mniejszym stopniu stresogennych np. stwierdzenie kradzieży w chwili, gdy nikogo nie było w domu. Badania potwierdziły tezę, że liczba objawów i ich

Transkrypt

1 Beata Rusiecka Zespół Zaburzeń Stresu Pourazowego (PTSD- Post Traumatic Stress Disorder), a Rozpacz Poaborcyjna (PAD - Post Abortion Distress) i Zespół Poaborcyjny (PAS - Post Abortion Syndrome) 1 Pojęcie Zespołu Zaburzeń Stresu Pourazowego (PTSD) zostało oficjalnie wprowadzone do słownictwa profesjonalnego służby zdrowia w 1980 roku przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne. Natomiast w 1987 roku podano kryteria diagnostyczne Zespołu Poaborcyjnego (Post Abortion Syndrome - PAS) i Zespołu Rozpaczy (Zranienia) Poaborcyjnej (Post Abortion Distress -PAD). Oba zespoły uznano za specyficzną odmianę PTSD. Przyczyny wystąpienia PTSD oraz jego charakterystyczne objawy są analogiczne do przyczyn i objawów, występujących u kobiet i mężczyzn bezpośrednio lub pośrednio (jako obserwatorzy) związanych z aborcją. W tym aspekcie możemy zaliczyć PAS i PAD do zaburzeń post traumatycznych. Istnieją jednak istotne różnice pomiędzy PTSD, a Zespołami Poaborcyjnymi. Związane są one z procesem wiktymizacji, dehumanizacji rodziców i ich dziecka jeszcze przed jego zniszczeniem, z głęboko wypieranym poczuciem winy egzystencjalnej i żalem po stracie dziecka. Traktowanie Zespołu Poaborcyjnego, jako odmiany PTSD, może utrudniać zrozumienie osób, u których on występuje i utrudniać pracę kliniczną z nimi. Poniżej scharakteryzowano Zespoły: PTSD oraz PAD i PAS, aby lepiej zrozumieć podobieństwa i różnice pomiędzy nimi. Zespół PTSD uważa się za nową nazwę znanych od dawna zaburzeń, związanych z reakcjami lękowymi, histerycznymi. Historyk starożytnego Rzymu, Herodotus w 490 r. p.n.e. zwrócił uwagę na zespół objawów obecny u jednego z Ateńczyków, walczącego w bitwie pod Maratonem. Żołnierz ten, mimo że nie odniósł żadnych ran w bitwie, oślepł. Jak wynika z opisu szczególnym momentem przyczyniającym się do ślepoty żołnierza był fakt zabicia na jego oczach kolegi stojącego obok niego. W XII wieku Samuel Pepys opisał zachowania ludności, która przeżyła wielki pożar Londynu. U wielu świadków stwierdzono po tygodniu m.in. objawy bezsennej złości i depresji. W XIX wieku francuski neurolog Jean-Martin Charcot stawiał diagnozę histerii leczonym kobietom w związku z późnymi objawami nadużycia seksualnego w dzieciństwie oraz żonom bitym przez swoich mężów. Podobne podejście mieli później S. Freud i jego następcy. Specyficzne cechy diagnozy PTSD. Wystąpienie Zespołu PTSD jest ściśle związane z indywidualną reakcją na wydarzenie traumatyczne, które wystąpiło wcześniej. Reakcja ta nie zależy od wcześniejszych predyspozycji, czy konfliktów psychicznych u ofiary zdarzenia traumatycznego. Wskazuje na to wiele przeprowadzonych badań, np. w czasie II wojny światowej u wielu żołnierzy rozwinął się cały zespół objawów PTSD mimo, że w ich historii życia i wcześniejszych badaniach psychiatrycznych i psychologicznych nie stwierdzono żadnych zaburzeń życia emocjonalnego czy rodzinnego. Natomiast często zdarzało się, że u żołnierzy, u których wcześniej stwierdzono różnego rodzaju problemy osobiste i emocjonalne, nie stwierdzano zespołu PTSD. Zasadniczym czynnikiem decydującym o wystąpieniu zaburzeń PTSD była ekspozycja na traumatyczne wydarzenia i silny stres związany ze szczególnie ciężkimi wydarzeniami wojennymi (Frye i Stockton, 1982; Matsakis, 1988). Podobne obserwacje poczyniono w trakcie badań na dużą skalę ofiar przestępstw kryminalnych. Stwierdzono, że na rozwinięcie zespołu PTSD nie miały wpływu płeć, rasa, poziom wykształcenia, status ekonomiczny ofiar, ich wcześniejsze objawy zaburzeń emocjonalnych. Czynnikiem decydującym o wystąpieniu syndromu było pełne stresu wydarzenie związane z przestępstwem, którego osoba była ofiarą. Wskaźnik zaburzeń był wyższy w przypadku osób, które zostały zranione, gdzie używano broni, lub miało miejsce zagrożenie dla zdrowia lub życia ofiary (Chambless,1990). Niższy wskaźnik zanotowano wśród ofiar sytuacji w 1 Artykuł publikowany pod dawnym nazwiskiem Urbanowicz, B. w: Biuletyn SPCh Nr 7, 8, 9/

