Biuletyn DWS.org.pl ISSN

Transkrypt

1 No cóż z opóźnieniem, ale jest. Wszystkich PT Czytelników przepraszam, ale czasem tak bywa. Zaczynamy od dawki teorii. Tekst o doktrynach wojennych to rozdział pracy doktorskiej niedawno obronionej przez Łukasza Przybyło (Mordena) na Akademii Obrony Narodowej. Całość, jak dochodzą mnie słuchy powinna się jeszcze w tym roku pojawić w pewnym zaprzyjaźnionym wydawnictwie :D. Ale o tym we właściwym czasie. Szacowni Autorzy RRiKS nie przestają mnie zadziwiać. Ich uparte dążenie do wyjaśniania kolejnych zagadek każe zastanowić się, czy nie minęli się powołaniem. CBA, ABW i wszystkie inne skróty mogłyby się od Kamila i Ryszarda uczyć Jak sądzę jeszcze jeden nieśmiertelny dla niektórych forumowiczów temat umrze śmiercią naturalną. Forumowa Grupa MW tym razem w silnym składzie. Relacja-opowiadanie kmdra Konrada Namieśniowskiego z podróży ORP Wicher na Maderę, podana do druku przez Andrzeja S. Bartelskiego, jest ciekawym przyczynkiem nie tylko do dziejów PMW, ale i do bigrafii Marszałka. Co młodsi Czytelnicy zapoznają sie przy okazji z ciężkimi objawami kultu jednostki (co prawda jak powiadał pewien znany historyk Był kult, ale i była jednostka! ). Forumowy Wicher, czyli Wojtek Budziłło, przedstawia trzeci odcinek opowieści o losach polskich okrętów podwodnych we wrześniu 1939, tym razem Żbika. Jak łatwo policzyć, zostały jeszcze dwa. Krzysztof Lam opisuje dość precyzyjnie operację amerykańskiego lotnictwa morskiego przeciw Japonii, bezpośrednio porzedzającą inwazję na Iwo-Jimie. Jak sądzę, mógłby się ten tekst spokojnie ukazać w niejednym branżowym czasopiśmie, a niejeden branżowy autor mógłby się od Ozawy czegoś nauczyć. Na koniec sięgnąłem po autora z zewnątrz. A to dlatego, iż forumowicze rzadko wychodzą poza zakres czasowy forum. Kryzys kubański wydaje się na tyle ciekawy, by przypomnieć Wam PT Autorzy, że zakres czasowy Biuletynu jest duuużo szerszy. Tekst Arkadiusza Kłosowskiego jest fragmentem jego pracy magisterskiej napisanej na Akademii Humanistycznej w Pułtusku. Tadeusz Zawadzki (TZaw1) Biuletyn.DWS.org.pl nr 8 wiosna 2010 Biuletyn DWS.org.pl ISSN spis treści Łukasz Przybyło (Morden) Doktryny wojenne Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec w początkowym okresie I wojny światowej rok Ryszard Rybka, Kamil Stepan (RRiKS) L.850/III.Mob., czyli o dacie wycofania Korpusu Interwencyjnego...21 Konrad Namieśniowski [red.] Andrzej S. Bartelski (crolick) Pierwszy Marszałek wraca z Madery...26 Wojciech Budziłło (Wicher) Działania bojowe ORP Żbik we wrześniu 1939 roku...40 Krzysztof Lam (Ozawa) TF 58 u bram Japonii. Działania US Navy przeciwko Wyspom Japońskim oraz przeciwdziałanie obrońców, lutego 1945 r Arkadiusz Kłosowski Kuba miejscem starcia dwóch mocarstw USA i ZSRR...57 Wydawca, redakcja, DTP: Tadeusz Zawadzki biuletyn-dws@pro.wp.pl Projekt graficzny: Teresa Oleszczuk Biuletyn jest bezpłatny. Prawa Autorów są chronione ustawami i konwencjami międzynarodowymi. Kopiowanie, przedruk i wykorzystanie fragmentów obszerniejszych niż przewiduje ustawa tylko za zgodą Autorów. ISSN

2 2 Doktryny wojenne Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec w początkowym okresie I wojny światowej rok Łukasz Przybyło (Morden) Kiedy w sierpniu 1914 roku Europa wyruszyła na wojnę wszyscy byli pewni, że konflikt zakończy się szybko, najwyżej po kilku miesiącach. Tak się jednak nie stało, a niezwykle intensywne walki trwały ponad cztery lata. Równocześnie sama wojna przyjęła niespodziewaną dla walczących formę pozycyjną, z rozbudowanymi liniami okopów i umocnień, ze zwiększającą się wykładniczo z roku na rok siłą ognia, z nowym sprzętem takim jak czołgi czy samoloty, z całymi narodami zaangażowanymi w sposób totalny w zmagania wojenne. Celem rozważań jest znalezienie odpowiedzi na następujące pytania: Dlaczego nowa forma i czas trwania działań wojennych był takim zaskoczeniem dla wszystkich stron konfliktu i jakie czynniki to spowodowały? W jaki sposób Francja, wielka Brytania i Niemcy przygotowały się doktrynalnie do I wojny światowej? Jak przebiegał proces dostosowywania doktryny do realiów pola walki w początkowym okresie I wojny światowej? Doświadczenia z wojen w latach Armie, które wyruszyły na I Wojnę Światową były w swojej istocie bardzo do siebie podobne. Ich korzenie leżały w napoleońskim systemie wojny oraz w koncepcjach pruskiego Sztabu Generalnego, którego uosobieniem był feldmarszałek Helmuth von Moltke starszy 1. Po 1870 roku wszystkie państwa europejskie zaadaptowały do swoich specyficznych warunków narzędzia używane z takim sukcesem przez Niemców powszechny pobór, koleje żelazne, telegraf, karabin z magazynkiem czy działa odtylcowe. Naśladownictwo poszło tak daleko, że wszystkie europejskie Sztaby Generalne zaczęły stosować pruską metodę planowania wojny z naciskiem na szczegółowo opracowane działania ofensywne. Podstawowymi doświadczeniami historycznymi, które ukształtowały wojskowych w przededniu I wojny światowej były wojny napoleońskie, kampanie H. v. Moltkego w 1866 i 1870 roku oraz w pewnym stopniu historia starożytna (np. bitwa pod Kannami 2 ). Zapomniano o niezwykle ważnej właściwości konfliktów 1 Por. F. Herre, Moltke, Warszawa W szczególności chodzi tu o dzieło A. v. Schlieffena, Cannae, Fort Leavenworth 1931, i prace H. Delbrücka dotyczące historii wojskowości. zbrojnych, ze szczególną ostrością zaprezentowaną w wojnach Cesarstwa Francuskiego z resztą Europy (szczególnie po 1809 r.) kiedy ciągły blisko 20-letni konflikt spowodował wyrównanie się potencjałów bojowych armii i utratę przewagi początkowo reprezentowanej przez Napoleona. W latach po zakończeniu wojny francusko-pruskiej wszystkie armie europejskie zaczęły osiągać równowagę umiejętności, jeśli nie potencjałów. Do 1914 roku miały miejsce cztery duże wojny między krajami europejskimi (Turcja miała wtedy jeszcze duże posiadłości w Europie) lub z zachodniego kręgu kulturowego i jedna kolonialna, które znacząco wpływały na postrzeganie ówczesnego pola walki przez armie europejskie. Były to: amerykańska wojna secesyjna , wojna rosyjsko-turecka , wojna burska , wojna rosyjsko-japońska , wojny bałkańskie W konfliktach tych wystąpiły już wszystkie elementy, które zaskoczyły uczestników I wojny światowej. Jednak żadna ze stron nie wyciągnęła z nich wniosków i nie przystosowała swojej doktryny do zmienionych realiów pola walki, ponieważ doświadczenia uczestników wojen z lat były często sprzeczne. Cały czas największy wpływ na rządy i generalicję europejską miały dwie wojny stoczone przez Prusy pod kierownictwem Moltkego i Bismarcka w latach 1866 i , odpowiednio przeciw Austrii i Francji. Były to konflikty o ograniczonych celach i wydarzyły się w latach kiedy nowoczesne metody wytwórcze dopiero zaczynały zmieniać oblicze ówczesnych sił zbrojnych. Mimo wielkiego natężenia trwały one krótko np. w porównaniu do wojny secesyjnej dlatego też ta ostatnia została ujęta jako jedna z wojen mająca wpływ na tworzenie doktryn wojennych przed 1914 r., chociaż chronologicznie miała miejsce wcześniej niż niemieckie wojny zjednoczeniowe z lat Amerykańska wojna secesyjna Już w czasie wojny secesyjnej okazało się, że armie dysponujące względnie równymi potencjałami mogą toczyć wojnę, która nie skończy się szybko, jeśli żadna ze stron nie zostanie złamana moralnie i będzie chciała kontynuować walkę zbrojną. Mobilizacja całego społeczeństwa i gospodarki, która nastąpiła w czasie konfliktu Północy z Południem, nie miała sobie równej we wcześniejszej historii. Jednak stosunek europejskiego establishmentu wojskowego do wojny secesyjnej był

3 3 pełen lekceważenia i arogancji. Prawie wszyscy z wysłanych przez państwa europejskie obserwatorów uważali, że ochotnicze armie Północy i Południa nie byłyby w stanie stawić czoła świetnie wyszkolonym i często zawodowym armiom Francji, Wielkiej Brytanii czy Prus. Jaskrawe przykłady niekompetencji sztabów 3 i chwiejności moralnej żołnierzy były przejaskrawiane i uznawane za regułę. Szef pruskiego Sztabu Generalnego H. v. Moltke, uważał, że brak umiejętności w zakresie sztuki wojennej i strategii, który według niego zaprezentowały obie strony wojny secesyjnej nie mógłby mieć miejsca w Europie. Wiele elementów obecnych w czasie konfliktu Północy z Południem rzeczywiście stosowano w Prusach z większymi umiejętnościami np. użycie telegrafu, czy kolei żelaznych. Zarozumiałość nie pozwoliła generałom spojrzeć na tę wojnę z dystansu i wyciągnąć wniosków, takich jak: istnieje możliwość olbrzymiej mobilizacji narodu i jego gospodarki 4, co przy względnie równych potencjałach, prowadzi do długiej wojny na wyczerpanie, przegrana jednej ze stron jest wypadkową wyczerpania i upadku morale, siła ognia zaczyna dominować na polu walki, co prowadzi do wzrostu znaczenia fortyfikacji polowych (pojawiają się okopy i drut kolczasty); piechota okopuje się zarówno w ataku, jak i w obronie, a atak frontalny staje się bardzo kosztowny, olbrzymią rolę zaczyna odgrywać szeroko rozumiana logistyka (w tym zabezpieczenie medyczne) w związku z masowością armii, blokada morska niszczy długoterminową zdolność do oporu, tak jak stało się to w przypadku Konfederacji, kawaleria nie daje się już używać do zmasowanych szarż i uderzeń białą bronią, jest natomiast skuteczna jako bardzo mobilna piechota wykonująca manewr na flanki przeciwnika lub rajdy na głębokie jego tyły 5. Wojna rosyjsko-turecka Kolejnym potwierdzeniem zmieniającej się sytuacji na polu walki gdzie nad manewrem zaczynała przeważać siła ognia była wojna rosyjsko-turecka w latach Zdecydowanie słabsza armia Turcji potrafiła dzięki fortyfikacjom polowym, wysokiej woli walki i w miarę nowoczesnemu, jak na ówczesne warunki, uzbrojeniu prowadzić skuteczne walki obronne przeciw carskiej Rosji i jej sojusznikom. Oto kilka cytatów obrazujących bitwę pod Plewną, które równie dobrze mogłyby opisywać zdarzenia z czasu I Wojny światowej: 3 Dywizja piechoty szturmowała redutę Bas-tabya. Teren nie został przed bitwą dokładnie rozpoznany i kolejne pododdziały dywizji brnąc w błocie, we mgle, dostały się pod gwałtowny ogień załogi reduty uzbrojonej w powtarzalne karabiny. Dywizja poniosła ciężkie straty i stosunkowo szybko poszła 3 Szczególnie po stronie Unii, w pierwszym okresie wojny, kiedy większość korpusu oficerskiego opowiedziała się po stronie Konfederacji. 4 Obie strony wojny secesyjnej zmobilizowały razem około 4,3 miliona żołnierzy (w tym Konfederacja 1,4 miliona), liczba niespotykana do tej pory w historii ponownie osiągnięta dopiero podczas I wojny światowej. Por. J.F.C. Fuller, The conduct of war, London 1962; s A. Bevin, Jak zwyciężali wielcy dowódcy. Od Hannibala do MacArthura, Amber, Warszawa 2007; s , rozdział pt. Sherman w rozsypkę. ( ) Pułk za pułkiem załamywał się i ginął w ogniu reduty Ömer-tabya. Wysyłanie poszczególnych pułków do postępujących po sobie natarć przypominało bicie głową w mur, zwłaszcza że artyleria przerwała ogień, aby nie razić własnej piechoty. W dodatku nacierający żołnierze mieli mało amunicji, gdyż dowódcy oczekiwali zdobycia stanowisk nieprzyjaciela tradycyjnym atakiem na bagnety. ( ) Żołnierze nie zważając na głód i zmęczenie walką odczuwali konieczność okopania się i nie żałowali na ten cel ostatka sił. Ryli lub raczej dłubali ziemię bagnetami, pałaszami, skrobali manierkami, grzebali rękami, byle tylko osłonić się od ognia z trzech stron 6. Rosyjskie doświadczenia z wojny z Turcją nie spowodowały znaczących zmian w postrzeganiu charakteru ówczesnej walki zbrojnej przez inne państwa. Teatr działań wojennych był całkowicie zapóźniony rozwojowo. Nie istniała tam gęsta sieć kolejowa czy telegraficzna. Sami przeciwnicy traktowani byli też z pewnym lekceważeniem. Turcy uważani byli za słabych żołnierzy, a samo Imperium Otomańskie mogło przecież istnieć tylko dzięki poparciu udzielanemu mu przez Wielkie Mocarstwa. Zapóźnienie cywilizacyjne Rosji obnażone w czasie wojny krymskiej, mimo że szybko nadrabiane, nie powodowało wśród ówczesnych obserwatorów wojskowych chęci uczenia się czegokolwiek od carskiej armii, oprócz technikaliów na najniższym taktycznym poziomie walki, tj. jakości amunicji, karabinów, konieczności wyposażenia piechoty w łopatki saperskie itp. Nadto, niekompetencja większości rosyjskich generałów była niezaprzeczalna, czego dowodem były szturmy Plewny, w której okopał się Osman-Pasza i straty idące w dziesiątki tysięcy zabitych i rannych poświęconych bez sensu i bez mrugnięcia okiem. Prawidłowo przeanalizowana, wojna rosyjsko-turecka potwierdzała wnioski płynące z wojny secesyjnej. Wyraźnie już występuje olbrzymia siła ognia jaką dysponują armie co powoduje, że żołnierz chowa się w ziemi, a frontalne szturmy w gęstych kolumnowych formacjach, na okopanego przeciwnika stają się samobójstwem 7. Umiejętne stosowanie kawalerii, spieszanej do walki na bliskie odległości i używanie jej do głębokich rajdów w głębi terytorium przeciwnika może przynosić doskonałe rezultaty. Co ciekawe, nie tylko Kozacy sprawdzili się w tej roli znakomicie, ale też pozostałe regimenty jazdy rosyjskiej. Gen. Hurko był w stanie również używać swoich kawalerzystów do rozpoznania, czego osiągnąć nie potrafił Moltke, ani inni dowódcy armii zachodnioeuropejskich. Znowu pojawiają się czynniki tak charakterystyczne dla pola walki podczas I wojny światowej. Charakterystyczne cechy wojny rosyjsko-tureckiej: olbrzymie zwiększenie siły ognia dzięki karabinom powtarzalnym, szukanie osłony przed coraz silniejszym ogniem poprzez fortyfikacje polowe (okopy, drut kolczasty), utrata mobilności taktycznej przez kawalerię, która nie mogła poruszać się wierzchem pod ogniem karabinów powtarzalnych, trudności w kontroli ciągle rozrastającej się armii, która manewrowała na coraz większym terenie, 6 B. Brodecki, Szypka i Plewna 1877, Warszawa, Wyd. MON 1986, s J. Sikorski, Historia wojskowości powszechnej do końca XIX w., MON, Warszawa 1978, s

