Testy i kwestionariusze wykorzystywane w diagnozowaniu problemowego korzystania z komputera/internetu

Transkrypt

1 Testy i kwestionariusze wykorzystywane w diagnozowaniu problemowego korzystania z komputera/internetu Bohdan T. Woronowicz Centrum Konsultacyjne AKMED w Warszawie Warszawa

2 Kiedy ok lat temu pierwszy Sumeryjczyk wyrył znaki pisma klinowego w. powstała koncepcja manii czytelniczej lub furii czytania ci, ci. Jak potraktować te obawy w erze komputera i internetu? dr med. Bohdan T. Woronowicz 2

3 Historia komputera i internetu 1833 rok - Charles Babbage, pionier informatyki, uznawany za ojca komputera, zaprojektował, napędzaną przez silnik parowy, maszynę różnicową ( młyn arytmetyczny ) rok - w Stanach Zjednoczonych, John V. Atanasoff i jego student Clifford Berry, kosztem 650$ skonstruowali maszynę o nazwie ABC (Atanasoff-Berry Computer), która została uznana za pierwszy działający prototyp komputera rok, w Wielkiej Brytanii powstał Colossus pierwsza maszyna cyfrowa, przeznaczona dla wojska, która miała za zadanie rozpracowanie sposobu działania niemieckiej maszyny szyfrującej. dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 3

4 Historia komputera i internetu W latach na Uniwersytecie Pensylwania w Filadelfii został skonstruowany komputer o nazwie ENIAC (Elektroniczny Numeryczny Integrator i Komputer), który opierał się na przełącznikach zbudowanych z lamp elektronowych. Zajmował on powierzchnię 140 m 2, ważył ponad 27 ton, mierzył 5,5 na 24,4 metra. Pobierał prąd elektryczny o mocy 150 kw, a jego włączenie powodowało przygasanie świateł w całej Filadelfii. Wykonano go na zamówienie wojska i służył do opracowania tzw. tablic artyleryjskich ułatwiających prowadzenie ognia. dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 4

5 Historia komputera i internetu W latach 60. została utworzona, przez rząd Stanów Zjednoczonych, Agencja Badań Strategicznych (ARPA - Advanced Research Project Agency), której zadaniem było unowocześnienie armii amerykańskiej. Celem miało być stworzenie sieci komputerowej, która mogła funkcjonować pomimo ataku atomowego. Dzięki temu, powstały pierwsze prototypowe fragmenty sieci. W początkach lat 70. dołączyły do nich amerykańskie instytucje spoza resortu obrony (m.in. University of California, Massachusetts Institute of Technology, uniwersytety Stanford i Harvard). W roku 1972 ARPANET obejmował już 23 komputery, które zajmowały przestrzeń całego pokoju. W roku 1973 do sieci dołączyły komputery europejskie z University College w Londynie oraz z Królewskich Zakładów Radarowych w Norwegii (Royal Radar Establishment). dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 5

6 Historia komputera i internetu W latach 70. powstał komputer osobisty Altair 8800 (Ed Roberts i Bill Gates). W roku 1974 wysłany został pierwszy dzięki programowi, który opracował Ray Tomlinson i po raz pierwszy użyto słowa INTERNET. W roku 1979 powstały pierwsze grupy dyskusyjne (Usenet). NSF (National Science Foundation) łączy w 1986 roku pięć superkomputerów z ośrodków uniwersyteckich w sieć NSFnet, a w 1988 roku do sieci jest już podłączonych 60 tys. komputerów. W 1989 roku w szwajcarskim instytucie fizyki cząstek elementarnych narodził się pomysł, który stał się podstawą do stworzenia stron WWW (World Wide Web). Miały one ułatwić i przyspieszyć wymianę danych naukowych. W latach 90 powstały pierwsze przeglądarki graficzne tych stron. dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 6

7 Historia komputera i internetu Narodziny internetu w Polsce można powiązać z datą 17 sierpnia 1991 roku kiedy to Rafał Pietrak, fizyk z Uniwersytetu Warszawskiego, nawiązał, poprzez komputer, łączność z Janem Serensenem z Uniwersytetu w Kopenhadze W 1992 roku oddano w Polsce do użytku sieć pakietową TP SA (tzw. Polpak) dr med. Bohdan T. Woronowicz 7

8 Historia komputera i internetu W ostatniej dekadzie liczba osób korzystających z internetu wzrosła prawie sześciokrotnie i aktualnie korzysta z niego ok. 40% społeczeństwa. Najwięcej użytkowników odnotowano w Korei Płd. 96%, w Wielkiej Brytanii 78% a w Stanach Zjednoczonych 56%. Australijskie badania wykazały, że w 2012 roku dzieci i młodzież do lat 18 spędzała przy komputerze ok. 24 godzin miesięcznie, osoby w wieku lata ok. 65 godzin, a osoby w wieku lata ponad 100 godzin miesięcznie. Badania CBOS (2012) wykazały, że z internetu korzysta systematycznie (co najmnej raz w tygodniu) 56% dorosłych Polaków. Z badań EU NET ADB wynika, że 1,3% polskich respondentów w wieku lat nadużywa internetu. Fundacja Dzieci Niczyje alarmuje, że ponad 7% uczniów ostatnich klas gimnazjum deklaruje, że korzysta z internetowych serwisów hazardowych, w tym kasyn online. Ponadto niemal 2,5% uczniów przyznało się, że gra na internetowych portalach hazardowych co najmniej raz w tygodniu. dr med. Bohdan T. Woronowicz 8

