow Solution for Polskie Stowarzyszenie Rozwoju Sports & Leisure Facilities Cluster Infrastruktury Sportu i Rekreacji IAKS, Warszawa 43. Mazowiecki klaster rolno-spożywczy MAKROS b.d. 44. Mazowiecki Klaster e-medycyny 45. MAK Mazowiecki Aktywizator Kulturalny 46. Mazowiecki Klaster Kreatywny KREA b.d. b.d. b.d. 47. Mazowiecki Klaster Technologii, Materiałów BUDMAT Bogdan Więcek i Maszyn BM3 48. Platforma Innowacji w Architekturze SMART Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki GRIDS i Telekomunikacji, Warszawa 49. Mazowiecki Klaster IT PK Soft Sp. z o.o., Warszawa 50. Klaster Polskich Producentów Mebli b.d. 51. Klaster Turystyczny Mazowsza Oddział Terenowy Stowarzyszenia Wolna Przedsiębiorczość Płock 52. Mazowiecki Klaster Wspólna przedsiębiorczość Fundacja Wspólna przedsiębiorczość ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 28

29 Nazwa klastra Koordynator klastra 53. Klaster konstrukcji i technologii lotniczych Wojskowa Akademia Techniczna General Aviation 54. Innowatorzy pl Fundacja Życzliwy Przedsiębiorca w Polsce 55. Klaster Przemysłowy Dawnych Terenów Stowarzyszenie na Rzecz Klastra Centralnego Okręgu Przemysłowego im. Premiera Przemysłowego Dawnych Terenów Eugeniusza Kwiatkowskiego Centralnego Okręgu Przemysłowego im. Premiera Eugeniusza Kwiatkowskiego 56. Klaster Technologii Human Cloud Fundacja na rzecz wspierania Technologii Human Cloud 57. Polski Klaster Medyczny Fundacja Europejskie Centrum Przedsiębiorczości 58. Naukowo-Technologiczny Klaster Samochodów Międzynarodowe Stowarzyszenie Ekologicznych Edukacyjno-Gospodarcze POLARAB 59. Klaster Green Cars b.d. 60. Klaster Technologiczne wsparcie innowacyjnych Instytut Lotnictwa projektów lotniczych 61. Multiklaster Mazovia b.d. 62. Klaster Bona Vita Stowarzyszenie Innowacje 63. Centralny Klaster Business Intelligence Fundacja Centralny Klaster Intelligence 64. Klaster TeleAkcelerator Fundacja Telefony Polskie 65. Klaster Ochrony i Monitoringu Zwierząt Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu 66. Klaster MazoviaMed Fundacja Europejskie Centrum Przedsiębiorczości 67. Polsko-Bułgarski Klaster Doradczy Polsko-Bułgarska Izba Handlowa 68. Klaster Innowacji w Agrobiznesie SGGW 69. Klaster Owocowo-Warzywny Województwa UO-Technologia Sp. z o.o. Mazowieckiego 70. Mazowiecki Klaster Innowacji Społecznych b.d. 71. Radomski Klaster Metalowy Izba Przemysłowo-Handlowa Ziemi Radomskiej 72. Klaster Smart IT b.d. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań literatury i stron internetowych klastrów. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 29

30 4.3 Tendencje do tworzenia klastrów i inicjatyw klastrowych na Mazowszu. Przyczyny zmian w zakresie liczebności klastrów Na podstawie wyników dotychczas przeprowadzonych badań można stwierdzić, że większość klastrów jest w początkowej fazie rozwoju. Stanowią one relatywnie mało dojrzałą i słabo rozwiniętą formę współpracy. Większość badanych klastrów mazowieckich, podobnie zresztą jak większość klastrów w Polsce 26, powstało na skutek inicjatywy oddolnej bądź mieszanej, co w konsekwencji może znaleźć przełożenie na trwałość tego rodzaju organizacji. Przykładem klastra zainicjowanego przez instytucję naukową jest np. Mazowiecki Klaster Peptydowy zainicjowany przez Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN. Samorząd zaś zainicjował powstanie Mazowieckiego Klastra Chemicznego. Przy czym należy zaznaczyć, że znaczny odsetek mazowieckich klastrów nie był tworzony w wyniku naturalnie rozwijającej się współpracy, lecz stanowił jedynie metodę na pozyskanie środków z Unii Europejskiej. Aczkolwiek twierdzenia tego nie można uogólnić na całą populację klastrów Mazowsza, czego potwierdzeniem jest poniższy cytat: U nas ten klaster ( ) powstał na bazie bardzo silnych relacji grup producenckich, firm dystrybucyjnych, osób dość mocno zorientowanych w branży, więc najpierw była relacja. Relacja była zorganizowana i sfokusowana wokół stowarzyszenia ( ) i z tej relacji trochę biznesowej, trochę osobistej, powstało to stowarzyszenie i z tego stowarzyszenia część ludzi, która miała powiązania gdzieś ze światem nauki, bo to było dosyć znaczące w naszym innowacyjnym przedsięwzięciu, powołała klaster. A więc z potrzeby wyniknął nasz klaster i z potrzeby również innowacji, to znaczy utworzenie klastra to również utworzenie takiego dosyć nowoczesnego laboratorium bezpieczeństwa żywności. A więc jakby od dołu to u nas powstawało i jakoś tam dobrze działa. PE Tabela 7. Sposób powstania klastra Sposób powstania Procent wskazań Była to inicjatywa mieszana (klaster powstał na skutek układu pomiędzy firmami a podmiotami z otoczenia biznesu) 31,51% Była to inicjatywa oddolna (własna inicjatywa przedsiębiorców lub osób fizycznych) 36,99% Była to inicjatywa odgórna (skutek zachęt/wsparcia administracji lokalnej/regionalnej) 23,29% Nie wiem 8,22% Suma 100,00% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI. N=73 Jak wspomniano powyżej, województwo mazowieckie na tle kraju charakteryzuje się bardzo dużym przyrostem liczby klastrów. Najwięcej jest klastrów/inicjatyw powstałych odpowiednio w 2011, 2012 oraz 2014 r. (Tabela 7), zatem są to klastry bardzo młode. Popyt na zakładanie klastrów we wskazanych okresach, zapewne nie przypadkowo, związany jest z dostępnością funduszy unijnych. Na początku 2012 r. uruchomiono kolejną pulę środków z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego sprzyjającego nowym inicjatywom klastrowym. Natomiast rok 2014 to początek nowej perspektywy finansowej. Władze województwa mazowieckiego już w 2013 r. 26 B. Plawgo, Benchmarking klastrów w Polsce. Raport z badań w Polsce, PARP, Warszawa ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 30

31 informowały, że Mazowsze jako jeden z nielicznych regionów wydzieliło w budżecie specjalne środki na klastry. Pojawiły się również deklaracje, że władze województwa chcą wspierać nowe inicjatywy klastrowe nie tylko merytorycznie, ale również finansowo 27. Przy czym, co należy uznać za wadę, duży przyrost liczby klastrów nie przekłada się na równie dynamiczny przyrost członków poszczególnych klastrów. Mazowieckie klastry/inicjatywy klastrowe cechuje zróżnicowany poziom masy krytycznej. Brak masy krytycznej przekłada się na niespełnianie wymogów dotyczących Krajowych Klastrów Kluczowych. Wzrost masy krytycznej jest o tyle istotny, że we wszystkich wymiarach innowacyjności wyniki klastrów największych są najlepsze. Zatem wzrost oddziaływania klastrów na procesy innowacyjne może się dokonywać także poprzez powiększanie wielkości klastrów (przy stałych innych czynnikach). W dużych klastrach chętniej uczestniczą przedsiębiorstwa o znacznym potencjale, w tym posiadające własne zaplecze B+R. Nie tylko działalność B+R, ale także szerzej rozumiane przedsięwzięcia innowacyjne, takie jak wspólne prace nad innowacyjnymi produktami, procesami czy innowacjami organizacyjnymi i marketingowymi znajdują lepsze warunki w dużych klastrach. Duże klastry wydają się posiadać większą siłę przebicia w środowiskach lokalnych i regionalnych. Klastry duże są w stanie zapewniać lepsze wsparcie szkoleniowo-edukacyjne 28. Podczas badania klastrów mazowieckich w 2013 r. za najliczniejsze uznano: Mazowiecki Klaster Przedsiębiorczości (86 podmiotów) oraz Mazowiecki Klaster Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych (ICT) (83). Z kolei najmniejszym potencjałem w omawianym zakresie mogły pochwalić się Klaster Polskich Producentów Mebli (sześć podmiotów), Mazowiecki Klaster Peptydowy (osiem podmiotów), w dalszej kolejności: Klaster SpediGo Polish Group, Mazowiecki Sojusz Energetyczny ALFAB Naukowo-Technologiczny Klaster Samochodów Ekologicznych po 11 podmiotów. Obecnie wśród największych klastrów województwa mazowieckiego można wskazać: Mazowiecki Klaster Chemiczny (109 członków), Mazowiecki Klaster Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych (ICT) (ponad 130 członków) 29. Klastrami o najmniejszej liczbie członków są: Klaster Małe Kina Społecznościowe (11 podmiotów), Klaster EFA-Energy from Algae-Energia z Alg (10 członków) 30, Klaster Technologii Human Cloud (ośmiu członków) 31, Klaster Telco 2.0 (ośmiu członków), Mazowiecki Klaster Peptydowy (siedem podmiotów) 32. Cechą charakterystyczną mazowieckich klastrów jest reprezentowanie przez nie bardzo szerokiego spektrum branż, w tym zarówno branż z zakresu wysokich i średnich technologii, jak i tradycyjnych. Struktura branżowa badanych klastrów wskazuje na liczebną przewagę struktur klastrowych wywodzących się z branż: medycznej i biotechnologicznej, kreatywnej, budowlanej oraz informatycznej. Przy czym w stosunku do 2013 r., kiedy to zidentyfikowano występowanie trzech klastrów/inicjatyw klastrowych w branży medycznej 33, obecnie można wskazać 13 klastrów działających w obszarze biotechnologii i medycyny, siedem klastrów z branży budowlanej, siedem klastrów działających w branży ICT i sześć w branży kreatywnej. Liczną grupę klastrów i inicjatyw 27 Przykładowo: [dostęp: ]. 28 B. Plawgo, Benchmarking klastrów w Polsce. Raport z badań w Polsce, PARP, Warszawa Liczba wskazana w prezentacji M. Stachnika przygotowywanej na konferencję pt. Innowacje dla Mazowsza jak wdrażać innowacje w naszym regionie? 30 Według informacji zawartych na stronie klastra: [dostęp: ]. 31 Według informacji zawartych na stronie klastra: [dostęp: ]. 32 Według informacji zawartych na stronie klastra: [dostęp: ]. 33 Raport końcowy. Badanie w zakresie wpływu inicjatyw klastrowych z województwa mazowieckiego na kształtowanie inteligentnej specjalizacji regionu, PSDB, Warszawa ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 31