4 4 brak mobilnych środków łączności, niska mobilność operacyjna piechoty ograniczona do szybkości marszu, w porównaniu do mobilności strategicznej zapewnianej przez koleje. Wojna burska Rozpoczęta w 1899 r. wojna Wielkiej Brytanii z Burami, obnażyła całkowite nieprzygotowanie tego państwa do nowoczesnej wojny. Mimo założenia w 1858 r. Akademii Sztabowej w Camberley co było reakcją na braki w umiejętnościach angielskiej kadry dowódczej, wykazane z całą ostrością w czasie wojny krymskiej, armia brytyjska znowu okazała się nieprzygotowana do wojny z przeciwnikiem dysponującym równorzędną lub nawet lepszą bronią. Program nauczania dotyczył głównie kampanii prowadzonych w Europie w latach , choć pewną uwagę kierowano również ku wojnie secesyjnej. Akademia sztabowa kładła nacisk na logistykę kolejową z taka wirtuozerią użytą przez Prusy i USA w drugiej połowie XIX wieku. Nie sięgano w zasadzie do doświadczeń bojowych armii brytyjskiej w szeregu jej wojen kolonialnych, które uważano za odstępstwo od reguły lub do zdarzeń starszych niż wojny napoleońskie 8. Armia burska była zupełnie innym przeciwnikiem od tego z jakim Brytyjczycy planowali spotkać się na polu bitwy. Była ona w całości kawaleryjska choć walczyła pieszo, uzbrojona w doskonałe karabiny Mausera i około 100 nowoczesnych, odtylcowych dział produkcji m.in. Kruppa oraz 37 ckm-ów typu Maxim 9. Burowie od dziecka przyzwyczajeni byli do jazdy konnej, a broń palna stanowiła bardzo często ich narzędzie pracy stąd olbrzymi odsetek doskonałych strzelców. Ponadto naród ten miał niesamowicie silne morale, które złamały dopiero brytyjskie obozy koncentracyjne 10. Armia angielska była początkowo kompletnie nieprzygotowana do radzenia sobie z tego rodzaju przeciwnikiem. Od początku kampanii przeciw Burom szwankowała logistyka, gdyż południowa Afryka nie obfitowała w linie kolejowe. Dodatkowo armia brytyjska była uzbrojona w przestarzały sprzęt, a stosowana przez nią taktyka była kompletnie niedopasowana do ówczesnego pola walki. Artyleria nie wspierała efektywnie piechoty, gdyż efekt działania szrapneli, w które ją głównie wyposażono, był znacząco słabszy niż przewidywano, szczególnie przeciw okopanej piechocie. Brytyjscy artylerzyści wykazywali się zwyczajową odwagą i hartem ducha, podchodząc na najbliższe dystanse, aby wspomóc swoich towarzyszy i ponosząc wysokie straty 11. Dowódcy kawalerii cały czas marzyli o przełamującej szarży z użyciem białej broni, nie dopuszczając do siebie myśli, że ros- 8 W. McElwee, The Art of War: Waterloo to Mons, s D. Fierla, Wojna burska , Bellona, Warszawa 2002, s Niezwykłe okrucieństwo Anglików wobec Burów (zarówno cywili jak i żołnierzy) było przedsmakiem tego co będzie działo się w następnych latach w Europie. Sami Burowie (hol. farmer; rolnik) byli niezależnymi, przyzwyczajonymi do niebezpieczeństw i ciężkiej pracy, głęboko wierzącymi protestantami (nie dziwi więc, że prowadzili niezwykle efektywne działania partyzanckie w oparciu o Biblię). Dlatego też po klęsce regularnej armii burskiej bardzo długo trwała wojna partyzancka przeciw Anglikom. 11 Np. 62 bateria w czasie bitwy nad rzeką Modder, w ciągu kilkunastu minut wspierania własnej piechoty straciła trzech oficerów, dziewiętnastu żołnierzy i dwadzieścia dwa konie przestając być skuteczną jednostką. W bitwie pod Colenso dwie brytyjskie baterie zostały wybite do nogi wspierając natarcie piechoty. nąca siła ognia piechoty uniemożliwia w zasadzie takie działania. Wyposażenie i wierzchowce brytyjskich kawalerzystów były kompletnie nieprzystosowane do warunków taktycznych oraz przyrodniczych panujących w latach w południowej Afryce 12. Tylko niektóre regimenty wyszkolone były w walce pieszej, choć przemieszczały się konno pochodziły one głównie z dominiów (Kanada i Australia). Okazały się one niezwykle użyteczne i niezbędne do osiągnięcia końcowego zwycięstwa. Taktyka piechoty była równie przestarzała jak pozostałych rodzajów broni. Już w 1870 r. okazało się, że czołowe natarcie w szyku kolumnowym na przeciwnika znajdującego się na przygotowanych zawczasu pozycjach i dysponującego nowoczesnym karabinem, prowadzi do bardzo ciężkich strat i ma małe szanse powodzenia. Brytyjczycy jednak powtórzyli wszystkie błędy dowództwa pruskiego spod St. Private i rosyjskiego spod Plewny, atakując okopanych Burów w kolumnach kompanijnych. W bitwie nad rzeką Modder w ciągu jednego dnia walki siły brytyjskie pod dowództwem lorda Methuena straciła 10% swoich sił (1000 żołnierzy w tym 500 w pierwszych dziesięciu minutach starcia) atakując frontalnie całkowicie dla nich niewidoczne oddziały burskie, które pod koniec dnia spokojnie wycofały się ponosząc przy tym minimalne straty 13. W czasie tzw. czarnego tygodnia armia brytyjska pod dowództwem niekompetentnego gen. Bullera 14, straciła ponad 3000 zabitych, rannych i wziętych do niewoli przy stratach Burów wynoszących 40 zabitych i rannych. Po raz kolejny od czasu wojny secesyjnej objawiła się na polach bitew nowa (i ciągle rosnąca) siła ognia. Wnioski płynące z wojny burskiej : szturm piechoty na przygotowane pozycje wroga (okopy, zasieki) jest bardzo trudny lub nawet niemożliwy przy zastosowaniu szyku kolumnowego, zarówno w ataku jak i obronie pojawia się szyk rozproszony, przesunięcie się nacisku z walki wręcz na walkę ogniową, kawaleria i artyleria strzelająca z odkrytych stanowisk, staje się bardzo wrażliwa na ogień piechoty, kawaleria nie jest w stanie dokonać szarży na białą broń ze względu na wielką siłę ognia jaką dysponuje wróg, choć jej użyteczność pozostaje dalej duża jako dragonii, tj. przemieszczającej się konno piechoty oraz jako sił rozpoznawczych, szrapnele są nieskuteczne wobec okopanego przeciwnika, ze względu na rozległy obszar działań wojennych, tworzone są samowystarczalne oddziały składające się ze wszystkich rodzajów broni (piechoty, kawalerii i artylerii), łączność i dowodzenie na poziomie taktycznym oraz operacyjnym staje się niezwykle trudne, 12 Przykładem są np. buty do jazdy konnej, które zupełnie nie nadawały się do chodzenia pieszo, por. E. McElwee, Art of war, op. cit., s R. Citino, Quest for decisive victory. From stalemate to blitzkrieg in Europe, , University Press of Kansas 2002, s G. Regan, Największe błędy militarne w historii wojen, Bellona, Warszawa 2006; s

5 5 wojna partyzancka jest bardzo trudna do stłumienia bez uderzenia w popierające ją społeczeństwo (naród). W końcu mobilizacja sił Imperium Brytyjskiego, wymiana dowódców oraz bezwzględna pacyfikacja terytoriów zamieszkałych przez Burów dała oczekiwane zwycięstwo. Wojna japońsko-rosyjska Przedostatnią wojną epoki Moltkego, który ukształtował przecież ówczesny sposób prowadzenia działań wojennych, było starcie pomiędzy Japonią i Rosją w latach Japończycy wkroczyli na światową scenę polityczną stosunkowo niedawno, bo po roku 1853, kiedy to amerykańskie parowce pod dowództwem komandora Perry ego zmusiły Kraj Kwitnącej Wiśni do otwarcia swych granic. Bardzo wysoka jedność narodowa i religijna Japończyków, poparta wybitną osobowością cesarza Matsuhito pozwoliła Japonii uniknąć losu ówczesnych Chin. Dzięki polityce, która przyjęła wkrótce nazwę rewolucji Mejdżi (tj. światłych rządów) udało się cesarzowi szybko unowocześnić kraj, przyjmując i adaptując wzorce zachodnioeuropejskie. Szybko rozwijająca się Japonia, a zwłaszcza jej przemysł potrzebowały nowych rynków zbytu stąd ekspansja w kierunku zachodnim, na teren Korei i Chin. Wojna z tym ostatnim państwem w latach wprowadziła Japonię do grona wielkich mocarstw. Nieuchronny konflikt zawisł nad Azją, gdyż w tym samym czasie nastąpił wzrost tendencji ekspansjonistycznych w Rosji 16. Armia japońska szkolona była przez niemieckich instruktorów i swoje pierwsze doświadczenia zdobyła w czasie wojny z Chinami. Była w miarę nowocześnie wyposażona w tym w karabiny maszynowe. Japonia szczególny nacisk położyła na szybki rozwój floty, która dla wyspiarskiego przecież państwa, była warunkiem koniecznym osiągnięcia bezpieczeństwa. W dziele tym pomagali usilnie Brytyjczycy szukający przeciwwagi dla Rosji na Dalekim Wschodzie. Wojna rozpoczęła się zaskakującym uderzeniem japońskiej floty na Port Artur i zniszczeniem rosyjskiej eskadry dalekowschodniej. Szybko nastąpił też desant wojsk lądowych i oblężenie rosyjskiej bazy morskiej. Jednocześnie armia japońska zajmowała Mandżurię, gdzie miała się w przyszłości zetrzeć z nadchodzącymi z zachodu siłami rosyjskimi transportowanymi koleją transsyberyjską. Na wojnę rosyjsko-japońską w latach składały się trzy osobne bitwy/kampanie. Na północy w Mandżurii siły Japonii walczyły z rosyjską odsieczą dla Port Artur, broniącego się przed oblężeniem i kolejnymi szturmami. Kampania morska znalazła zaś swoje spełnienie podczas bitwy pod Cuszimą, kiedy to flota bałtycka opłynąwszy pół świata została zniszczona przez okręty admirała Togo. Wojna na lądzie tylko w części potwierdzała doświadczenia wojen z ostatniego półwiecza. Oblężenie Port Artur to był 15 Por. J.N. Westwood, Russia against Japan A new look at the russojapanese war, London 1986; D. Walder, The short victorious war. The russo-japanese conflict , London 1973; J. Dyskant, A. Michałek, Cuszima Port Artur 1905, Bellona, Warszawa Por. M. Żywczyński, Historia powszechna , PWN, Warszawa 1990, s ; J. Pajewski, Historia powszechna , PWN, Warszawa 1982, s ; rozwój japońskiej bazy ekonomicznej przed wojną z Rosją opisuje niezwykle ciekawie David Landes w książce Bogactwo i nędza narodów, Muza, Warszawa 2005, s kolejny Sewastopol i Plewna tyle, że z nowocześniejszym, a więc bardziej zabójczym, uzbrojeniem. Trzy szturmy japońskie na kamieniste wzgórza okalające Port Artur zakończyły się straszliwymi stratami dla oblegających. Pierwszy z nich odbył się 19 sierpnia 1904r. i kosztował Japończyków ponad 18 tys. zabitych i rannych 17. Okazało się, że piechota nawet dobrze wyszkolona i o bardzo wysokim morale, przy wsparciu nowoczesnej artylerii, nie jest w stanie przebyć ostatnich 300 m w otwartym terenie, aby dotrzeć do dobrze przygotowanych pozycji wroga. Do łask powróciła sztuka oblężnicza z podkopami, minowaniem pod umocnieniami przeciwnika, czy kontrpodkopami, jak i ciężka artyleria oblężnicza. Trzeci szturm japoński kosztował ich blisko 20 tys. zabitych i rannych, przy dwudziestokrotnie niższych stratach Rosjan. Jednak żołnierze rosyjscy stracili Górę Wysoką kluczową pozycję obronną Port Artur. Dzięki poświęceniu piechurów artyleria japońska mogła swobodnie ostrzeliwać wnętrze twierdzy. Port Artur poddał się 8 grudnia 1904 r. W Mandżurii Rosjanie starali się jak najszybciej zwiększyć liczebność swojej armii. Jednak linia transsyberyjska miała zdecydowanie za małą przepustowość, oceniano, że trzeba blisko 4 6 tygodni, aby przerzucić pułk piechoty z Moskwy do Harbina. Armia rosyjska zwiększyła swoją liczebność z początkowych 80 tys. żołnierzy do 330 tys. w maju 1905, kiedy to przegrała ostatnią, decydującą bitwę pod Mukdenem 18. Armia japońska była jak na standardy europejskie, głównie ze względów finansowych, dość mała, mimo wprowadzenia powszechnego poboru już w 1872 r. Wyszkolona przez Niemców, całkowicie przejęła ich wzorce taktyczno-operacyjne. Jedynym własnym dodatkiem był patriotyczno-religijny zapał szeregowców i żołnierzy co skutkowało niezwykłą zajadłością w walce i bardzo wysokim morale 19. Obie armie miały nowoczesne karabiny i karabiny maszynowe, choć Japończycy przeważali w artylerii. Ich górskie działa, przystosowane do transportowania na mułach, doskonale nadawały się do działań w bardzo trudnym terenie Mandżurii. Ponadto posiadały urządzenia celownicze umożliwiające prowadzenie ognia z zakrytych pozycji coś, czego Rosjanie nie posiadali. Artyleria carska mogła wspierać swoją piechotę tylko z odkrytych stanowisk ogniem na wprost, będąc doskonale widoczna dla wroga. Umożliwiało to Japończykom bezpieczną i szybką likwidację rosyjskich baterii pośrednim ogniem kontrbateryjnym 20. Co ciekawe, mimo dysponowania dużą ilością kawalerii (w tym głównie Kozaków) Rosjanie nie byli w stanie jej zastosować w sposób, który mógłby przeważyć losy kampanii 21. Zamiast użyć jej do głębokich rajdów na tyły przeciwnika, jak podczas wojny secesyjnej czy burskiej, lub w roli ruchomej re- 17 R. Citino, Quest for decisive victory. From stalemate to blitzkrieg in Europe, University Press of Kansas 2002, s E. McElwee, Art of war, op. cit., s Owa zajadłość w walce ujawniła się ponownie podczas II wojny światowej na Pacyfiku. 20 E. McElwee, Art of war, op. cit., s Nieudany rajd płk Miszczenki w styczniu 1905 na japońskie centrum logistyczne w Newchang świadczył o olbrzymiej wrażliwości japońskich linii zaopatrzeniowych powodując wielkie zamieszanie w sztabie Głównodowodzącego Armią Japońską gen. Oyamy. Fakt ten był powszechnie znany, por. L. Żeligowski, Wojna w roku 1920, s

