Przedawnienie roszczeń deliktowych

Transkrypt

1

2 Przedawnienie roszczeń deliktowych Zarys sądowego prawa procesowego Unii Europejskiej Przemysław Sobolewski Michał Warciński

3

4 Dozór Policji jako środek zapobiegawczy w polskim procesie karnym Zarys sądowego prawa procesowego Unii Europejskiej Międzynarodowe postępowanie cywilne przed sądami Państw Członkowskich i sądami polskimi jako sądami Unii Europejskiej Postępowanie przed sądami Unii Europejskiej Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości, Sądem Pierwszej Instancji i Sądem do spraw Służby Publicznej Jacek Kosonoga Kazimierz Piasecki Warszawa 2009

5 Wydawca: Grzegorz Jarecki Redaktor prowadzący: Adam Choiński Opracowanie redakcyjne: JustLuk Korekta: Monika Matczak, Justyna Szumieł Skład, łamanie: JustLuk, Justyna Szumieł, Łukasz Drzewiecki Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2009 ISBN: ISSN: Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel. (022) Kraków, ul. Zacisze 7 tel. (012) ksiazki@wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa:

6 Spis treści Spis treści Wykaz skrótów...11 Wstęp...13 Część pierwsza Źródła prawa Unii Europejskiej stosowane w procesach przed sądami krajowymi...17 Rozdział 1 Cechy charakterystyczne źródeł prawa Unii Europejskiej Nadrzędność prawa Unii Europejskiej Rozdział 2 System i klasyfikacja źródeł prawa Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem norm mogących stanowić podstawę decyzji sądów krajowych Rozdział 3 Traktaty i traktaty międzynarodowe Rozdział 4 Rozporządzenia i dyrektywy Rozdział 5 Zalecenia i inne akty prawa miękkiego Rozdział 6 Zasady ogólne prawa Unii Europejskiej Część druga Wykładnia i stosowanie prawa Unii Europejskiej...61 Rozdział 1 Doktrynalne metody wykładni norm prawnych UE

7 Spis treści Rozdział 2 Wykładnia sądowo-jurysdykcyjna prawa UE references preliminary rulings Rozdział 3 Wykładnia sądowo-jurysdykcyjna case law w zakresie prawa UE Rozdział 4 Wykładnia prawa krajowego przez sądy krajowe w duchu prawa UE Część trzecia Koncepcja i rozwój legislacji w przedmiocie międzynarodowego procesu w zakresie transgranicznych stosunków prawnych między Państwami Członkowskimi UE...83 Rozdział 1 Autonomia sądów krajowych Państw Członkowskich UE i autonomia proceduralna Rozdział 2 Ogólne problemy kształtowania się odrębnego porządku proceduralnego Unii Europejskiej w odniesieniu do sądów Państw Członkowskich UE Rozdział 3 Twórczy koncepcyjnie etap kształtowania się międzynarodowego procesu cywilnego: konwencja brukselska i lugańska Rozdział 4 Kolejne etapy kształtowania międzynarodowego postępowania cywilnego w postaci aktów legislacyjnych UE rozporządzeń Unii Europejskiej Rozdział 5 Regulacje prawne UE w zakresie obrotu międzynarodowego dotyczące doręczeń i przeprowadzenia dowodów w sprawach transgranicznych oraz pomocy prawnej (sądowej) i organizacji Europejskiej Sieci Sądowej

8 Spis treści Rozdział 6 Europejski nakaz zapłaty i europejski tytuł egzekucyjny Rozdział 7 Regulacje prawne Unii Europejskiej normujące stosunek do konwencji międzynarodowych łączących Państwa Członkowskie Unii Europejskiej Rozdział 8 Status prawny prawników innych Państw Członkowskich mogących występować przed sądami krajowymi Państw Członkowskich Rozdział 9 Projekt kodeksu sądowego Unii Europejskiej Rozdział 10 Standardy proceduralne Rady Europy (Council of Europe) Część czwarta Jurysdykcja międzynarodowa w świetle legislacji Unii Europejskiej.195 Rozdział 1 Ogólna charakterystyka rozwiązań prawnych dotyczących jurysdykcji międzynarodowej w prawie Unii Europejskiej Rozdział 2 Jurysdykcja międzynarodowa w sprawach cywilnych i handlowych Rozdział 3 Jurysdykcja międzynarodowa w niektórych sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej Rozdział 4 Jurysdykcja międzynarodowa w sprawach upadłościowych Rozdział 5 Jurysdykcja międzynarodowa w sprawach dotyczących znaków towarowych i wzorów