32 klastrowych stanowią obecnie również klastry działające w branży rolno-spożywczej, energetycznej, usług dla biznesu oraz kosmicznej i lotniczej (po pięć klastrów/inicjatyw klastrowych). W większości przypadków trzon klastrów tworzą przedsiębiorstwa z wiodącej branży dla danego klastra/inicjatywy klastrowej. Eksperci, którzy wzięli udział w panelu ekspertów zorganizowanym na potrzeby opracowania niniejszego raportu, podkreślali, że zróżnicowany profil działalności klastrów, jak również znaczny przyrost liczby klastrów jest wynikiem koniunkturalnych postaw części koordynatorów, tudzież swego rodzaju trendu na tworzenie klastrów. Bardzo często jest tak, że jeden koordynator koordynuje 3-4 klastry. Tworzył klastry na wszelki wypadek w każdej branży, bo nie wiedział, jaka branża będzie branżą kluczową na przykład, tą innowacyjną specjalizacją regionu. PE Teraz jest modna rozmowa o klastrach, a nie instytucjach otoczenia biznesu, albo wprost o ośrodkach innowacji, teraz klastry są na topie, więc ci bardziej zaradni, kreatywni tworzą zjawiska, które najważniejsze, żeby w tytule miały słowo klaster. PE To rozdrobnienie myślę, że jest pochodną tego, że wsparcie publiczne mogło iść tylko przez koordynatorów, więc to powodowało, że po prostu niektóre instytucje za punkt honoru sobie przyjmowały, że żeby wziąć pieniądze, czy jakiś projekt, to musi być klaster, musi być koordynator i to spowodowało, że tych bytów się namnożyło. A z drugiej strony nie było znowu tego impulsu ani rynkowego, ani publicznego, który spowodowałby, żeby dochodziło do tych konsolidacji i żeby w tych klastrach było to myślenie, o które pytamy między innymi w klastrach kluczowych, czy tam w ogóle jest jakiś łańcuch wartości, czy to są jakby przypadkowe skupiska, czy one są przemyślane. PE Klastry, parki, inkubatory, wszyscy, podążają tak jak fundusze ( ) to będzie po prostu naturalna selekcja, że jak powstanie moda na inne szyldy i tabliczki na drzwiach, to się przebranżowią ( ) O klastrach będziemy mogli mówić w 2025 roku. Jeśli po drodze nie powstanie nowa moda. Ale w sensie takim, że już na pewno się wykrystalizują te, które powinny być i które rzeczywiście są klastrami, które rzeczywiście mają jakieś tam idee i głębsze przesłanki. PE Tabela 8. Profil działalności klastrów i inicjatyw klastrowych na Mazowszu Branża Medyczna, biotechnologiczna i farmaceutyczna Kreatywna Budowlana Nazwa klastra Klaster Nauk Medycznych i Biomedycznych AIice-Med Mazowiecki Klaster BioTechMed Lacto Feed Rozwój Technologii Leczenia Żywieniowego Dzieci Mazowiecki Klaster Peptydowy Klaster Centrum Inżynierii Biomedycznej Polski Klaster Technologii Mikrobiologicznych PROBIOCLUSTER Klaster BioCeW Klaster Roślinnych Produktów Leczniczych i Suplementów Diety Klaster Leczenia Bólu Mazowiecki Klaster e-medycyny Polski Klaster Medyczny Klaster MazoviaMed Creative Communication Cluster Digital Knowledge Cluster (EduKlaster Nowe Media w Edukacji) Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy Kolorowa Kotlina Mazowiecki Klaster Małe Kina Społecznościowe MultiShow Cluster MultiShow Solution for Sports & Leisure Facilities Cluster MAK Mazowiecki Aktywizator Kulturalny Mazowiecki Klaster Kreatywny KREA Klaster Budownictwo Polska Centralna ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 32

33 Branża ICT Rolno-spożywcza Lotnicza i kosmiczna Energetyczna Usługi dla biznesu Motoryzacyjna Ochrona zwierząt Metalowa Nazwa klastra EUROPOLBUDATOM Klaster GeoPoli Mazowiecki Klaster Technologii, Materiałów i Maszyn BM3 Platforma Innowacji w Architekturze SMART GRIDS Klaster Przemysłowy Dawnych Terenów Centralnego Okręgu Przemysłowego im. Premiera Eugeniusza Kwiatkowskiego Mazowiecki Klaster Wspólna przedsiębiorczość Mazowiecki Klaster Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych (ICT) Klaster.info Klaster e-innowacji Poland to Europe Mazowiecki Klaster IT Klaster Technologii Human Cloud Klaster Smart IT Mazowiecki Klaster Owocowy Klaster Wołowiny Mazowiecki klaster rolno-spożywczy MAKROS Klaster Innowacji w Agrobiznesie Klaster Owocowo-Warzywny Województwa Mazowieckiego Klaster Kosmiczny Mazovia Mazowiecki Klaster Lotniczy Aviation Mazovia Klaster Inżynierii Kosmicznej i Satelitarnej Klaster konstrukcji i technologii lotniczych General Aviation Klaster Technologiczne wsparcie innowacyjnych projektów lotniczych EFA Energy from Algae Energia z Alg Mazowiecki Klaster Efektywności Energetycznej i Odnawialnych Źródeł Energii Mazowiecki Sojusz Energetyczny Mazowiecki Klaster Energetyczny Dolina Czystej Energii Mazowiecki Klaster Audytu i Consultingu Klaster Academia Economica Innowatorzy pl Polsko-Bułgarski Klaster Doradczy Centralny Klaster Business Intelligence Polski Klaster Motoryzacyjny Naukowo-Technologiczny Klaster Samochodów Ekologicznych Klaster Green Cars Powiązanie Kooperacyjne Migracje.NET Klaster Ochrony i Monitoringu Zwierząt Radomski Klaster Metalowy Klaster Zielona Kuźnia Inne Klaster SpediGo Polish Group Optoklaster Mazowiecki Klaster Innowacyjnych Technologii Fotonicznych Polski Klaster Edukacyjny Mazowiecki Klaster Chemiczny Polski Klaster AGD Klaster Polskich Producentów Mebli Klaster Turystyczny Mazowsza Multiklaster Mazovia ITT Mazowiecki Klaster Innowacji Społecznych Źródło: Opracowanie własne. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 33

34 W województwie mazowieckim przeważają klastry o liczbie członków w przedziale Wśród przebadanych członków klastrów ( Tabela 9) dominują zdecydowanie mikro- i małe przedsiębiorstwa, co odpowiada ogólnej strukturze klastrów mazowieckich. Podobnie jest w całej Polsce 34. Tabela 9. Liczba podmiotów w klastrze Liczba podmiotów w klastrze Procent wskazań poniżej 20 19,18% ,62% ,96% 100 i więcej 2,74% nie wiem 31,51% Suma 100,00% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI. N=73 Ten klaster ITT mógłby bardziej oddziaływać na kwestie branży, jeśli jego członkami byłyby przedsiębiorstwa średnie i duże również, natomiast wiem, że tam większe nasycenie podmiotów mikro i małych niż tych większych podmiotów, a czasami te duże rozdają karty na rynku i to jest też ten problem. IDI2 Dwa duże przedsiębiorstwa prowadzą z nami bardzo intensywne rozmowy, ale te rozmowy właśnie odbywają się w ten sposób wskażecie nam obszar w tym biznesie, w który będziemy mogli funkcjonować, proszę bardzo, wtedy my wchodzimy, a powinno być trochę inaczej jednak, bo one powinny być lokomotywami klastra. IDI7 Z punktu widzenia konkurencyjności regionu Mazowsza rozumianej przez pryzmat innowacyjności niepokojący jest niewielki udział jednostek B+R i uczelni wyższych w strukturze klastrów, co szerzej zostanie poddanie analizie w rozdziale poświęconym współpracy z otoczeniem 35. Zdecydowana większość mazowieckich klastrów posiada opracowaną strategię rozwoju. Jakkolwiek należy pamiętać, że samo posiadanie strategii nie determinuje jeszcze sukcesu klastra. Na pewno niezbędna jest konsekwencja w jej realizacji i bieżące monitorowanie aktualności dokumentu oraz adekwatności do realiów rynkowych. Tabela 10. Posiadanie przez klaster strategii lub planów działania Posiadanie strategii lub planów działania Procent wskazań Nie posiadamy strategii ani planów działania 6,85% Tak, obejmujące okres do 1 roku 20,55% Tak, obejmujące okres do 3 lat w przód 42,47% Tak, obejmujące okres ponad 3 lata w przód 12,33% Nie wiem 17,81% Suma 100,00% 34 Z benchmarkingu klastrów przeprowadzonego w 2014 r. przez PARP wynika, że wciąż największą grupę przedsiębiorstw w badanych klastrach tworzą mikroprzedsiębiorstwa. W roku 2010 udział najmniejszych firm w ogóle przedsiębiorstw sięgał 39%, następnie wzrósł w roku 2012 do 45%. Obecnie ich udział w strukturze badanej populacji klastrów wynosi 39,5%. 35 Raport końcowy. Badanie w zakresie wpływu inicjatyw klastrowych z województwa mazowieckiego na kształtowanie inteligentnej specjalizacji regionu, PSDB, Warszawa ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 34

35 Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI. N= Przyczyny rozmieszczenia terytorialnego klastrów W województwie mazowieckim na uwagę zasługuje koncentracja przestrzenna. Cechą charakterystyczną województwa mazowieckiego jest zróżnicowanie przestrzenne rozwoju gospodarczego, między metropolitalnym centrum regionu a jego pozostałą częścią, co przekłada się również na zróżnicowanie intensywności współpracy przedsiębiorstw. Jak wynika z badania desk research (tabela 12) zdecydowana większość klastrów zlokalizowana jest w Warszawie. Tylko nieliczne znajdują się w innych miastach regionu (Radom, Płock, Pniewy, Ostrów Mazowiecka, Józefów, Grójec). Jest to pochodna faktu, że Warszawa wraz ze strefą podmiejską zajmują dominującą pozycję w województwie. Charakteryzuje się ona największym wśród polskich miast potencjałem gospodarczym, zarówno w ujęciu bezwzględnym, jak i w odniesieniu do potencjału ludnościowego. Warszawa wraz z obszarem metropolitalnym jest motorem mazowieckiej gospodarki i odgrywa szczególną rolę w budowaniu konkurencyjności regionu. Ma ona obecnie najlepiej wykształcone funkcje metropolitalne, które determinują jej pozycję w kraju i w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Jest to obszar koncentracji zasobów ludzkich, wysoko wykwalifikowanej siły roboczej, chłonnego rynku, gęstej sieci komunikacyjnej oraz rozwiniętej infrastruktury technicznej. Jest to zarazem miejsce o największym potencjale innowacyjnym w kraju, co przekłada się na wysoką atrakcyjność inwestycyjną oraz dobry dostęp do nowoczesnych technologii. Tabela 11. Wybrane wskaźniki gospodarcze regionu Kategoria Woj. mazowieckie Powiat m.st. Warszawa Udział w województwie (%) Podmioty gospodarki narodowej wpisane do 742,2 383,6 51,68% rejestru REGON (2014 r., tys.), w tym: podmioty o działalności 95,9 66,3 69,13% profesjonalnej, naukowej i technicznej (działy klasyfikacji PKD 2007) podmioty finansowe i 24,7 14,9 60,32% ubezpieczeniowe (działy 64, 65, 66 klasyfikacji PKD 2007) Produkcja sprzedana przemysłu na , ,4 46,09% mieszkańca (2013 r., mln zł) Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach , ,6 62,10% (2013 r., mln zł) Wartość brutto środków trwałych , ,1 66,71% w przedsiębiorstwach (2013 r., mln zł) Ludność ogółem (2014 r., tys.), w tym: 5 334, ,4 32,53% ludność w wieku produkcyjnym ( , ,9 31,95% r., tys.) Szkoły wyższe ogółem (2014 r.) 105,0 78,0 74,29% Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych. Na mapie klastrów pozytywnie wyróżnia się również miasto Płock, w którym swoją siedzibę zlokalizowało aż pięć klastrów. Jest to pochodna aktywnych działań w zakresie clusteringu podejmowanych przez Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny S.A. Park stanowi obszar ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 35