6 6 zerwy (swego rodzaju dragonię poruszającą się konno a walczącą pieszo), gen. Kuropatkin trzymał jej siły w odwodzie, szykując się do zadania druzgoczącego ciosu do którego nigdy nie doszło. Zabrakło prawdziwego kawalerzysty takiego jak np. gen. Hurko w czasie wojny rosyjsko-tureckiej. Obie strony wojny japońsko-rosyjskiej stosowały te same zasady operacyjne co trzydzieści pięć lat wcześniej Moltke. Manewrowały swoimi korpusami i dywizjami w taki sposób, aby wyjść na flankę przeciwnika. W pierwszym starciu w Mandżurii wokół miasta Liaoyang trzy armie japońskie próbowały oskrzydlić siły rosyjskie i zamknąć je w okrążeniu. Z planów tych nic nie wyszło, a armia carska po wyrównanej walce nie niepokojona i w pełnym porządku wycofała się na północ. Straty były wysokie po obydwu stronach 22, jednak Japończykom nie udał się manewr na skrzydło przeciwnika, ze względu na bardzo trudne warunki terenowe oraz działania opóźniające Rosjan. W końcu, w pięciu kolejnych bitwach, przeważyli Japończycy, dzięki bardziej zdecydowanym dowódcom i wysokiemu morale żołnierzy. Mimo, że pełne operacyjne zwycięstwo armii japońskiej nad rosyjską wydawało się kilkukrotnie w zasięgu ręki, to do niego nie doszło. Jednak to działania ofensywne Japończyków dały im przewagę moralną, a ich agresywna doktryna wojenna zdumiewała zachodnich obserwatorów. Ciągły atak i nie liczenie się z ofiarami oraz manewr operacyjny na flankę (flanki) przeciwnika były cechami charakterystycznymi dla armii japońskiej podczas jej wojny z Rosją. Pokój nastał raczej wskutek wyczerpania obydwu stron, Japończycy mimo szeregu kolejnych sukcesów, przestawali być już zdolni prowadzić wojnę, a carska Rosja chwiała się na nogach ze względu na rewolucję i kolejne klęski wojskowe oraz ogromne oddalenie teatru działań wojennych od swego centrum gospodarczo-wojskowego. Charakterystyczne cechy wojny rosyjsko-japońskiej : ze względu na wielką siłę ognia uzyskaną dzięki karabinowi powtarzalnemu i maszynowemu, umocnione pozycje piechoty są bardzo trudne do przełamania, a ich zdobycie wymaga olbrzymiego nakładu sił i środków (Port Artur), artyleria staje się najważniejszym rodzajem broni umożliwiając dokonanie szturmu piechocie; pośredni ogień artyleryjski staje się regułą, wzrastające uzależnienie od logistyki kolejowej ze względu na coraz większe rozmiary armii oraz zużycie amunicji, okopywanie się piechoty w obronie i ataku, zdecydowana przewaga działań ofensywnych nad obroną w operacjach w Mandżurii, niezdolność osiągnięcia rozstrzygnięcia operacyjnego nawet pobity przeciwnik jest w stanie wycofać się na nowe pozycje, bardzo wysokie straty obydwu stron konfliktu, kawaleria okazała się niezdolna do wykonywania rozpoznania i rajdów. 22 R. Citino, Quest for, op.cit., s. 85; straty japońskie 23 tys., rosyjskie 17 tys. Wojny bałkańskie Ostatnimi konfliktami poprzedzającym I wojnę światową (o dwadzieścia miesięcy) były wojny bałkańskie toczone w latach W czasie pierwszej z nich Liga Bałkańska składająca się z Bułgarii, Serbii, Czarnogóry i Grecji pokonała Turcję. Druga wojna bałkańska to konflikt zwycięzców. Grecja, Serbia i Rumunia (oraz niezależnie Turcja) zwyciężyły Bułgarię 23. Po włoskim zwycięstwie nad armią i flotą turecką w latach w Trypolitanii, widoczna stała się słabość Imperium Osmańskiego. Sytuację tę chciały wykorzystać państwa bałkańskie tak powstała luźna koalicja Bułgarii, Serbii, Czarnogóry i Grecji. Państwa te postanowiły wyrzucić Turcję z Europy. Natura teatru wojny spowodowała, że toczyły się w zasadzie cztery oddzielne kampanie tzn. każdy z uczestników Ligi Bałkańskiej toczył niezależną wojnę, tylko Serbia współdziałała w pewnym zakresie z Czarnogórą. Najważniejsze działania wojenne toczyły się jednak między Bułgarią a Turcją to tam zadecydowany został wynik wojny. Armia Bułgarii, która zmobilizowała blisko 15% (!!!) swojej ludności 24, a wydatki zbrojeniowe były olbrzymim obciążeniem dla budżetu państwa chciała jak najszybciej odnieść zdecydowane zwycięstwo. W ciągu trzech tygodni od rozpoczęcia wojny Bułgaria odniosła dwa zdecydowane zwycięstwa pod Kirkkilise ( r.) i Lueleburgaz ( r.) 25. Przewaga artylerii bułgarskiej umożliwiała szturm piechocie o której mówiono w sprawozdaniach prasowych oraz obserwatorów wojskowych z państw zachodniej Europy, jako o jednej z najbardziej bitnych na świecie. Rzeczywiście chłopi bułgarscy, przyzwyczajeni do bardzo ciężkich warunków życia i ożywieni fanatycznym wprost patriotyzmem oraz głęboką nienawiścią do Turków, odznaczali się niezwykłym uporem i agresją w atakach budząc w swoich przeciwnikach autentyczne przerażenie. W dwóch wspomnianych powyżej bitwach, bułgarskie korpusy wykonywały manewr operacyjny na flanki przeciwnika, artyleria wykonywała artyleryjskie przygotowanie szturmu uciszając jednocześnie wrogie baterie, a piechota nie licząc się ze stratami atakowała niepowstrzymanie, starając się doprowadzić do starcia na bagnety. Zadanie armii bułgarskiej było o tyle łatwiejsze, że jednostki tureckie były niejednorodne narodowościowo i szybko zdemoralizowały się po pierwszych porażkach 26. Po pierwszych zwycięstwach Turcy wycofali się na pozycję pod Czataladżą, czyli na półwysep na którego końcu znajduje się Istambuł. Armia turecka umocniła się na dość wygodnej pozycji, bo ograniczonej z dwóch stron morzem, a od frontu rzeką. Tam też ataki bułgarskie załamywały się jeden po drugim. Do końca wojny nie udało się Bułgarom przełamać pozycji pod Czataladżą, czego główną przyczyną była względna równowaga w dziedzinie artylerii sytuacja zupełnie odmienna niż w czasie bitew we wschodniej Tracji w październiku 1912 r. Charakterystyczne cechy wojny bałkańskiej w 1912 r.: ze względu na wielką siłę ognia uzyskaną dzięki karabinowi powtarzalnemu i maszynowemu, umocnione 23 J. Pajewski, Historia powszechna , PWN, Warszawa 1982, s R. Citino, The quest, op.cit., s. 110; J. Pajewski, Historia, op.cit., s R. Citino,, The quest, op.cit., s

7 7 pozycje piechoty są bardzo trudne do przełamania, a ich zdobycie wymaga olbrzymiego nakładu sił i środków (Czataladża), artyleria staje się najważniejszym rodzajem broni umożliwiając dokonanie szturmu piechocie; wzrastające uzależnienie od logistyki kolejowej ze względu na coraz większe rozmiary armii oraz zużycie amunicji, zdecydowana przewaga działań ofensywnych nad obroną w operacjach w Tracji, bardzo wysokie straty obydwu stron konfliktu. Wnioski z wojen poprzedzających I wojnę światową Spadek po Moltkem, który doprowadził do dwóch wielkich zwycięstw Prus w 1866 i 1870 r. okazał się zabójczy dla jego następców. Niemiecki szef sztabu generalnego korzystając m.in. z dorobku Clausewitza, potrafił zastosować zasady sztuki wojennej, w okresie zmieniających się warunków ekonomicznych, wytwórczych i społecznych. Stworzył niezwykle skuteczny instrument z pruskiego sztabu generalnego i pruskiej armii wykorzystując najnowsze osiągnięcia techniki takie jak karabin iglicowy, kolej żelazna, telegraf czy działa odtylcowe. Instytucje wypracowane przez Moltkego stały się jednak zbyt skostniałe, skupione na niemal przemysłowej dokładności planowania mobilizacyjnego, tworzeniu coraz większej ilości jednostek wojskowych umożliwianego przez wzrost demograficzny i gospodarczy wraz z zapewnieniem im jak największej ilości nowoczesnej broni przestały zauważać dokonujące się na polach bitew zmiany. Dotyczy to też wszystkich naśladowców niemieckich rozwiązań instytucjonalnych. Im wszystkim umknęła uwadze zmiana charakteru wojny. Dlaczego tak się stało? Prusy odniosły zwycięstwa nad przeciwnikami, w stosunku do których miały przewagę w pracy sztabowej, liczbie wojsk, wyszkoleniu żołnierzy, jak też częściowo broni 27. Wyrównanie się potencjałów armii europejskich znacząco zmniejszyło różnicę umiejętności, dzięki którym Niemcy zwyciężyli w 1864, 1866 i 1870 roku. Ponadto pruski sztab generalny uznał własne rozwiązania organizacyjne i taktyczno-operacyjne za tak doskonałe, że nic nie mogło zmienić tej postawy. Nowe pokolenie oficerów niemieckiego sztabu generalnego, zignorowało problemy filozoficzne i moralne tak istotne dla Moltkego, unikali oni również głębokiej analizy procesów rządzenia państwem, tworzenia strategii oraz doświadczeń historycznych skupiając się na technicznych stronach zwycięstw armii pruskiej na Danią, Austrią i Francją 28. Rewolucja techniczna, którą z taką wirtuozerią wykorzystał Moltke, rozwijała się nadal, a potencjał gospodarczy krajów europejskich rósł z taką szybkością, że umożliwiał prowadzenie bardzo długiej wojny doświadczenia Wojny Secesyjnej zostały zignorowane. Dzięki wzrostowi demograficznemu odczuwanemu w całej Europie, nastąpiło olbrzymie zwiększenie bazy mobilizacyjnej, co wydatnie zwiększało rozmiar armii 27 W stosunku do Austriaków był to karabin Dreysego, zaś w stosunku do Francuzów działa odtylcowe. 28 H.H. h.h. Helwig, helwig, Strategic Strategic uncertainties of nation-state: Prussia Germany , s. 251, [w:] The making of strategy. Rulers, States and War, Ed. Williamson Murray, MacGregor Knox, Alvin Bernstein; Cambridge University Press oraz umożliwiało szybkie uzupełnianie szeregów żołnierzy, nawet przy bardzo wysokim poziomie strat w długim okresie czasu. Rezultatem była utrata kontroli nad polem bitwy przez dowódców szczebla operacyjnego i strategicznego. Olbrzymie rozmiary walczących armii walczących na wielkich obszarach, przy braku mobilnych środków łączności, uniemożliwiały w zasadzie dowodzenie podległymi jednostkami, jeśli znajdowały się one w manewrowej fazie bitwy. Zaskakująco trafnie ujął to już w 1901 r. Schlieffen: Zgodnie ze współczesnymi teoriami, nowoczesne środki komunikacji uczyniły dowodzenie milionowymi armiami tak łatwym, jak w przeszłości było dowodzenie korpusem o liczebności czy żołnierzy. O ile może być to prawdą we własnym kraju, to telegraf nie wystarczy już w kraju przeciwnika; wiemy jak zawodne jest to urządzenia dzięki manewrom. Zła pogoda i słabe drogi zatrzymają rowerzystę, samochody cały czas się psują, gęste lasy Prus Wschodnich tłumią fale radiowe. Mamy nadzieję, że poprawa w tych obszarach uczyni dystrybucję rozkazów znacznie łatwiejszą. W chwili obecnej jednak masowe armie są coraz trudniejsze w dowodzeniu i coraz mniej manewrowe 29. Ponadto siła ognia defensywnego ówczesnych armii połączona z niską mobilnością piechoty i kawalerii w porównaniu do mobilności strategicznej zapewnianej przez koleje znacząco zmniejszało szanse na dokonanie skutecznego przełamania pozycji wroga i okrążenia go. Pewnym usprawiedliwieniem dla wojskowych analityków był fakt, że doświadczenia wojen drugiej połowy XIX wieku oraz wojny rosyjsko-japońskiej i bałkańskiej okazały się sprzeczne. Początkowo wydawało się, że siła ognia obronnego jest tak przytłaczająca, że niemożliwy staje się szturm piechoty na wroga jeśli ten zajmuje umocnione pozycje. Nazwano ten fakt transwalską chorobą od prowincji Trasvaal w południowej Afryce, gdzie miały miejsce największe porażki armii brytyjskiej w początkowej fazie wojny burskiej. Bułgarzy oraz Japończycy zapewnili doskonałe alibi dla oficerów i generałów okazało się, że dobrze wspierana artylerią piechota, ożywiona duchem ofensywy, mimo bardzo wysokich strat jest w stanie wymusić rozstrzygnięcie operacyjne. Tyle tylko, że teatry działań wojennych w obu tych przypadkach były na tyle duże, że zawsze możliwy był manewr na skrzydło przeciwnika, bo gęstości operacyjne były nieduże. W momencie kiedy obrońca mógł się oprzeć o umocnienia polowe jak Rosjanie w Port Artur, czy Turcy pod Czataldżą okazywało się, że siła ognia obronnego jest przytłaczająca i frontalne szturmy kończą się z reguły rzezią szturmującej piechoty. Ówcześni analitycy wojskowości pocieszali się, że w Europie nie ma wiele takich miejsc jak Czataldża, będąca wąskim półwyspem, a twierdzę można zawsze ominąć i izolować 30. Dlatego też wszystkie sztaby generalne uważały, że rozstrzygnięcie ewentualnej wojny europejskiej nastąpi szybko. Długa wojna w ogóle nie wchodziła w rachubę, a strategia wyniszczenia (strategy of attrition) nie była brana pod uwagę co Schlieffen ujął następująco: 29 A. v. Schlieffen, Die Taktisch-Strategischen Aufgaben, 1901, s. 84; cyt. za: R. Citino, The German art of war. From the thirty years war to the Third Reich, University Press of Kansas 2005, s R. Citino, Quest for, op.cit., s

