Część 1 Logopedyczne definicje mowy. Składniki mowy

Transkrypt

1

2 Część 1 Logopedyczne definicje mowy Aspekt społeczny Aspekt indywidualny Składniki mowy Mówienie, Rozumienie, Język, Tekst słowny Stosunek mowy do innych rodzajów porozumiewania się Część 2 Nadawanie i odbiór wypowiedzi Powstawanie mowy

3

4 W koncepcji L. Kaczmarka przedmiotem zainteresowań logopedii jest mowa we wszystkich jej aspektach.

5 Dwa ujęcia mowy (logopedia polska): Społeczne Indywidualne

6 Mowa stanowisko społeczne Mowa to akt w procesie porozumiewania się językowego słownego. W akcie tym osoba mówiąca (nadawca) przekazuje informację, a rozmówca (odbiorca) ją odbiera. Oba te procesy, przekazywanie informacji i jej odbiór, są możliwe dzięki temu, że zarówno nadawca, jak i odbiorca znają ten sam język. Informacja Język Język

7 Mowa stanowisko indywidualne Mowa to budowanie (mówienie) i odbiór (rozumienie) tekstów (wypowiedzi słownych) na podstawie języka. Budowanie i odbiór wypowiedzi stanowią jedną całość, są nierozłącznymi komponentami mowy. Jedna osoba N O Język

8 Składniki mowy: Język Mówienie Wypowiedź słowna Rozumienie

9 Mowa i jej składniki

10 Jest to czynność wykonywana przez człowieka, w wyniku której powstaje wypowiedź (tekst słowny, foniczny) Mówienie to budowanie tekstu słownego (myślenie + produkowanie substancji fonicznej) W procesie mówienia dokonujemy substancjalizacji (fonicznej) naszych myśli

11 Język samodzielne symbole - wyrazy - związki frazeologiczne niesamodzielne - prozodemy - fonemy - morfemy układ zasad gramatycznych

12 Tekst (Wypowiedź) Główne ogniwo w procesie porozumiewania się

13 Składniki tekstu: Treść Forma językowa Substancja w płaszczyźnie - suprasegmentalnej - segmentalnej = językowo zorganizowana wiedza i doświadczenie w informację = MYŚL = nośnik myśli

14 Rodzaj tekstu zależy od rodzaju porozumiewania się

15 Rodzaje porozumiewania się Odpowiednio trzy rodzaje tekstów: Słowny Pisemny Sygnalizowany niejęzykowe językowe słowne pisemne sygnalizacyjne

16 SKŁADNIKI RODZAJE TEKSTÓW SŁOWNY PISEMNY SYGNALIZOWA NY POMYŚLA NY (MYŚL) TREŚĆ treść treść treść treść FORMA JĘZYKOWA forma językowa forma językowa forma językowa forma językowa SUBSTAN CJA foniczna graficzna tekstu sygnalizowane go PŁASZCZ. SUPRASEG MENTALNA melodia akcent rytm znaki przestankowe znaki przestankowe zastosowanego alfabetu brak PŁASZCZ. SEGMENTAL NA głoski litery znaki zastosowanego alfabetu

17 W procesie mówienia powstaje TEKST SŁOWNY

18 Akt w procesie porozumiewania się językowego słownego Porozumiewanie się językowe słowne (rozmowa)

19 Czyli odbiór wypowiedzi słownej Odbiór możliwy jest wówczas, gdy słuchacz usłyszy naszą wypowiedź i uświadomi sobie, co ona znaczy, jakie zawiera myśli. Uświadomienie oparte jest na procesach myślowych, analizie i syntezie słuchowej. Zarówno rozumienie, jak i mówienie, możliwe są tylko wtedy, gdy nadawca i odbiorca znają ten sam kod porozumiewania się, ten sam język.

20 Stosunek mowy do innych aktów porozumiewania się oraz współzależność poszczególnych jej składników

21 Model mowy budowy i odbioru wypowiedzi słownej aktu w procesie porozumiewania się jezykowego słownego

22 Model mowy C centralny (mózgowy) węzeł transformacyjny nadawcy (C 1) i odbiorcy (C 2) w poziom wyższy OM obszary myślowe n poziom niższy 1 ośrodek ruchowy 2 ośrodek słuchowy 3 ośrodek czuciowy 4 ośrodek wzrokowy Art. węzeł transformacyjny artykulacyjny Ak. (Ts) tekst słowny, wyprodukowane przez nadawcę zjawiska akustyczne (fale głosowe) Aud. węzeł transformacyjny audytywny kanał przebiegu informacji, w nim cztery obwody: α obwód informacji podstawowej, β obwód informacji kontrolnej (β1 przebieg odbioru informacji, β2 słuchowej, β3 czuciowej), γ obwód informacji sterowniczej, który reguluje przekazywanie informacji, δ obwód kształtowania (budowy) i rozwoju (rozbudowy) języka.