36 inwestycyjny, w którym jest również miejsce dla przedsięwzięć sektora badawczo-rozwojowego oraz nowoczesnych usług biznesowych, co sprzyja powstawaniu inicjatyw klastrowych. Podobnie jak w 2013 r. w większości przypadków badane klastry/inicjatywy klastrowe to regionalne i krajowe struktury klastrowe biorąc pod uwagę lokalizację podmiotów skupionych w powiązaniu kooperacyjnym 36. Tabela 12. Rok założenia, siedziba i reprezentowane branże przez klastry Nazwa klastra Rok Siedziba Branża założenia Klaster Nauk Medycznych i Biomedycznych medyczna, biomedyczna 2011 Warszawa AIice-Med i biotechnologiczna Klaster.info 2007 Warszawa IT Mazowiecki Klaster BioTechMed 2010 Warszawa biotechnologiczno-medyczna Creative Communication Cluster 2011 Warszawa przemysł kreatywny Digital Knowledge Cluster (EduKlaster Nowe Media w Edukacji) 2007 Warszawa edukacyjna/usługi dla biznesu Klaster Budownictwo Polska Centralna 2007 Warszawa budownictwo, maszyny dla budownictwa, materiały budowlane Klaster e-innowacji 2011 Warszawa IT Klaster Kosmiczny Mazovia 2007 Warszawa kosmiczna EFA Energy from Algae Energia z Alg 2011 Warszawa energetyczna Klaster SpediGo Polish Group transportowa, spedycyjna 2011 Warszawa logistyczna Klaster Telco Warszawa telekomunikacja Lacto Feed Rozwój Technologii Leczenia Żywieniowego Dzieci 2011 medyczna/biomedyczna Mazowiecki Klaster Efektywności Energetycznej i Odnawialnych Źródeł Energii 2011 Warszawa energetyczna Mazowiecki Klaster Owocowy 2010 Pniewy owocowa Mazowiecki Klaster Lotniczy Aviation Mazovia 2008 Warszawa lotnictwo Mazowiecki Klaster Peptydowy medyczna, farmacja, 2011 Warszawa biotechnologia, kosmetologia Mazowiecki Klaster Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych (ICT) 2007 Warszawa IT, telekomunikacja Mazowiecki Sojusz Energetyczny 2009 Warszawa energetyczna Optoklaster Mazowiecki Klaster Innowacyjnych Technologii Fotonicznych 2008 Warszawa fotonika Polski Klaster Motoryzacyjny Warszawa motoryzacyjna Mazowiecki Klaster Chemiczny 2014 Płock chemiczna Poland to Europe 2009 Warszawa IT EUROPOLBUDATOM 2012 Warszawa budownictwo Mazowiecki Klaster Audytu i Consultingu 2012 Warszawa usługi dla biznesu Klaster Academia Economica 2012 Płock usługi biznesowe Klaster Zielona Kuźnia 2009 Warszawa metalowa Klaster GeoPoli 2014 Warszawa budownictwo Powiązanie Kooperacyjne Migracje.NET ochrona zwierząt wodnych 2012 Warszawa i lądowych 36 Raport końcowy. Badanie w zakresie wpływu inicjatyw klastrowych z województwa mazowieckiego na kształtowanie inteligentnej specjalizacji regionu, PSDB, Warszawa ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 36

37 Klaster Centrum Inżynierii Biomedycznej 2012 Warszawa biotechnologie, biomedycyna Klaster Wołowiny 2008 Warszawa przemysł spożywczy Nazwa klastra Rok Siedziba Branża założenia Polski Klaster Technologii Mikrobiologicznych PROBIOCLUSTER 2009 Warszawa biotechnologie, biomedycyna Klaster BioCeW 2012 Warszawa biotechnologia, biomedycyna Klaster Roślinnych Produktów Leczniczych i Suplementów Diety 2009 Warszawa farmaceutyczna Klaster Leczenia Bólu medycyna, usługi medyczne, 2012 Warszawa rehabilitacja Mazowiecki Klaster Energetyczny 2007 Radom energetyczna Polski Klaster Edukacyjny 2014 Warszawa usługi szkoleniowe Dolina Czystej Energii 2014 Warszawa energetyczna Polski Klaster AGD 2009 Radom ceramika przemysłowa Klastra Inżynierii Kosmicznej i Satelitarnej 2014 Warszawa kosmiczna i satelitarna Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy Kolorowa Kotlina 2008 Warszawa poligraficzno-reklamowa Mazowiecki Klaster Małe Kina Społecznościowe b.d. Warszawa kinowa MultiShow Cluster MultiShow Solution for audiowizualna multimedialna 2011 b.d. Sports & Leisure Facilities Cluster scenograficzna, Mazowiecki klaster rolno-spożywczy MAKROS 2014 b.d. rolno-spożywcza Mazowiecki Klaster e-medycyny 2014 b.d. telemedyczna MAK Mazowiecki Aktywizator Kulturalny 2014 b.d. kreatywna Mazowiecki Klaster Kreatywny KREA 2014 b.d. kreatywna Mazowiecki Klaster Technologii, Materiałów i Maszyn BM Płock budowlana, maszynowa Platforma Innowacji w Architekturze SMART GRIDS 2011 Warszawa budownictwo Mazowiecki Klaster IT 2007 b.d. IT Klaster Polskich Producentów Mebli Warszawa meblarska Klaster Turystyczny Mazowsza 2009 Płock turystyczna Mazowiecki Klaster Wspólna Ostrów 2012 przedsiębiorczość Mazowiecka budowlana Klaster konstrukcji i technologii lotniczych General Aviation 2012 Warszawa lotnictwo Innowatorzy pl usługi doradcze 2008 Józefów i konsultingowe Klaster Przemysłowy Dawnych Terenów Centralnego Okręgu Przemysłowego im Warszawa budownictwo Premiera Eugeniusza Kwiatkowskiego Klaster Technologii Human Cloud 2012 Warszawa IT Polski Klaster Medyczny medycyna, usługi medyczne, 2012 Warszawa rehabilitacja Naukowo-Technologiczny Klaster Samochodów Ekologicznych 2011 Warszawa motoryzacyjna Klaster Green Cars 2007 Warszawa motoryzacyjna Klaster Technologiczne wsparcie innowacyjnych projektów lotniczych 2012 Warszawa lotnicza Multiklaster Mazovia ITT 2011 Płock różne segmenty gospodarki Klaster Bona Vita kreatywna, zdrowotna, 2012 Warszawa ekologiczna ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 37

38 Centralny Klaster Business Intelligence 2011 Warszawa business intelligence Klaster TeleAkcelerator 2009 Warszawa telekomunikacyjny Nazwa klastra Rok Siedziba Branża założenia Klaster Ochrony i Monitoringu Zwierząt 2011 b.d. ochrona zwierząt Klaster MazoviaMed b.d. Warszawa medyczna Polsko-Bułgarski Klaster Doradczy b.d. Warszawa usługi dla biznesu Klaster Innowacji w Agrobiznesie 2012 Warszawa rolno-spożywcza Klaster Owocowo-Warzywny Województwa Mazowieckiego b.d. Grójec chemiczna, rolno-spożywcza Mazowiecki Klaster Innowacji Społecznych 2013 Płock edukacja, innowacje społeczne Radomski Klaster Metalowy 2011 Radom metalowa Klaster Smart IT b.d. Warszawa IT, energetyczna Źródło: Opracowanie własne na podstawie Mapy klastrów i badania desk research. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 38

39 4.5 Zasoby finansowe klastrów Jednym z najistotniejszych problemów, z jakimi borykają się klastry, nie tylko w województwie mazowieckim, jest brak zasobów finansowych na ich utrzymanie, pojawiający się zwłaszcza w momencie utraty finansowania związanego z zakończeniem realizacji projektu, w ramach którego powołano klaster do życia. Jak wynika z Benchmarkingu klastrów przeprowadzonego w 2014 r., pogorszenie się sytuacji w zakresie zasobów finansowych jest charakterystyczne dla całego kraju. Wskaźnik syntetyczny w podobszarze Zasoby finansowe klastrów w skali kraju wprawdzie w roku 2012 w stosunku do 2010 wzrosły z 1,06 do 2,08, ale już w roku 2014 spadły do poziomu 1,25. Właściwym kierunkiem zapewnienia stabilizacji finansowej klastrów powinien być wzrost udziału członków w utrzymaniu klastrów. W zakresie kosztów stałych powinno następować silniejsze powiązanie składek członkowskich uczestników z oferowaniem im adekwatnych usług 37. W województwie mazowieckim zwraca uwagę roszczeniowa postawa części podmiotów, które oczekują otoczenia przez władze działań klastra wszechstronną opieką. W zakresie sfery finansowania działań klastrów należy mieć na uwadze, że wsparcie publiczne jest coraz mocniej ograniczane. Wraz z momentem utraty finansowania zewnętrznego zmniejsza się determinacja członków do kontynuowania działalności, ponieważ wiąże się to z dodatkowymi kosztami. W konsekwencji przetrwają jedynie te klastry, które będą generowały odpowiednią wartość dodaną dla swoich członków oraz zbudują odpowiednie modele finansowania działalności. Dlatego też aspekt finansowy funkcjonowania klastra jest dla wielu z nich priorytetowym elementem. Tabela 13. Sposób finansowania klastrów Sposób finansowania Procent wskazań Składki członkowskie 42,47% Dotacje z funduszy unijnych 30,14% Dochody z działalności klastra 24,66% Inne 5,48% Darowizny 2,74% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI. N=73 Myśmy zrezygnowali z opłat członkowskich. Bieżącą działalność klastra, taką podstawową, finansuje koordynator. Natomiast równolegle na taką bardziej zaawansowaną działalność mamy środki z funduszy rozwoju Mazowsza. Działania 1.6. Za tą część środków jesteśmy w stanie partnerom zapewnić promocję krajową i zagraniczną. IDI4 Mamy tylko składki. Z przykrością stwierdzam, że mamy tylko składki, dlatego że nie byliśmy w stanie sprostać warunkom wstępnym do przystąpienia do projektów. IDI5 Te wszystkie działania, które spowodowały, że klastry powstawały i się rozpadały, to działa tak na producentów, że oni uważają, że to się nie da i to nie ma sensu, czyli wokół klastrów powstaje taka atmosfera, że to jest coś, co tylko zabiera czas, jak ktoś chce się w to zaangażować, a nie daje żadnych efektów. IDI8 37 B. Plawgo, Benchmarking klastrów w Polsce. Raport z badań w Polsce, PARP, Warszawa ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 39

40 Istotne jest, by podmioty zaangażowane w ramach klastra widziały sens jego funkcjonowania niezależnie od dalszego wsparcia środkami pomocowymi. Ma to na pewno miejsce w ramach oddolnych inicjatyw przedsiębiorców, dla których klaster jest tylko sposobem realizacji celów biznesowych. Przedsiębiorcy ci znajdują rozwiązanie pojawiających się problemów w obszarze finansów, czego przykładem mogą być prężnie działające klastry utrzymujące się wyłącznie ze środków własnych, np. Optoklaster Mazowiecki Klaster Innowacyjnych Technologii Fotonicznych, klaster Geopoli. Poparcie powyższych twierdzeń stanowią wypowiedzi uczestników badań jakościowych: Jest masa przedsięwzięć, która powstała tylko i wyłącznie z dotacji, jako klastry. Natomiast były cele dotacji zrealizowane, koniec, sprawa zamknięta. ( ) Wie pani, zastopowało się, bo się pieniądze unijne skończyły. ( ) U nas jest ciągłość pięcioletnia, bo też jest inny model, na jakim żeśmy w ogóle wypłynęli, to znaczy myśmy to stworzyli wszystko, właśnie bazując na początku na pieniądzach prywatnych kogoś, kto widział potrzebę udrożnienia tego procesu, inwestora. IDI1 Jeżeli chodzi o nasz klaster, to przeżywaliśmy taką fazę trochę sinusoidalną, byliśmy w tej fazie dolnej przez jakiś czas, ale myślę, że od roku, może trochę dłużej aktywność, przepływ informacji, uczestnictwo ( ) nastąpiła troszeczkę taka zadyszka, bo skończyły się środki projektowe i projekt praktycznie się skończył, więc jakby motywacja do realizacji troszeczkę opadła. IDI3 4.6 Zarządzanie klastrami Jedną z kluczowych ról w funkcjonowaniu klastrów jest instytucja koordynatora. Niestety, 28 z 73 przedstawicieli klastrów mazowieckich nie było w stanie wymienić z nazwy koordynatora klastra, co może świadczyć o niezbyt aktywnej działalności koordynatora, ewentualnie o nikłym zaangażowaniu przedsiębiorcy w działalność klastra. Optymizmem za to może napawać fakt, że w przeważającej mierze co do zasady kompetencje koordynatora oceniane są jako dobre. Jest to tym bardziej istotne, że w trakcie prowadzonych badań wielokrotnie podkreślano, że osoba koordynatora jest kluczowa, by klaster działał i dynamicznie się rozwijał. Ja bym powiedziała, że najważniejsza jest sprawa koordynatora, który jest znany w środowisku, jest do niego zaufanie, ma wiedzę, ma kompetencje bycia tym koordynatorem. IDI5 Tabela 14. Ocena przygotowania koordynatora do zarządzania klastrem Ocena przygotowania koordynatora do zarządzania klastrem Procent wskazań Bardzo dobrze 20,55% Dobrze 57,53% Trudno powiedzieć 20,55% Źle 0,00% Bardzo źle 1,37% Suma 100,00% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI. N=73 ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 40