8 8 Wojna rosyjsko-japońska dowiodła, że atak na nieprzyjaciela ciągle może się powieść mimo wielu napotykanych trudności. Sukces natarcia jest jednak zwykle niewielki, nawet w najkorzystniejszych przypadkach. Przeciwnik zostaje odrzucony ze swej pozycji ale ponownie podejmuje opór w następnym miejscu. Kampania się przeciąga. Taka wojna w naszych czasach jest jednak niemożliwa, kiedy egzystencja narodu zależy od handlu i przemysłu tylko szybkie zwycięstwo może zapobiec katastrofie. Strategia wyniszczenia jest dlatego niemożliwa szczególnie, że wymaga wsparcia milionów i wydatku miliardów 31. W sensie doktrynalnym oficjalne sprawozdania niemieckiego sztabu generalnego dotyczące wojny burskiej i rosyjsko-japońskiej podkreślały ciągłą aktualność własnej doktryny. Skoro Niemcy wyszkolili Japończyków, a oni wygrali wojnę z Rosją oznaczało to dla oficerów sztabu generalnego udowodnienie założonej tezy mianowicie, że ich doktryna jest optymalna. Innymi słowy widziano to co chciano widzieć. Gdyby opracowania dotyczące wojen poprzedzających 1914 r. tworzył kto inny niż oficer mogłoby wyjść na jaw, że za zwycięstwami Bułgarów czy Japończyków, nie stoi tylko i wyłącznie doktryna, ale też i inne niezmiernie istotne czynniki, których oficer mógł nie dostrzec. Czy powodzenia japońskiej kawalerii w starciach z Kozakami wynikały z szarż na białą broń w zwartym szyku, czy z tego że była ona po prostu lepiej wyszkolona i dowodzona, co powodowało że potrafiła wypracować i wykorzystać lepszą sytuację taktyczną. Niemieccy oficerowie wybierali oczywiście pierwszą odpowiedź gdyż była ona zgodna z ich ówczesną doktryną. Dziesięć lat później okazało się, że udzielili całkowicie błędnej odpowiedzi 32. Niezwykle ciekawym podsumowaniem rozważań nad doświadczeniami wojen poprzedzających I wojnę światową są publikacje Jana Blocha 33 polskiego Żyda i warszawskiego bankiera z zawodu. Do 1897 ukazało się sześć tomów pełnych analiz statystycznych, wykresów łączących się w pacyfistyczną teorię o nieopłacalności wojny. Mimo, że fakty na których Bloch oparł swoją analizę są często błędne, a czasami nawet niedorzeczne 34, to obraz przyszłej wojny na kilkanaście lat przed rozpoczęciem I wojny światowej jest zadziwiająco dokładny! Generał Fuller jeden z największych pisarzy zajmujących się wojskowością i teorią wojny, tak streścił najważniejsze tezy Blocha dotyczące przyszłej wojny światowej: Na początku nastąpi rzeź na taką skalę, że niemożliwe stanie się zmuszenie oddziałów do prowadzenia ataku aż do ostatecznego zwycięstwa. Mimo wszystko generałowie będą próbować, myśląc że walczą pod rządem starych zasad prowadzenia wojny ( ) Potem zamiast serii bitew prowadzących do ostatecznego zwycięstwa, zobaczymy długi okres ciągłego zwiększania nacisku na przeciwnika mający na celu zużycie jego zasobów. Wojna ( ) stanie się rodzajem pata ( ) w której żadna ze stron nie będzie w stanie wyprowadzić ostatecznego, zwycięskiego uderzenia. Oto przyszłość wojny 31 A. v. Schlieffen, Gesammelte Schriften, vol. I, s. 17, Berlin 1913; cyt. za: R. Citino, The german, op.cit., s J. Luvaas, Military Military history. Is it still practicable?, Parameters vol. XXV, 1995; s J. Bloch, Przyszła wojna pod względem technicznym, ekonomicznym i politycznym, PISM, Warszawa J.F.C. Fuller, The conduct, op.cit., s nie walka, a klęska głodu, nie śmierć mężczyzn, a bankructwo narodów i rozpad całej struktury społecznej. W następnej wojnie wszyscy się okopią. Będzie to wielka wojna okopowa. Łopata stanie się dla żołnierza tak niezbędna jak jego karabin ( ) Wojna przyjmie charakter operacji oblężniczej 35. Trudno o bardziej profetyczny obraz I wojny światowej, jednak mimo opublikowania prac Blocha w Anglii, Francji, Rosji i Niemczech, nikt nie uznał jego wizji za możliwą lub nawet godną uwagi. Tak jak ostrzeżenia Kasandry, ostrzeżenie Blocha nie zostało wzięte w żaden sposób pod uwagę wręcz przeciwnie, uczyniono wszystko aby proroctwo spełnić. Doktryna francuska w roku 1914 Lata były dla Francji bardzo trudne. Państwo to poniosło druzgocącą klęskę z rąk Prus, tracąc Alzację i Lotaryngię, mit o niezwyciężoności francuskiej armii podtrzymywany przez doświadczenia wojny krymskiej i wojny o zjednoczenie Włoch załamał się całkowicie. Napoleon III zmuszony był abdykować, a Francja stanęła przed koniecznością transformacji w republikę jeśli dodać do tego niepokoje społeczne na wielką skalę w postaci Komuny Paryskiej i niszczące reparacje na rzecz zjednoczonych Niemiec to liczba wyzwań stojących przed francuskim społeczeństwem i klasą rządzącą, wydał się być prawie nie do przezwyciężenia. Początkowo III Republika Francuska postawiła sobie za cel jak najszybsze spłacenie reparacji na rzecz Rzeszy Niemieckiej, aby móc pozbyć się wojsk okupacyjnych ze swego terytorium. Następne lata poświęcono odbudowie kraju i jego sił zbrojnych, a doktryna wojenna stała się całkowicie obronna. Nie bez znaczenia jest tu polityka przyjęta przez Bismarcka, który utrzymywał siły zbrojne II Rzeszy Niemieckiej na bezpiecznym dla Francji poziomie 36, a wydatki zbrojeniowe nie świadczyły o chęci dalszych podbojów w tym kosztem Francji. Żelazny Kanclerz osiągnął swój cel, tzn. zjednoczenie Niemiec pod berłem dynastii Hohenzollernów, i zdając sobie sprawę, że nowe potężne państwo w środku Europy będzie bardzo uważnie obserwowane przez inne mocarstwa. Militarystyczna i ekspansjonistyczna polityka Niemiec mogła doprowadzić tylko do okrążenia tego państwa wrogim sojuszem i, być może, wojny na wiele frontów a tego Bismarck starał się ze wszystkich sił uniknąć. Do 1900 r. doktryna wojenna Francji była całkowicie obronna i bierna. Państwo i społeczeństwo potrzebowało dwudziestu ośmiu lat od klęski, aby odbudować swe siły moralne i fizyczne. Okres ten można nazwać okresem rekonwalescencji. Po 1900 roku naród francuski ze podsycaną patriotyzmem siłą, zaczyna domagać się rewanżu i odzyskania Alzacji oraz Lotaryngii. Doktryna wojenna Francji zmienia się wtedy na zaczepno-obronną, której głównym założeniem jest odparcie ofensywy niemieckiej na linii twierdz granicznych, a następnie przejście do kontrofensywy i pokonanie najeźdźcy. W 1911 r. 35 J.F.C. Fuller, J.F.C. Fuller, The conduct, op.cit., s Aż do roku 1887 odrodzona armia francuska była silniejsza od armii niemieckiej; por. J.B. Duroselle, Wielka wojna Francuzów, s. 32, Bellona 2006.

9 9 wraz z objęciem naczelnego dowództwa przez gen. J. Joffre, nastąpił kolejny zwrot we francuskiej myśli doktrynalnej. Doktryna stała się całkowicie zaczepna, a jej emanacją był plan XVII który o mało nie przywiódł Francję do klęski w 1914 r. W ciągu czterdziestu dwu lat francuskie siły zbrojne i decydenci polityczni trzykrotnie zmieniali doktrynę wojenną państwa (obronna obronno-zaczepna zaczepna). Udało im się stworzyć aż siedemnaście planów wojny z Niemcami, średnio jeden na dwa i pół roku przy czym nie bierzemy pod uwagę wariantów do planów głównych 37. Z czego wynikała taka zmienność i co charakteryzowało ostatnią, zaczepną doktrynę Francji z lat ? Francja od początku XX w. przeżywała gwałtowny wzrost nastrojów patriotycznych, szczególnemu wzmocnieniu uległy one na początku drugiej dekady wieku po serii kryzysów kolonialnych (np. dwukrotnie w sprawie Maroka), coraz bardziej agresywnej postawie Niemiec na arenie międzynarodowej, jak też polityce germanizacyjnej w Alzacji i Lotaryngii. W takiej sytuacji doktryna po prostu nie mogła być inna, niż zaczepna. Dowództwo francuskich sił zbrojnych obawiało się utraty entuzjazmu przez zmobilizowane masy żołnierzy jeżeli nie podjęte zostaną kroki ofensywne w nowej wojnie z Niemcami. Atmosfera społeczna splotła się dynamicznie, nawzajem się wzmacniając z poglądami, wywodzących się z armii, wpływowych żołnierzy i publicystów. Pierwszym z serii proroków przewagi siły moralnej nad materialną był poległy w wojnie 1870 płk Ardant du Picq 38. Jego wydane pośmiertnie Studia nad bitwą. Bitwa starożytna i współczesna 39 miały wielki wpływ na pokolenie żołnierzy francuskich, kształtujących doktrynę wojenną Francji przed I wojną światową. Du Picq pisał: Z równą lub nawet mniejszą siłą destrukcji, zwycięży ten, który posiada odpowiedni hart ducha i zaatakuje, ten który swoim szykiem i manewrem będzie zagrażał przeciwnikowi nową fazą walki, ten który, jednym słowem, posiada przewagę moralną. Efekt moralny wywołuje strach. Strach ten musi ulec przeobrażeniu w terror, jeśli chce się zniszczyć przeciwnika. Kiedy pokłada się pewność w przewadze materialnej, wartościowej w walce z dystansu, akcja wroga może tę pewność zniweczyć. Jeśli zbliża się on do ciebie mimo przewagi twojego ognia to morale wroga wzrasta wraz z upadkiem twojej pewności. Jego morale dominuje nad twoim. Uciekasz. Okopane oddziały uciekają właśnie w takich sytuacjach 40. Kolega z ławy szkolnej Józefa Joffre a, kpt. Gilbert którego karierę wojskową przerwał nieszczęśliwy wypadek uważał, że obowiązkiem władz i wojskowych jest ożywienie w narodzie furia franchese, która nie mogłaby być powstrzymana nawet przez kule 41. Poglądy te nie pozostały bez wpływu na szefa francuskiej Szkoły Wojennej 42, przyszłego marszałka, Fer- 37 Gen. Joffre w chwili objęcia stanowiska szefa sztabu głównego armii od razu zdecydował się na zmianę planu XVI, dopiero w dwa lata później wprowadzono plan XVII; por. F. Skibiński, Rozważania o sztuce wojennej, WIH, Warszawa 1972, s Płk Ardant du Picq urodził się w 1821, mianowany porucznikiem w 1844, uczestniczył w kampaniach kolonialnych (Algieria; Syria) i wojnie krymskiej, śmiertelnie ranny pod Metzem w 1870 r. 39 A. du Picq, Battle Studies. Ancient and modern battle, New York A. du Picq, Battle, op.cit., s B.H. B.h. Liddell-Hart, Liddell-hart, The ghost of Napoleon, s. 132, Yale University, New Haven Marszałek Ferdynand Foch został nauczycielem w Szkole Wojennej w 1895 r., a jej szefem w 1908 r. dynanda Focha. Jego wykłady skupiały się na taktyce (pojmując strategię bardzo wąsko), gdyż nowoczesna wojna zna tylko jeden argument: taktyczny fakt, którym jest bitwa 43. Brak pogłębionej refleksji na wykładniczym wzrostem siły ognia nowoczesnej armii, doprowadził Focha do absurdalnych wniosków, iż w rzeczywistości wzmacnia to atakującego 44, a nie obrońcę czego w żaden sposób nie można było dowieść na podstawie wojen z lat Ponadto, wiara szefa Szkoły Wojennej w siły moralne, które według znanej maksymy Napoleona mają się jak 3:1 do siły materialnej, doprowadziły go do jeszcze większego nacisku na ofensywny sposób działań wojennych, gdyż tylko atakując można wygrać bitwę, a dzięki niej wojnę. Jeden z ulubionych uczniów Focha, ppłk Grandmaison będący szefem oddziału operacyjnego francuskiego sztabu generalnego, wysunął w dwóch wykładach w 1911 r. 45, daleko bardziej radykalny pogląd na francuską doktrynę wojenną. Wobec audytorium wśród którego znaleźli się generałowie i wyżsi oficerowie, Grandmaison surowo skrytykował obowiązującą doktrynę obronno-zaczepną jako asekurancką i nieśmiałą. Przedstawił swoją koncepcję l offensive a l outrace natarcia absolutnego, wszędzie i za wszelka cenę! Grandmaison zażądał przeredagowania wszystkich regulaminów i instrukcji obowiązujących w armii francuskiej w taki sposób, aby jak najlepiej oddać w nich ducha zaczepnego według szefa oddziału operacyjnego sztabu generalnego i to było za mało 46. Propozycja trafiła na podatny grunt, przygotowywany już od kilkunastu lat przez Focha, współgrając z ówczesnym stanem ducha społeczeństwa Francji. Doskonale oddaje to wypowiedź prezydenta Francji Falleriersa z 1912 r.: Jesteśmy zdeterminowani pomaszerować bez wahania wprost na wroga ( ) tylko atak odpowiada temperamentowi naszych żołnierzy 47. Nowa doktryna (nazwana zresztą od swojego piewcy doktryną Grandmaisona ) została na wniosek Joffre a oficjalną wytyczną i stała się podstawą do opracowania planu XVII czyli ofensywy francuskiej w Alzacji i Lotaryngii w razie wybuchu wojny z Niemcami. Zmienione zostały instrukcje i regulaminy, które zawierały w sobie najbardziej skrajne poglądy Grandmaisona np. że brak rozwagi może być najlepszym ubezpieczeniem, czy nakaz atakowania zawsze i wszędzie bez względu na sytuację. Wynikiem była idealizacja manewru bez zwracania uwagi na siłę ognia, co spotkało się z całkowitą akceptacją kadry dowódczej armii francuskiej, inne zaś poglądy zostały odrzucone jako całkowicie sprzeczne z naturą wojny B.H. B.h. Liddell-Hart, Liddell-hart, The ghost, op.cit., s J.F.C. Fuller, The conduct, op.cit., s Przy założeniu, że atakujący ma przewagę 2:1 i liczy 2000 żołnierzy, dziesięciokrotny wzrost siły ognia (z jednego strzału na minutę do dziesięciu) spowoduje, że w ciągu minuty atakujący wystrzeli w kierunku obrońcy zamiast 1000, aż pocisków więcej. Oprócz wielu innych czynników Foch nie wziął pod uwagę faktu, że obrońca będzie prowadził ogień leżąc bądź z okopów wystawiając na ogień przeciwnika tylko 1/8 swojej sylwetki. Taka zmiana założeń powoduje, że to obrońca ma przewagę ogniową aż 7500 pocisków na minutę. 45 Wg Liddell-Harta, Grandmaison dokonał swego rodzaju przewrotu w sztabie generalnym w wyniku czego jego szefem został Józef Joffre koincydencja dat wynikająca z czasu wykładu i objęcia stanowiska przez Joffre a nie jest więc przypadkowa. 46 F. Skibiński, Rozważania, op.cit., s J.F.C. Fuller, The conduct, op.cit., s. 156, na podstawie pamiętników gen. Joffra. 48 B.H. Liddell-Hart, Ghost, op.cit., s. 137.