9 Spis treści Część piąta Obrót prawny między sądami Państw Członkowskich Unii Europejskiej w ramach przysługującej im jurysdykcji międzynarodowej w zakresie doręczeń, postępowania dowodowego oraz pomocy prawnej (sądowej) Rozdział 1 Doręczenia w stosunkach prawnych między Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej Rozdział 2 Postępowanie dowodowe w trybie pomocy prawnej Rozdział 3 Pomoc prawna (sądowa) w stosunkach prawnych między Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej Część szósta Uznanie i wykonanie orzeczeń w transgranicznych stosunkach między Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej w sprawach cywilnych i handlowych, w sprawach małżeńskich i dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz w sprawach upadłościowych oraz wykonanie orzeczeń w ramach europejskiego tytułu egzekucyjnego Rozdział 1 Uznanie i wykonanie orzeczenia pochodzącego z innego Państwa Członkowskiego Unii Europejskiej w sprawach cywilnych i handlowych Rozdział 2 Uznanie i wykonanie orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej Rozdział 3 Uznanie i wykonanie orzeczeń w transgranicznych sprawach upadłościowych Rozdział 4 Europejski tytuł egzekucyjny Część siódma Postępowanie przed sądami Unii Europejskiej Europejskim

10 Spis treści Trybunałem Sprawiedliwości, Sądem Pierwszej Instancji i Sądem do spraw Służby Publicznej Rozdział 1 Europejski Trybunał Sprawiedliwości w systemie organów wymiaru sprawiedliwości Unii Europejskiej i Sądów Krajowych Państw Członkowskich Rozdział 2 Europejski Trybunał Sprawiedliwości Sędziowie i adwokaci generalni. Administracja Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości Rozdział 3 Podział jurysdykcji w zakresie skarg bezpośrednich między Europejski Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji. Wyłączna jurysdykcja Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości na podstawie skargi z art. 236 Traktatu Rozdział 4 Skarga o unieważnienie aktu na podstawie art. 230 Traktatu Rozdział 5 Skarga na bezczynność instytucji Rozdział 6 Sprawy i postępowania szczególne z zakresu prawa Unii Europejskiej należące do kompetencji Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości Rozdział 7 Rozstrzyganie przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości spraw o ochronę praw podstawowych Rozdział 8 Postępowanie przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości w przedmiocie pytań prawnych sądów krajowych. Zagadnienia proceduralne Rozdział 9 Przebieg postępowania przed sądem krajowym w przedmiocie pytań prawnych oraz tok postępowania przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości w kwestii rozstrzygania przedstawionego pytania prawnego

11 Spis treści Rozdział 10 Koncepcja, instytucje i zasadnicze reguły postępowania przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości Część ósma Przepisy proceduralne mające zastosowanie w postępowaniu przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości Rozdział 1 Statut ETS. Regulamin Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich Rozdział 2 Sąd Pierwszej Instancji. Jego organizacja. Sędziowie. Administracja Rozdział 3 Jurysdykcje i związane z nimi postępowania w zakresie spraw należących do kompetencji Sądu Pierwszej Instancji Rozdział 4 Przepisy proceduralne mające zastosowanie w postępowaniu przed Sądem Pierwszej Instancji Rozdział 5 Apelacje od orzeczeń Sądu Pierwszej Instancji wnoszone do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz ponowne postępowanie przed Sądem Pierwszej Instancji po uchyleniu jego orzeczenia Rozdział 6 Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej Część dziewiąta Regulamin Sądu Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich Bibliografia

12 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne k.p.c. p.u.n. TWE u.p.p.s.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535 z późn. zm.) Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską z dnia 25 marca 1957 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz o prawie pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem takiego postępowania (Dz. U. z 2005 r. Nr 10, poz. 67 z późn. zm.) Inne Dz. U. Dz. Urz. UE EFTA EOG EPS Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej European Free Trade Association (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu) Europejski Obszar Gospodarczy Europejski Przegląd Sądowy 11

13 Wykaz skrótów ETS EWEA EWWiS KPP NSA OJ SPI UE WSA Europejski Trybunał Sprawiedliwości Europejska Wspólnota Energii Atomowej ustanowiona Traktatem z dnia 25 marca 1957 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/3 z późn. zm.) Europejska Wspólnota Węgla i Stali ustanowiona Traktatem paryskim z dnia 18 kwietnia 1951 r. Kwartalnik Prawa Prywatnego Naczelny Sąd Administracyjny Official Journal Sąd Pierwszej Instancji Unia Europejska Wojewódzki Sąd Administracyjny 12