41 Respondenci badań CATI uważają ponadto, że w ostatnich trzech latach wzrosły kompetencje koordynatorów w zakresie zarządzania klastrami (tabela 14). Część koordynatorów klastrów mimo odnoszenia znaczących sukcesów w zarządzaniu klastrami nie przykłada odpowiednio dużo wagi, by poinformować o tym w swoim otoczeniu. Jest to bardzo powszechne działanie, mimo że wśród faktorów sukcesu klastrów wskazuje się reputację i rozpoznawalność klastra. Jednocześnie obydwa faktory są stosunkowo łatwe do osiągnięcia, o ile otoczenie będzie posiadało wiedzę o działaniach klastra. Ponadto koordynatorzy powinni bardziej zadbać o przygotowanie profesjonalne oferty klastra skierowanej do przedsiębiorców i potencjalnych partnerów z zagranicy. Zgodnie z wynikami badań oferta jest podstawową determinantą decydującą o nawiązaniu współpracy z klastrem. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 41

42 5. Identyfikacja nowych kierunków rozwoju klastrów w regionie W kontekście identyfikacji nowych kierunków rozwoju klastrów/inicjatyw klastrowych w regionie w trakcie badania IDI i panelu ekspertów zwracano uwagę na inicjatywy podejmowane na rzecz wspomagania nowych technologii, w tym np. nowatorską formułę działania Mazowieckiego Klastra Technologii, Materiałów i Maszyn BioTechMed. Inicjatywa ta funkcjonuje od 2010 roku. Jej działalność polega na budowaniu swego rodzaju ekosystemu, relacji z dużą ilością podmiotów, zarówno przemysłowych, firm usługowych, firm inwestycyjnych, jak i jednostek naukowych, które funkcjonują w obrębie biomedycznym, w celu generowania dodatkowej wartość i powstawania nowych produktów. Inicjatywa ta dostrzegła możliwość transferu technologii biomedycznych, które powstają w jednostkach naukowych, do gospodarki. Wyszukuje pomysły naukowe, które mogą stać się technologiami rozwijanymi rynkowo w regionie. Klaster jako organizacja dostarcza informacji o kompetencjach istniejących w nauce, które mogą zainteresować przedsiębiorców, jak również szuka problemów i stara się zrozumieć problemy przedsiębiorców i znaleźć dla nich rozwiązania. Inicjatywa realizuje projekty pochodzące od grup badawczych, mające potencjał komercyjny, poprzez tworzenie startupów, w celu komercjalizacji tychże pomysłów, a następnie ich sprzedaży, tudzież poprzez podpisywanie umów licencyjnych. Po czterech latach działalności inicjatywa może się pochwalić pięcioma startupami biomedycznymi, trzema biotechnologicznymi, dwoma urządzeniami medycznymi. W planach klaster ma utworzenie kolejnych startupów. Przy czym należy podkreślić, że sama inicjatywa nie jest inwestorem, lecz organizacją, która ma na celu pobudzanie pewnych procesów i transfer technologii. Nie ma klastra, który by robił to, co nasz, to znaczy organizacji klastrującej, natomiast z tego co myśmy wymyślili, to znaczy żeby rozwinąć ekosystem innowacji od pomysłu do rynku, budowania wartości dostarczania nowych technologii i budowania nowych przedsiębiorstw. IDI1 Większość z tych klastrów, które rzeczywiście działa i idzie w kierunkach rozwojowych, skoncentrowało się na tych działaniach, z których Mazowsze jako region tak naprawdę słynie. Czyli mamy kwestie między innymi chemii. ( ) Mamy kwestię BTM Innovation na przykład, czyli pod kątem biotechnologii i innowacji, czyli już jakby nowa technologia wejścia w rynki farmaceutyczne, medyczne. Czy nawet kwestia ICT, bo też ta branża informatyczna jest bardzo na Mazowszu rozwinięta. IDI2 Ponadto badając literaturę fachową i deklaracje zamieszczane w różnych materiałach promujących klastry, można stwierdzić coraz intensywniejsze podążanie w kierunku rozwoju działalności B+R+I (badawczo-rozwojowej i innowacyjnej), co zapewne determinowane jest w dużej mierze szansą pozyskania funduszy unijnych. Zauważa się wzrost zainteresowania formą klastrów, jaką są klastry innowacyjne, określane także mianem klastrów badawczych, czy klastrów opartych na wiedzy (ang. research driver clusters, research intensive clusters, knowledg based clusters), zwłaszcza innowacyjnych klastrów ponadsektorowych. Struktury te składają się z jednostek naukowobadawczych, uczelni wyższych, przedsiębiorstw zdolnych do tworzenia innowacji i absorpcji nowych technologii z różnych dziedzin oraz instytucji wspierających te procesy (takie jak parki naukowotechnologiczne, inkubatory innowacji czy centra transferu technologii). Podstawowym i bezpośrednim celem działania tych klastrów jest tworzenie relacji kooperacji służących tworzeniu wiedzy i innowacji mogącej znaleźć zastosowanie w gospodarce. W rozwoju klastrów innowacyjnych upatrywany jest czynnik sukcesu budowania europejskiego obszaru badawczego oraz rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 42

43 W województwie wielkopolskim zauważalnym kierunkiem rozwoju klastrów jest ich silniejsza kooperacja między sobą, ale i integracja z administracją i ośrodkami B+R. Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku. Wielkopolska 2020 stanowi, że: W najbliższych latach o konkurencyjności będzie w znaczącym stopniu decydować integracja działań samorządów, tworzenie zintegrowanych systemów w administracji publicznej, rozwój systemów kooperacyjnych w gospodarce, w tym tworzenie klastrów, powiązania między nauką a gospodarką, integracja systemów informacyjnych i promocyjnych, a także integracja systemów infrastrukturalnych 38. Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego aktywnie wspiera ich rozwój w regionie poprzez m.in. konkurs Vouchery dla inicjatyw klastrowych. Voucher to narzędzie ułatwiające przedsiębiorstwu lub grupie przedsiębiorstw klastra współpracę z oferentem wiedzy na rzecz realizacji prac badawczorozwojowych. Służy zainicjowaniu pierwszych wspólnych projektów badawczych i jest dostępny dla wnioskodawców, którzy potrzebują zewnętrznej ekspertyzy badawczo-rozwojowej. Przykładem integracji klastrów jest powołanie Wielkopolskiego Centrum Klasteringu. Szczegółowe informacje na temat tej jednostki zamieszczone zostały w dalszej części raportu. Trend do konsolidacji klastrów między sobą jest zresztą widoczny również w innych rejonach Polski, czego przejawem są coraz liczniej pojawiające się organizacje parasolowe skupiające klastry. Według respondentów badań, nowe kierunki rozwoju klastrów w regionie są zależne przede wszystkim od koordynatora, determinacji członków klastra i władz. Polityka klastrowa jest powiązana z dostępnością finansowania klastrów. Należy też pamiętać, że do zadań koordynatora należy m.in. identyfikacja potrzeb firm-członków klastra i poszukiwanie źródeł ich finansowania, a także rozwijanie relacji i współpracy wewnątrz i na zewnątrz klastra. Koordynator pełni także rolę swego rodzaju łącznika w nawiązywaniu kontaktów pomiędzy przedsiębiorstwami a jednostkami badawczymi. Do jego zadań winno należeć śledzenie aktualnych trendów w zakresie postępu technologicznego i szybkie reagowanie na pojawiające się szanse rynkowe. Tutaj jest bardzo duża rola koordynatora, gdyby nie jego determinacja, kierunki działań, chęć rozwoju, ciągła współpraca, spotykanie się z członkami, identyfikowanie ich potrzeb technologicznych, innowacyjnych, rozwojowych, to nie byłoby tutaj tak naprawdę nic w tym kierunku. IDI2 Od determinacji partnerów klastra i od rozsądku koordynatora. IDI4 od firm, które są innowacyjne i które mają potrzebę rozwoju, chcą tego rozwoju, i od bardzo mocnej pozycji koordynatora, takiej że przedsiębiorcy, podmioty mu ufają i wiedzą, że koordynator zrobi dla nich wszystko, co można. ( ) Drugie otwartość umysłów firm, ich przedstawicieli. A trzecie to po prostu grupa, która chce działać na rzecz innych i widzi po prostu sens w tym. IDI5 Być może nowa perspektywa w tej chwili spowodowała zwiększenie aktywności członków, i nas, jako koordynatora, do tego, aby te działania od nowa zacząć budować. W tym czasie odbyły się spotkania członków, jest opracowywana strategia, jest projekt, który chcieliśmy realizować, będziemy szukać źródeł finansowania tego projektu, wiemy, co klaster na końcu ma osiągnąć. IDI3 Pojawiły się również głosy, że władze regionalne winny podjąć odważniejsze i bardziej nowatorskie działania w zakresie wspierania klastrów i skierowania ich rozwoju na drogę innowacji. 38 Zaktualizowana Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku. Wielkopolska 2020, Poznań ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 43

44 Jest alokacja 600 mln zł na stworzenie trzech wirtualnych instytutów w Polsce, tylko to będzie w 2016 albo 2017 roku, więc region mógłby zacząć lobbować, jakby skupić się na tym, żeby zrobić wspólnie wirtualny instytut finansowany z tych pieniędzy, a dodatkowo uważam, że region powinien zdecydować się na alokację własnych regionalnych środków na np. zrobienie takiego wirtualnego instytutu i powiedzenie robimy zupełnie nową instytucję, która będzie płaska, niezależna, damy jej tą niezależność. Trudno, poddamy to, niech to będzie fundacja, którą stworzą najlepsi profesorowie tutaj, plus parę firm, i niech to będzie niezależne od nas, my będziemy tylko płacić na to pieniądze raz na pięć lat po pozytywnej ewaluacji, gdzie są bardzo jasne wskaźniki ewaluacyjne. Można takie rzeczy zrobić, trzeba trochę pozbyć się kontroli nad wszystkim, ale wtedy są z tego olbrzymie efekty. IDI1 ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 44