2 mniejszym stopniu stresogennych np. stwierdzenie kradzieży w chwili, gdy nikogo nie było w domu. Badania potwierdziły tezę, że liczba objawów i ich intensywność ma związek z intensywnością i czasem trwania wydarzeń stresowych. Nasilony stres i wydarzenia traumatyczne mogą wpływać na zmiany osobowości, ale nie odwrotnie. Uważa się jednak, że cechy osobowości przed traumą, system wartości i przekonań ma wpływ na naszą interpretację wydarzeń traumatycznych, a przez to na wystąpienie objawów Zespołu. Biorąc pod uwagę fakt fizycznego (hormonalnego) oraz emocjonalnego związania ciężarnej kobiety z jej nienarodzonym dzieckiem możemy przypuszczać, że sam fakt przeżycia sztucznego poronienia, w którym dochodzi do zranienia (zniszczenia) dziecka z użyciem niebezpiecznych, ostrych narzędzi, służących do rozerwania na kawałki ciała dziecka, a także w którym zagrożone jest życie i zdrowie kobiety, stanowi sytuację na bazie której rozwinąć się może pełny syndrom PTSD. Kryteria diagnostyczne PTSD wg DSM -III-R Podręcznik Diagnostyczny Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM - III-R definiuje Zespół PTSD w postaci pięciu kryteriów: - kryterium A - wystąpienie wydarzenia traumatycznego (urazowego), - kryterium B - wystąpienie powracających śladów doświadczeń urazowych (sny, uporczywe wspomnienia i niepokój w sytuacjach przypominających zdarzenie urazowe), - kryterium C - wystąpienie specyficznego paraliżu psychicznego i reakcji unikania z towarzyszącym ograniczeniem zainteresowań innymi ludźmi i otaczającym światem, - kryterium D - wystąpienie objawów fizjologicznego hiperpobudzenia przejawiający-mi się m.in. w zaburzeniach snu, rozdrażnieniu i wybuchach wściekłości, - kryterium E - występowanie objawów wg kryteriów A-D przez okres co najmniej jednego miesiąca. Objawy PTSD mogą występować w postaci ostrej - natychmiast po wydarzeniu traumatycznym lub do sześciu miesięcy po jego zaistnieniu lub formie odległej - w okresie późniejszym, niż sześć miesięcy od wydarzenia traumatycznego np. po latach od wydarzenia traumatycznego. Podobnie Zespoły poaborcyjne wystąpić mogą natychmiast po wydarzeniu traumatycznym - do sześciu miesięcy od aborcji (PAD) lub w formie odległej, po wielu latach, w okresie starości, przed śmiercią (PAS). Kryterium A - wydarzenie traumatyczne Trauma to wydarzenie lub sytuacja, w której człowiek jest bezsilny, a które są niebezpieczne i stanowią dla niego zagrożenie. W sytuacjach tych człowiek staje wobec możliwości śmierci lub obrażeń ciała. Równocześnie jest lub czuje się bezbronny i bezradny, bo nie potrafi temu zapobiec. Płód w sytuacji aborcji przeżywa swoją bezradność i jest faktycznie bezbronny. Również matki, po podjęciu decyzji o aborcji, stają się zdeterminowane do wykonania jej, gdyż nie chcą przeżywać na nowo trudnych faz związanych z jej podejmowaniem. W czasie zabiegu aborcyjnego wypierają swe uczucia i przeżycia, związane z żalem i chęcią zatrzymania dziecka. Stają się jeszcze raz bezradne, zachowując się w myśl zasady skoro już tu przyszłam, to nie mogę zmienić zdania, co pomyśli o mnie lekarz, gdybym się rozmyśliła. Wydarzenia traumatyczne muszą zawierać aspekt niezwykłości, niecodzienności. Nie zaliczają się do nich wydarzenia związane z naturalnym biegiem życia np. utrata pracy, czy śmierć rodziców. Wynikają one z możliwych i oczekiwanych sytuacji życiowych. Jednakże nagła śmierć bliskich np. w wypadku drogowym jest sytuacją niezwyczajną i działać może na człowieka druzgocąco. Generalnie pojęcie traumy zarezerwowane jest dla ofiar katastrof żywiołowych (huraganów, powodzi, trzęsień ziemi itp.), katastrof wynikających z działalności człowieka (wojny, obozy koncentracyjne, przemoc fizyczna, nadużycie seksualne, gwałt) oraz innych form wiktymizacji, stanowiących zagrożenie zdrowia i życia. Jakkolwiek proces dochodzenia do decyzji o aborcji może być długi (szacuje się, że istnieją 53 oddzielne i konieczne do rozpatrzenia czynniki, aby podjąć prawdziwie racjonalną decyzję o 2

3 aborcji, a rozpatrzenie ich zajęłoby co najmniej sześć miesięcy), to jest on zawsze z punktu widzenia fizjologicznego, hormonalnego oraz psychicznego niespodziewany. Ofiarami traumy mogą być świadkowie śmierci lub uszkodzeń ciała oraz rodzice tracący swoje dziecko. Traumę stanowi też podejmowanie decyzji w sprawie życia lub śmierci osoby. W przypadku aborcji podejmuje się decyzję o uśmierceniu dziecka. Decyzja ta podejmowana jest przez rodziców dziecka, rodzinę bliższą i dalszą, przyjaciół, lekarzy, położne, a także państwo, które ustanawia prawo. Wszystkie te osoby mogą cierpieć na zaburzenia wywołane konfliktami psychicznymi, związanymi ze stratą dziecka (Post Pregnancy Lost Disorder). Podczas aborcji dziecko, związane jeszcze z matką, doznaje obrażeń ciała, a potem śmierci. Sama matka, będąc świadkiem śmierci jej dziecka, równocześnie stoi w obliczu obrażeń ciała i zagrożenia własnego życia. Jak wynika z doświadczeń kobiet, które przeżyły