9 Użytkownicy komputera i sieci Wśród użytkowników komputera można wyróżnić dwie grupy tj. osoby: 1. Korzystające z samego komputera ( offline ), 2. korzystające z komputera podłączonego do sieci ( online ), a wśród nich:. uzależnione od konkretnej funkcji internetu, takie, które używają internetu wielowymiarowo tj. w wielu różnych celach, takie, które spędzają czas w internecie bez określonego celu. (Pratarelli i wsp. 1999) Inny podział to, osoby: 1. wykorzystujące komputer do pracy i zbierania informacji (non social), 2. korzystające z usług związanych z komunikowaniem się (social). dr med. Bohdan T. Woronowicz 9

10 Korzyści dostęp do informacji, ułatwienie nauki, rozwój zainteresowań, nowe możliwości kontaktowania się, rozrywka i relaks, Korzyści i zagrożenia wsparcie dla osób niepełnosprawnych (logopedia, dysleksja itp.). Zagrożenia dla rozwoju fizycznego (wady kręgosłupa, brak ruchu i aktywnego wypoczynku, nadwaga itp.), psychicznego (m.in. rozładowywanie napięć w sposób nienaturalny, agresja, narażenie na przemoc, dostęp do niezdrowych informacji, a także uzależnienie/nałóg), społecznego, socjalizacji (m.in. zanik więzi rodzinnych, zaniedbanie nauki, pracy, zatarcie granicy między rzeczywistością a fikcją, izolacja, zawężenie kontaktów, zubożenie języka, brak możliwości treningu zachowań prospołecznych, demonstrowanie zachowań nieetycznych (pomaga w tym anonimowość), uodpornienie na zło itp.). dr med. Bohdan T. Woronowicz 10

11 Kto jest zagrożony uzależnieniem? Bardziej zagrożone uzależnieniem od internetu będą osoby: młode, sfrustrowane i zagubione w świecie dorosłych, z problemami emocjonalnymi lub zaburzeniami afektywnymi; które mają problem z bezpośrednim kontaktowaniem się z innymi; z poczuciem niskiej wartości potrzebujące dowartościowania; a także: poszukujące przyjaźni, romansu, narzekające na swojego męża lub żonę; z nieleczonymi dysfunkcjami seksualnymi; cierpiące na inne uzależnienia, które traktują internet jako bezpieczną używkę. dr med. Bohdan T. Woronowicz 11

12 Diagnozowanie Dla określenia patologicznego korzystania z Internetu używane są takie nazwy jak: siecioholizm (netoholism), sieciozależność (netaddiction), cyberzależność (cyberaddiction), internetoholizm, internetozależność, infoholizm, infozależność, kompulsywne zachowania związane z używaniem internetu (compulsive computer use behawior), a także uzależnienie od komputera lub nałóg komputerowy (computer addiction) oraz uzależnienie od internetu lub nałóg internetowy (internet addiction disorder - IAD). Jednocześnie nasuwa się pytanie, czy potrzebne jest różnicowanie między nałogiem (addiction, habit) a uzależnieniem (też bywa tłumaczone jako addiction) i zależnością (dependence)? Addiction jest traktowane jako pojęcie behawioralne, dependence jako addiction+mechanizmy biologiczne. Tymczasem coraz więcej danych wskazuje na to, że mechanizmy neurobiologiczne odgrywają w nich podobną rolę. Czy nie byłoby lepiej, żeby zamiast poświęcać czas i energię na dalsze, teoretyczne rozważania dotyczące słownictwa, zająć się doskonaleniem diagnostyki oraz poszukiwaniem bardziej skutecznych metod pomagania osobom uzależnionym ( nałogowcom )? dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 12

13 Diagnozowanie Problemy związane z nazewnictwem wynikają m.in z tego, że: Nie mamy jednolitych i powszechnie uznanych kryteriów uzależnienia od Internetu (IAD), a liczni przeciwnicy rozpatrywania tego zjawiska w kategoriach choroby, jaką jest uzależnienie, zwracają m.in. uwagę na fakt, że osoby z IAD nie doświadczają wewnętrznego cierpienia tak jak to jest w uzależnieniach od substancji psychoaktywnych poza sytuacjami braku dostępu do komputera/internetu, gdzie można doszukiwać się analogii do zespołu abstynencyjnego. Nie ma specyficznych objawów abstynencyjnych, a te objawy, które można zaobserwować po odstawieniu/ograniczeniu takie, jak np. dyskomfort, niepokój, rozdrażnienie czy dysforia mogą być przejawem deprywacji oraz frustracji spowodowanej brakiem możliwości przeżywania oczekiwanej przyjemności. Nie ma też inwalidztwa (poza zmianami w stanie fizycznym, spowodowanymi np. przesiadywaniem w jednej pozycji przy komputerze i brakiem ruchu). dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 13