45 6. Klastry dominujące charakterystyka, przyczyny, rodzaje firm uczestników We wspomnianym w poprzednich rozdziałach raporcie końcowym pt. Badanie w zakresie wpływu inicjatyw klastrowych z województwa mazowieckiego na kształtowanie inteligentnej specjalizacji regionu opracowanym na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie w ramach projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza opracowanym przez PSDB w czerwcu 2013 r. do klastrów wiodących w województwie mazowieckim pod względem potencjału rozwoju w ośmiu obszarach, tj.: stadium rozwoju; zdolność do tworzenia miejsc pracy; zasięg terytorialny klastra; pozycja konkurencyjna; znaczenie technologii; potencjał innowacyjny; liczba powiązanych sektorów; liczba ogniw łańcucha wartości. zaliczono: AliceMed (branża medyczna), Klaster ICT (branża ICT), Optoklaster (fotonika). W kategorii klastrów istotnych znalazły się zaś: Mazowiecki Klaster Owocowy; Naukowo-Technologiczny Klaster Samochodów Ekologicznych; Mazowiecki Sojusz Energetyczny ALFAB; Klaster SpediGo Polish Group; Alternatywny Klaster Informatyczny, Klaster e-innowacji; Creative Communication Cluster; Lacto-Feed rozwój technologii leczenia żywieniowego; Mazowiecki Klaster Peptydowy; Mazowiecki Klaster Przedsiębiorczości; Eduklaster Nowe Media w Edukacji; Klaster Turystyczny Mazowsza. Uczestnicy badań jakościowych (zarówno panelu ekspertów, jak i indywidualnych wywiadów pogłębionych) przeprowadzonych na potrzeby opracowania niniejszego raportu podkreślali, że w województwie mazowieckim w ostatnich trzech latach nie zaszły istotne zmiany w zakresie klastrów dominujących. Nadal są nimi te same podmioty, choć warto zwrócić również uwagę na kilka nowych. W efekcie w województwie mazowieckim można wskazać na występowanie kilku silnych specjalizacji gospodarczych (klastrów rozumianych jako skupiska działalności gospodarczej). Wśród nich duże znaczenie mają przede wszystkim: medycyna i biotechnologia/biomedycyna, sektor IT i sektor kreatywny, branża rolno-spożywcza, budowlana i energetyczna. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 45

46 Charakterystyka, przyczyny, rodzaje firm uczestników klastrów dominujących AliceMed klaster biomedyczny powoływany do działania w celu wykorzystania kapitału intelektualnego zgromadzonego w jednostkach badawczo-rozwojowych, uczelniach, instytucjach otoczenia biznesu i przedsiębiorstwach w celu transferu technologii oraz tworzenia i absorpcji innowacji. Klaster postawił na jakość członków. Do klastra mogą przystąpić tylko te podmioty, które zyskają akceptację dotychczasowych partnerów. Wokół klastra skupione są liczne jednostki B+R. (m.in. Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN, Instytut Chemii Organicznej PAN, Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie). Wśród rodzajów firm-uczestników klastra dominują przedsiębiorstwa o profilu badawczym i farmaceutycznym, ale są również dostawcy technologii, dystrybutorzy sprzętu, firmy o profilu consultingowym i prawniczym. Tabela 15. Rodzaje firm uczestników klastra Profil Badawczy Farmaceutyczny Consultingowy Dostawca technologii, dystrybucja sprzętu Wybrane firmy, uczestnicy klastra MTZ Clinical Research Sp. z o.o., Dr Piotr Koziej Centrum Kosmetyków sp. j., CELON PHARMA sp. z o.o., Genexo Sp. z o.o., Temapharm Spółka z Ograniczoną Odpowiedzialnością, Nes S.J. Bio-Tech Consulting sp. z o.o., Eridea USP Life Sciences Sp. z o.o. ITP S.A., IKA POL Prawny WTS Rzecznicy Patentowi Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [dostęp: ] Klaster należy zaliczyć do dominujących w województwie mazowieckim z uwagi na takie cechy jak: silna branża; duże znaczenie technologii; potencjał innowacyjny; liczba ogniw łańcucha wartości; zdolność do generowania nowej wiedzy; stymulowanie kierunków badawczych tworzących przewagę konkurencyjną; zdolność oddziaływania na konkurencyjność branży. Mazowiecki Klaster ICT jest to klaster, który powstał jako inicjatywa oddolna. Ma on ugruntowaną pozycję zarówno w województwie, jak i kraju. Fraunhofer Institute for Systems and Innovation Research ISI z Niemiec w swoim raporcie z 2013/2014 r. zaliczył go do 15 klastrów ICT o największym potencjale spośród 270 regionów w Unii Europejskiej. Jednocześnie jest to jeden z najbardziej aktywnych klastrów w województwie mazowieckim, jak i w Polsce. Klaster jest bardzo aktywny również na arenie międzynarodowej, m.in. uczestniczy w europejskich strategicznych porozumieniach klastrowych. Współpraca w ramach klastra obejmuje m.in. wymianę informacji i dobrych praktyk pomiędzy przedsiębiorcami, opracowywanie koncepcji projektów i poszukiwanie źródeł ich finansowania, a w przypadku pozyskania dofinansowania ich realizację, inicjowanie i uczestnictwo w projektach badawczo-rozwojowych. Koordynator Mazowieckiego Klastra ICT ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 46

47 podejmuje szereg działań mających na celu pozyskanie środków finansowych na realizację projektów dostarczających wartości zarówno dla klastra, jak też jego członków. Przykładowe projekty klastra to: o Rozwój Mazowieckiego Klastra ICT poprzez wdrożenie innowacyjnej platformy współpracy online w ramach projektu trwają prace nad opracowaniem i wdrożeniem usług online dla przedsiębiorców z sektora ICT działających w ramach Mazowieckiego Klastra ICT. o HOME over IP Home over IP to innowacyjny system automatyki domowej. Przeznaczeniem systemu są obiekty w rodzaju domów, mieszkań i biur, w których ma on służyć m.in. aktywnej optymalizacji zużycia energii elektrycznej, poprawie bezpieczeństwa użytkowników obiektów mieszkalnych, biurowych, usługowych oraz podniesieniu komfortu korzystania z urządzeń elektrycznych. o Bitcast.pl pierwszy Video CDN w Polsce usługi dostarczania treści video za pośrednictwem sieci Internet Celem projektu jest stworzenie w polskiej domenie sieci Internet nowoczesnego systemu dystrybucji treści ze szczegółowym nastawieniem na dystrybucję treści medialnych oraz usługę wielu platform urządzeń klienckich. o Akcelerator Innowacyjności Pracowniczej i Akademickiej utworzenie funduszu zalążkowego przy Mazowieckim Klastrze ICT. Projekt realizowany we współpracy z Instytutem Badań Rynku Konsumpcji i Koniunktur. Akcelerator będzie zarządzał funduszem 10 mln zł z przeznaczeniem na inwestycje w nowe, innowacyjne przedsięwzięcia, przede wszystkim z obszaru przedsiębiorczości pracowniczej. o FORESIGHT ICT dla Województwa Mazowieckiego Projekt realizowany w ramach Poddziałania Poddziałanie Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Projekty badawcze z wykorzystaniem metody foresight. Głównym celem projektu jest opracowanie wariantowych scenariuszy rozwoju Mazowsza w perspektywie roku 2020 w kontekście ICT. o Transfer wiedzy ICT obszarem współpracy transgranicznej Polski i Ukrainy Projekt złożony do finansowania z Norweskim Mechanizmem Finansowym i Mechanizmem Finansowym Europejskiego Obszaru Gospodarczego w ramach 2.9. Polityka regionalna i działania transgraniczne. Celem projektu jest poprawa jakości życia i warunków prowadzenia biznesu w regionach o zróżnicowanym poziomie rozwoju społecznogospodarczym poprzez rozwój współpracy transgranicznej w zakresie technologii ICT firm i instytucji publicznych z regionów: mazowieckiego, lubelskiego, lwowskiego i łuckiego. o Voice Virtual Open Incubation Ecosystem Projekt międzynarodowy polegający na stworzeniu nowoczesnej, innowacyjnej, wirtualnej platformy opartej na otwartej inkubacji. Owa platforma ma za zadanie wspierać przedsiębiorczość i innowacyjność początkujących przedsiębiorców 39. Mazowiecki Klaster ICT liczy ponad 130 członków: przedsiębiorstwa, jednostki naukowe oraz stowarzyszenia. Klaster nie jest przeznaczony tylko dla dużych i silnych przedsiębiorstw, przewagę w strukturze członków klastra mają firmy z sektora SME. Klaster charakteryzuje duże zróżnicowanie profili firm-uczestników. Oprócz najliczniej reprezentowanych przedsiębiorstw z branży ICT, w tym geoinformatyki, wśród członków klastra są także przedsiębiorstwa działające w obszarze teletechniki 39 ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 47

48 i telekomunikacji, energetyki i elektryki, produkcji maszyn i urządzeń, ale także projektowania wnętrz czy dystrybucji i produkcji filmowej. Co istotne, w klastrze są również przedsiębiorcy świadczący usługi szkoleniowe, consultingowe, księgowe, zarządzający projektami i zajmujący się organizacją eventów, badaniami rynku i reklamą. Ponadto w klastrze uczestniczy także największy regionalny fundusz poręczeniowy w Polsce, tj. Mazowiecki Fundusz Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o. Celem działania MFPK jest wspieranie przedsiębiorców z segmentu MSP w zakresie zwiększania dostępności do zewnętrznych źródeł finansowania, udzielając poręczeń kredytowych, pożyczkowych, leasingowych i wadialnych. Tabela 16. Rodzaje firm uczestników klastra Profil ICT w tym geoinformatyka Szkolenia, doradztwo, consulting, księgowość, zarządzanie projektami, organizacja eventów Badań rynku i opinii Reklama i marketing Energetyczna Elektryczna Projektowanie wnętrz Dystrybucja i produkcja filmowa Wybrane firmy, uczestnicy klastra Security Technologies Sp. z o.o., Bitlife Sp. z o.o., RCS Sp. z o.o., IT Profes, Netix Sp. J., CRON sp. z o.o., InfraCOM Marcin Gerwatowski, Engave Sp. z o.o., mgods.eu, ItalNET Sebastian Handzlik, Avalon Sp. z o.o., F1 Usługi Informatyczne GIS Europe Marcin Bielecki, MaxiMapa Sp. z o.o., Think Big Polska Sp. z o.o., Cartomatic, Geosolution Sp. z o.o., GeoInvent S.A., RoboKopter Maat Consulting, BLUEROOM,Arka Tech D. Fotek Sp. J., R-soft Robert Pardela, New Go Sp. z o.o., High Level Sp. z o.o., Platinum Seed Incubator Sp. z o.o., SMG KRC Millward Brown, WILL Janusz Matuszewski Mea Group Sp. z o.o., GMP Sp. z o.o., CheesCat Sp. z o.o., 3BEE sp. z o.o., Interaktywne Media Sp. z o.o. Energologika LTD Sp. z o.o. Bel System sp. z o.o. Studio Ładne Wnętrze Best Film Sp. z o.o. Teletechnika i telekomunikacja Master-Telekom Jacek Szymczak, Stowarzyszenie Teletechników Poskich XXI, Sejcom Wojciech Piotrkowicz Produkcja maszyn i urządzeń RoboKopter, Skybone Sp. z o.o. Finanse Mazowiecki Fundusz Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [dostęp: ] O dominacji Mazowieckiego Klastra ICT świadczą następujące zasoby klastra i obszary działalności: silna branża; silna struktura klastrowa; stadium rozwoju; liczba członków klastra; aktywny koordynator; liczba powiązanych sektorów; potencjał innowacyjny; pozycja konkurencyjna; ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 48