aborcję, przeżywały one wobec siebie agresję, pragnąc aby w czasie trwającej aborcji lekarz uszkodził ich ciało po to, by siebie ukarać. Kobiety poddające się aborcji pamiętają niektóre szczegółowe sytuacje z czasu przeprowadzania zabiegu np. widok twarzy lekarza, odgłos, szczękanie narzędzi. Pojęcie traumy, jako zranienia rozważać można na poziomie fizycznym, psychicznym i duchowym. Na poziomie fizycznym ma ono dwa znaczenia. Pierwsze - gdy część ciała została nagle uszkodzona przez czynnik znacznie przekraczający siły obronne organizmu, które mogłyby przeciwdziałać uszkodzeniu. Tego doświadcza m.in. płód i matka w czasie zabiegu sztucznego poronienia. W drugim znaczeniu trauma oznacza takie zranienie, które prowadzi do uszkodzenia lub załamania własnych zdolności samoobrony organizmu, tak iż niezbędna jest pomoc medyczna. Na poziomie psychicznym traumę traktować można jako zranienie życia emocjonalnego, umysłowego, własnych przeko-nań na temat samego siebie i otaczającego świata, poczucia bezpieczeństwa. Wydarzenie traumatyczne może zniekształcić procesy umysłowe i emocjonalne, tak iż uniemożliwi to normalne funkcjonowanie osobowości i spowoduje nieadekwatność reakcji na stres, z którym dawniej zraniona osoba radziła sobie z powodzeniem. Rozróżnia się pojęcie traumy od sytuacji uczestniczenia w ciężkiej i uciążliwej pracy, czy silnej, patologicznej więzi. Te ostatnie mogą prowadzić do urazów emocjonalnych, ale nie mają rozmiarów traumy. Na poziomie duchowym mamy do czynienia ze zranieniem woli, życia duchowego, religijnego, sumienia np. poczucie winy egzystencjalnej w sytuacji poaborcyjnej. W czasie sytuacji traumatycznej człowiek jest obiektem depersonalizacji. Polega ona na pozbawieniu osoby jej indywidualności, godności i człowieczeństwa. Zarówno u kata, jak i ofiary poczucie depersonalizacji tej ostatniej staje się coraz większe w trakcie trwania sytuacji traumatycznej. Na tym polega proces wiktymizacji ofiar i sprawców przemocy. W momencie ataku sprawcy przemocy, huraganu, trzęsienia ziemi, czy kurety aborcjonisty, człowiek przestaje się czuć jak osoba wartościowa, z prawem do bezpieczeństwa, szczęścia i zdrowia. W takim momencie człowiek czuje się jak rzecz, przedmiot, wobec którego działają siły znacznie potężniejsze od niego samego. Aby aborcja mogła się dokonać, trzeba najpierw odczłowieczyć dziecko. Następuje jego depersonalizacja, a następnie dehumanizacja. Aborcjonista porozumiewając się z położną, przy wydobywaniu poszczególnych części ciała dziecka, nie używa określeń znanych nam z anatomii człowieka. Poszczególne te części - głowa, ręka, noga itp. są ponumerowane i takimi numerami się posługuje. Siła zaburzeń pourazowych zależy też od rodzaju, przyczyn wystąpienia traumy. Gdy przyczyną traumy jest klęska żywiołowa, człowiek ma możliwość wyjaśnienia sobie, że np. było to zrządzenie losu, bez udziału, czy wpływu innych osób. Jednakże jeśli przyczyną traumy są działania innej osoby lub osób, to poczucie bezpieczeństwa i zaufania do innych ludzi, czy społeczeństwa ulega dezorganizacji, wstrząsowi, tak że cała osobowość może się zmienić. W sytuacji aborcji przyczyną traumy są działania osób, od których zawsze spodziewano się ochrony, bezpieczeństwa i którym dotychczas można było ufać - rodziców, lekarzy. Stąd aborcja niszczy wzajemne zaufanie i więzi ocalonych od aborcji dzieci do rodziców, pacjentów do lekarzy. 3

4 Kryterium B - powracające ślady doświadczeń urazowych Czynnikiem dynamizującym przebieg Zespołu Zaburzeń Stresu Pourazowego jest cykl nawracających wspomnień, uczuć związanych z danym wydarzeniem traumatycznym. Związane są one z biochemicznymi reakcjami zachodzącymi w organizmie w sytuacji silnego stresu. Wspomnienia i emocje, charakterystyczne dla tych, które występowały w sytuacji urazowej, są świadome lub podświadome, pojawiają się w sposób narastający lub epizodyczny. Charakterystyczne objawy to zaburzenia snu: koszmary senne o treści, związanej z traumą, albo bezsenność. W trakcie snów człowiek przeżywa sytuacje, będące odzwierciedleniem traumy lub treści luźno związane z urazowym wydarzeniem. Mogą one pozostać w pamięci po przebudzeniu się, ale mogą też zostać zamazane, a treść ich może być niedostępna dla ofiary. Efektem niedostępnych dla świadomości snów może być stan napięcia wewnętrznego, lęku, poczucia zagrożenia, niepokoju, poczucia bezradności, co z kolei staje się przyczyną dalszych trudności ze snem i zasypianiem. Często występują uporczywe myśli na temat traumatycznych zdarzeń, obawy związane z niemożnością nocnego