23 Model mowy C1 - centralny (mózgowy) węzeł transformacyjny nadawcy (l): tu w obszarach myślowych (OM) w poziomie wyższym (w) organizuje się wiedza i doświadczenie w informację oraz ją w ośrodku 1 (ruchowym) poziomu niższego (n) koduje, tj. przekształca na impulsy, które wywołują konkretne artykulacje (Art1 narząd sprawczy s i zarazem odbiorczy o węzeł transformacyjny artykulacyjny nadawcy); Ak1=Ts1 wyprodukowane przez narządy mowne nadawcy zjawiska akustyczne = fale głosowe = tekst słowny; Aud1 = węzeł transformacyjny audytywny odbiorcy (II) = zamienia bodźce akustyczne na wrażenia słuchowe; C2 centralny węzeł transformacyjny odbiorcy: w niższym poziomie następuje dekodowanie, tj. analiza odebranych wrażeń (w ośrodku 3), a w wyższym (w obszarach myślowych) mniej lub bardziej dokładne zrozumienie.

24 Art1 Aud1 = kanał artykulacyjno-audytywny droga, klórą przebiega informacja. Funkcjonują w nim cztery obwody α obwód informacji podstawowej; β = obwód informacji kontrolnej β1 subukładu 1, kontrolujący przebieg odbioru informacji przez odbiorcę, β2 subukladu 2, który umożliwia nadawcy kontrolowanie (słyszenie) własnej wypowiedzi (ośrodek 3) lub widzenie własnego pisma (ośrodek 4); β3 subukladu 3, który pozwala nadawcy kontrolować (czuć w ośrodku 2) własne działanie: artykulacje, pisanie; γ = obwód informacji sterowniczej, który reguluje przekazywanie informacji; δ = obwód kształtowania (budowy) i rozwoju (rozbudowy) języka.

25

26 Nadawanie wypowiedzi (syn.: ekspresja mowy, ekspresja języka), tj. programowanie, inaczej kodowanie i wypowiadanie dźwięków mowy; polega na wytwarzaniu i przekazywaniu odbiorcy określonych treści myślowych za pomocą odpowiednich ruchów narządów mowy. Ruchy te powodują powstawanie drgań cząsteczek powietrza czyli dźwięków. Powszechnie stosowany termin nadawanie oznacza zespół czynności polegających na przekształcaniu spostrzeżeń, wyobrażeń, procesów myślowych w odpowiednie symbole dźwiękowe.

27 Ruchy mowne wykonywane są pod podwójną kontrolą sygnalizacji zwrotnej. Pierwszą są impulsy (proprioceptywne) pochodzące z mięśni narządów mownych i odbierane przez okolicę kinestetyczną w mózgu. Drugą kontrolę stanowią impulsy słuchowe dochodzące z wytworzonych dźwięków i docierające do okolicy słuchowej. Nadawanie jest automatyzmem wypracowanym i utrwalonym w ontogenezie, który wymaga precyzyjnego współdziałania wielu ogniw procesu formowania (syn.: planowania, formułowania, organizowania, generowania, programowania) wypowiedzi słownej.

28 Ogniwami (etapami) tego procesu są: 1) Etap motywacji 2) Etap myślenia 3) Etap regulacji motywacji 4) Etap wykonywania miodynamicznego 5) Etap kontroli formowania wypowiedzi

29 Etap motywacji Etap motywacji (ideacji), na tym etapie powstaje ogólny zamysł wypowiedzi, którą nadawca ma zamiar zbudować, co wiąże się z jego stanem wiedzy i doświadczeniem. Magazynowanie (przechowywanie) śladów pamięciowych w mózgu zależy od pracy całego mózgu, a szczególne znaczenie przypisuje się obszarowi, który stanowi granicę między poszczególnymi analizatorami (kinestetycznym, wzrokowym, słuchowym), czyli okolicy styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego

30 Etap myślenia Etap myślenia (cerebracji, planowania językowego, planowania semantyczno-syntaktycznego), polega na wyborze elementów językowych tworzących wypowiedź (okolica styku skroniowo-ciemieniowopotylicznego) i na odpowiednim ich połączeniu, tj. strukturalizacji (okolica przedczołowa), czyli na myślowym formułowaniu schematu wypowiedzi, na jej kształtowaniu semantycznym i gramatycznym