49 zasięg terytorialny klastra; znaczenie technologii; liczba ogniw łańcucha wartości; internacjonalizacja działań klastra; zdolność oddziaływania na konkurencyjność branży. Optoklaster siedzibą klastra jest Instytut Optyki Stosowanej w Warszawie, który jednocześnie pełni rolę koordynatora. Zasadniczym celem działalności klastra jest stymulowanie kierunków badawczych tworzących przewagę konkurencyjną przedsiębiorców, opracowywanie oraz produkcja nowych, innowacyjnych wyrobów dla potrzeb rynkowych. Fotonika to interdyscyplinarna dziedzina nauki i techniki łącząca dokonania optyki, elektroniki i informatyki w celu opracowywania technik i urządzeń wykorzystujących promieniowanie elektromagnetyczne (oprócz radiowego) do przenoszenia i przetwarzania informacji. Pozycję dominującą Optoklaster zawdzięcza potencjałowi mazowieckiemu w zakresie fotoniki, który uważa się za wysoki, na co wpływa zainteresowanie sektora przedsiębiorstw tą dziedziną nauki. Do jednostek naukowych działających w tym obszarze należą: Przemysłowe Centrum Optyki, Wojskowa Akademia Techniczna, Instytut Technologii Elektronowej, Instytut Tele- i Radiotechniczny, Instytut Optyki Stosowanej, Instytut Elektrotechniki, Instytut Technologii Materiałów Elektronicznych 40. Pozycję dominującą zapewnia klastrowi także jego koordynator, który stale monitoruje zarówno procesy planowania strategicznego na poziomie kraju, jak i regionu czy m.st. Warszawy, co ułatwia podkreślanie na poziomie regionu wagi fotoniki, zarówno jako obszaru nauki, jak też jej wymiaru gospodarczego. Specyfiką klastra jest również to, że skupia on innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa branży optycznej i optoelektronicznej, które produkują elementy optyczne, lasery półprzewodnikowe, urządzenia laserowe, podzespoły optoelektroniczne przeznaczone dla przemysłu, ochrony środowiska, a także dla medycyny, oraz instytucje naukowobadawcze zlokalizowane w regionie mazowieckim zajmujące się opracowywaniem, wytwarzaniem i badaniem nowych źródeł promieniowania. Właścicielami firm są pracownicy naukowi instytucji wyższych, którzy przeszli do biznesu, i te osoby nastawione są na unowocześnianie procesów/produkcji. Mają oni świadomość, że innowacje są niezbędne, posiadają również bardzo dobre rozeznanie rynku i są w stanie konkurować z innymi podmiotami z zagranicy. Oprócz przedsiębiorców, klaster skupia jednostki naukowe i instytucję otoczenia biznesu. Klaster zorientowany jest przede wszystkim na rynki zagraniczne. Tabela 17. Rodzaje firm uczestników klastra Profil Wybór firm, uczestników klastra Fotoniczny, optyczny i optoelektroniczny Eurotek International Sp. z o.o., Korporacja Wschód Sp. z o.o., Mikroel Sp. z o.o., Optolab Sp. z o.o., Semicon Sp. z o.o., Sensomed S. C., Sensor-Net Sp. z o.o., Solaris Laser SA, Solaris Optics SA, Top-Gan Sp. z o.o., Vigo system SA., Wytwórnia Aparatury Medycznej Wamed SSP, CTL Centrum Techniki Laserowej Laserinstruments Sp. z o.o., Electric System & Laser Technology, Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [dostęp: ] 40 _raport.pdf. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 49

50 Determinanty, które powodują że Optoklaster należy zaliczyć do klastrów dominujących w województwie mazowieckim to przede wszystkim: silna branża (w tym fotonika jako technologia wspomagająca inteligentne specjalizacje na Mazowszu); zdolność oddziaływania na konkurencyjność branży; profil produkcyjny klastra; zdolność do generowania nowej wiedzy; efektywny transfer technologii; stymulowanie kierunków badawczych tworzących przewagę konkurencyjną; potencjał innowacyjny; aktywny koordynator; wymiana informacji i zasobów zachodzącą w klastrze; zasięg terytorialny klastra; liczba ogniw łańcucha wartości; internacjonalizacja działalności. Wśród nowych (niewykazywanych w raporcie z 2013 r.), dynamicznie rozwijających się klastrów znajdują się takie jak: Mazowiecki Klaster Chemiczny jego koordynatorem jest Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny S.A. Klaster stawia sobie za cel poprawę konkurencyjności oraz wzrost potencjału innowacyjnego przedsiębiorstw z branży chemicznej poprzez wymianę wiedzy i doświadczeń ze sferą B+R oraz współpracę z firmami powiązanymi i kooperującymi z branżą chemiczną (np. firmy transportowe, logistyczne, recyklingowe, szkoleniowe, świadczące usługi inżynieryjno-projektowe czy IT) w celu osiągnięcia maksymalnych korzyści biznesowych dla uczestników klastra. Klaster bardzo dynamicznie się rozwija, o czym świadczy chociażby ponad dwukrotny przyrost liczby członków w okresie jednego roku działalności. Umowę partnerską Mazowieckiego Klastra Chemicznego podpisały 43 podmioty, w tym reprezentanci sektora biznesu (25 podmiotów), sektora badawczego (pięć instytutów), uczelni wyższych (sześć) oraz administracji/instytucji otoczenia biznesu/organizacji pozarządowych (siedem podmiotów), a obecnie Mazowiecki Klaster Chemiczny liczy 109 członków, w tym 81 podmiotów z sektora biznesu (przedstawiciele branży chemicznej, w tym farmaceutycznej, kosmetycznej i tworzyw sztucznych, ale także produkcji maszyn i urządzeń, usług budowlanych i montażowych, logistyki, energetyki,, ICT, szkoleń i consultingu), osiem podmiotów będących jednostkami naukowymi, 10 instytutów badawczych, 10 podmiotów z kategorii administracja/ IOB/ organizacje pozarządowe. Jest to obecnie jeden z największych klastrów działających w województwie mazowieckim. Przyczyn dynamicznego rozwoju klastra można upatrywać w jego strukturze. Członkowie klastra są silnie skoncentrowani na działania eksportowe, ale również na działania innowacyjne, wdrażanie innowacji produktowych, marketingowych, procesowych. Mazowiecki Klaster Chemiczny otrzymał międzynarodowy certyfikat European Cluster Excellence Initiative Bronze Label Certificate Brązowa Odznaka Doskonalenia Jakości Zarządzania Klastrem. Obecnie przygotowuje się do zdobycia kolejnego, tj. Silver Label of the European Cluster Excellence Initiative. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 50

51 Tabela 18. Rodzaje firm uczestników klastra Profil Branża chemiczna (produkcja farb, lakierów, rozcieńczalników, klejów, środków czystości, in.), w tym: Wybór firm, uczestników klastra farmaceutyczna NanoVelos Sp. z o.o. Zakłady Chemiczne BOCHEM Sp. z o.o., INTERPLUS Sp. z o.o., P.P.H.U Bato Teodor Królikowski, Konsorcjum Onesta Sp. z o.o., CLOVIN S.A. kosmetyczna InfoPlus Sp. z o.o., Dermaglin Hanna Iwona Kordiasz, Kosmetyki DLA Sp. z o.o., Firma Rodzinna Makarczykowie Dariusz Makarczyk Sp. j., Laboratorium Kosmetyczne Norel Dr Wilsz, Laboratorium Dermapharm Sp. z o.o., Fabryka Substancji Zapachowych "Pollena-Aroma" Sp. z o.o. tworzyw sztucznych Drukpol. Flexo Spółka z Ograniczoną Odpowiedzialnością S.K.A. Produkcja maszyn i urządzeń przemysłowych oraz podzespołów; systemy filtracyjne Usługi z zakresu projektowania, budownictwa inżynieryjnego, montażu Szkolenia, doradztwo, consulting, księgowość Logistyka, transport Energetyka, odnawialne źródła energii, fotowoltaika, biogazownie Pro-mill S.C. Adam Tymoszewski, Michał Konicki Modern Technologies and Filtration Sp. z o.o., Unilogo International Sp. z o.o. Sp. k., CFT Precyzja Sp. z o.o. KTI Poland S.A., JT Sp. z o.o., Biuro projektów Świątczak&Świątczak, Semi Serwis S.A. Maroney Sp. z o.o. Sp.k., Grupa Doradczo-Szkoleniowa AW65, Centrum Edukacji Grupa Orlen, HR EFFECTS Aleksandra Strześniewska, Estelligence Sp. z o.o., QUEST Change Managers Sp. z o.o., Grupa INVESTIN, JSC Consulting PEKAES S.A. PPH Fasing Energia Sp. z o.o. ICT E-integra Sp. z o. o. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [dostęp: ] Przyczyny, które powodują że klaster ten jest jednym z dominujących w województwie mazowieckim to: silna branża; duża liczba członków; aktywny koordynator; liczba powiązanych sektorów; potencjał innowacyjny; liczba ogniw łańcucha wartości; potencjał innowacyjny; internacjonalizacja działalności. Trafne zaliczenie Mazowieckiego Klastra Chemicznego do grupy najbardziej dynamicznych klastrów potwierdzają poniższe wypowiedzi uczestników wywiadów IDI: Na przykład branża kosmetyczna jest bardzo silnie skoncentrowana w tej chwili na działania eksportowe, ale również na działania innowacyjne, czyli podejścia w kwestii wzornictwa przemysłowego, innowacji ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 51

52 produktowych, marketingowe, procesowe i rzeczywiście kilka takich mocnych branż jest na Mazowszu, chemia, kosmetyki, branża metalowa, bardzo dobrze w tej chwili odnajduje się w tej rzeczywistości klastrowej. IDI2 Na pewno ten klaster chemiczny, na pewno pod kątem ilościowym, jakościowym, działaniami międzynarodowymi, bo to też jest bardzo istotne, bardzo się wyróżnił. Jesteśmy też chyba jedynym z klastrów na Mazowszu, któremu udało się w takim niedługim czasie istnienia uzyskać ten certyfikat jakości zarządzania klastrem o tym standardzie europejskim. W tej chwili przygotowujemy się już do następnego etapu, czyli do Silvera, więc to pokazuje, że to jest rzeczywiście dobry klaster, ale też wydaje mi się, że to jest kwestia klastra energetycznego IDI2 Niektóre klastry trzeba wspierać, nawet ten chemiczny. Jest tutaj duży potencjał poza Warszawą i jest potrzeba zorganizowania rynku pracy klaster, który powstał, jest możliwością stworzenia nowych miejsc pracy. ( ) jest dużo firm, które zaczęły tam działać. PE ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 52

53 7. Klastry priorytetowe rodzaje, charakterystyka, obszar działania, identyfikacja działań regionu, które powodują, że są to klastry priorytetowe, analiza możliwości funkcjonowania klastrów priorytetowych bez wsparcia środkami zewnętrznymi Za klastry priorytetowe dla Mazowsza należy uznać przede wszystkim te, które są priorytetowe z punktu widzenia gospodarki regionu, w tym zwłaszcza te, których działalność jest silnie powiązana z inteligentnymi specjalizacjami regionu bądź kraju. Nowy model polityki rozwoju opartej o klastry ma bowiem z założenia wspierać klastry nawiązujące do regionalnych specjalizacji gospodarczych. Szczególnie istotne mają być inteligentne specjalizacje klastry ukierunkowane na innowacje, prace badawczo-rozwojowe, wdrażanie technologii i nowych rynków. Ograniczone środki finansowe należy koncentrować na pewnej liczbie klastrów, by wywołać większe pozytywne efekty synergii. Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej, regiony i kraj powinny koncentrować wysiłki i zasoby na określonej liczbie priorytetów (specjalizacji gospodarczych), które mogą zapewnić globalną przewagę konkurencyjną. Warto przypomnieć, że w województwie mazowieckim wskazano następujące inteligentne specjalizacje: Wysoka jakość życia; Bezpieczna żywność; Inteligentne systemy zarządzania; Nowoczesne usługi dla biznesu. Na podstawie diagnozy potencjału naukowego, gospodarczego oraz społecznego, a także uwzględniając uwarunkowania zewnętrzne, zaproponowano następujące obszary o największych możliwościach rozwojowych, uwzględniając potencjał naukowy, gospodarczy oraz społeczny, a także uwarunkowania zewnętrzne, zaproponowano następujące obszary posiadające największe możliwości rozwojowe: Obszary gospodarcze (o profilu przemysłowym): sektor chemiczny, sektor medyczny, sektor rolno-spożywczy, sektor energetyczny, sektor IT; Technologie wiodące: biotechnologia, technologie informacyjno-komunikacyjne, nanotechnologie, fotonika elektronika; Procesy usługowe: usługi B2B, usługi B+R. Mazowsze nie posiada jednej, wyróżniającej się specjalizacji przemysłowej 41. Klastry działające we wskazanych obszarach, charakteryzujące się potencjałem w zakresie dynamiki wzrostu i dużym potencjałem gospodarczym winny stać się priorytetowymi. Należy również założyć skoncentrowanie ewentualnego wsparcia na maksymalnie sześciu klastrach priorytetowych z punktu widzenia konkurencyjności gospodarki regionu. Selektywne podejście umożliwi osiągnięcie wyższej efektywność pomocy. Przy czym analizując potencjał gospodarczy poszczególnych klastrów, warto uwzględnić nie tylko ich obecne znaczenie dla gospodarki regionu, ale także trendy rozwojowe zarówno w województwie mazowieckim, jak i generalnie w branży. Trzeba również pamiętać o obszarach działalności 41 Inteligentna Specjalizacja Województwa Mazowieckiego. ZAŁĄCZNIK NR 2 do Regionalnej Strategii Innowacji dla Województwa Mazowieckiego , Warszawa ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 53