10 10 Charakterystyczne cechy francuskiej doktryny wojennej w przededniu I wojny światowej: podstawowym rodzajem działań sił zbrojnych jest natarcie, poprzez natarcie szuka się rozstrzygnięcia bitwy na całym jego odcinku, wielka waga przykładana do czynnika moralnego, rozumianego jako krańcowy wysiłek siły fizycznej i psychicznej żołnierza w celu uzyskania zwycięstwa 49, zbyt mała waga przykładana do siły ognia, brak ciężkiej artylerii i oparcie się na armatach kalibru 75 mm, mających prowadzić ogień na wprost 50, wysoki stan armii czynnej i sprawny aparat mobilizacji trzyletnia służba wojskowa obejmowała 83% poborowych, niska ocena wartości bojowej dywizji rezerwowych, zarówno własnych jak i przeciwnika. Doktryna brytyjska w roku 1914 Wnioski jakie wyciągnęła armia angielska z wojny burskiej pozwoliły jej stanąć na poziomie innych mocarstw europejskich, umożliwiając tym samym udział w I wojnie światowej w sposób, który umożliwił Sprzymierzonym zwycięstwo nad państwami centralnymi. Reformy Haldane a i Kitchenera w latach , przygotowały Anglię wraz z jej koloniami do olbrzymiej mobilizacji i wystawienia dużej i nowocześnie wyposażonej armii. Jednak nie doprowadziły one do szukania rozwiązań doktrynalnych, które byłyby znacząco inne od francuskich czy niemieckich, chociaż w pewnym stopniu odzwierciedlały one zmiany na ówczesnym polu walki. Według nowego Regulaminu Polowego z 1902 r. piechota brytyjska nacierać miała nie w zwartych kolumnach, lecz w szyku rozproszonym, a atak miał być wspierany ogniem wszystkich broni. Za wszelką cenę należało unikać uderzeń frontalnych, a największy nacisk położono na umiejętności strzeleckie żołnierzy i koordynację walki piechoty z ogniem artylerii. Ważnym elementem było też przygotowanie pozycji obronnych i maskowanie oddziałów. Ułatwiały to m.in. mundury koloru khaki wprowadzane sukcesywnie w czasie trwania wojny burskiej. Niska skuteczność brytyjskiej artylerii w czasie wojny w południowej Afryce, spowodowała konieczność jej reorganizacji. Wymieniono park artyleryjski, stworzono stałą organizację brygadową wraz ze sztabem co niewątpliwie zwiększało skuteczność Royal Artillery. Niemniej brytyjska artyleria pozostała w tyle zarówno za Francuzami i Niemcami. Nie doceniano konieczności koncentracji oraz znacząco przeceniano możliwości szrapnela, jednocześnie nie doceniając możliwości jakie dawała artyleria haubiczna i pociski wypełnione materiałem wybuchowym Obawiając się, że morale francuskich żołnierzy może spaść, zrezygnowano z wprowadzenia nowego koloru mundurów takich jak np. khaki żołnierzy brytyjskich czy feldgrau niemieckich. W 1914 r. Francuzi nacierali w czerwonych spodniach i niebieskich kurtkach stanowiąc wymarzony cel dla niemieckich ckm-ów. Najlepiej ten stan umysłu francuskiego społeczeństwa oddaje przedwojenny slogan Pantalon rouge c est France czyli czerwone spodnie to Francja! 50 W 1914 r. armia francuska wyruszy na pole bitwy dysponując 3840 armatami kalibru 75 mm i 308 działami większych kalibrów. Armia niemiecka dysponowała siedmiokrotną przewagą w tej ostatniej kategorii. 51 S. Marble, The infantry cannot do with a gun less, por. rozdział The The legacy of Boer war Ciągle uważano, że w wyłom dokonany przez piechotę, należy wprowadzić kawalerię, która miała wykonać pościg i zniszczyć pokonanego przeciwnika, najlepiej w szarży na białą broń. Zagraniczni obserwatorzy byli pod wrażeniem nowej jakości w armii brytyjskiej, ale tylko w porównaniu do jej poprzedniego stanu, a nie w stosunku do własnych sił zbrojnych 52. Doktryna niemiecka w roku 1914 Łatwe zwycięstwa odniesione w latach , spowodowały wśród niemieckich dowódców zbytnią pewność siebie i wiarę w doskonałość własnej doktryny wojennej. Bardzo celnie ujął to w 1898r. na wykładach w Berlinie płk Bernhardi: Doświadczenia z naszej ostatniej wojny [przeciw Francji przyp. aut.] mają charakter całkowicie jednostronny. Wszędzie występowaliśmy z moralną, duchową i najczęściej materialną przewagą, co prawie całkowicie zapewniało nam zwycięstwo. Dzięki temu poznaliśmy wojnę tylko ze szczęśliwej strony, powodzenie zaś, które pokrywa wszystkie błędy, wybija się zbyt łatwo ponad rzeczywistą wartość ówczesnych przedsięwzięć. 53 Po odejściu Moltkego ze stanowiska Szefa Sztabu Generalnego niemiecką doktrynę wojenną ukształtował jego następca hrabia Alfred von Schlieffen. Dostosował ją do zmieniającej się rzeczywistości politycznej, tj. powstania Ententy, tworząc plan wojny na dwa fronty, ze złamaniem neutralności Belgii i pokonaniem Francji w pierwszej kolejności. Obraz von Schlieffena w dzisiejszej historiografii jest prawie całkowicie negatywny 54. Uważa się go za sprawcę Wielkiej Wojny i człowieka, który zdegenerował sztukę wojenną odziedziczoną po Moltkem poprzez mechanistyczny schematyzm oraz niedocenianie logistyki 55. Zapomina się jednak o tym, że plan Schlieffena wprowadzał młodszy Moltke, po ośmiu latach na stanowisku Szefa Sztabu Generalnego. Schlieffen nie pozostawił po sobie sformalizowanego i ukończonego planu wojny z Francją w formie znanej nam z 1914 r. 56, choć stworzył wiele memorandów oraz wariantów koncentracji armii niemieckiej w związku z jej możliwością. Planowanie to odbywało się w dynamicznie zmieniającej się sytuacji. Francja przecież gwałtownie zwiększała swoje siły zbrojne, jak i doktrynę! Pod koniec XIX w. Schlieffen mógł planować gigantyczną koncentrację na swoim prawym skrzydle i minimalne siły na granicy z Francją ale kiedy zgodnie z planem XVII połowa armii francuskiej (dziewięć z dwudziestu korpusów) miało wedrzeć się do Niemiec przez Lotaryngię, takie rozwiązanie było niezwykle niebezpieczne. 52 A.J. Risio, Building the Old Contemptibles: British military transformation and tactical development from the Boer war to the great war , Fort Leavenworth, Kansas Cyt. za: S. Mossor, Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny, MON, Warszawa 1986, s Por. H.H. h.h. Helwig, helwig, Strategic Strategic uncertainties of nation-state: Prussia Germany , [w:] The making of strategy. Rulers, States and War, Ed. Williamson Murray, MacGregor Knox, Alvin Bernstein; Cambridge University Press R. Citino, The German, op.cit., s , oraz M. van Creveld, Supplying war. Logistics from Wallenstein to Patton, Cambridge 1977 rozdział dotyczący logistyki planu Schlieffena Wheel that broke s T. Zuber, Inventing the Schlieffen plan: German war planning, , Oxford 2002.

11 11 II Rzesza Niemiecka od momentu powstania Ententy 57, w szczególności zaś po przystąpieniu do niej Wielkiej Brytanii, postawiona była przed koniecznością wojny na dwa fronty. Niemiecki Sztab Generalny uważał, że największe szanse powodzenia w tego rodzaju konflikcie daje pokonanie Francji jako pierwszej. Rosjanie po pierwsze mobilizowali się znacznie wolniej niż Francuzi, po drugie mogli zastosować swoją starą strategię wycofania się do wnętrza swojego imperium. Nawet zdecydowane zwycięstwo nad armią carską w pierwszym okresie wojny mogło nie przynieść rozwiązania politycznego tj. pokoju z Rosją. Więc tylko gwałtowne uderzenie na Francję i jej szybkie pokonanie zapewniało możliwość skrócenia wojny do minimum doskonale rozbudowana sieć kolejowa na zachodzie Niemiec znakomicie to ułatwiała. Jednak dwa czynniki w zasadzie uniemożliwiały szybkie rozstrzygnięcie wojny francusko-niemieckiej. Po pierwsze granica Francji była doskonale umocniona, po drugie masowość armii powodowała gwałtowne zagęszczenie szyków obu armii, prowadząc do frontalnego starcia (bitwy równoległej). Niemiecka doktryna całkowicie wykluczała taką możliwość jako najmniej efektywną i bardzo kosztowną. Stąd wziął się pomysł na pogwałcenie neutralności Belgii. Nie chodziło w tym akcie o nic więcej, jak o konieczność uzyskania przestrzeni operacyjnej do manewru przypominającego Leuktry, Lutynię czy Austerlitz. Jaka była więc niemiecka doktryna wojenna ukształtowana przez Schlieffena? W jej sercu leżała koncepcja Bewegungskrieg, które to pojęcie oznacza wojnę manewrową na poziomie operacyjnym, której w Prusach nadano niezwykle agresywny charakter. W celu zobrazowania na czym owa koncepcja polegała, przywołane zostaną dwa przykłady. Pierwszy z nich to zadanie dla kursantów Akademii Sztabu Generalnego z 1894 r., drugi to rozwiązanie operacyjne przyjęte przez dowódcę jednego z korpusów uczestniczących w Cesarskich Manewrach (Kaisermanöver) w tym samym 1894 roku. Zadanie dla kursantów Sztabu Generalnego Aufgabe Kursanci Akademii Sztabu Generalnego rocznika 1894 roku otrzymali zadanie taktyczno-operacyjne do rozwiązania. Sytuacja operacyjna była przedstawiona następująco: Grupa Operacyjna Niebieskich w składzie dwóch korpusów, następowała z północnego-wschodu w kierunku twierdzy Metz. Korpus Czerwonych (XVI KA) wycofując się przed Niebieskimi znalazł się w obrębie twierdzy Metz. Na południowy-wschód od Metzu operowały główne siły zarówno Niebieskich, jak i Czerwonych. Do bitwy sił głównych dojdzie prawdopodobnie nie później niż 3 kwietnia. Zadaniem kursantów było: Wydanie rozkazów dla XVI KA na dzień 1 kwietnia. 57 Określenie Entente Cordiale odnosiło się do sojuszu Francji z Anglią. Był to sojusz dwustronny, a nie pakt zbiorowy, niemniej tak zwykło nazywać się przymierze Francji, Rosji i Wielkiej Brytanii. 58 R. Citino, The German, s ; na podst. A. von Schlieffen, Dienstschriften des Chefs des Generalstabes der Armee Generalfeldmarschalls Graf von Schlieffen, vol. I: Die Taktisch-Strategischen Aufgaben aus den Jahren , s Wg: R. Citino, The German, s. 205 Metz Moselle Grange aux Bois XVI Czerwoni (korpus armijny, jednostki forteczne) Verny Méy Mécleuves Mapa 1. Aufgabe 1894 Niebiescy Grupa Operacyjna (dwa korpusy armijne) Nied Wydanie rozkazów dla XVI KA na dzień 2 kwietnia. Obrona podjętych decyzji. Po przejrzeniu odpowiedzi udzielonych przez kursantów Akademii Sztabu Generalnego gen. von Schlieffen rozpoczął dyskusję ze swoimi studentami. Przyjął on kilka założeń. Po pierwsze, dwa korpusy Niebieskich, nie dysponujące artylerią oblężniczą nie były zagrożeniem dla twierdzy Metz i XVI KA. Po drugie Niebiescy prawdopodobnie rozpoczną szybki marsz na południe, aby dołączyć do swych sił głównych na czas bitwy walnej. Z tych dwóch założeń wynikało główne zadanie XVI KA zatrzymanie (związanie walką) Niebieskich. Charakterystycznie dla niemieckiej doktryny wojennej Schlieffen uważał, że jedynym poprawnym rozwiązaniem dla zaprezentowanego problemu operacyjno-taktycznego, był atak. Oddziały znajdujące się pod osłoną twierdzy zwykle myślą o obronie argumentował Szef Sztabu Generalnego, zaniedbując jej ofensywny charakter. A przecież można wykorzystać załogę oraz średnią i ciężką artylerię forteczną Metzu w celu wzmocnienia ataku XVI KA. Poprawne rozwiązanie polegało według Schlieffena na frontalnym związaniu Grupy Operacyjnej Niebieskich przez załogę Metzu i manewr na jej skrzydło całym XVI KA. Czerwoni powinni dążyć niezwykle agresywnie do związania przeciwnika. Alternatywa dla Niebieskich po manewrze XVI KA na ich skrzydło była zła. Dowódca Grupy Operacyjnej mógł zdecydować się na bitwę z Czerwonymi mając przewagę 2:1 i prawdopodobnie pokonać ich wtedy jednak na pewno nie zdążyłby na czas dołączyć do sił głównych toczących rozstrzygającą bitwę na południe od Metzu. Drugim wyjściem było pozostawienie jednego korpusu związanego już walką przez XVI KA i szybki marsz drugiego korpusu na południe w celu wzmocnienia sił głównych. To rozwiązanie też było dla Niebieskich niekorzystne. Istniało duże prawdopodobieństwo, że jeden z korpusów zostanie pobity i zniszczony, a wzmocnienie sił głównych na południu będzie tylko częściowe. Rozwiązanie zadania dla kursantów zaproponowane przez Schlieffena było niezwykle agresywne i w pełni zgodne z ów-