14 Diagnozowanie W 2007 roku Amerykańskie Towarzystwo Medyczne (AMA) rekomendowało Amerykańskiemu Towarzystwu Psychiatrycznemu włączenie Uzależnienia od internetu (Internet Addiction Disorder) do kolejnej tj. 5 wersji DSM. Eksperci uznali jednak, że problem ten wymaga dalszych badań i w DSM 5 znalazły się jedynie zaburzenia spowodowane używaniem gier w internecie. Zaburzenia wynikające z używania internetu znalazły się w sekcji III (do dalszych badań ), bowiem uznano, że wymagają one dalszych badań i obserwacji, zanim zostaną uznane za jednostkę chorobową. W DSM-5 włączono do tego samego rozdziału co zaburzenia wynikające z używania substancji psychoaktywnych - zaburzenia związane z uzależnieniem od hazardu (gambling disorder - zaburzenia hazardu). Wprawdzie decyzja ta ma wielu przeciwników, gdyż nie wszyscy zgadzają się co do tego, czy hazard uzależnia tak, jak narkotyki, jednak przeważyły wyniki badań neurobiologicznych, które wykazały, że mózgi osób uzależnionych od hazardu zmieniają się podobnie, jak mózgi osób uzależnionych od narkotyków. Zaobserwowano także, że obie grupy odnoszą korzyści z podobnych metod leczenia. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition (section dr med. Bohdan T. Woronowicz 14

15 Diagnozowanie Nie można wykluczyć, że uzależnienie od internetu (nałóg internetowy) może zostać włączone do kolejnej Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-11, której publikacja jest planowana na rok 2015), do tego samego rozdziału co hazard czy zaburzenia wynikające z używania substancji psychoaktywnych. Prawdopodobnie, proces włączania byłby znacznie łatwiejszy i szybszy, gdyby nie fakt, że niektórzy z ekspertów uczestniczących w tworzeniu klasyfikacji mogą mieć swój własny problem związany z nadmiernym zaangażowaniem w korzystanie z dobrodziejstw komputera (?!!!). Zanim jednak nastąpi zmiana, należałoby je traktować jako schorzenie z kategorii zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne lub zaburzenia nawyków i popędów (impulsów), a więc zachowanie charakteryzujące się skłonnością do nieplanowanych i gwałtownych reakcji na bodziec (wewnętrzny lub zewnętrzny), bez względu na konsekwencje tej reakcji. Osoba uzależniona kontynuuje bowiem swoje zachowania nie licząc się z konsekwencjami. dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 15

16 Uzależnienia behawioralne Uzależnienie od zachowań/czynności (uzależnienie behawioralne/nałóg) obejmuje objawy związane z zachowaniem, poznawcze i czasami fizjologiczne, które rozwijają się po wielokrotnym powtarzaniu określonych czynności i zazwyczaj charakteryzują się silną potrzebę powtarzania tych czynności, trudnościami z kontrolowaniem ich wykonywania, uporczywym powtarzaniem pomimo szkodliwych następstw, przedkładaniem tych zachowań ponad inne zajęcia i zobowiązania, zwiększoną tolerancję, a także występowaniem zespołu przykrych objawów (rozdrażnienie, złość, agresja itp.) w sytuacjach utrudniających lub uniemożliwiających realizowanie tych zachowań.. na podst. ICD-10 dr med. Bohdan T. Woronowicz 16

17 Uzależnienie od komputera i sieci Uzależnienie psychiczne to silna potrzeba częstego lub stałego przyjmowania substancji psychoaktywnej bądź wykonywania określonej czynności (zachowania), celem powtórzenia poprzednich przeżyć związanych z przyjęciem substancji lub z daną czynnością (zachowaniem). Uzależnienie społeczne dotyczy najczęściej zażywania substancji psychoaktywnych pod wpływem panującej mody, pod naciskiem grupy ludzi podobnych do siebie, w kręgach młodzieży z tzw. subkultur. Podobny wpływ na zachowania młodych ludzi może mieć także silna presja rówieśników, wymuszających korzystanie z tzw. nowych technologii. Istotą rolę odgrywa tu bardzo silna zależność od grupy, co pociąga za sobą bezwzględne respektowanie panujących w niej zasad i obyczajów. Ponadto osoba uzależniona, w miarę pogłębiania się choroby rezygnuje z ważnych dla siebie wcześniej aktywności, wypada z ról społecznych (problemy szkolne, konflikty w rodzinie, zanik zainteresowań, zawężenie kontaktów itp.). Uzależnienia fizycznego nie ma. dr med. Bohdan T. Woronowicz 17

18 Uzależnienie od komputera i sieci Możliwość uzależnienia się od komputera i internetu była sygnalizowana już w początkach lat 90 ub. stulecia, a termin Internet Addiction Disorder (IAD) użyty został po raz pierwszy w 1995 roku przez amerykańskiego psychiatrę Ivana Goldberga. W marcu 1995 roku NYT opublikował artykuł The Lure and Addiction of Life On Line, w którym zwrócono uwagę na możliwość niekontrolowanego używania internetu, użyto nawet określenia computerism. W 1996 roku Kimberly Young, na 104 konferencji American Psychological Association, przedstawiła pierwsze empiryczne badania na temat uzależnienia od Internetu. W swoim artykule zatytułowanym Internet Addiction: The Emergence of a New Disorder, zaproponowała dostosowanie kryteriów patologicznego hazardu (wg DSM-IV) do diagnozowania uzależnienia od Internetu jako zaburzenie kompulsywnego. Jako pierwsza zaproponowała, aby uzależnienie od Internetu traktować jako chorobę, czym naraziła się zwolennikom poglądu, że uzależnić się można tylko od substancji chemicznych. Przedstawiła też propozycję pytań ułatwiających postawienie diagnozy uzależnienia od Internetu (Internet Addiction Disorder), a także zwróciła uwagę na tzw. zespół jeszcze jednej minuty, którego nazwa pochodzi od typowej odpowiedzi osób uzależnionych od komputera, kiedy proszone są o jego wyłączenie. dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 18