14 Wstęp Wstęp Wstęp/ Przedmowa Na zarys sądowego międzynarodowego prawa procesowego Unii Europejskiej (UE) składają się trzy bloki tematyczne: 1) międzynarodowe postępowanie cywilne przed sądami Państw Członkowskich UE ze szczególnym uwzględnieniem postępowania przed sądami polskimi jako sądami UE, 2) postępowanie przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości (ETS), Sądem Pierwszej Instancji (SPI) oraz przed Sądem do spraw Służby Publicznej, 3) przedstawienie związków (powiązań) między organami sądownictwa UE a sądami polskimi jako sądami UE. Na tej problematyce koncentrują się przede wszystkim zasadnicze analizy i rozważania. Prawo procesowe jednak nie jest odizolowane od źródeł innych dziedzin prawa Unii Europejskiej, całego porządku prawnego Unii Europejskiej. Normy bowiem procesowe funkcjonują w kontekście całokształtu norm prawnych Unii Europejskiej. Z tego też względu niezbędne jest poprzedzenie zagadnień ściśle proceduralnych analizą poszczególnych źródeł prawa i ich określonego znaczenia w postępowaniach przed sądami krajowymi z uwzględnieniem swoistych problemów wykładni prawa. Sędzia krajowy, któremu przysługuje jurysdykcja międzynarodowa na podstawie przepisów proceduralnych UE, musi najpierw wstępnie, po kwalifikacji sprawy z zakresu całego corpus iuris uniae, dokonać wyboru normy materialnoprawnej, która determinuje treść postępowania i podstawę materialnoprawną wyroku, z czym wiąże się konieczność przedstawienia w zarysie zasadniczych źródeł prawnych UE. Poszczególne źródła prawne omawiane są w niezbędnym zakresie głównie pod kątem widzenia ich normatywności jurydycznej i mocy wiążącej, tylko bowiem tego rodzaju przepisy, normy prawne mogą być bezpo- 13

15 Wstęp średnio stosowane w ramach jurysdykcji międzynarodowej przysługującej sądom polskim jako już sądom Unii Europejskiej. Inne przepisy niemające elementu normatywnego we właściwym tego słowa znaczeniu mogą mieć tylko znaczenia pomocnicze, towarzyszące autentycznym normom prawnym Unii Europejskiej. Nie mogą one jednak być pominięte. Są one bowiem nieodłącznym elementem systemu prawnego Unii Europejskiej. Sądy polskie odpowiednio do okoliczności stosują oprócz polskiego prawa materialnego prawo materialne (substantive law) Unii Europejskiej. Z tego też względu prawnicy polscy w ogóle, a nie tylko sędziowie, powinni mieć wiadomości o wszystkich źródłach prawa Unii Europejskiej, ich obowiązywaniu, mocy normatywnej, stosowaniu prawa i jego skuteczności. W dziedzinie źródeł prawa Unii Europejskiej prawnicy, zwłaszcza sędziowie, spotykają się z takimi pojęciami i instytucjami prawnymi, które nie mają odpowiednika w prawie polskim. Dlatego wymagają one pewnego scharakteryzowania. Sądy polskie, rozstrzygając w ramach przypadającej im jurysdykcji międzynarodowej sprawy, w swojej działalności w razie potrzeby mogą sięgać do uregulowań prawnych, które nie są bezpośrednio objęte ich kompetencją merytoryczną. Z tego wynika konieczność przedstawienia w niezbędnym zakresie pełnej panoramy źródeł prawa Unii Europejskiej. Należy podkreślić, że jedynie niektóre przepisy prawne europejskiego porządku prawnego nadają się do bezpośredniego stosowania przez sądy krajowe w formach sądowo-proceduralnych. Dlatego w ramach rozważań o źródłach prawa należało położyć akcent na te akty prawne, których normy mogą stanowić podstawę decyzji sądów krajowych. Poza ogólną charakterystyką źródeł prawnych Unii Europejskiej istotne znaczenie z punktu widzenia problemów proceduralnych ma przedstawienie źródeł prawnych Unii Europejskiej dotyczących zagadnień ściśle proceduralnych, z uwzględnieniem ewolucji legislacji w tym zakresie. Na kolejny zespół zagadnień składają się szczegółowe problemy jurysdykcji międzynarodowej w świetle aktów prawnych Unii Europejskiej. Następny zespół zagadnień obejmuje doręczenia, postępowanie dowodowe w innym Państwie Członkowskim i pomoc sądową. Oprócz tego przedstawione są zagadnienia dotyczące uznawania i wykonywania orzeczeń wydanych przez sądy w innych Państwach Członkowskich oraz problemy europejskiego tytułu wykonawczego. Osobna część opracowania koncentruje się na systemie własnych oryginalnych sądów Unii Europejskiej, a więc na Europejskim Trybunale Spra- 14