12 12 Wg: R. Citino, The German, s. 201 Frisches Haff Waldhaus Königsberg Armia Północ 2 Pregel 1 Steinbeck Ludwigswalde Ottilienhof Brandenburg Frisching Mahnsfeld Wernsdorf 1 2 Galgenberg Ernsthof 1 Rozkazy dla 1 DP Gr. Bajohren Tharau 2 Rzeczywisty manewr 1 DP Armia Południe Mapa 2. Kaisermanöver 1894 czesną niemiecką doktryną wojenną. Forteca uważana była za doskonałą odskocznię do ataku, a nie bezpieczne schronienie. Istnienie korpusu zaś za drugorzędne jeśli w grę wchodziło rozstrzygnięcie w bitwie głównej, w której dwa korpusy Niebieskich mogły mieć decydujące znaczenie. Manewry Cesarskie w 1894 r. 59 Latem 1894 r. odbyły się w Prusach Wschodnich manewry, w których uczestniczyły I oraz XVII KA. W pierwszym ćwiczeniu elementy Armii Południe (XVII KA) nacierały szerokim frontem na północ w kierunku na Królewiec (Königsberg) broniony przez Armię Północ (I KA). W związku z rozczłonkowanym atakiem armii Południowej dowódca I KA zdecydował się na atak wyprzedzający, mający na celu rozbicie części wojsk przeciwnika, które sforsowały rzeczkę Frisching, przez most w miejscowości Tharau i umocniły się na wzgórzach między Galgenberg i Ernsthof. Sytuacja operacyjna przedstawiona była następująco: siły Armii Południe atakowały szerokim frontem, prawdopodobnie bez zamiaru szybkiego ataku na Królewiec, istnieje niebezpieczeństwo, że siły które sforsowały Frisching umocnią się na przyczółku, oczekując na pozostałe siły (przeważające) swojej armii mogące wyprowadzić atak na skrzydła I KA, dlatego siły armii Północ powinny zaskoczyć przeciwnika szybkim atakiem, nie wolno było im przy tym 59 R. Citino, The German, op.cit., s ; na podst. Keim (mjr), Überblick über den Verlauf der Kaisermanöver, Militärwochenblatt, r nr 91, 93, dopuścić do umocnienia się wroga w zalesionym terenie wokół Wernsdorf, natarcie I KA powinno od razu być zaplanowane jako oskrzydlające. Sytuacja operacyjna była dość skomplikowana, jeśli I KA uderzy na siły Armii Południe forsujące Frisching to może im zadać klęskę. Jeśli jednak Armia Północ uderzy za wcześnie, atak może być przyjęty przez przeciwnika na wygodnych pozycjach za rzeczką, co może spowodować duże straty jak i wystawienie własnej flanki na atak innych sił wroga. Natomiast zbyt późne natarcie I KA spowodowałoby umocnienie się sił Armii Południe na dogodnej pozycji wokół Wernsdorf a więc duże straty i niewypełnienie dyspozycji dowództwa, jednocześnie czyniąc obronę Królewca zdecydowanie trudniejszą. Dowódca I KA zdecydował się na atak frontalny w kierunku południowym całą 2 DP i większością artylerii korpusu licząc, że siły te natknął się najwyżej na jedną dywizję piechoty przeciwnika, będą więc na pewno w stanie ją związać. Jednocześnie 1 DP wraz z dywizją kawalerii miały maszerować na południe drogą na Eylau (Iława) następnie skręcić na zachód i zaatakować flankę nieprzyjaciela (Mapa nr 2 rozkazy dla 1 DP). W trakcie natarcia 2 DP okazało się że siły Armii Południe umocniły się na linii wzgórz między Galgenburgiem i Ernsthofem, stawiając zdecydowany opór, wzmocniony ogniem artylerii zza rzeczki Frisching. Dowódca 1 DP poinformowany został o zaistniałej sytuacji, jednocześnie rozkazy dotyczące manewru na flankę wroga zostały potwierdzone. Zdecydował się on jednak z własnej inicjatywy na bardziej agresywne rozwiązanie! Połowa 1 DP (2 BP) skręciła na zachód i uderzyła na Ernsthof, natomiast 1 BP wraz z większością dywizji kawalerii

13 13 sforsowała Frisching i wykonała skoordynowany atak na artylerię i tyły wroga (Mapa nr 2 rzeczywisty manewr 1 DP). Bitwa zakończyła się zwycięstwem Armii Północ. Jednak w podsumowaniu Manewrów Cesarskich, zwrócono uwagę na poważne ryzyko wynikające dla wojsk I KA w związku z podjętymi decyzjami. Po pierwsze, gdyby ćwiczenia trwały jeszcze dzień lub dwa dłużej to rozdzielone przez Frisching siły I KA, wobec podążających na północ silnych oddziałów wroga, mogły znaleźć się w bardzo trudnej sytuacji. Po drugie początkowy manewr 2 DP oraz 1 DP wraz z kawalerią, rozdzielony był lasami wokół Wernsdorf, co mogło narazić siły korpusy na pobicie częściami przez zdecydowanego przeciwnika. W manewrach cesarskich z 1894 r. znów widać wszystkie charakterystyczne cechy ówczesnej doktryny niemieckiej. Jak zawsze najlepszym rozwiązaniem jest atak i chęć wyjścia na skrzydła nieprzyjaciela. Dowódcy szczebla taktycznego podejmują znaczne ryzyko na własny rachunek, wykazując bardzo wysoką inicjatywę (Auftragstaktik 60 ). Ćwiczenia mają bardzo rozbudowaną fazę podsumowania (niezwykle krytyczną) i dokładnie opisywane są w prasie wojskowej, co służy rozpowszechnieniu doktryny wśród wszystkich oficerów oraz wytworzeniu wspólnej dyscypliny umysłowej. W 1903 roku Sekcja Historii Wojen niemieckiego Sztabu Generalnego wydała opracowanie zatytułowane Sukces w bit wie: Jak do niego dążyć?. Okres ten był niezwykle istotny dla kształtowania niemieckiej doktryny wojennej, był to też szczytowy moment kariery Schlieffena. Mimo, że Niemcy jak ognia starali się unikać gotowych schematów postępowania uważając, iż jest to prosta droga do klęski, to w Sukcesie w bitwie można dostrzec pewien system poglądów charakterystyczny dla pruskiej, a później niemieckiej kultury strategicznej. Mowa tu o Bewegungskrieg bitwie manewrowej na poziomie operacyjnym 61. Celem tego opracowania była analiza ówczesnych kampanii wojennych ze szczególnym naciskiem na zwycięstwa Moltkego nad Austrią i Francją w nadziei na odnalezienie źródeł sukcesu na wojnie. We wnioskach kończących Sukces w bitwie znajduje się następujący akapit: Przedstawione przykłady dowodzą przekonująco starej prawdy, że uderzenie na flankę wroga i zagrożenie jego tyłów prowadzi do największych sukcesów. Trzeba sobie jednak zdać sprawę, że zamierzone uderzenie oskrzydlające nie zawsze się udaje. Tym bardziej należy docenić dowódcę, który mimo wszystko uparcie dąży do wyjścia na skrzydło nieprzyjaciela. W czasach nowożytnych takim dowódcą był Fryderyk Wielki, jako pierwszy dążący do zniszczenia wrogiej armii, czego w bitwie równoległej dokonać było nie sposób Zadaniowość w uproszczeniu oznaczało to, że dowódca polecał wykonanie zadania podwładnemu. Ten ostatni jednak samodzielnie podejmował decyzję jak osiągnąć cel postawiony przez przełożonego gdyż będąc bliżej owego celu był lepiej zorientowany jakich środków należy użyć. Wspólna przełożonemu i podwładnemu doktryna pozwalała układać krótkie i nudne rozkazy (wg S. Mossora) w pełni zrozumiałe przez obydwie strony. 61 Sztuka operacyjna jako pojęcie pojawiła się dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym patrz S. Mossor, Sztuka wojenna Niemniej pojęcie Bewegungskrieg dokładnie odpowiada operacyjnemu poziomowi sztuki wojennej. 62 Studien zur Krieggeschichte und Taktik, vol. III: Der Schlachterfolg: mit welchen Mitteln wurde er ersterbt?, Berlin 1903, s. 306; cyt. za: R. Citino, The German, op.cit., s Równie interesujące oprócz treści zawartej w Sukcesie w bitwie jest to, czego w niej nie ma. Niemiecki Sztab Generalny skupiał się na wąsko pojętnej efektywności armii na poziomie taktyczno-operacyjnym. Brakowało natomiast pogłębionej refleksji nad zabezpieczeniem logistycznym milionowej armii, pokojową organizacją sił zbrojnych, czy wykorzystaniem bazy przemysłowej w optymalny sposób. Wydaje się, że niemiecka doktryna wojenna w okresie poprzedzającym I wojnę światową wisiała w próżni, skupiając się tylko na technicznym aspekcie prowadzenia rozstrzygającej kampanii wojennej. Charakterystyczne aspekty niemieckiej doktryny wojennej w przededniu I wojny światowej: dążenie do operacyjnego rozstrzygnięcia kampanii, poprzez wyjście na skrzydło/skrzydła przeciwnika, niezwykła agresywność doktryny atak jako rozstrzygająca forma działań wojennych, szczególnie na poziomie operacyjnym, docenianie siły ognia duże nasycenie dywizji piechoty karabinami maszynowymi i artylerią (w tym haubiczną i dużych kalibrów), na poziomie korpusu włączono dywizjon haubic 155 mm, wykorzystanie siły ognia w obronie w celu związania przeciwnika, niezależność dowódców szczebla taktycznego i operacyjnego w podejmowaniu decyzji Auftragstaktik, przygotowanie do wprowadzenia do boju korpusów rezerwowych, na równi z korpusami służby czynnej efektywne zwiększenie dostępnych sił, brak jakiegokolwiek przygotowania do prowadzenia długiej wojny. Faza manewrowa I wojny światowej w 1914 r. Nikt nie spodziewał się rozpętania straszliwego i niszczącego konfliktu, który miał wywrócić europejski ład belle epoque, kiedy serbski zamachowiec strzelał do arcyksięcia Ferdynanda w Sarajewie. Jednak nagromadzany ładunek napięć politycznych, spowodował, że w zdarzenie o w sumie niewielkim ciężarze gatunkowym, wyzwoliło gigantyczną energię i wprawiło w ruch machinę mobilizacyjną na całym kontynencie. Początkowy okres wojny był w pełni manewrowy, a wrogie armie jeszcze nie w pełni rozumiały ograniczenia jakie im narzucała nowoczesna broń wraz z brakiem mechanizmu łączności i kontroli nad własnymi wojskami. Poniżej opisane zostaną trzy bitwy, obrazujące zderzenie się przedwojennych doktryn z realiami pola walki. Bitwa graniczna w Alzacji i Lotaryngii Niezależnie od zamieszania w politycznym życiu Francji 63 i chęci uniknięcia wojny przez gabinet premiera Vivianiego, to Niemcy wypowiedziały wojnę temu państwu rozwiązując wszelkie moralne dylematy Francuzów. Francuski system mobili- 63 M.in. mord polityczny na socjalistycznym deputowanym Jauresie, który na łamach prasy zdecydowanie zwalczał prowojenne i patriotyczne nastroje społeczeństwa francuskiego.