19 Uzależnienie od komputera i sieci Uzależnienie od komputera/internetu jest to stan psychiczny charakteryzujący się przede wszystkim stałym, wewnętrznym przymusem (silną potrzebą) korzystania z komputera/internetu, przymusem myślenia o tych czynnościach oraz poczuciem dyskomfortu (złego samopoczucia, rozdrażnienia, złości, agresji itp.) w sytuacjach, kiedy realizowanie ich jest utrudnione lub niemożliwe. Te czynności utrwalają się po wielokrotnym ich powtarzaniu, wykonywane są pomimo szkodliwych następstw oraz przedkładane są ponad inne czynności, a okresowo mogą stanowić nawet o sensie życia. Charakterystyczne są nieudane próby kontrolowania lub zaprzestania tych czynności. dr med. Bohdan T. Woronowicz 19

20 Uzależnienie od komputera i sieci Rozwój uzależniania od internetu, podobnie jak i w innych uzależnieniach, charakteryzuje się swoistą dynamiką i można w nim wyróżnić kolejne etapy: 1. zetknięcie się i zafascynowanie internetem jako nowością, poznawanie jego możliwości, wejście w nową rzeczywistość, poczucie więzi z całym światem czy świadomość braku granic, 2. zwrócenie uwagi na fakt, że korzystanie z internetu ułatwia odprężenie się i pomaga w zredukowaniu dyskomfortu (napięcia, poczucia samotności itp.), 3. coraz bardziej regularne korzystanie z internetu w celu regulowania swoich stanów emocjonalnych 4. postępujące ograniczanie kontaktów z bliskim otoczeniem (wycofywanie się ze świata realnego, zobojętnienie społeczne) na rzecz kontaktów wirtualnych i poświęcanie im coraz większej ilości czasu, 5. poczucie dyskomfortu w sytuacjach ograniczonego dostępu do internetu (nie jest to typowy zespół odstwienny, bywa traktowany jako przejaw deprywacji i frustracji), 6. pojawienie się problemów społecznych, zdrowotnych, finansowych itp., których związek z korzystaniem z internetu jest jednoznaczny. dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 20

21 Uzależnienie od komputera i sieci Z badań Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego wynika, że około 6% osób korzystających z internetu jest od niego uzależnionych natomiast ok. 30% traktuje go jako sposób na ucieczkę od rzeczywistości. Badania wykazały również, że rozwój uzależnienia jest dość szybki, bowiem: 25% internautów uzależniło się w ciągu pierwszych 6 miesięcy od rozpoczęcia wędrówek po sieci, 58% - w ciągu 6-12 miesięcy, 17% - po ponad roku. Wprawdzie szacuje się, że tylko ok. 20% użytkowników komputera korzysta z niego w sposób patologiczny, jednak problemowe korzystanie z sieci i komputera staje się jedną z plag XXI wieku i nie można wykluczyć, że w kolejnych rewizjach klasyfikacji chorób, zostanie ono uznane za jednostkę chorobową, chociaż w DSM 5 nie znaleziono dla niego miejsca. dr med. Bohdan T. Woronowicz 21

22 Narzędzia diagnostyczne Egger O. i Rautenberg M. (1996) zaproponowali 46-itemowy test, który jednak nie został poddany ocenie pod kątem właściwości psychometrycznych i nie znalazł zastosowania. Brenner V. (1997) zaproponował Addictive Behavior Inventory opierając się na kryteriach diagnostycznych uzależnienia od substancji psychoaktywnych. W 1998 roku Kimberly Young zaproponowała złożony z 20 pytań Internet Addiction Test (IAT), który ma obecnie najlepiej udokumentowane właściwości psychometryczne. Polska adaptacja testu - Majchrzak i Ogińska-Bulik (2006). Morahan-Martin J.M. i Schumacher P. (2000) opracowali 13-itemową skalę do pomiaru patologicznego używania internrtu. Davis R.A, Flett G.L. i Besser A (2002) opracowali Online Cognition Scale, wychodząc z poznawczo-behawioralnej koncepcji problematycznego używania internetu. Kaliszewska K. (2007) opracowała Skalę Ryzyka Nadmiernego Używania Internetu (ASK,16, ) Poprawa R. (2011) dokonał adaptacji testu Young (IAT) tworząc Test Problematycznego Używania Internetu złożony z 22 itemów (TPUI22). Przegl. Psychol., 54,2, dr med. Bohdan T. Woronowicz 22

23 Narzędzia diagnostyczne Przegląd 68 badań epidemiologicznych dotyczących uzależnienia od internetu, a opublikowanych po 2000 roku i obejmujących minimum 1000 osób uczestniczących w badaniach wykazał, że zastosowano 21 różnych instrumentów do oceny. Większość z tych instrumentów opierała się na kryteriach diagnostycznych uzależnienia od substancji psychoaktywnych albo patologicznego hazardu. Przegląd wykazał też, że rozpowszechnienie problemów wynikających z używania internetu waha się od 0.8% we Włoszech do 26,7 % w Hong Kongu. D. J. Kuss, M. D. Griffiths, L. Karila and J. Billieux Internet Addiction: A Systematic Review of Epidemiological Research for the Last Decade Curr Pharm Des. 2014;20(25): dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 23