wypoczynku, rozdrażnienie, obniżenie nastroju. Nierzadko występują objawy klinicznej depresji. Czasami osoby takie sięgają po alkohol, środki uspokajające, nasenne, pragnąc zmniejszyć napięcie i przyśpieszyć proces wchodzenia w sen. Silne emocje towarzyszą tzw. flashbacks. Są to nagłe, uporczywe obrazy i wizje, będące przypomnieniem dramatycznych chwil. W takich chwilach człowiek nie tracąc przytomności przenosi się w przeszłość, w sytuację związaną z traumą, w pełni rozluźniając kontakt z rzeczywistością i innymi ludźmi. Doznaje on wtedy różnego typu wrażeń zmysłowych (zapachowych, dźwiękowych, wzrokowych, itp.), związanych z tym wydarzeniem. Oderwanie od aktualnej rzeczywistości może być pełne, gdy człowiek traci orientację, gdzie się znajduje w danej chwili lub tylko częściowe, kiedy w każdej chwili możliwy jest powrót do rzeczywistości. Wstrząsające wspomnienia mogą trwać od kilku sekund do kilku godzin. Zaobserwowano je u ofiar II wojny światowej, więźniów obozów koncentracyjnych, ofiar przemocy, gwałtu i innych przestępstw kryminalnych, ofiar kataklizmów technologicznych, związanych z miejscem pracy oraz u kobiet, które miały doświadczenie aborcji. Wstrząsające wspomnienia występować mogą cyklicznie lub sporadycznie. Wystąpienie ich wyzwalane jest przez rozmaite bodźce, przypominające sytuację traumatyczną, będące źródłem silnych uczuć (pozytywnych lub negatywnych). U osób, które doświadczyły straty dziecka (aborcja, poronienie) może to być rocznica śmierci lub urodzin dziecka, ciąża, urodzenie następnego dziecka. Kryterium C - paraliż psychiczny (odrętwienie) i reakcja unikania Ponowne przeżywanie traumy wywołuje stan gotowości emocjonalnej i fizycznej do dwóch zasadniczych reakcji: hiperpobudzenia albo odrętwienia, paraliżu psychicznego z towarzyszącymi reakcjami zamykania się i unikania. Zamknięcie i paraliż psychiczny, to emocjonalne odrętwienie, okresowe zamknięcie się na doświadczane emocje. Reakcje te są analogiczne do tych, jakie zachodzą w organizmie w sytuacji jego uszkodzenia, gdy system neurochemiczny, wysyła substancje chemiczne, mające działanie przeciwbólowe, podwyższając próg odczuwania bólu, np. człowiek w kraksie samochodowej dostrzega i odczuwa obrażenia dopiero po pewnym czasie. Umożliwia to mu podjęcie środków zaradczych, mających na celu ochronę organizmu. Podobnie ofiary przemocy np. bite kobiety, potwierdzają minimalne odczuwanie bólu i cierpienia w chwili sytuacji traumatycznej, zajęte są natomiast sposobami ratowania się - niezależnie od ich skuteczności. Istotą paraliżu psychicznego jest gromadzenie energii niezbędnej do obrony lub walki z zagrażającą traumą. Pełne przeżywanie emocji w chwili poważnego zagrożenia może być dla człowieka niebezpieczne. W trakcie procedury aborcyjnej wszystkie osoby uczestniczące w niej, prawie nic nie czują, mają wrażenie przytłoczenia, chcą być same, choć odczuwają potrzebę porozmawiania. Aby dalsze funkcjonowanie było możliwe zaczną unikać rozmów o tym, co przeżywają. Ofiary wydarzeń traumatycznych charakteryzują reakcje unikania na własne sygnały wyzwalające ostre objawy Zespołu PTSD. Każdy, kto ocalał z sytuacji traumatycznej, ma swoje 4

5 własne sygnały wyzwalające wspomnienia traumy. Unikanie ich ma jeden sens - uniknięcie ostrych objawów Stresu Pourazowego. W związku z tym często zachowanie ofiar jest niezrozumiałe dla innych ludzi, starają się oni nie rozmawiać na temat wydarzenia traumatycznego, unikać myślenia o nim np. weterani wojenni mogą unikać dźwięku prażenia kukurydzy, gdyż przypomina on odgłos nadlatującego samolotu lub nie używają worków plastikowych na śmieci, gdyż przypominają im worki ze zwłokami kolegów. Efektem unikania jest wewnętrzna pustka, okresowa niezdolność do wyrażanie czułości, delikatności, miłości. Łatwiej wyrażana jest złość, poczucie krzywdy, nienawiść. Pojawia się poczucie wyobcowania społecznego, zależność od przeznaczenia lub wyroków losu, utrata zainteresowania dotychczasową aktywnością, którą dotąd wykonywali z radością i zadowoleniem, trudności z przypomnieniem sobie niektórych szczególnych aspektów wydarzenia traumatycznego. Reakcje unikania, stosowanie mechanizmów obronnych sprawia, że badania kwestionariuszowe kobiet po aborcji nie wskazują na żadne konflikty, zaburzenia, czy negatywne emocje. Charakterystyczne jednak jest to, że nie wskazują na występowanie jakichkolwiek uczuć. Wyparte, bolesne uczucia ujawniane były dopiero w trakcie terapii. Kryterium D - objawy hiperpobudzenia Przeżywanie sytuacji traumatycznej, związanej z prawdopodobieństwem