16 Wstęp wiedliwości, Sądzie Pierwszej Instancji i Sądzie do spraw Służby Publicznej oraz na postępowaniu przed tymi organami wymiaru sprawiedliwości. W tym układzie najistotniejsze znaczenia mają relacje między sądami polskimi jako sądami Unii Europejskiej a sądami własnymi Unii Europejskiej. W tej strefie istotne znaczenia mają powiązania merytoryczne, instytucjonalne i proceduralne. 15

17 Wstęp 16

18 Wstęp Część pierwsza. Źródła prawa Unii Europejskiej... stosowane w procesach przed sądami krajowymi 17

19 Część pierwsza. Źródła prawa Unii Europejskiej... 18

20 Rozdział 1. Cechy charakterystyczne źródeł prawa Unii Europejskiej Rozdział 1. Cechy charakterystyczne źródeł prawa Unii Europejskiej Nadrzędność prawa Unii Europejskiej Bezpośrednie obowiązywanie, bezpośrednie stosowanie i bezpośrednia skuteczność prawa Unii Europejskiej. Prawo Unii Europejskiej charakteryzują dwie fundamentalne cechy: nadrzędność (primacy, supremacy, precedence) oraz effet utile obejmujące trzy pojęcia, a mianowicie obowiązywanie, bezpośrednie stosowanie i skuteczność norm prawnych Unii Europejskiej. Fundamentalną cechą Unii Europejskiej, która wysuwa się na plan pierwszy jest nadrzędność jej systemu prawnego 1 w stosunku do krajowych porządków prawnych poszczególnych Państw Członkowskich. Tę cechę prawa Unii Europejskiej określa się jako supreme over conflicting norms of national law. Na prawo obowiązujące w Unii Europejskiej w najszerszym znaczeniu składają się: prawo własne Unii Europejskiej (ius proprium) oraz utrzymywane w mocy w określonym zakresie porządki prawne poszczególnych Państw Członkowskich, dość zróżnicowane z punktu widzenia komparatystycznego. W tym właśnie zestawieniu na tle konfrontacji funkcjonuje doktryna nadrzędności prawa Unii Europejskiej z wszystkimi konsekwencjami. Cechą jednak charakterystyczną doktryny nadrzędności jest to, że żaden z organów UE nie jest umocowany do formalnej derogacji jakiejkolwiek normy prawa krajowego. Prawo UE funkcjonuje jako nadrzędne na zasadzie pierwszeństwa, prymatu nad prawem krajowym. Tego rodzaju stan prawny stanowi podstawę do wyeliminowana kolizji między prawem 1 Przegląd poglądów autorów polskich w tej materii zawiera artykuł D. Mięsika, Zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego przed prawem krajowym, EPS 2005, nr 1, s. 58 i n. 19

21 Część pierwsza. Źródła prawa Unii Europejskiej... Unii Europejskiej a prawem krajowym Państwa Członkowskiego na rzecz prawa Unii Europejskiej. Adekwatnym instrumentem prawnym jest właśnie doktryna nadrzędności prawa Unii Europejskiej 2. Unia Europejska i stanowiące jej podstawy prawne Traktaty oraz akty legislacyjne, i całe aquis communautaire stanowią nowe jakościowo aksologicznie i pod względem ideologii prawnej zjawisko prawne. Prawo Unii Europejskiej, tworzone od samych początków istnienia prawa wspólnotowego (Community Law Order) charakteryzuje się odrębną ideologią prawną i wieloma autonomicznymi kategoriami prawnymi. Poza bowiem sferą ekonomiczną, rynkową, największe znaczenia ma sfera jurydyfikacji, tworzenia nowego porządku prawnego we wszystkich jego sektorach oraz sfera judycjalizacji, tworzenia nowego systemu wymiaru sprawiedliwości. Doktryna nadrzędności została stworzona z tego względu, że prawo Wspólnot i prawa krajowej nie są wspólnym jednorodnym prawem, lecz odrębnymi systemami prawa, z tym zastrzeżeniem, że prawo Unii Europejskiej wiąże Unię Europejską jako ius proprium i państwa członkowskie 3. Doktryna nadrzędności wiąże się niewątpliwie z unifikacją, dążeniem do stworzenia prawa jednolitego Unii Europejskiej we wszystkich Państwach Członkowskich. Unifikacja polegająca na ustanowieniu wspólnego prawa (common, uniform EC) zastępuje normy krajowe tak, aby stosunki prawne podporządkować tym samym regułom prawnym. W tym znaczeniu legislacja UE zasadniczo polega na stworzeniu zintegrowanego porządku prawnego. Zasada nadrzędności jest również gwarancją kształtowania się nowego porządku prawnego, który jest tworzony kosztem krajowych systemów prawnych Państw Członkowskich. Nie ma w rzeczywistości podstaw do sporu o zasadę nadrzędności i obszary jej występowania 4. Ogólnie można stwierdzić, że obowiązywanie, moc prawna normy prawa UE są ex thesi, z założenia przesądzone na rzecz normy UE. W wypadku, gdyby nie została skonstruowana doktryna nadrzędności, z natury rzeczy powstałby dualistyczny porządek prawny w Unii Europejskiej: sądy miałyby do wyboru albo stosować prawo UE, albo swoje własne krajowe prawo, przy jednoczesnym braku właściwych norm kolizyjnych, albo 2 W języku angielskim nadrzędność określa się jako supremacy, primacy, precedence. 3 Zob. wyrok ETS z dnia 15 lipca 1964 r. w sprawie 6/64, Costa v. ENEL, ECR 1964, s Zob. jednak A. Sołtys, Spór o zasadę supremacji (w:) Studia z prawa Unii Europejskiej w piątą rocznicę utworzenia Katedry Prawa Europejskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s