24 Narzędzia diagnostyczne Wg Kimberly Young (1998), lub wie cej odpowiedzi tak na naste puja ce pytania: o tym, co robiłaś/eś w Internecie poprzednio lub niecierpliwie oczekiwałaś/eś na naste pna sesję w sieci)? 2. Czy odczuwasz potrzebe korzystania z Internetu przez coraz dłuzṡzy czas, aby uzyskać satysfakcję?, ograniczyć lub porzucić uzẏwanie Internetu? 4. Czy czujesz sie zdenerwowana/y, korzystanie z Internetu? 5. Czy przebywasz w sieci dłuzėj niż pierwotnie zamierzałaśeś? w rodziny, terapeute ci, winy, niepokoju, depresji)? dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 24

25 Narzędzia diagnostyczne Pierwotna wersja testu Kimberly Young (IAT 1998) składa się z 20 pytań, a odpowiedzi udzielane są w skali 5-punktowej. Polskiej adaptacji IAT dokonali Majchrzak i Ogińska-Bulik (2006) tworząc Test Użytkownika Internetu. Majchrzak P., Ogińska Bulik N., Zachowania ryzykowne związane z cyberprzestrzenią (s.59 78), [w:] Ogińska - Bulik N. (red.) Zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży, Wydawnictwo WSHE Poprawa (2011), na podstawie IAT, opracował Test Problematycznego Używania Internetu, który został później zmodyfikowany i obecnie składa się z 22 pytań, ze skalą 6-punktową. Przegląd Psychologiczny (2011, t. 54, nr 2, s ). Kaliszewska, na potrzeby badań empirycznych, opracowała (dosyć skomplikowane) narze dzie, przeznaczone do oceny ryzyka nadmiernego uzẏwania Internetu Skale Ryzyka Nadmiernego Uzẏwania Internetu (SNUI). Kaliszewska, K. (2007). Skale ryzyka nadmiernego używania Internetu. ASK, 16, dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 25

26 Narzędzia diagnostyczne Beard i Wolf (2001) zaproponowali, aby uzależnienie od internetu traktować jako zaburzenie kontroli nawyków i popędów, które można rozpoznać, gdy u zaburzonego występują wszystkie z poniższych pięciu objawów: 1. Głębokie pochłonięcie internetem (natrętne myśli o poprzedniej wizycie w sieci i oczekiwanie na następną). 2. Potrzeba coraz dłuższego korzystania z internetu, aby osiągnąć satysfakcję. 3. Podejmowanie bezowocnych prób kontroli, ograniczenia lub zaprzestania korzystania z internetu. 4. Przy próbie ograniczenia lub zaprzestania korzystania z internetu pojawia się niepokój, obniżony nastrój i irytacja. 5. Pozostawanie w sieci dłużej niż się pierwotnie zamierzało. dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 26

27 Narzędzia diagnostyczne Kryteria diagnostyczne wg Ko i wsp. (2005): A.Obecność sześciu lub więcej objawów z niżej wymienionych: 1.Zaabsorbowanie działalnością w internecie 2.Powtarzające sie trudności z powstrzymaniem się od potrzeby korzystania z internetu 3.Spędzanie w internecie coraz większej ilości czasu w celu uzyskania satysfakcji (wzrost tolerancji) 4.Objawy odstawienia: a. niepokój, rozdrażnienie, nastój dysforyczny przy próbach zaprzestania lub ograniczenia korzystania z internetu, b. powrót do internetu w celu usunięcia objawów odstawienia 5.Korzystanie z internetu dłużej niż się planowało 6.Powtarzające się nieudane próby ograniczenia korzystania z internetu 7.Poświęcanie nadmiernej ilości czasu na korzystanie z internetu 8.Nadmierna aktywność w celu uzyskania dostępu do internetu 9.Korzystanie z internetu pomimo narastających problemów wynikających z używania internetu B. Jeden lub wiecej objawów świadczących o pogorszeniu funkcjonowania: 1.Niewywiązywanie sie z ważnych zobowiązań z powodu korzystania z internetu 2.Pogorszenie się relacji z innymi ludźmi (ograniczenie kontaktów towarzyskich) 3.Zachowania sprzeczne z obowiązującymi normami (regulamin szkolny, prawo itp.) C. Zachowania związane z internetem nie można uzasadnić innymi zaburzeniami psychicznymi dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 27

28 Narzędzia diagnostyczne Kryteria uzależnienia wg Chen i wsp. (2003) Uwzględniając okres ostatnich 3 miesięcy należy przyporządkować do każdego pytania odpowiednią odpowiedź (1 - wcale nie pasuje; 2 - raczej nie pasuje; 3 - raczej pasuje; 4 - zdecydowanie pasuje) 1.Słyszałam/em wie cej niz raz, zė spe dzam zbyt wiele czasu w Internecie 2.Odczuwam niepokój, kiedy przez dłuższy czas nie zaglądam do internetu 3.Mam świadomość, że coraz więcej czasu spędzam w internecie 4.Jestem podenerwowana/y i rozdrażniona/y, kiedy mam utrudniony dostęp do internetu 5.Kiedy jestem w sieci czuję przypływ energii 6.Pozostaję w sieci dłużej niż planowałam/em 7.Pomimo złego wpływu korzystania z internetu na moje związki, nie ograniczyłam/em czasu spędzanego w sieci 8.Więcej niż raz spałam/em mniej jak 4 godziny z powodu korzystania z sieci 9.Poważnie zwiększyłam/em ilość czasu spędzanego w internecie 10.Czuję duży dyskomfort, kiedy przestaję używać internetu 11.Nie potrafię opanowac impulsu popychającego mnie do zalogowania sie w internecie 12.Mam świadomość, że zamiast spędzać czas z przyjaciółmi spędzam czas w internecie 13.Ponieważ spędzam dużo czasu w sieci odczuwam bóle pleców i inne dolegliwości fizyczne dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 28