31 Etap regulacji motorycznej Etap regulacji motorycznej (programu motorycznego), na tym etapie powstaje program sekwencji ruchów narządów artykulacyjnych. Dokonuje się transformacja informacji, ukształtowanej już pod względem semantycznym i gramatycznym, w odpowiadający jej program motoryczny, czyli schemat sekwencji ruchów artykulacyjnych. Szczególną rolę odgrywa tu okolica Brocki, odpowiedzialna za kolejność ruchów i korowe centra układu pozapiramidowego, odpowiedzialne za koordynację tych ruchów

32 Etap wykonania miodynamicznego Etap wykonania miodynamicznego (realizacji programu motorycznego, mowy zewnętrznej, programu wykonawczego), na którym dochodzi do realizacji ruchów narządów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego, wyznaczonych przez sygnały motoryczne, płynące z kory mózgowej do mięśni tych narządów. Realizacja programu motorycznego zależy od układu piramidowego, pozapiramidowego i móżdżku

33 Etap kontroli formowania wypowiedzi Etap kontroli formowania wypowiedzi (kontroli realizacji wypowiedzi), na którym są wychwytywane i usuwane ewentualne błędy, występujące na każdym z wcześniejszych etapów. Kontrola realizacji wypowiedzi z jednej strony przebiega w sposób nieświadomy (odruchowy), co zapewniają ośrodki podkorowe, z drugiej w sposób bardziej świadomy dzięki udziałowi analizatora słuchowego, zapewniającego kontrolę tekstu już wypowiedzianego oraz analizatora kinestetycznego, który umożliwia kontrolę ułożenia, ruchów i napięcia mięśni narządów mowy. >>

34 Nadrzędną rolę pełnią tu korowe reprezentacje wymienionych analizatorów. Ta informacja o pracy mięśni i stawów stanowi istotny element zapewniający odpowiednią precyzję ruchów. Kinestezja (czucie ruchu) stanowi element składowy somestezji, czyli czucia ciała, bólu, temperatury

35 Między tymi etapami istnieją przejścia międzyetapowe

36 Etapy i przejścia międzyetapowe procesu nadawania mowy Etap 1. Motywacja (ideacja) 2. Myślenie (planowanie językowe) 3. Regulacja motoryczna (program motoryczny) 4. Wykonanie miodynamiczne (program wykonawczy) Przejście międzyetapowe Przekształcanie motywacji w myślenie (informację semantyczno-syntaktyczną) Transformacja informacji semantycznosyntaktycznej w program motoryczny Przekodowanie programu motorycznego na ruchy narządów oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych 5. Kontrola formowania wypowiedzi

37 Odbiór wypowiedzi (syn.: percepcja mowy) to odbiór dźwięków mowy (czyli ich recepcja) i dekodowanie (czyli rozumienie) Polega na usłyszeniu i rozpoznaniu dźwięków oraz na ich powiązaniu z określoną treścią. Sens każdego wyrazu w zdaniu uzależniony jest od pozostałych wyrazów w zdaniu, czyli od kontekstu. Rozumienie zdania wymaga zatem zatrzymania w pamięci znaczenia wyrazów usłyszanych i ciągłego uściślania go w miarę odbierania wyrazów następnych Wymaga też uwzględnienia kontekstu wypowiedzi i znaczenia niejęzykowych sposobów porozumiewania się.

38 Mechanizm odbioru (percepcji mowy) polega na skupianiu przez małżowinę uszną fal dźwiękowych (cząsteczek powietrza), które przechodząc przez przewód słuchowy zewnętrzny wprawiają w ruch błonę bębenkową, znajdującą się na pograniczu ucha zewnętrznego i środkowego. Z błony bębenkowej drgania przenoszone są na znajdujące się w uchu środkowym kosteczki słuchowe (tj. młoteczek, kowadełko i strzemiączko). Ostatnia z nich (strzemiączko) przenosi drgania na okienko owalne, łączące ucho środkowe z wewnętrznym.

39 W uchu wewnętrznym bodziec słuchowy dociera do znajdującego się tu narządu Cortiego (receptora odbierającego drgania), gdzie zostaje przetworzony na impuls nerwowy, który drogami wstępującymi dociera do kory mózgowej. Tam ponownie zostaje przetworzony na fakty świadomości, czyli rozumienie. Percepcja dźwięków warunkuje percepcję mowy, czyli jej rozumienie. Rozumienie mowy to skomplikowana czynność kory mózgowej, która zależy nie tylko od ostrości słuchu, lecz również od słuchu fonematycznego, od ogólnej inteligencji i stopnia znajomości danego języka.