utraty życia lub zdrowia, powoduje powstanie silnego lęku i poczucia zagrożenia (terroru). Świadkowie wydarzenia mogą również przeżywać smutek, żal, złość. Wszystkie te reakcje mają silny związek z reakcjami fizjologicznymi organizmu, zmieniającym się przebiegiem reakcji chemicznych. W sytuacji zagrożenia zwiększa się produkcja adrenaliny lub noradrenaliny krążącej w ustroju. Adrenalina odpowiedzialna za procesy hiperpobudzenia odpowiada za wzrost takich reakcji jak częstość uderzeń serca, poziom ciśnienia krwi, napięcie mięśni czy poziom cukru we krwi. Przyspieszenie tych reakcji wywołuje stan pełnej gotowości organizmu - reakcję walki lub ucieczki. Jeżeli w organizmie pojawi się więcej noradrenaliny dochodzi do powstania reakcji zamrożenia, w której ruch lub aktywność fizyczna jest zwolniona lub niemożliwa. Taka reakcja jest również przejawem reakcji hiperpobudzenia. Osoby w tej fazie myślą lub poruszają się tak, jakby znajdowały się na filmie z powolnym przesuwem klatki filmowej. Kryterium E - czas trwania Zespół PTSD występuje gdy czas trwania wcześniej rozpoznanych objawów trwa dłużej niż miesiąc i objawy wystąpiły co najmniej 60 dni od chwili wydarzenia traumatycznego. Pełny Zespół zaburzeń PTSD występuje, gdy stwierdza się wszystkie objawy wymienione w kryteriach A-E: A - wystąpienie sytuacji traumatycznej (przynajmniej jeden raz); B - przynajmniej jeden z wymienionych objawów; C - co najmniej trzy objawy, D - co najmniej dwa objawy. Częściowy Zespół zaburzeń PTSD występuje, gdy stwierdza się tylko niektóre z wymienionych objawów w poszczególnych kryteriach. Przy rozpoznaniu częściowego Zespołu należy brać pod uwagę : kryterium A (czy osoba przeżyła sytuację traumatyczną), pięć lub mniej objawów z kryteriów B,C,D; wystąpienie objawów co najmniej 60 dni od wydarzenia traumatycznego - kryterium C. Jeśli pacjent spełnia wszystkie trzy warunki można rozpoznać u niego częściowy Zespół PTSD. Diagnozując Zespół PTSD należy zwrócić uwagę, czy symptomy wymienione w poszczególnych kryteriach wystąpiły po wydarzeniu traumatycznym. Jeżeli objaw występował też przed tym wydarzeniem, nie można zaliczyć go objawów PTSD. Zaburzenia związane ze stratą dziecka z powodu aborcji (PAD i PAS) Zaburzenia poaborcyjne nie są uznawane przez niektórych lekarzy i terapeutów, częściowo dlatego, iż nie uważają, by aborcja była znaczącym wydarzeniem w życiu jakiegokolwiek człowieka. Wielu ludzi zdepersonalizowało i zdehumanizowało dziecko w łonie matki, nazywając 5

6 je jedynie płodem, zlepkiem komórek itd., stąd przerwanie ciąży, czy wywołanie miesiączki wydaje się nie mieć wpływu na nikogo. Jednak obserwacje zwyczajne, jak i kliniczne osób, zajmujących się pomaganiem dowodzą, że Zespół Poaborcyjny realnie istnieje. Strata dziecka ma realny, negatywny wpływ na rodziców matki, jej partnera, jej rodzeństwo. Ma też wpływ na lekarzy - aborcjonistów, terapeutów i wszystkich tych, którzy w niej uczestniczą lub ją promują. Prawdziwe szkody ponoszą dzieci, których usunięcie rozważano oraz rodzeństwo tych dzieci, które zostały stracone. Ludzkie przeżywanie oraz psychodynamika więzi międzyludzkich wskazują, że zespół poaborcyjny istnieje ponieważ: 1. Ma miejsce znacząca strata. Poczęte dziecko świadomie lub nieświadomie obecne jest w umysłach swoich rodziców i krewnych. Usiłuje osiągnąć i utrzymać więź a matką, wytwarza w umysłach rodziców hormonalne i psychologiczne pragnienie związania się z nią. Rodzicom łatwo przychodzi wyczuwać i wyobrażać sobie nienarodzone dziecko. Ten rodzaj nastawienia spowodowany jest zmianami fizjologicznymi, te zaś zmianami hormonalnymi, które rozpoczynają się w organizmie matki od chwili poczęcia. Zmiany w matce wywołują subtelne, lecz ważne zmiany (też hormonalne) u jej męża, jeśli tylko jest zainteresowany tym, co się dzieje i jest uważny. 2. U rodziców świadomych poczęcia dziecka pojawia się wyraźna ambiwalencja do niego, do rodzaju metody aborcyjnej. Objawia się ona niepokojem, niepewnością, poczuciem zagubienia. Występowanie agresji, skierowanej w stronę dziecka, ból po jego stracie tworzą głębokie i trudne do rozwiązania konflikty psychologiczne. 3. Rodzice po stracie dziecka muszą odżałować tę stratę. Zaprzeczanie jej wywoła symptomy konfliktów istniejących w ich wnętrzu. Każda strata domaga się wypłakania i odżałowania. 4. Nierozwiązane konflikty upośledzają funkcjonowanie człowieka. Można żyć z wieloma mechanizmami obronnymi, intensywność występowania symptomów zależy od liczby wcześniejszych strat, siły ego rodziców, ich umiejętności racjonalizowania, zaprzeczania, determinacji w opieraniu się jakimkolwiek próbom innych, by ujawnić im te konflikty. 