29 Narzędzia diagnostyczne Kryteria uzależnienia wg Chen i wsp. (2003) ciąg dalszy 14.Pierwszą moją myślą po obudzeniu się jest myśl o zalogowaniu się do internetu 15.Korzystanie z internetu ma niekorzystny wpływ na moją naukę lub pracę zawodową 16.Kiedy przez jakiś czas nie zaglądam do internetu mam wrażenie, że czegoś mi brakuje 17.Z powodu korzystania z internetu ograniczyłam/em swoje kontakty z najbliższymi 18.W związku z korzystaniem z internetu mam za mało czasu na wypoczynek 19.Kiedy usiłuję zająć sie czymś innym, nie potrafię powstrzymać impulsu, żeby zalogować sie do iinternetu 20.Bez internetu moje życie byłoby pozbawione radości 21.Surfowanie po internecie źle wpłynęło na moje zdrowie fizyczne 22.Starałam/em się spędzać mniej czasu w internecie ale to mi się nie udawało 23.Nauczyłam/em sie mniej sypiać, żeby móc spędzać w internecie wiecej czasu 24.Dla osiągnięcia zadowolenia musze spędzać w internecie coraz więcej czasu 25.Z powodu korzystania z internetu zdarza mi sie zapomniec o posiłku 26.Nie jestem wypoczęta/y w ciągu dnia, bo do późnej nocy spędzam czas w internecie. Ocenie podlega pięć kategorii problemów związanych z uzywaniem internetu: kompulsywne używanie, objawy odstwienia, zmiana tolerancji, konsekwencje w relacjach z otoczeniem oraz trudności w zarządzaniu czas. Uzyskane wyniki zawierają się w granicach punkty. Uzyskanie 64 i więcej punktów ma wysoką trafność diagnostyczną i specyficzność. dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 29

30 Narzędzia diagnostyczne Opierając się, na kryteriach diagnostycznych uzależnień wg ICD-10 uzależnienie od internetu można rozpoznawać wówczas, kiedy w okresie ostatniego roku stwierdzono obecność co najmniej trzech objawów z poniższej listy: 1. silną potrzebę lub poczucie przymusu korzystania z internetu lub z komputera; 2. subiektywne przekonanie o mniejszej możliwości kontrolowania zachowań związanych z internetem/komputerem, tj. upośledzenie kontroli nad powstrzymywaniem się od korzystania z internetu oraz nad długością spędzania czasu przy internecie; 3. występowanie, przy próbach przerwania lub ograniczenia korzystania z internetu/komputera, niepokoju, rozdrażnienia czy gorszego samopoczucia oraz ustępowanie tych stanów z chwilą powrotu do komputera; 4. spędzanie coraz większej ilości czasu przy internecie/komputerze w celu uzyskania zadowolenia czy dobrego samopoczucia, które poprzednio osiągane było w znacznie krótszym czasie; 5. postępujące zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub dotychczasowych zainteresowań na rzecz internetu/komputera; 6. korzystanie z internetu pomimo szkodliwych następstw (fizycznych, psychicznych i społecznych), o których wiadomo, że mają związek ze spędzaniem czasu przy internecie/komputerze. dr med. Bohdan T. Woronowicz 30

31 Narzędzia diagnostyczne Adaptacja testu przesiewowego CAGE do diagnozowania problemowego korzytania z komputera i internetu 1.Czy zdarzały się w Twoim życiu okresy, kiedy odczuwałaś/eś konieczność ograniczenia czasu spędzanego przy komputerze lub w internecie? 2.Czy zdarzało się, że różne osoby z Twojego otoczenia denerwowały Cię uwagami na temat czasu, jaki spedzasz przy komputerze? 3.Czy zdarzało się, że odczuwałaś/eś wyrzuty sumienia lub wstyd z pwodu zaniedbań wynikających z poświęcania dużej ilości czasu komputerowi lub internetowi? 4.Czy zdarzało Ci iś, że prawie natychmast po przebudzeniu się Twoją pierwszą czynnością było włączenie komputera w celu kontynuowania czynności zakończonych przed położeniem się spać? dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 31

32 dr med. Bohdan T. Woronowicz 32

33 Narzędzia diagnostyczne Skala uzależnienia od Facebooka, opracowana na Uniwersytecie w Bergen (Norwegia), zawiera sześć pytań na które jest pięć możliwych odpowiedzi: (1)bardzo rzadko (2) rzadko (3) czasami (4) często (5) bardzo często. Pytania te brzmią: 1.Czy poświęcasz dużo czasu na myślenie o Facebooku lub na planowanie korzystania z niego? 2.Czy odczuwasz coraz większą potrzebę korzystania z Facebooka? 3.Czy używasz Facebooka, aby zapomnieć o problemach osobistych? 4.Czy podejmowałaś/eś nieudane próby ograniczenia korzystania z Facebooka? 5.Czy odczuwasz niepokój lub smutek, kiedy nie możesz korzystać z Facebooka? 6.Czy korzystanie z Facebooku ma negatywny wpływ na twoją pracę? Już cztery odpowiedzi często" lub bardzo często" mogą sugerować uzależnienie od Facebooka. dr med. Bohdan T. Woronowicz 33