14 14 Mapa 3. Plan Schlieffena i Plan XVII zacyjny działał niezwykle efektywnie i koncentracja armii na granicy z Niemcami nastąpiła niezwykle szybko o dwa pełne dni przed Niemcami. Można było przystąpić do realizacji Planu XVII, w jego zmodyfikowanej 2 sierpnia wersji. Otóż, po wtargnięciu Niemiec do Belgii i Luksemburga armia francuska zdecydowała się na wejście na teren obu tych państw i tam zetrzeć się z armią niemiecką. Plan XVII był na tyle elastyczny, że dało się go wariantować bardzo szybko. Do 18 sierpnia armia francuska liczyła już 4622 tys. żołnierzy, w tym 3600 tys. zmobilizowanych cywilów64. W Alzacji prawe skrzydło 1A (gen. Dubail), a następnie Armia Alzacji (gen. Pau) rozpoczęła ofensywę 7 sierpnia i nie napotykając w zasadzie oporu zajęła Mülhausen. Niemcy szybko ściągnęli posiłki i już 10 sierpnia odbili to miasto z rąk Francuzów, by ponownie je stracić dziewięć dni później. Walki trwały do 25 sierpnia i szybko wygasły, gdy obie strony zaczęły przesuwać swoje siły na północ. Występ wokół Thunn był jedynym miejscem, w którym Francuzi okupowali część terytorium Niemiec (Alzacja) do końca wojny. Na północy Francuzi zdecydowali się przeprowadzić ofensywę siłami czterech armii. 1A i 2A (gen. Castelnau) obchodziły Metz od południa, zaś 3A (gen. Ruffey) i 4A (gen. L Angle de Cary) od północy. Wieści o złamaniu neutralności Belgii i wtar- gnięciu na jej terytorium armii niemieckich nie były początkowo zatrważające dla Francuzów wręcz przeciwnie. Wydawało się, że belgijskie twierdze, sama armia Królestwa Belgii, 5A i BKE wystarczająco dobrze osłaniały północne skrzydło ofensywy. Jeśli weźmie się jeszcze pod uwagę, ze francuski Sztab Generalny zdecydowanie nie docenił ilości zmobilizowanych przez II Rzeszę wojsk (korpusy rezerwowe), to można zrozumieć z jaką ochotą rozpoczęto ofensywę. Każda wprowadzona na teren Belgii dywizja niemiecka osłabiała centrum. Ofensywa podjęta w Lotaryngii miała więc szansę, według dowództwa francuskiego, na przełamanie frontu niemieckiego, a następnie zwrot na północ i pobicie armii wroga, które wtargnęły do Belgii. 1 i 2 A francuska weszły, do dnia 20 sierpnia, na głębokość około 15 km na terytorium niemieckie, podchodząc odpowiednio do Saarebourg i Morhange gdzie natknęły się na linię obronną wroga. Przewaga armii cesarskiej w karabinach maszynowych i ciężkiej artylerii, szybko dała się odczuć. Jednostki francuskie po odniesieniu około 30% strat wycofały się. Jeszcze krwawszy przebieg miała operacja 3 i 4 A. W Lesie Ardeńskim obie armie poniosły niezwykle wysokie straty np. 3 Dywizja Kolonialna straciła aż żołnierzy i trzech dowodzących nią generałów J.B. Duroselle, Wielka, op.cit., s R. Citino, Quest, op.cit., s numer 8 wiosna 2010

15 15 Mapa 4. Bitwa pod Mons i bitwa nad Sambrą Wszystkie ataki francuskie w czasie bitew granicznych zakończyły się krwawą klęską w bojach spotkaniowych z Niemcami. Zazwyczaj atak powoduje znacznie więcej strat niż defensywa. Jednak obaj przeciwnicy walczą w 1914 roku w ten sam sposób, to znaczy, że wzajemnie się na siebie rzucają. Otóż efekt po obu stronach jest mniej więcej taki sam czy atak piechurów w czerwonych spodniach odbywa się na równinie pod ogniem karabinów maszynowych Maxim, czy atakują szare spodnie w podobnym miejscu, tyle że pod ogniem 75-tek. Jeżeli nie zginie się od pierwszej serii, ucieka się przed karabinem maszynowym, rzucając się na ziemię, podczas gdy szrapnele i odłamki pocisków spadają z nieba 66. Niemcy dysponując większymi siłami, a przede wszystkim przewagą ogniową (więcej ckm-ów, organiczne haubice 105 mm w dywizji piechoty), zmuszają Francuzów do odwrotu. Zbieg wielu okoliczności spowodował, że Francuzi ponieśli krwawą klęskę. Po pierwsze Niemcy dysponują wystarczająca ilością jednostek, aby jednocześnie skutecznie bronić się przeciw ofensywie czerwonych spodni w Lotaryngii, a w końcu przejść do kontrofensywy oraz kontynuować atak przez Belgię. Po drugie armia belgijska i jej twierdze załamują się zdecydowanie za szybko. Po trzecie 5 A (gen. Lanrezac) i BKE (gen. French) mają za słabe siły, aby powstrzymać lawinę trzech armii niemieckich sunącą z północy. Po czwarte doktryna ofensywy za wszelką cenę okazuje się kompletnie bez sensu na ówczesnym polu walki nad którym panuje karabin maszynowy i artyleria. 66 J.B. Durocelle, Wielka, op.cit., s. 66. Warto zauważyć, ze dowódcy niemieccy dali się ponieść zwycięstwu i zamiast walk opóźniających, wiążących nacierające cztery armie francuskie, wciągając je w głąb terytorium Niemiec (co byłoby w pełni zgodne z planem Schlieffena), przechodzą do kontrofensywy. 1, 2, 3, 4 armie po poniesieniu blisko ćwierć miliona ofiar (zabici, ranni, zaginieni) wracają na pozycje wyjściowe, dzięki czemu mogą pomóc przedłużyć północne skrzydło alianckie co w przyszłości stworzyło możliwość do przeprowadzenia uderzenia znad Marny i zatrzymania ofensywy niemieckiej. W przegranej kryły się zarodki zwycięstwa. Jednak doktryna ofensywy ponad wszystko ponosi absolutną klęskę i bardzo szybko odchodzi do lamusa historii. Bitwa pod Mons Niemieckie ultimatum dla Belgii i wkroczenie wojsk niemieckich na teren tego kraju, Wielka Brytania uznała za casus belli. Angielska opinia publiczna w pełni poparła wojnę, do czego przyczyniła się niewątpliwie brutalna polityka okupacyjna Niemiec wobec Belgów, znacznie zresztą wyolbrzymiana przez prasę państw alianckich i neutralnych. W dniu 7 sierpnia admirał Jellicoe uznał, że wody kanału La Manche są bezpieczne i transfer wojsk brytyjskich na kontynent mógł się zacząć dwa dni potem. Brytyjski Korpus Ekspedycyjny (BKE) w sile pięciu dywizji, w tym jednej kawalerii, wylądował w portach Pas-de-Calais i maszerował w kierunku Amiens, gdzie dokonał koncentracji w dniu 17 sierpnia, przedłużając lewe skrzydło armii francuskiej za sąsiada mając 5 A. Trzy dni później zostały wydane rozkazy, kierujące Brytyjczy-

16 16 Mapa 4. Bitwa łódzka, stan na 20 i 23 listopada 1914 ków w kierunku Mons na spotkanie 1 A niemieckiej (gen. Kluck). Od 22 sierpnia trwały utarczki kawalerii obu stron, a obecność BKE okazała się niemiłym zaskoczeniem dla Niemców. Wojska brytyjskie dotarły do kanału Mons-Conde na północ od miejscowości Mons i okopały się czekając na wroga. Przez kanał prowadziły cztery mosty, które przygotowano do wysadzenia Brytyjczyków wspieranych przez 300 dział miało stoczyć bitwę obronną przeciw Niemców wspieranych przez 480 dział 67. Początkowo jednostki niemieckie wchodzące do boju z marszu, nie mogły przełamać silnej pozycji BKE. Wszystkie natarcia załamywały się przed kanałem w silnym ogniu przeciwnika. Po lekcjach z Południowej Afryki na początku XX wieku, armia brytyjska uczyniła polepszenie umiejętności strzeleckich swoich żołnierzy priorytetem. Pod Mons potrafili oni oddać piętnaście mierzonych strzałów na minutę. Nie dziwią więc relacje niemieckich oficerów, uważających, że Brytyjczycy byli niezwykle hojnie wyposażeni w karabiny maszynowe. Po początkowych bezładnych szturmach, Niemcom udało się w końcu podciągnąć do przodu swoją artylerię i rozpoczęła się bardziej wyrównana walka. Do końca dnia udało się Brytyjczykom utrzymać swoje pozycje, jednak zagrożeni obejściem swoich skrzydeł przez liczniejszego przeciwnika rozpoczęli odwrót, który miał ich zaprowadzić aż nad Marnę. Na nic zdało się doskonałe wyszkolenie żołnierzy BKE i ich bohaterstwo (23 sierpnia nadano niezwykle dużo Krzyży Wiktorii) w starciu z liczniejszym i dysponującym przewagą ogniową przeciwnikiem. Niemniej jednak stosunek strat niemieckich (5000) do 67 M.M. Evans, Over the top. Great Battles of first world war, London 2002, s. 32. brytyjskich (1600) był korzystny dla wojsk gen. Frencha, co więcej wycofały się one w pełnym porządku. Poza tym Brytyjczycy udowodnili sobie, ze doświadczenia z wojny burskiej zostały dobrze wykorzystane i potrafią oni skutecznie walczyć z uważaną za najlepszą na świecie armią niemiecką. Jednocześnie potwierdziły się podstawowe założenia niemieckiej doktryny wojennej szczególnie w zakresie manewru oskrzydlającego i wagi ognia artyleryjskiego. Bitwa łódzka 68 Niemieckie zwycięstwo w podwójnej bitwie pod Tannenbergiem i nad Jeziorami Mazurskimi dało chwilę oddechu, niezbędną dla niemieckiego Głównego Dowództwa (OHL 69 ), aby mogło zgromadzić odpowiednią ilość rezerw w celi odparcia rosyjskiego walca parowego, który choć wolno, ale jednak niepowstrzymanie ruszył na zachód. Bitwa wokół Łodzi jest chyba najciekawszym starciem w pierwszej manewrowej fazie I wojny światowej. Znalazły w niej sobie miejsce wszystkie elementy charakteryzujące ówczesną doktrynę wojenną Niemiec, jednocześnie cechowała się ona niezwykłą wprost zmiennością losów przeciwników. Po mianowaniu Hindenburga dowódcą frontu wschodniego pod koniec 1914 r., starał się on wzorując się na zaleceniach Moltkego (starszego) i Schlieffena prowadzić działania wojenne przeciw Rosjanom w jedyny prawidłowy według niego sposób. W każdym przypadku najlepszym rozwiązaniem 68 Doskonały opis bitwy łódzkiej, z analizą manewru operacyjnego armii niemieckiej znajduje się w: S. Mossor, Sztuka, op.cit., s OHL Oberste Heeres-Leitung Naczelne Dowództwo Sił Lądowych.

17 17 był atak, a przejście do obrony traktowane było jako chwilowe i wykonywane jak najmniejszymi siłami. We wrześniu 1914 r. Hindenburg zdecydował się na atak z południa (rejon Śląska) w kierunku na Warszawę z zamiarem odcięcia wojsk rosyjskich znajdujących się w zachodniej części Królestwa Polskiego. W tym celu z Prus Wschodnich przerzucono koleją cztery korpusy (XI, XVII, XX, Rezerwowy Gwardii) z których utworzono niezwykle silną 9 A. Transfer wojsk z północy na południe wykonany był niezwykle szybko, ze zwykłą dla sztabów niemieckich dokładnością. W okolicach Warszawy doszło jednak do swego rodzaju boju spotkaniowego z armiami rosyjskimi (2, 4, 5, 9). Przedłużające się walki z 500 tys. Rosjan dysponujących 2400 działami, przyjmujące najczęściej formę frontalną spowodowało, że Hindenburg zdecydował się na szybki odwrót i rozpoczęcie walki na nowo po przegrupowaniu 70. Po dokonaniu zniszczeń sieci drogowej, co w okresie jesiennych słot bardzo opóźniło rosyjski pościg, Hindenburg osłonił się minimalnymi siłami i ponownie dokonał przegrupowania całej 9 A na północ, tym razem w rejon Torunia! Manewr kolejowy na przestrzeni setek kilometrów, kompletnie zaskoczył Rosjan, gdyż nic o nim nie wiedzieli. Podobna sytuacja dotyczyła również Niemców, którzy bardzo niewiele wiedzieli o swoim przeciwniku. Rozpoznanie operacyjne u obydwu stron w zasadzie nie istniało. 9 A po przegrupowaniu w okolice Torunia, dokonała przełamania na Brzeziny, chcąc wyjść na tyły armii rosyjskich ścigających ciągle jednostki niemieckie, które wycofały się z bitwy pod Warszawą! Początkowo ofensywa Hindenburga rozwijała się niezwykle pomyślnie. Jednak szybko wojska niemieckie musiały stawić czoła atakom Rosjan na skrzydła przełamania, a żołnierze osiągnęli krańce swoich możliwości trzeba pamiętać, że walczyli oni w zasadzie nieprzerwanie od sierpnia. Niemcy między 13, a 16 listopada podjęli decyzję o kontynuowaniu natarcia i zniszczeniu 2 A rosyjskiej w kotle wokół Łodzi. Decyzję tę dowódca 9 A gen. Mackensen, podjął na podstawie błędnych meldunków swoich podwładnych, szczególnie gen. von Morgena, który osłaniał od północy swoim I KRez. manewr pozostałych sił niemieckich. 1 A rosyjska miała się według niego wycofywać na wschód więc nie zagrażała ofensywie na Łódź. Jednak siły główne 9 A wplątały się w walki czołowe z Rosjanami (2 A), którzy twardo się bronili. Manewr oskrzydlający wykonywał zbyt słaby XXV KRez. i jednostki kawalerii, nie będące w stanie dokonać pełnego przełamania pozycji wroga. Wbrew meldunkom gen. von Morgena 1 A rosyjska, zamiast wycofywać się przeszła do kontrnatarcia i spychała I KRez. na zachód! Niemiecka 9 A z okrążającego stała się okrążanym groziło jej zniszczenie od jednego do dwóch korpusów, na co Hindenburg nie mógł sobie pozwolić. Dowództwo niemieckie podjęło decyzję o wycofaniu się. Front szybko się ustabilizował i pojawiły się okopy wraz z drutem kolczastym. Wojna manewrowa była skończona przynajmniej do przyszłego roku R. Citino, The German, op.cit., s W roku 1915 armii niemieckiej uda się przełamanie frontu rosyjskiego pod Gorlicami, zaś w roku następnym rosyjska ofensywa pod dowództwem gen. Brusiłowa przełamie pod Łuckiem front austriacki; por. M. Klimecki, Gorlice 1915, Bellona 1991; S. Czerep, Łuck 1916, Bellona 2002 Źródła doktryn wojennych Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec przed I wojną światową We wszystkich trzech zanalizowanych przykładach historycznych podstawą na której budowano doktrynę wojenną były doświadczenia wynikające z wojen toczonych przez Prusy w latach , jednak osadzano je w kontekście historycznym. Nie brakowało odniesień do kampanii napoleońskich, czy nawet starożytności. Błyskotliwe przeprowadzone przez H. v. Moltkego kampanie przeciw Danii, Austrii i Francji były głównym źródłem modeli doktrynalnych. Establishmenty wojskowo-polityczne państw europejskich uznały, że sprawdzony empirycznie przez Niemców, ofensywny sposób działań wojennych jest najlepszy. Skupiono się na skopiowaniu metod szkoleniowych, wykorzystaniu osiągnięć technicznych (telegraf, kolej) i przygotowaniu systemu mobilizacyjnego. Gwałtownie rosnące siły zbrojne oraz ilość wyposażenia technicznego, przy ofensywnym charakterze każdej ze zbadanych doktryn, nieuchronnie powodowały nakręcanie się spirali zbrojeń. Mimo, że wojskowi zdawali sobie sprawę z rosnącej w geometryczny sposób siły ognia na polu walki, głównie ze względu na pojawienie się karabinu maszynowego i nowoczesnej artylerii, to nie za bardzo potrafili sobie wyobrazić inny niż dotychczas sposób prowadzenia działań wojennych. Co ciekawe, doświadczenia konfliktów poprzedzających I wojnę światową pozwalały im być umiarkowanymi optymistami. Zarówno Japończycy, jak i narody bałkańskie, mimo dużych strat, były w stanie prowadzić działania ofensywne i wygrywać bitwy. Proces tworzenia doktryn przed wybuchem I wojny światowej W swojej istocie proces tworzenia doktryny wojennej w trzech zbadanych przykładach, tj. Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec, był podobny, choć istniały narodowe cechy charakterystyczne. Powszechnie wierzono, że duch ofensywny poprowadzi do zwycięstwa, co udowodnili Japończycy i Bułgarzy w przededniu I wojny światowej. Nowe rozwiązania taktyczno-operacyjne niezmiennie rodziły się ze względu na wynalazki techniczne karabin maszynowy, automobil, samolot, radio. W zasadzie jedyną innowacją taktyczną była całkowita rezygnacja z szyku kolumnowego stosowanego jeszcze przez Brytyjczyków w początkowej fazie wojny burskiej, na rzecz tyraliery. We Francji, proces tworzenia nowej doktryny wynikał z potrzeby psychologicznej odegrania się na zwycięskich w 1870 r. Niemcach, stąd stopniowe przechodzenie od modelu defensywnego do całkowicie ofensywnego. Jednocześnie armia francuska, zdecydowała się polegać na czynnikach związanych z psychologią, a nie siłą ognia. Brytyjczycy natomiast skupili się na stworzeniu żołnierza doskonałego, co się im w dużej mierze udało. Angielscy zawodowi żołnierze byli świetnie wyszkoleni na poziomie taktycznym, nie było np. lepszych od nich strzelców. Jednak pod koniec 1914 r. pierwotny BKE poniósł 75% strat, a w 1916 r. armia brytyjska stała się już armią z poboru. Niemcy kontynuowali myśl doktrynalną Moltkego, a następnie Schlief-