54 gospodarczej, które obecnie nie mają jeszcze dużego udziału w strukturze gospodarczej regionu, jednak ze względu na zachodzące obecnie na świecie trendy (gospodarcze, technologiczne, społeczne) mają szansę odgrywać istotną rolę w przyszłości. Takim przykładem na Mazowszu może być fotonika, energia odnawialna (OZE) oraz branża lotnicza, zwłaszcza jeśli uwzględni się regionalne zasoby i kompetencje we wskazanych obszarach. Identyfikacja działań regionu, które powodują, że są to klastry priorytetowe Władze Mazowsza dostrzegają, że obecność struktur klastrowych w gospodarce świadczy o poziomie jej rozwoju, a także wskazuje na jej potencjał oraz dalsze perspektywy rozwojowe 42. W związku z czym wśród działań regionu, które powodują że są to klastry priorytetowe należy przede wszystkim wskazać umieszczenie odnoszących się do tej kwestii odpowiednich zapisów w Regionalnej Strategii Innowacji. W dokumencie tym dostrzeżono, że klastry dysponują ogromnym potencjałem w zakresie wdrażania założeń inteligentnej specjalizacji (smart specialisation) regionu w oparciu o zachodzący wewnątrz nich przepływ wiedzy, innowacji oraz możliwie najlepsze dopasowanie i wykorzystanie dostępnych zasobów. W zapisach zaktualizowanej RIS klastry jednoznacznie zostały wskazane jako narzędzie realizacji celu strategicznego 1, tj.: Zwiększenia i wzmocnienia współpracy w procesach rozwoju innowacji i innowacyjności. Wskazuje się między innymi na potrzebę wspierania biegunów rozwojowych w celu przyspieszenia wzrostu i zwiększenia konkurencyjności polskiej gospodarki oraz potrzebę wspomagania rozwoju gospodarczego opartego na specjalizacjach regionalnych i lokalnych, szczególnie w ramach inicjatyw klastrowych. Wsparcie powinno być skierowane przede wszystkim do klastrów o największym potencjale konkurencyjnym. Przyjęte zasady polityki klastrowej są stricte ukierunkowane na wzmacnianie i stymulowanie specjalizacji gospodarczych o istotnym potencjale rozwojowym. Pozwalają na identyfikowanie różnych specjalizacji, charakterystycznych dla regionu oraz na oparcie rozwoju danego obszaru właśnie na tych sektorach gospodarki. Zgodnie z Regionalną Strategią Innowacji wsparciem będą objęte klastry/inicjatywy klastrowe: 1. zgodne z wytypowaną inteligentną specjalizacją regionu. Pozwoli to na optymalizację wykorzystania ograniczonej puli środków publicznych, przeznaczonych na realizację polityki innowacyjności w latach Słuszność powyższego podejścia potwierdziła Mazowiecka Rada Innowacyjności, będąca organem opiniodawczo-doradczym Samorządu Województwa Mazowieckiego. Wybór regionalnych klastrów kluczowych będzie dokonywany przez Samorząd Województwa Mazowieckiego w otwartym naborze. Wśród kryteriów branych pod uwagę podczas procedury oceny działalności klastra wymienić należy: a) wykazanie przez klaster realnej działalności podejmowanej zgodnie z celami określonymi w statucie lub innym dokumencie regulującym funkcjonowanie klastra; b) podejmowanie przez klaster działań wspierających rozwój gospodarki regionu w obszarach określonych przez inteligentną specjalizację; c) udział w strukturach klastra podmiotów: w zakresie reprezentacji różnych środowisk (nauki, biznesu i otoczenia), zgodnie z definicją klastra; 42 Mikołajczyk B., Kurczewska A., Fila J., 2009, Klastry na świecie. Studia przypadków, Difin, Warszawa. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 54

55 w zakresie reprezentacji różnych poziomów wspólnego łańcucha wartości (tj. zapewnienie infrastruktury, zarządzanie zasobami ludzkimi, technologie, badania i rozwój, zaopatrzenie, logistyka, produkcja i świadczenie usług, marketing i sprzedaż, serwis i utylizacja), tworzonego przez członków klastra na rzecz osiągnięcia celów klastra. 2. bez względu na ich fazę rozwoju. W oparciu o opinie zaprezentowane przez członków Mazowieckiej Rady Innowacyjności, wsparcie powinno być kierowane do wszystkich klastrów, bez względu na ich fazę rozwoju. Równe podejście w stosunku do każdej z inicjatyw zwiększa elastyczność wdrażania polityki klastrowej w regionie. 3. Dodatkowym wsparciem dla kluczowych klastrów regionalnych o największym oddziaływaniu na poziom rozwoju województwa będzie ich włączenie w działania z zakresu promocji gospodarczej regionu, realizowanych przez Samorząd Województwa Mazowieckiego 43. Analiza możliwości funkcjonowania klastrów priorytetowych bez wsparcia środkami zewnętrznymi Klastry priorytetowe, podobnie jak pozostałe, mogą finansować swoje działania dzięki wykorzystaniu środków pochodzących zarówno ze źródeł prywatnych (od członków klastra, zewnętrznych inwestorów), jak i publicznych, dostępnych w ramach różnych regionalnych, krajowych lub międzynarodowych programów wsparcia. Jak wskazują doświadczenia polskich klastrów, w tym mazowieckich trudno znaleźć model finansowania one size fits all 44, jakkolwiek należy uznać, że na obecnym etapie winno się zaangażować zarówno środki prywatne, jak i publiczne. W przeciwnym razie istnieje duże ryzyko mocnego wyhamowania działań podejmowanych w ramach klastrów priorytetowych. Trzeba bowiem pamiętać, że większość klastrów mazowieckich, w tym klastrów priorytetowych jest w początkowej fazie rozwoju. Wsparcie publiczne (choćby częściowe) jest niezbędne, dopóki klastry nie osiągną pewnej masy krytycznej. Przedstawiciele klastrów, którzy uczestniczyli w konsultacjach w ramach realizacji projektu pn. Standardy Zarządzania Klastrem na zlecenie PARP wskazywali dużą potrzebę wspierania działalności klastrów, również w dalszych etapach rozwoju. Klastry wchodzące w etap dojrzałości, które nauczyły się realizować wspólne przedsięwzięcia oczekują wsparcia np. w zakresie działalności badawczo-rozwojowej. Również w raporcie pt. Kierunki i założenia polityki klastrowej w Polsce do 2020 roku. Rekomendacje Grupy roboczej ds. polityki klastrowej przyjęto m.in. szerokie wspieranie istniejących i tworzących się klastrów poprzez dofinansowanie (głównie z poziomu regionalnego) koordynatorów klastrów. Według Grupy roboczej ds. polityki klastrowej, koordynator pełni kluczową rolę w rozwoju współpracy, interakcji i przepływów wiedzy w ramach skupisk działalności gospodarczej, a tym samym podnoszenia ich konkurencyjności i innowacyjności. Dlatego, by zapewnić funkcjonowanie tej instytucji rekomendowano wypracowanie elastycznego programu wsparcia dla koordynatorów klastrów. Za istotne uznano możliwość pozyskiwania przez koordynatorów finansowania na realizację określonych, dodatkowych funkcji i usług, zwłaszcza jeśli w klastrze brakuje innych instytucji, które mogłyby je efektywnie zapewniać. Koordynator powinien mieć możliwość ubiegania się np. o granty 43 Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza do 2020 roku. 44 Red. S. Szultka: Klastry w Polsce raport z cyklu paneli dyskusyjnych, PARP, Warszawa ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 55

56 na działania w zakresie transferu technologii, doradztwa proinnowacyjnego, specjalistycznych usług szkoleniowych czy udostępniania infrastruktury laboratoryjnej, jeżeli w klastrze nie ma wyspecjalizowanych instytucji w tym zakresie. Stanowisko to podzielili także uczestnicy panelu ekspertów zorganizowanego na potrzeby opracowania niniejszego raportu. Podkreślali oni, że dalsze finansowanie klastrów jest niezbędne, przywołując jako uzasadnienie doświadczenia klastrów zagranicznych. Eksperci, również z Europy, mówią, że nie ma sensownego klastra w Europie, w którym byłby zastrzyk publiczny na dzień dobry i potem brakuje tego zastrzyku. Mówią, że wszystkie poważne, istotne klastry mają zastrzyk finansowy publiczny, ale ten zastrzyk finansowy publiczny przechodzi ze wspierania koordynatora na wspieranie członków, a dokładnie projektów tych członków. PE To są klastry mocno zorientowane na B+R i tylko tutaj jest troszkę inny model. Tam koordynator żyje z tego, że członkowie ciągle tam są w jakichś projektach z horyzontu i on z jakiejś tam cząstki żyje. Oczywiście oprócz tego jest też wsparcie i federalne i na poziomie landów. PE Natomiast jest rzecz, której my nie mamy w kraju ( ), że to była długa perspektywa, jeżeli idzie ten pieniądz publiczny to żeby on był na dłuższą metę a nie na takie krótkie okresy ( ) To jest rewelacyjna perspektywa, gdybyśmy ją mogli rozpatrywać. PE Podkreślić należy, że niedobór środków finansowych jest jedną z najczęściej wskazywanych barier w rozwoju klastrów w Polsce. Przy czym chodzi tutaj zarówno o finansowanie bieżącej działalności koordynatora (np. utrzymanie biura klastra), jak i finansowanie konkretnych wspólnych przedsięwzięć podejmowanych w ramach klastra, o czym wspomniano również w rozdziale poświęconym diagnozie klastrów mazowieckich (rozdział 4), jak i rozdziale o współpracy międzyklastrowej (rozdział 10). Jednocześnie finansowanie klastra to jedna z najbardziej newralgicznych kwestii dla firm wchodzących w jego skład. Jakkolwiek należy mieć świadomość, że istnieje wiele klastrów, które nie otrzymują finansowania zewnętrznego. Część klastrów nie pobiera nawet składek członkowskich i nie przeznacza żadnych środków na realizację wspólnych projektów. Jednakże brak wsparcia środkami zewnętrznymi znacznie ogranicza możliwości funkcjonowania klastrów priorytetowych. W tych klastrach, w których są zbierane składki członkowskie w zdecydowanej mierze są one przeznaczane na bieżące funkcjonowanie klastrów. Finansowanie działalności klastra tylko z takiego źródła wpływa (poprzez szczupłość pozyskiwanych w ten sposób środków) na ograniczenie podejmowanych działań. Stosowanie z kolei wysokich składek członkowskich również nie jest dobrym rozwiązaniem, może być bowiem barierą utrudniającą wejście nowych członków do klastra lub wpływać na wystąpienie podmiotów z klastra, jeśli w krótkim czasie członkowie nie dostrzegą wymiernych korzyści z członkostwa. Nie zmienia to faktu, że jednym ze źródeł finansowania działalności koordynatora powinny być własne środki, pochodzące ze składek członków klastra czy też świadczonych usług na rzecz członków klastra, w wysokości umożliwiającej bieżącą działalność klastra. Motorem rozwojowym klastrów muszą być inwestycje prywatne, dlatego należy założyć konieczność współfinansowania ze środków prywatnych działalności koordynatora i sukcesywne zmniejszanie wsparcia publicznego wraz ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 56