34 Diagnozowanie Znany badacz Elvin Morton Jellinek ( ) stwierdził, że alkoholizm przewlekły to każde używanie napojów alkoholowych, które powoduje szkodę dla osoby pijącej, społeczeństwa lub obojga". Przez analogię można powiedzieć, że uzależnienie to nabyta silna potrzeba zażywania jakiejś substancji lub wykonywania jakiejś czynności, która powoduje szkodę dla określonej osoby, społeczeństwa lub dla obojga. dr n. med. Bohdan T. Woronowicz 34

35 Podtypy uzależnienia wg K. Young Young wyróżniła pięć podtypów uzależnienia związanego z komputerem tj.: erotomanię internetową (cyberseksual addiction) np. oglądanie filmów i zdjęć o charakterze pornograficznym, uczestniczenie w chatach o tematyce seksualnej; socjomanię internetową czyli uzależnienie od internetowych kontaktów społecznych (cyber-relationship addiction) np. chat-roomy, grupy dyskusyjne, poczta elektroniczna, które zastępują rodzinę i przyjaciół. uzależnienie od sieci internetowej (net compulsions) np. uzależnienie od gier hazardowych (internetowy patologiczny hazard w kasynach sieciowych), od gier sieciowych (przeciwnik jest żywym człowiekiem, który również siedzi w tym momencie przy monitorze), od aukcji czy zakupów on-line; przymus pobierania informacji czyli przeciążenie informacyjne (information overload) np. poszukiwanie nowych informacji, przeszukiwanie baz danych; uzależnienie od komputera (computer addicion) np. gry komputerowe. Do tych podtypów można dodać jeszcze uzależnienie od blogów. Jako formę uzależnienia od internetu można także traktować hakerstwo. dr med. Bohdan T. Woronowicz 35

36 dr med. Bohdan T. Woronowicz 36

37 Zapobieganie Niebezpieczeństwo rozwinięcia się uzależnienia można ograniczyć stosując, w stosunku do dzieci, poniższe zasady: do drugiego roku życia dziecko nie powinno w ogóle oglądać niczego na ekranie komputera, w wieku 2-7 lat spędzanie czasu przed ekranem komputera nie powinno przekraczać 1 godziny dziennie (im krócej tym lepiej), w wieku 7-12 lat czas ten może wynosić 1-2 godzin, po 13 roku życia 2 do 3 godzin. Przed ukończeniem 7 roku życia dziecko nie powinno mieć dostępu do żadnych gier wideo na konsoli, Przed 16 rokiem życia dostęp do smartfona powinien być zabroniony. To nie są sztywne granice, bowiem o dostępie do nowych technologii powinna decydować dojrzałość młodego człowieka. dr med. Bohdan T. Woronowicz 37

38 Cyberseks Cyberseks, seks komputerowy (cybering, mudsex, net sex, seks wirtualny) to wirtualna aktywność seksualna, w której dwie lub więcej osób łączy się ze sobą poprzez sieć komputerową, wysyłając do siebie komunikaty opisujące doświadczenia seksualne bądź wywołujące doznania o charakterze seksualnym. Cyberseks polega na odgrywaniu ról i udawaniu, że odbywane są stosunki seksualne, wysyłając komunikaty w taki sposób, aby pobudzić fantazję innych uczestników. Może być wzmacniany poprzez korzystanie z kamer i innych urządzeń. Nazywany bywa też seksem bez partnera. Inne definicje cyberseksu: interakcje o charakterze erotycznym odbywające się za pośrednictwem przekazu cyfrowego (Blair, 1998); zachowania zastępcze, utrzymywane przy pomocy komputera, którym towarzyszy podniecenie seksualne i które mogą prowadzić do przeżywania orgazmu (Ross i Kauth, 2002); używanie internetu do angażowania się w czynności z pobudek o charakterze seksualnym, mające na celu osiągnięcie gratyfikacji seksualnej; podkategoria szerszego zjawiska jakim jest Internetowa Aktywność Seksualna (ang. Online Sexual Activity OSA). dr med. Bohdan T. Woronowicz 38

39 Cyberseks Osoby angażujące się w aktywność seksualną online można podzielić na trzy kategorie: rekreacyjni: angażują się w cyberseks z ciekawości lub dla zabawy, co nie wpływa to na ich codzienne życie kompulsywni: często są to osoby, które w realnym życiu miały problemy z dziedziny seksuologii (np. uzależnienie od pornografii czy parafilie) i usiłują je zniwelować przy pomocy internetu. Po krótkim czasie zaczynają odczuwać przymus uprawiania cyberseksu, a to rzutuje na ich realne życie. zagrożeni: gdyby nie miały dostępu do internetu, ich problemy prawdopodobnie nigdy by się nie ujawniły (odreagowujący stres, depresyjni, fantazjujący, którym internet służy do realizacji fantazji, na które nie zdecydowałby się w realnym życiu). dr med. Bohdan T. Woronowicz 39

40 40

41 Cyberseks Według Griffithsa kryteria diagnostyczne cyberseksu obejmują: ważność: cyberseks staje się najważniejszą rzeczą w życiu osoby uzależnionej; zmienność nastroju: podejmowanie aktywności seksualnej w Internecie przynosi ulgę, odprężenie, podwyższa nastrój; tolerancja: do uzyskania poprzedniego poziomu satysfakcji osoba musi coraz więcej czasu spędzać na cyberseksie; objawy odstawienia; konflikt: dotyczy konfrontacji z otoczeniem i wewnętrznych rozterek osoby uzależnionej; nawrót: nawet po dłuższym okresie powstrzymywania się (abstynencji) mogą występować trudności z kontrolą swojego zachowania i ponowne zaangażowanie się w aktywność seksualną online. dr med. Bohdan T. Woronowicz 41