5. Zaprzeczanie żalu po stracie dziecka wywołuje strach i agresję. Silna depresja stanowi nieodłączna część PAS. Rodzaj objawów klinicznych, który może się rozwinąć, zależy od powodów aborcji, czasu trwania ciąży, wrażliwości rodziców na to, co się z nimi dzieje i jaka pomoc jest dostępna. Amerykańskie Stowarzyszenie Psychiatrów rozróżnia dwa rodzaje zaburzeń poaborcyjnych: Poaborcyjna Rozpacz (Post Abortion Distress) i Zespół Poaborcyjny (Post Abortion Syndrom). Poaborcyjna Rozpacz (PAD) pojawia się w pierwszych trzech miesiącach po aborcji i trwa najczęściej do szóstego miesiąca po zabiegu. Ma charakter ostrych reakcji: fizyczny i psychiczny ból, poczucie straty, liczne konflikty psychologiczne (interpersonalne, ról, lęk przed współżyciem seksualnym, ciążą, zaburzenie obrazu siebie, utrata celu i sensu życia, zaburzenia snu). Diagnostycznie PAD zaliczono do zaburzeń przystosowania, pełnienia funkcji społecznych. Zespół Poaborcyjny (PAS) jest typem zaburzenia chronicznego, powstałego na skutek konfliktów psychicznych i związanych z nimi trudności fizycznych, rozwijających się w trakcie podejmowania decyzji o aborcji i później przynajmniej w ciągu całego roku po aborcji. Objawy charakterystyczne dla PAS ujawniają się często w kilka lat po tym zdarzeniu np. w okresie klimakterium. Kryteria diagnostyczne różnią się od klinicznego, znacznie obszerniejszego obrazu syndromu. Zaliczenie PAS do zaburzeń pourazowych koncentruje na skutkach związanych z doświadczeniem traumy. Tymczasem zespół ten zaczyna się rozwijać już w trakcie podejmowania decyzji o aborcji. Podjęcie takiej decyzji często jest związane z wcześniejszym doświadczeniem traumy, byciem ofiarą przemocy lub zaniedbania, co sprawia, że trudniej jest potem obronić własne dziecko przed uśmierceniem. Można więc mówić o charakterystycznych zaburzeniach osobowości sprzyjających aborcji lub przyjąć, że sam proces podejmowania decyzji o śmierci drugiego człowieka jest traumą, która pozostawia w psychice trwały ślad. Poniżej podano kryteria diagnostyczne PAS (wg DSM III-R), a następnie przedstawiono objawy tego samego zespołu w ujęciu klinicznym, pozwalającym lepiej poznać rodzaj konfliktów, pojawiających się po aborcji, 6

7 przyczyny wystąpienia charakterystycznych objawów. Taki sposób ujmowania PAS pozwala lepiej zrozumieć rodziców z doświadczeniem aborcji, w związku z czym jest bardziej przydatny w pracy terapeutycznej. Kryteria diagnostyczne PAS: 1. Powtórne przeżywanie urazu, przez: powtarzające się przykre wspomnienia związane z aborcją; powtarzające się sny o nienarodzonym dziecku lub aborcji; nawracające przeżywanie aborcji ( flashbacks ); intensywne przeżywanie rozpaczy pod wpływem bodźców wyzwalających np. kliniki, własna ciąża, widok dzieci; reakcje rocznicowe - przeżywanie intensywnej rozpaczy, żałoby w rocznicę aborcji, kolejne rocznice przewidywanych narodzin dziecka. 2. Reakcje unikania wobec wszystkiego, co może być związane z aborcją, paraliż psychiczny, nieobecny przed aborcją. W PAS powinny wystąpić przynajmniej trzy z podanych niżej objawów: unikanie myślenia i odczuwania na temat aborcji; unikanie działań i sytuacji, które mogą przypominać o aborcji; niemożność przypomnienia sobie istotnych doświadczeń związanych z aborcją; znaczne obniżenie zainteresowań istotnych dla dotychczasowej aktywności kobiety; poczucie wyobcowania, opuszczenia, samotności, izolacja, utrata kontaktu z innymi; zubożenie zakresu odczuwania, brak uczuć pozytywnych. 3. Objawy dodatkowe, podane niżej, powinny wystąpić przynajmniej dwukrotnie, po aborcji: trudności w zasypianiu lub spaniu; rozdrażnienie lub wybuchy złości; trudności w koncentracji, skupieniu uwagi; nadwrażliwość, lękowość, obawy dotyczące wspomnień lub doświadczeń, związanych z aborcją np. gwałtowne emocje przy badaniach ginekologicznych; depresja i tendencje samobójcze; poczucie winy; poniżanie siebie samego i niezdolność do przebaczenia sobie; uzależnienia. Kliniczny obraz PAS charakteryzuje się występowaniem: 1. Żalu po stracie - którego intensywność związana jest z tym, że samemu przyczyniło się do tej straty; nie ma możliwości oglądania i dotykania ciała utraconego dziecka; przeżywane wobec niego uczucia są ambiwalentne (co utrudnia przeżycie żalu), znana jest obszerna retoryka, mająca na celu udowodnienie, iż to nie było dziecko; brak jest przeszkolonych osób, które byłyby gotowe do wysłuchania tego żalu. Nie odżałowanie straty skutkuje powstaniem patologicznej żałoby. Pojawia się apatia, napięcie, przerażenie, rozdrażnienie, zmęczenie, a w końcu wszystkie objawy głębokiej depresji. Czasami osoby w głębokiej depresji stają się psychotyczne. Depresja odpowiedzialna jest za uszkodzenie systemu odpornościowego, infekcje, choroby nowotworowe. Niewłaściwe przeżywanie żalu po stracie dziecka skutkuje też rozwinięciem mechanizmów obronnych, w tym zaprzeczania. 