40 Zjawiska wytwarzania i percepcji dźwięków mowy mogą zachodzić dzięki: zespołowi narządów nadawczych, który stanowią ośrodki korowe motoryczne, drogi odśrodkowe, efektory mowy, zespołowi narządów odbiorczych, który stanowią receptory, drogi dośrodkowe, ośrodki korowej analizy i syntezy. Mechanizm wytwarzania i percepcji mowy można przedstawić następująco:

41 Mechanizm nadawania i odbioru wypowiedzi słownej

42 Podsumowanie : językowo zorganizowana w obszarze myślowym informacja zostaje zakodowana w ośrodku ruchowym mowy na program motoryczny, czyli program ustalający, które narządy mowy, jakie ruchy powinny wykonać w celu zwerbalizowania myśli. Impulsy nadawcze z ośrodków korowych odbierane są przez układy motoryczne i przesyłane do nerwów sterujących organami mowy. >>

43 W wyniku obu tych czynności (cerebracji i ruchów narządów mowy: języka, warg, krtani, płuc itd.) powstaje wypowiedź, czyli tekst słowny. Ruchy narządów mowy powodują powstawanie drgań cząsteczek powietrza, które skupiane przez małżowinę uszną, w uchu wewnętrznym zamieniane są na impulsy nerwowe i kodowane jako zbiór cech dystynktywnych, które pozwalają na rozpoznanie fonemów i większych jednostek lingwistycznych, czyli na rozumienie mowy. >>

44 Proces wytwarzania mowy rozpoczyna się więc w mózgu od powstania myśli do jej przetworzenia na odpowiednie sygnały sterujące mechanicznymi ruchami artykulatorów (narządów artykulacyjnych). Narządy biorące udział w wytwarzaniu dźwięków mowy można podzielić na trzy główne części: płuca, krtań oraz kanał (trakt) głosowy, obejmujący artykulatory ponadkrtaniowe (tj. język, podniebienie miękkie i twarde, szczęki, usta). Dla każdego pojedynczego dźwięku mowy inaczej ustawione są w trakcie wokalnym (przewodzie artykulacyjnym) poszczególne artykulatory, tj. wiązadła głosowe, język, usta, podniebienie miękkie i twarde. >>

45 Ciąg dźwięków tworzy bardziej złożone jednostki językowe: sylaby, morfemy, wyrazy, zdania oraz całe wypowiedzi. Ruchy artykulacyjne (przejście od głoski do głoski itd.) muszą być tak zsynchronizowane w czasie, żeby poszczególne segmenty dźwiękowe pojawiały się w porządku odpowiadającym zamierzonej sekwencji fonemowej (żeby głoski następowały po sobie w określonej kolejności), w odpowiednim czasie, nie trwały zbyt długo, czy za krótko itd. Ruchy artykulatorów nakładają się w czasie i dlatego kształt kanału głosowego przy artykulacji danej głoski zależy od kontekstu fonematycznego (od właściwości sąsiadujących głosek). >>

46 Zjawisko, polegające na tym, że odpowiadające artykulacji danego fonemu ruchy artykulatorów (ustawienie, pozycja narządów artykulacyjnych, inaczej traktu artykulacyjnego) zależą od fonemów z nim sąsiadujących nosi nazwę koartykulacji. >>

47 W czasie trwania artykulacji jednej głoski danego wyrazu przygotowywany jest już stan dla następnego fonemu. Oznacza to, że moment rozpoczęcia ruchu przy artykulacji danego fonemu jest ściśle związany z ruchem artykulatora odpowiadającym fonemowi poprzedniemu (stąd zjawisko koartykulacji, czy inaczej upodobnienia postępującego, a także wstecznego, gdyż pewne cechy fonemów mogą być przenoszone na następne).

48

49 Schemat komunikacji językowej A nadawca, B odbiorca 1 centralny ośrodek nadawcy, 2 narząd mowy nadawcy, 3 narząd słuchu nadawcy, 4 narząd słuchu odbiorcy, 5 narząd wzroku odbiorcy, 6 centralny ośrodek mowy odbiorcy a impulsy wysyłane przez centralny ośrodek mowy nadawcy do narządów mowy nadawcy, b fala głosowa wytwarzana przez narządy mowy nadawcy, c podniety wzrokowe docierające do odbiorcy, d bodźce słuchowe docierające do centralnego ośrodka mowy odbiorcy, e bodźce wzrokowe docierające do centralnego ośrodka mowy odbiorcy, f bodźce słuchowe docierające do centralnego ośrodka mowy nadawcy, g czucia mięśniowe docierające do centralnego ośrodka mowy nadawcy

50 Źródła: Jastrzębowska G., Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej. Wyd. UO, Opole Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy. Wyd. Lubelskie. Lublin Minczakiewicz E. M., Początki i rozwój polskiej logopedii. Wyd. Edukacyjne, Kraków Minczakiewicz E. M., Mowa Rozwój Zaburzenia Terapia. Wyd. Naukowe WSP, Kraków Oprac. Ewa M. Skorek