57 z osiągnięciem przez klaster pewnego poziomu dojrzałości. Nie oznacza to, że wsparcie publiczne musi zostać zupełnie wyeliminowane. Uzupełnieniem może być prowadzona działalność gospodarcza koordynatora (inna niż świadczenie usług na rzecz członków klastra), z której dochód jest przeznaczany na realizację celów statutowych i działań zaplanowanych w strategii. Za trwałe źródło finansowania nie można z kolei uznać środków pozyskanych z funduszy UE, gdyż mają one celowy charakter i są ograniczone w czasie. Zgodnie ze standardami zarządzania, koordynatorzy klastrów powinni posiadać trwałe finansowanie działań związanych z bieżącą działalnością klastra na okres kolejnych 12 miesięcy. Wprawdzie w celu spełnienia wymogów w zakresie prywatnego współfinansowania rozwoju klastra można byłoby zaproponować koordynatorom rozwój współpracy z instytucjami finansowymi takimi jak fundusze seed i venture capital, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe oraz banki. Trzeba jednak pamiętać, że forma prawna koordynatorów często uniemożliwia pozyskanie źródeł finansowania zewnętrznego zwrotnego (np. pożyczki i kredyty) na realizację przedsięwzięć związanych z rozwojem klastra. Przyczyną jest np. brak historii finansowej i zdolności finansowej do zaciągania pożyczek i kredytów (w przypadku klastrów funkcjonujących na podstawie zawartej z członkami umowy o partnerstwie/współpracy, bez powołania odrębnego podmiotu). Ponadto uzyskanie finansowania zewnętrznego może być mocno zależne od branży, w jakiej działa klaster. Przykładowo klastry działające w obszarze wysokich technologii będą miały większą szansę na zainteresowanie inwestorów prywatnych (np. fundusz venture capital zdecyduje się sfinansować określone prace nad nową technologią), których zachęcą potencjalne zyski ze sprzedaży nowej technologii, niż przykładowo klastry funkcjonujące w obszarze wysokiej jakości życia. W nawiązaniu do powyższego za niezbędne zaś należy uznać wzmocnienie zasobów finansowych koordynatorów klastrów priorytetowych, poszukiwanie alternatywnych dla publicznych środków ich finansowania. Przykładowo: o wprowadzanie składek członkowskich (nawet niewysokich, ale podkreślających znaczenie partycypacji w kosztach funkcjonowania klastra); o pobieranie określonego procentu od wartości każdej umowy podpisanej przez przedsiębiorstwo dzięki członkostwu w klastrze; o pobieranie określonego procentu od wartości sprzedaży zrealizowanej przez wspólną platformę internetową klastra; o obniżenie kosztów funkcjonowania klastra poprzez realizację wspólnych zamówień na rzecz jego członków (np. umów z operatorami telefonicznymi, energetycznymi, wspólnej księgowości), a następnie przeznaczanie oszczędności uzyskanych dzięki wspólnemu zamówieniu na działalność klastra; o pozyskanie jako członka klastra instytucji finansowej (np. banku, instytucji leasingowej), która oferowałaby pozostałym członkom klastra źródła finansowania na warunkach korzystniejszych niż dostępne na rynku Zespół Sektora Publicznego Deloitte Business Consulting S.A., Benchmarking klastrów w Polsce Raport z badań, PARP, Warszawa ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 57

58 8. Rozwój klastrów na Mazowszu. Efektywność współpracy By określić, na jakim etapie rozwoju znajdują się klastry w województwie mazowieckim, w trakcie zbierania materiału do niniejszego raportu, podczas badań IDI wykorzystano techniki projekcyjne. Umożliwiają one dotarcie do nie w pełni uświadamianych emocji, skojarzeń i znaczeń. Ułatwiają także uzyskanie większej otwartości i swobody respondentów. Respondenci uczestniczący w badaniach zostali poproszeni o wyobrażenie sobie klastrów mazowieckich jako samochodu. Cechy przypisywane klastrom to: duża dynamika rozwoju; początkowa faza rozwoju; niesamodzielność; nieufność; niedofinansowanie; wymagające wsparcia; dostrzegające zalety współpracy; szybki przyrost nowych klastrów. Warto w tym miejscu zacytować także wybrane wypowiedzi uczestników wywiadów IDI, które stanowią dobre podsumowanie tematu raportu: Ja myślę, że gdybyśmy mieli tak to określić w kwestii samochodu i patrząc na klastry, co się z nimi dzieje w Polsce pod kątem rozwoju, to pewnie byśmy powiedzieli, że to jest fiat, ale pod kątem powstawania klastrów to pewne byśmy powiedzieli, że to jest ferrari. ( ) jeśli chodzi o województwo Mazowieckie i rzeczywiście mielibyśmy to określić jako samochód, to byśmy rzeczywiście powiedzieli, że to jest ferrari, także jest bardzo szybko przyrost. Jak w ferrari mamy bardzo szybki przyrost prędkości, tak tutaj mamy bardzo szybki przyrost powstawania tych klastrów, ale też jakby dynamiki rozwoju tych klastrów, bo tutaj rzeczywiście można by powiedzieć, że te inicjatywy i klastry zaczęły szybko powstawać, ale zaczęły też dostrzegać możliwość współdziałania i efekty pracy w klastrze. IDI2 prototyp samochodu to nie jest jeszcze samochód, który jedzie szybko i mknie do przodu. To nie jest samochód, który posiada doświadczonego kierowcę. To jest samochód, który wymaga wsparcia, oceny zewnętrznej mechaników itd. ( ) Mogę od razu powiedzieć, czego brakuje Polsce do tego, aby ten prototyp dobrze jechał. Mianowicie, brakuje zaufania pomiędzy poszczególnymi elementami funkcjonowania tego samochodu. IDI3 jest to samochód, który jest niedofinansowany, z wieloma dziurami, taki początkujący, który jakoś tam ma jechać, ale tak naprawdę nie wie, w którą stronę. Ma wszelkie możliwości naprawy, poprawy, w bardzo dalekim okresie, wszystko jest obiecane, że będzie miał naprawione, zrobione, poprawione, udoskonalone, ale wszystko to jest mrzonka. ( ) Na początku bardzo szybko starał się jechać, ale niestety wszystko wyhamowało. IDI5 To byłby taki samochód, na razie, jak opel corsa. Niewielki, niezbyt jednak mocny, niezbyt komfortowy. Taka jednak niższa klasa średnia. Powiedziałbym, że staje się coraz bardziej popularny, natomiast nie oznacza to, że mamy do czynienia z mercedesem. IDI7 Trzeba pamiętać, że klaster jest jedną z wielu form kooperacji pomiędzy podmiotami gospodarczymi. Jako forma relatywnie złożona i bazująca w dużej mierze na kontaktach formalnych klaster może być uznany za punkt docelowy w rozwoju współpracy między firmami w regionie. Najłatwiej jest zachęcić przedsiębiorców do przystąpienia do klastrów poprzez dobrze sformułowaną i odpowiednio spersonalizowaną ofertę. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 58

59 Tabela 19. Powody przystąpienia do klastra/inicjatywy klastrowej na Mazowszu Powód Procent wskazań Oferta klastra była dla nas atrakcyjna pod względem merytorycznym 49,32% Posiadaliśmy wcześniejsze pozytywne doświadczenia we współpracy z innymi członkami klastra 24,66% Współpraca w ramach klastra została nam polecona przez inne przedsiębiorstwa/inny podmiot 17,81% Bezpośrednie korzyści finansowe, np. zwrot kosztów uczestnictwa w targach, misjach wyjazdowych 17,81% Współpraca wynikała z uzyskanego przez założyciela bądź koordynatora klastra dofinansowania na zawiązanie sieci 16,44% Chęć zdobywania nowych rynków zbytu 16,44% Nie posiadaliśmy kompetencji, odpowiedniej aparatury albo wystarczających środków do samodzielnego prowadzenia prac badawczo-rozwojowych 2,74% Inne 2,74% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI. N=73 Przedsiębiorcy niebędący członkami klastrów najczęściej wskazywali, że taki stan rzeczy wynika z ich braku wiedzy o tego typu podmiotach (34,67% badanych), tudzież z braku potrzeby funkcjonowania w tego typu sieciach. Brak wiedzy o klastrach wśród przedsiębiorców podkreślano również podczas panelu ekspertów. Tabela 20. Przyczyny, z powodu których przedsiębiorstwo nie jest członkiem klastra/inicjatywy klastrowej Przyczyny Procent wskazań brak wiedzy o tego typu podmiotach 34,67% brak potrzeby funkcjonowania w tego typu sieciach 31,33% konkurencja między podmiotami 14,67% brak czasu do udziału w tego rodzaju działaniach 13,33% brak zaufania w stosunku do innych podmiotów 13,00% brak klastra wspierającego reprezentowaną branżę 12,33% brak środków finansowych, zbyt niski budżet na angażowanie się w tego typy inicjatywy 10,00% niejasne i niespójne przepisy prawne 9,67% ze względu na obowiązujące w klastrach zasady współpracy 5,33% braki kompetencyjne koordynatora 2,67% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI. N=300 By zachęcić przedsiębiorców do sieciowania się i przystępowania do klastrów, niezbędne jest prowadzenie dalszych działań promujących klastering. Bardzo istotne jest również skonstruowanie przez klaster atrakcyjnej oferty, kontakty interpersonalne i osobiste powiązania między przedsiębiorcami. ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 59

60 Tabela 21. Uwarunkowania mogące skłonić przedsiębiorstwo do przystąpienia do klastra/inicjatywy klastrowej Uwarunkowania Procent wskazań Oferta klastra atrakcyjna pod względem merytorycznym 40,67% Wcześniejsze pozytywne doświadczenia we współpracy z innymi 27,67% Bezpośrednia korzyść finansowa, np. zwrot kosztów uczestnictwa w targach, misjach wyjazdowych 25,00% Polecenie współpracy w ramach klastra przez inne 18,33% Planowane rozszerzenie rynków zbytu 12,33% Uzyskane przez założyciela bądź koordynatora klastra dofinansowania 11,33% Brak wystarczających kompetencji, odpowiedniej aparatury albo 3,67% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI. N=300 W literaturze fachowej wskazuje się liczne korzyści, jakie firmy mogą odnieść, funkcjonując w ramach klastra. Przykładowo jest to: szansa na szybszy rozwój i osiągnięcie lepszych wyników (większych przychodów, zyskanie nowych stałych klientów, rozszerzenie rynków zbytu); możliwość obniżania kosztów m.in. poprzez nawiązywanie preferencyjnych umów z dostawcami, wykorzystywanie tych samych zasobów, wspólne zakupy, koordynowanie działań marketingowych; wzrost produktywności i innowacyjności poprzez uczenie się od innych, a także poprzez współpracę w działalności innowacyjnej; współpracę z lokalnymi uczelniami i ośrodkami badawczymi dla generowania różnorodnych nowych rozwiązań w zakresie technologii i organizacji produkcji; konkurencja w klastrze wymusza ponadto utrzymywanie najwyższej jakości i standardów, a to z kolei ułatwia ekspansję na rynkach zagranicznych; dostęp do informacji, przepływ wiedzy poprzez sieci kontaktów firmy wymieniają się informacjami o nowych rynkach zbytu, trendach w sektorze, zmianach w oczekiwaniach klientów, nowoczesnych technologiach, materiałach i usługach, razem biorą również udział w szkoleniach, konferencjach, spotkaniach branżowych 46. Zalety uczestnictwa w strukturach klastrowych dostrzegają również respondenci badań CATI będący członkami klastrów. Najczęściej wskazywali oni, że dzięki członkostwu zyskują szansę rozwoju, nawiązania współpracy z innymi podmiotami i wymiany doświadczeń. 46 T. Stryjakiewicz, W. Dyba, Organizacja przestrzenna i funkcjonowanie klastrów w województwie wielkopolskim, WROT ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 60

61 Rysunek 2. Aktualne powody uczestnictwa w klastrze/inicjatywie klastrowej na Mazowszu Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań CATI. N=73 Operacyjnego Kapitał Ludzki Dotyczy projektu Nr POKL /09 pn. Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 61