42 Cyberseks Objawy uzależnienia od cyberseksu wg Kimbrley Young: 1 poszukiwanie w chat roomach partnerów wyłącznie do cyberseksu; 2 zaabsorbowanie poszukiwaniem partnerów seksualnych podczas surfowania po Internecie; 3 częste używanie możliwości anonimowej komunikacji by dać upust fantazjom erotycznym, które nie mają szans na realizację w świecie realnym; 4 oczekiwanie następnej sesji on-line z nadzieją uzyskania zaspokojenia seksualnego; 5 przechodzenie od cyberseksu do seksu na telefon lub do realnych spotkań; 6 ukrywanie przed otoczeniem kontaktów zawartych w sieci; 7 poczucie winy i wstydu w związku ze ze sposobem korzystania z sieci; 8 masturbacja w czasie sesji online; 9 utrata zainteresowania realnym partnerem na rzecz partnera wirtualnego, który staje się podstawowym źródłem zadowolenia seksualnego; 10 doznawanie podniecenia poprzez cyberseks i poszukiwanie tego w sieci. dr med. Bohdan T. Woronowicz 42

43 Cyberseks Seksoholizm (uzależnienie od seksu, patologiczna hiperseksualność) jest to stan psychiczny charakteryzujący się przede wszystkim stałym, wewnętrznym przymusem (silną potrzebą) realizowania, w warunkach realnych bądź wirtualnych, z przedmiotami lub osobami, czynności/zachowań o charakterze erotycznym lub seksualnym (np. fantazjowanie, uwodzenie, kontakty fizyczne, cyberseks, oglądanie pornografii i inne), przymusem myślenia o tych czynnościach oraz poczuciem dyskomfortu (złego samopoczucia, rozdrażnienia, złości, agresji itp.) w sytuacjach, kiedy realizowanie ich jest utrudnione lub niemożliwe. Te czynności/zachowania utrwalają się po wielokrotnym ich powtarzaniu, wykonywane są pomimo szkodliwych następstw, przedkładane ponad inne zajęcia i zachowania, a okresowo mogą stanowić nawet o sensie życia. Charakterystyczne są nieudane próbami kontrolowania lub zaprzestania tych czynności/zachowań. dr med. Bohdan T. Woronowicz 43

44 Cyberseks Uzależnienie od cyberseksu może, w znacznym stopniu, wpływać niekorzystnie na role pełnione w życiu realnym, szczególnie w rodzinie. Osoba korzystająca z cyberseksu może nie mieć chęci ani sił na kontakty seksualne z realnym partnerem. Domyślający się przyczyn takiej sytuacji partner może nie mieć także ochoty na zbliżenie. Osobnym wątkiem jest poczucie bycia zdradzanym u partnera, który jest w związku z osobą uzależnioną od cyberseksu. Wśród etyków i seksuologów nie ma zgodności co do tego, czy cyberseks jest formą niewierności. Wprawdzie najczęściej nie dochodzi do kontaktu fizycznego, jednak wywoływane nim emocje mogą powodować problemy w relacjach małżeńskich/partnerskich, szczególnie wówczas, kiedy przypadkowy kontakt przerodzi się w internetowy romans, zastępujący realne kontakty. Światowa Organizacja Zdrowia WHO szacuje, że co najmniej kilka procent osób na całym świecie to osoby uzależnione od internetowego seksu. dr med. Bohdan T. Woronowicz 44

45 Cyberseks 45

46 46

47 Hazard internetowy Wg DSM 5, aby rozpoznać zaburzenia spowodowane grami internetowymi (hazard internetowy), należy stwierdzić, w okresie ostatniego roku, obecność co najmniej 5 z 9 wymienionych niżej objawów: 1. zaabsorbowanie grami, 2. psychologiczne objawy odstawienia (np. lęk, drażliwość), 3. tolerancja (poświęcanie coraz większej ilości czasu na gry), 4. nieudane próby kontrolowania/ograniczania grania; 5. utrata zainteresowań i wcześniejszych hobby; 6. kontynuacja grania pomimo świadomości problemów/szkód, 7. okłamywanie/oszukiwanie członków rodziny i/lub terapeutów, 8. korzystania z gier internetowych dla uniknięcia negatywnych emocji, 9. zagrożenie lub utrata ważnych relacji interpersonalnych, miejsca pracy lub możliwości kształcenia. dr med. Bohdan T. Woronowicz 47

48 Współczesna rodzina iphone, ipod, ipad, ZAPŁACIŁEM dr med. Bohdan T. Woronowicz 48

49 Na zakończenie proponuję spojrzeć z lekkiego dystansu na to w jaki sposób my sami korzystamy z komputera czy z internetu. Czy przypadkiem wśród nas, uczestników dzisiejszego spotkania, nie znajdą się osoby, które mogłyby zidentyfikować u siebie jakieś niepokojące objawy. Dla ułatwienia pozwolę sobie przytoczyć powiedzenie: nigdy nie wiesz, od czego jesteś uzależniony, dopóki sobie tego nie odmówisz. dr med. Bohdan T. Woronowicz 49

50 Bardzo dziękuję za uwagę dr med. Bohdan T. Woronowicz 50