2. Wina - nie uznana i nie przepracowana skutkuje zachowaniami obsesyjnymi, uzależnieniami, stosowaniem racjonalizacji, nadużywaniem rozrywek, filmów przedstawiających okrutne sceny. Zaakceptowanie winy wywołuje depresję (smutek, płacz, negatywne spojrzenie na świat i siebie samego). Uznanie winy za ważną może skutkować zachowaniami autodestrukcyjnymi (próby samobójcze, przemoc lub zaniedbanie wobec siebie) lub agresywnymi (zaangażowanie w walkę np. z ruchem pro-life). Całkowite wyparcie winy rodzi potrzebę obwiniania kogoś drugiego, kto pełni wtedy rolę kozła ofiarnego. Wina jest bardziej rozległa u osób wrażliwych i religijnych. Czasem formuje się reakcja, która polega na rozpaczliwym pragnieniu ocalenia dzieci nienarodzonych lub pomagania innym, co w sytuacji nie rozwiązania własnych konfliktów nie rozwiązuje problemów, a raczej je powiększa. 3. Lęk - związany jest z rozpoznaniem i doświadczeniem własnej agresywności, prymitywnego pragnienia śmierci, które może się znowu uwolnić. 4. Lęk przed podjęciem roli rodzica - występuje u obojga rodziców, którzy zaakceptowali niszczący gniew wobec dziecka, prowadzący do aborcji. Rodzice mają obawy, przeczucia, że będą źle traktowali swoje dzieci. 5. Problemy w opiece i wychowaniu dzieci - kobiety po aborcji często ujawniają trudności w dotykaniu następnych dzieci. Są mniej skłonne do karmienia ich piersią. Gorzej są do nich przywiązane emocjonalnie. Na płacz dziecka reagują własną bezradnością, niepokojem lub 7

8 agresją, w związku z czym dzieci te są bardziej narażone na gniew rodziców (przemoc) i zaniedbania z ich strony. W związku matka - dziecko lęk jest głównym motorem podtrzymującym więź. Dzieci przyczepiają się lękowo do matki, co wywołuje w niej jeszcze więcej niepokoju i rozdrażnienia. Matka będzie miała tendencję do uwolnienia się od niego zaniedbując lub wykorzystując je. Może usiłować unikania ranienia go przez umieszczenie go w żłobku. 6. Podstawowy konflikt, związany z kwestionowaniem istnienia własnego i innych - dorośli podejmując decyzję o śmierci niechcianego dziecka, przyjmują tym samym możliwość zakwestionowania ich własnej egzystencji. Zaczynają się zastanawiać, czy sami są chciani przez innych. Rodzi to poczucie wyobcowania, a następnie potrzebę przywiązania o cechach uzależnienia od innych. Pytanie: Czy mnie lubisz nadal?, wyrażane jest często i na wiele sposobów. 7. Złość - powstaje na skutek konfliktu, związanego z poczuciem bycia oszukanym przez tych, którzy na aborcję skierowali, wykonali lub ułatwili jej wykonanie, jak również z poczuciem oszukania dziecka i siebie poprzez pozbawienie siebie przyjemności bycia rodzicem dla wdzięcznego dziecka, prawdziwego sensu życia, możliwości kontynuowania siebie we własnym potomstwie. Złość szczególnie intensywnie występuje u dorastających dziewcząt, pochodzących z rodzin dysfunkcjonalnych, które zostały przekonane do aborcji argumentem, że są zbyt młode. Wiele z nastolatek poprzez ciążę poszukiwało zastępczego zaspokojenia potrzeb okresu dzieciństwa. 8. Poczucie krzywdy i chęć zemsty (odpłacenia) - związane są z poczuciem bycia ofiarą aborcji. Występują szczególnie wśród osamotnionych, rozgniewanych matek, które odczuwają chęć odpłacenia tym, którzy wykonali aborcję lub tym, którzy do niej przekonali, czy mężczyznom, którzy je zapłodnili. 9. Reakcje rocznicowe - w rok po aborcji, w czasie, gdy miałoby się narodzić dziecko, pojawiają się zaburzenia psychosomatyczne np. ból brzucha, żal i złość. 10.Poczucie niespełnienia i braku, tęsknota za dzieckiem - związana jest z silnym pragnieniem zastąpienia straconego dziecka następnym. Kolejna ciąża może być opóźniana w związku z obawami, przeczuwanymi trudnościami emocjonalnymi w kontakcie z dzieckiem, jednak pragnienie posiadania dziecka zastępczego nie zanika. 11. Brak zaufania do innych - powstaje na skutek udziału innych ludzi (najczęściej tych, którym wcześniej ufano) w wspieraniu decyzji o aborcji lub bierności tych, którzy mogli temu zapobiec. 12. Poczucie utraconej niewinności - rodzi postawę cyniczną wobec siebie i innych. 