22 Rozdział 1. Cechy charakterystyczne źródeł prawa Unii Europejskiej stosować zasadę bliższego powiązania stanu faktycznego sprawy z prawem UE lub z prawem krajowym. W rezultacie prawo UE w sferze proceduralnej i materialnej działa niezależnie od tradycyjnych, klasycznych norm kolizyjnych, jest z istoty rzeczy zawsze prawem właściwym (proper law, la loi applicable). Nie wchodzi też w ogóle w grę problem oceny, czy norma UE jest better rule, czyli lepszym prawem. W konsekwencji nawet norma UE mniej korzystna dla podmiotów prawnych ma pierwszeństwo przed lepszym prawem krajowym. Nawet w wypadku podobieństwa normy UE i normy prawa krajowego formalnie stosuje się normę UE. Żadna norma prawa krajowego nie może wymuszać swojego pierwszeństwa 5. Z punktu widzenia realności doktryny istotne znaczenie ma kwestia środków prawnych (instrumentów) służących jej przestrzeganiu. Przede wszystkim sądy krajowej jako sądy Unii Europejskiej powinny stać na straży doktryny nadrzędności. Własne sądy Unii Europejskiej nie mają w czystej, przejrzystej, zasadniczej formie bezpośredniej kontroli nad przestrzeganiem doktryny nadrzędności prawa UE przez sądy w postępowaniach przed sądami Państw Członkowskich. Niemniej jednak w konkretnych wypadkach mogą trafić do ETS sprawy odpowiedzialności Państwa Członkowskiego za naruszenia prawa Unii Europejskiej związane między innymi z implementacją dyrektyw Unii Europejskiej. W związku z zasadą nadrzędności w ramach sądowego stosowania prawa praktyczny problem powstaje dopiero wówczas, gdy sędzia sprawę poddaną jego jurysdykcji międzynarodowej zakwalifikuje jako sprawę, która będzie rozstrzygana na podstawie prawa UE. W ramach rozważań dotyczących nadrzędności prawa Unii Europejskiej powinien być uwzględniony problem rodzaju norm prawnych UE. Trybunał Sprawiedliwości w sprawie R v. SAUR zaznaczył, że prawo wspólnotowe (Unii Europejskiej) będzie miało zastosowanie wówczas, gdy występuje powiązanie z jakąkolwiek sytuacją przewidzianą przez prawo Unii Europejskiej. Stanowisko to znalazło wyraz w wyroku ETS z dnia 19 marca 1992 r. w sprawie C-60/91, Criminal proceeding v. J.A.B. Morais, ECR 1992, 5 Nie ma żadnego jurydycznego uzasadnienia odmienne stanowisko M. Mataczyńskiego wyrażone w opracowaniu Kto jest ostatecznym arbitrem konstytucjonalności w Europie? Problem konfliktu kompetencji między Trybunałem Sprawiedliwości a krajowymi sądami konstytucyjnymi (na podstawie orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Wspólnoty Europejskiej i niemieckiego Sądu Konstytucyjnego) (w:) Wymiar Sprawiedliwości w Unii Europejskiej, pod red. C. Mika, Toruń 2001, s. 77 i n. 21