18 18 Tabela nr 1. Przedwojenne doktryny Francji, Niemiec i Anglii w konfrontacji z doświadczeniami pola walki w 1914 r. Manewr Siła ognia Morale Doktryna francuska Ważny Niedoceniana Kluczowe w stosunku do siebie i przeciwnika Doświadczenia francuskie w 1914 r. Ważny. Uderzenie na flankę niemiecką pod Marną kluczowe dla zatrzymania ofensywy niemieckiej Kluczowa Nieistotne w tym okresie wojny. Armia francuska nie załamała się po klęskach, a przeciwnik nie ugiął się pod moralnym naciskiem ataku. Doktryna niemiecka Kluczowe znaczenie Ważna Kluczowe znaczenie wobec przeciwnika (np. załamanie się wroga w wyniku oskrzydlenia/okrążenia) Doświadczenia niemieckie w 1914 r. Ważne znaczenie, choć operacje manewrowe nie przyniosły rozstrzygnięcia ani na zachodzie, ani na wschodzie. Kluczowa Doktryna brytyjska Kluczowe znaczenie Niedoceniana (z wyjątkiem wyszkolenia strzeleckiego) Doświadczenia brytyjskie w 1914 r. Źródło: Oprac. wł. Nieistotny ze względu na małe rozmiary BKE. Brak możliwości samodzielnego przeprowadzenia manewru operacyjnego. Kluczowa Nieistotne w tym okresie wojny. Ani armia francuska, ani rosyjska nie załamała się po klęskach, a Niemcy nawet po klęsce nad Marną kontynuowali działania ofensywne na zachodzie ( wyścig do morza ). Kluczowe w stosunku do siebie i przeciwnika Nieistotne w tym okresie wojny. fena, starając się jak najefektywniej wpleść do swej armii nowe rozwiązania techniczne z tego punktu widzenia armia kajzerowskich Niemiec była najlepiej (choć i tak niewystarczająco) przygotowana do prowadzania nowoczesnej wojny. W przededniu wybuchu I wojny światowej doktryny wojenne Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii nie były innowacyjne. Skupiono się na uzyskaniu jeszcze więcej tego, co poskutkowało w latach , i w sierpniu 1914 r. stanęły na przeciw siebie wielomilionowe armie, wyposażone w nowoczesny sprzęt, a jednak napoleońsko-moltkeańskie w swej naturze. Proces wdrażania doktryn przed wybuchem I wojny światowej Doktrynę wojenną wprowadzano wielotorowo. Szczególnie ważne były cztery elementy: regulaminy, piśmiennictwo wojskowe, szkolnictwo wojskowe, w szczególności Akademie Sztabów Generalnych, manewry i ćwiczenia. Szczególny wpływ w okresie poprzedzającym pierwszą wojnę światową uzyskało dwóch autorów: Alfred von Schlieffen i Ferdynand Foch. Pierwszy z nich znajdując się na stanowisku szefa Sztabu Generalnego swoją pracą publikatorską miał wpływ na cały niemiecki korpus oficerski, a jego praca o bitwie pod Kannami wpłynęła również znacząco na generałów w czasie II wojny światowej. Zupełnie niezwykły wpływ na kadrę oficerską armii francuskiej osiągnął gen. Foch, będący tylko komendantem Akademii Sztabu Generalnego jego publikacje dotyczące sztuki wojennej były kluczowym czynnikiem kształtującym katastrofalną doktrynę ofensywy ponad wszystko, która o mało co nie przywiodła Francji do klęski w 1914 r. Obowiązująca myśl doktrynalna była wdrażana była standardowo przez cały proces uczenia na podstawie regulaminów oraz przez prasę wojskową. Stan umiejętności kadry oficerskiej sprawdzano podczas manewrów i ćwiczeń. Konfrontacja przedwojennych doktryn z rzeczywistością wojenną w 1914 r. Trzy przedstawione powyżej bitwy z pierwszego okresu I wojny światowej wskazują na niedopasowanie ówczesnej doktryny wojennej wszystkich uczestników wojny do rzeczywistości pola bitwy. Można tylko zastanawiać się o jakim stopniu niedopasowania można mówić. Od pełnego w doniesieniu do armii francuskiej do umiarkowanego (w różnym jednak zakresie) w armii brytyjskiej i niemieckiej (zob. tab. 1). Wynalazek karabinu maszynowego, spowodował, że piechota nie była już w stanie przebyć otwartego pola w momencie szturmu na wrogą pozycję. Szczególnie, że zarówno broń jak i amunicja do niej były tanie oraz łatwe do wytwarzania. Artyleria nie była w stanie uciszyć wrogich stanowisk ckm -ów, zarówno z powodu braków w łączności, jak i trudności niszczenia niewielkiego celu jakim jest karabin maszynowy, zwłaszcza w przypadku kiedy jest on zabezpieczony okopami, schronami czy drutem kolczastym. Ocenia się, że w celu zlikwidowania jednego ckm-u, trzeba było użyć nie mniej niż 200 pocisków artyleryjskich, a ( ) piechur przekonał się, padając na ziemię czy to dla odpoczynku, czy dla wyczekania na wsparcie artylerii, musi się niezwłocznie okopywać, bo w przeciwnym razie gęsty ogień karabinów maszynowych i ręcznych może go szybko wyłączyć z walki. Piechota zaczęła się więc żywo posługiwać łopatkami, jest zaś rzeczą psychologicznie łatwo zrozumiałą, że człowiek niechętnie opuszcza świeżo wykopane i jako tako zabezpieczające go przed morderczym ogniem schronienie S. Mossor, Sztuka, op.cit., s. 483.

19 19 Tabela nr 2. Ocena strategiczna Francji, Wlk. Brytanii i Niemiec w początkowym okresie I wojny światowej Wymiary strategii Francja Wielka Brytania Niemcy Człowiek Społeczeństwo (Naród) Kultura (Cywilizacja) Etyka i Moralność Polityka Organizacja Dowodzenie -1 1 Ekonomia i Logistyka Technologia Administracja skutecznie wojskowa kontrolować. Rozkazodawcy +1 szczebla centralnego, +1 tak jak np. gen. Moltke (młodszy), potrafili całkowicie Informacja (Wywiad) się pogubić i oddać władzę decyzyjną dotyczącą decyzji o niezwykłej wadze w ręce podpułkownika 1 +1 Teoria i doktryna 1! Sztuka operacyjna +2 1 Geografia W związku z brakiem informacji dotyczących postępów francusko-angielskiego +1 1 kontruderzenia znad Marny, z misją specjalną do dowódców 1 i 2 A niemie- Czas Tarcie i przypadek Przeciwnik Skala ocen: 2 główna słabość 1 słabość 0 neutralne (na normalnym poziomie) +1 siła +2 główna siła Źródło: C.S. Grey, Strategy for chaos. RMA and the evidence of history, 2004, s. 203, oprac. wł. Masowe kopanie okopów zbiegło się z wygasaniem wielkich operacji manewrowych. Siła ognia współczesnych armii wymuszała rozśrodkowanie i okopywanie się z dwóch powodów. Po pierwsze trzeba było dozorować cały front, żeby przeciwnikowi nie udało się niepostrzeżenie przemknąć się przez lukę w obronie i wykonać zaskakującego ataku. Po drugie skoncentrowane wojsko stanowiło doskonały cel zarówno dla karabinów maszynowych, jak i artylerii. Szybko więc skoncentrowane pięści uderzeniowe takie jak 9 A von Mackensena, rozpływały się w terenie z konieczności przechodząc do liniowej obrony. Sytuacja taka pogłębiała problem dotyczący sposobu prowadzenia działań manewrowych. Jak można było oskrzydlić przeciwnika, który nie miał skrzydeł, bo był wkopany w ziemię od kanału La Manche do granicy ze Szwajcarią? Trzeba było najpierw przełamać front wroga, aby wytworzyć sztuczne flanki. Ponawiane próby rozwiązania tego problemu trwały przez następne lata, co ostatecznie udało się osiągnąć dopiero po kilku długich latach. Jeśli będziemy rozpatrywać bitwy 1914 r. w trzech kluczowych aspektach bitwy tj. manewru, siły ognia i morale to okaże się że, siła ognia okazała się kluczowa na ówczesnym polu walki. Ponadto okazało się, że nowoczesne społeczeństwo przemysłowe, zmobilizowane do wojny totalnej ma olbrzymią odporność na ponoszone straty i niewygody wojennego życia. Wszystkie doktryny wojenne państw uczestniczących w I wojnie światowej kładły wielki nacisk na siłę morale zarówno własnego, jak i przeciwnika. Zadziwiające jest, ze dopiero na początku 1917 r. rozpoczęły się pierwsze bunty w walczących do tej pory bez zarzutu armiach. Wydaje się, że dopiero pewien poziom strat i ponoszone klęski (również w postaci nie osiągania wyznaczonych celów) doprowadzały do załamanie morale Wg J. Keegana poziom strat wynoszący 100% stanu czynnej, walczącej na froncie armii, powodował załamanie morale. Liczba zabitych żołnierzy an- Jednak największym problemem przed którym stanęły wszystkie armie była niezwykła trudność w dowodzeniu i łączności na wszystkich szczeblach od strategicznego, po taktyczny. Spełniła się całkowicie przepowiednia Schlieffena dotycząca właśnie tego problemu, ale też małej ruchliwości milionowych armii. Taki typ organizacji wojsk prowadził do starć na niezwykle szerokich frontach, których nie sposób było skutecznie kontrolować. Rozkazodawcy szczebla centralnego, tak jak np. gen. Moltke (młodszy), potrafili całkowicie się pogubić i oddać władzę decyzyjną dotyczącą decyzji o niezwykłej wadze w ręce podpułkownika 74! Problemy łączności i dowodzenia będą ciągłym problemem przez całą I wojnę światową i nie uda się ich rozwiązać w latach Dopiero pojawienie się niezawodnej łączności radiowej w połowie lat trzydziestych XX wieku pozwoli na efektywną kontrolę dowódców nad własnymi jednostkami. Ocena strategiczna Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec w początkowym okresie I wojny światowej W momencie rozpoczęcia działań wojennych w sierpniu 1914r. siły stron walczących na froncie zachodnim były dość wyrównane choć Niemcy miały zaskakujący i potencjalnie umożliwiający szybkie zwycięstwo plan prowadzenia działań wojennych (atak przez Belgię). Kiedy wybuchła wojna wszystkie rządy europejskie zanotowany bezapelacyjne poparcie gielskich, francuskich, włoskich i rosyjskich wynosząca odpowiednio 600 tys.; 1,1 mln; 450 tys.; 1,2 mln, była progiem, po przekroczeniu którego rozpoczynały się bunty i niepokoje w armii. J. Keegan, The Face of Battle, Penguin Books, London 1976, s W związku z brakiem informacji dotyczących postępów francusko-angielskiego kontruderzenia znad Marny, z misją specjalną do dowódców 1 i 2 A niemieckiej, w celu wyjaśnienia sytuacji, wysłany został przez Moltkego (młodszego) ppłk Hossbach. To on właśnie na podstawie rozmowy z szefami sztabów 1 i 2A wydał rozkaz: okopać się i wytrzymać! Był to punkt zwrotny kampanii francuskiej w 1914 r.

20 20 społeczne, a wszystkie narody uważały ją za sprawiedliwą i konieczną. O ile Niemcy miały przewagę na polu czysto wojskowym to popełniły szereg niezwykłych wprost błędów na polu polityki i etyki. Niezwykła brutalność w czasie inwazji na Belgię spowodowała klęskę propagandową, która miała wpływ w czasie całej wojny i nie była bez znaczenia, np. w chwili wypowiedzenia wojny II Rzeszy przez Wielką Brytanię i w późniejszym czasie przez USA. Alianci mieli w 1914 r. atut czasu, każdy wygrany dzień powodował, że ich mobilizacja była coraz bardziej efektywna, a na wschodzie miał ruszyć walec parowy armii rosyjskiej. Niemcy postawiły wszystko na jedna kartę koncentrując na zachodzie 7/8 swojej armii. Brak szybkiego rozstrzygnięcia powodował, że sytuacja strategiczna armii niemieckiej ulegała gwałtownemu pogorszeniu. W aspekcie doktryny wojennej, francuski model doktrynalny okazał się katastrofalny ale okazało się, że uległ szybkiemu dostosowaniu do realiów pola walki. Był więc wystarczająco elastyczny, gdyż okres wdrażania ofensywy za wszelką cenę był krótki ( ), istniała więc pamięć instytucjonalna zapewniająca szybki powrót do klasycznych zasad sztuki wojennej. Mimo, że niemiecki model doktrynalny okazał się najbardziej efektywny, to jednak nie był wystarczająco skuteczny i nie doprowadził do zwycięstwa w kampanii 1914 r. Łukasz Przybyło (Morden)