13.Zaburzenia snu - koszmary senne, głos unicestwionego dziecka, trudności w zasypianiu itd. 14.Odrzucenie rozwoju - związane jest z brakiem możliwości przystosowania się do nowej sytuacji, jaką było poczęcie dziecka. Na płaszczyźnie fizjologicznej w momencie poczęcia jajeczko rozluźnia się (a plemnik twardnieje). Aby doszło do implantacji jajeczka w macicy, musi ona rozmięknąć i następnie wielokrotnie powiększyć swoją wielkość. Dalszy wzrost dziecka wymaga zmiany rozmiarów i kształtu ciała kobiety. Podobnie na płaszczyźnie psychologicznej umysł rodziców musi stać się bardziej elastyczny, aby przyjąć i przystosować się do zaistniałego dziecka. Muszą stać się dojrzalsi, mocniejsi, bardziej odpowiedzialni. Brak rozwoju, sztywność, słabość, związana jest z lękiem przed utratą własnej integralności. Często sami są dodatkowo osobami ocalonymi od aborcji. 15.Zaburzenia tożsamości - u kobiet związane są z doświadczeniem zniszczenia w sobie życia, które było istotnym elementem ich tożsamości w sferze biologicznej i psychologicznej (nastawienie na miłość, prokreację, wychowanie, partnerstwo, powstrzymywanie życia). Kobieta o zniekształconej tożsamości może zostać profesjonalistką od udzielania opieki, może stać się twarda, zgorzkniała, walcząca. 16.Ponowne odtwarzanie tragedii - wynika trudności w rozwiązaniu konfliktów, powstałych po aborcji. Osoby, które doświadczyły aborcji, będą skłonne odtwarzać tragedię poddając się kolejnej aborcji. Powtarzanie tragedii jest próbą rozwiązania konfliktów. 8

9 17.Choroby psychosomatyczne - są bardzo charakterystyczne dla osób po aborcji. Obejmują m.in. jadłowstręt i bulimię, poprzez które kobieta usiłuje zaprzeczyć swej atrakcyjności seksualnej. 18. Choroby psychiczne i fizjologiczne - np. następstwem przerwania naturalnego cyklu hormonalnego związanego z ciążą jest wzmożona podatność na wystąpienie raka piersi, niskie poczucie własnej wartości (uczucie pomniejszenia) i skłonność do depresji. 19.Depresja - definiowana jest jako rozległy smutek, który zmienia procesy fizjologiczne dotkniętej nią osoby. Osoby w depresji mogą tak dobrze ochraniać się mechanizmami obronnymi, że nie czują się smutni. Występują jednak u nich objawy fizjologicznego rozchwiania i rozbicia biorytmów. Częściowo jest to mechanizm adaptacyjny (podobnie jak hibernacja u niedźwiedzi). W adaptacyjnej formie depresji występują: spowolnienie, regresja w poszukiwaniu opieki, zwrócenie do wewnątrz w celu rozwiązania psychologicznych konfliktów. Depresja staje się nieprzystosowawcza, gdyż otoczenie nie jest w stanie odpowiedzieć na wymagania depresyjnej kobiety po aborcji. Również kobieta mimo wysiłku nie odzyskuje żadnego wglądu wewnętrznego. Biologiczne spowolnienie trwa i w końcu funkcjonowanie obejmuje tylko poziom wegetatywny. Depresja może postępować, aż do zejścia śmiertelnego. Poniżej przedstawiono kryteria diagnostyczne Zespołu Zaburzeń Stresu Pourazowego (PTSD) oraz wskazano na jego związek z zaburzeniami, występującymi u osób po przeżytej aborcji. Zaburzenia poaborcyjne (PAD i PAS) wg Amerykańskiego Stowarzyszenia Psychiatrów traktuje się jako zaburzenia post-traumatyczne, jako odmianę Zespołu PTSD. Rzeczywiście aborcja stanowi ogromną traumę, nie tylko dla dziecka, które jest uśmiercane, ale także dla jego matki, ojca, przeprowadzających zabieg oraz wszystkich osób w jakikolwiek sposób zaangażowanych w aborcję. Stąd wszystkie kryteria diagnostyczne dla PTSD odnoszą się do osób po aborcji i są analogiczne do przedstawionych potem kryteriów PAD i PAS. Takie ujmowanie zaburzeń poaborcyjnych jest zrozumiałe, jednak nie wyczerpujące. Można postawić pytanie, co dzieje się z rodzicami przed zabiegiem aborcyjnym, czy można stwierdzić prostą analogię pomiędzy niespodziewanym kataklizmem, którego staje się niespodziewanie ofiarą, a działaniami abortera, na które trzeba było się zdecydować i zapłacić za nie. Dramat podejmowanej decyzji, w której uwzględnia się często opinie osób znaczących (partnera, lekarzy, rodziców, dziadków, prawodawców), jak i całego społeczeństwa stanowi już sam w sobie sytuację traumatyczną. Uległość wobec tych sił, łącznie z osobistą tendencją do zaniedbywania, przemocy wobec siebie, niemożnością rozwoju, brakiem zaufania i optymizmu świadczyć może o wcześniejszym procesie wiktymizacji ofiary aborcji. Proces ten często jest związany z doświadczeniem aborcji poprzednich pokoleń. W ten sposób ofiara wydarzeń traumatycznych staje się sprawcą dalszych cierpień, pogłębiając jednocześnie własne konflikty i problemy związane z byciem ofiarą. Sprawca staje się ofiarą własnej przemocy. 9