PROFILAKTYKA ZESPO U WIBRACYJNEGO PRZEZ STOSOWANIE RÊKAWIC ANTYWIBRACYJNYCH*

Transkrypt

1 Medycyn Prcy, 2002; 53; 5; Jolnt Koton PROFILAKTYKA ZESPO U WIBRACYJNEGO PRZEZ STOSOWANIE RÊKAWIC ANTYWIBRACYJNYCH* PREVENTION OF HAND-ARM VIBRATION SYNDROME BY USING ANTIVIBRATION GLOVES Z Zkłdu Zgrożeń Akustycznych i Elektromgnetycznych Centrlnego Instytutu Ochrony Prcy w Wrszwie Kierownik zkłdu: doc. dr inż. D. Augustyńsk STRESZCZENIE Zespół wibrcyjny będący nstępstwem ekspozycji n drgni mechniczne przenoszone do rąk prcowników z nrzędzi zmechnizownych trzymnych lub prowdzonych rękmi m znczący procentowo udził w liczbie orzeknych chorób zwodowych tk w Polsce jk i w innych pństwch. Jednym ze sposobów ogrniczni ryzyk zwodowego pojwieni się i rozwoju tej choroby jest stosownie rękwic ntywibrcyjnych. Wielu bdczy odnosi się jednk z rezerwą do korzyści wynikjących ze stosowni tych środków ochrony, co w dużej mierze wynik z niewielkiej, jk dotąd, liczby udokumentownych bdń, potwierdzjących jednozncznie skuteczność rękwic ntywibrcyjnych w ochronie przed drgnimi. Nie budzi ntomist kontrowersji fkt, że w celu uzyskni możliwie njlepszej ochrony, rękwice ntywibrcyjne powinny być dobierne do nrzędzi pod kątem wytwrznego przez nrzędzi widm drgń. W rtykule przedstwiono zsdy doboru rękwic do nrzędzi, wyniki bdń przeprowdzonych w CIOP nd skutecznością rękwic ntywibrcyjnych orz wyniki bdń, opinie i poglądy z tego zkresu prezentowne w literturze. N podstwie zebrnych dnych uznno, że rękwice ntywibrcyjne są środkiem niewątpliwie pomocnym w profilktyce zespołu wibrcyjnego. Med. Pr. 2002, 53, 5, Słow kluczowe: drgni mechniczne, zmechnizowne nrzędzi ręczne, rękwice ntywibrcyjne, choroby zwodowe, zespół wibrcyjny ukłdu ręk rmię ABSTRACT Hnd-rm vibrtion syndrome induced by the exposure to mechnicl vibrtion trnsmitted from power tools to the opertor s hnds contributes highly to the number of occuptionl diseses certified in Polnd, s well s in other countries. Use of ntivibrtion gloves is one of the methods for reducing the occuptionl risk of vibrtion dmges. However, the number of reserchers express certin reservtions bout the benefits from wering such protective device, mostly becuse of very limited scientific nd explicit evidence to prove the effectiveness of ntivibrtion gloves in preventing hnd-rm vibrtion syndrome. But there is no controversy bout the opinions tht to chieve mximum degree of protection, ntivibrtion gloves should be selected to mtch prticulr vibrtory tools, tking ccount of the vibrtion spectrum generted. by them. The pper presents the generl principles of the glove selection, the results of the studies of the effectiveness of ntivibrtion gloves crried out by the Centrl Institute for Lbour Protection (CIOP), s well s some other results, opinions nd ides. The gthered dt prove tht ntivibrtion gloves re useful mesure to prevent hnd-rm vibrtion syndrome. Med Pr 2002, 53, 5, Key words: mechnicl vibrtion, hnd-held power tools, ntivibrtion gloves, occuptionl diseses, hnd-rm vibrtion syndrome WSTÊP Drgni mechniczne (wibrcje) są czynnikiem fizycznym, powszechnie występującym w otczjącym ns środowisku, w tym również w środowisku prcy. Często są one w sposób zmierzony wprowdzne przez konstruktorów do mszyn czy urządzeń jko czynnik roboczy, niezbędny do relizcji zdnych procesów technologicznych, np. do wibrorozdrbnini, wibroseprcji, wibrcyjnego zgęszczni mteriłów, oczyszczni i mieleni wibrcyjnego, tkże do kruszeni mteriłów, wierceni, drążeni i szlifowni. Mogą też być wykorzystywne jko źródło informcji, gdyż n podstwie nlizy sygnłu drgniowego możn np. dokonć oceny stnu technicznego mszyny czy urządzeni. Jednkże drgni mechniczne, przenoszone drogą bezpośredniego kontktu z drgjącym źródłem do orgnizmu człowiek, mogą wywierć ujemny wpływ n jego zdrowie i doprowdzć niejednokrotnie do rozwoju zmin chorobowych o niespecyficznym chrkterze (1). Rodzj niekorzystnych zmin w orgnizmie, będących nstępstwem zwodowej ekspozycji n drgni orz szybkość powstwni tych zmin zleżą w istotnym stopniu od *Prc wykonn w rmch Progrmu Wieloletniego pt. Bezpieczeństwo i ochron zdrowi człowiek w środowisku prcy dofinnsownego przez Komitet Bdń Nukowych w ltch Zdnie nr pt. Dobór mteriłów tłumiących i rękwic ochronnych do ogrniczni drgń oddziłujących n prcowników w celu profilktyki choroby wibrcyjnej. Kierownik zdni: dr inż. J. Koton. miejsc wnikni drgń do orgnizmu. Drgni przenoszone do orgnizmu człowiek przez kończyny górne (drgni miejscowe) powodują njczęściej zburzeni nczyniowonerwowe, rzdziej zminy kostno-stwowe i o chrkterze miesznym. Przeprowdzone n dużych grupch prcowniczych bdni epidemiologiczne wykzły ścisły związek przyczynowy między występowniem u prcowników ww. zmin chorobowych wrunkmi prcy. Stąd też zespół tych zmin nzwny zespołem wibrcyjnym zostł uznny w wielu krjch, w tym również w Polsce, z chorobę zwodową. Do polskiego wykzu chorób zwodowych zespół wibrcyjny zostł wprowdzony w 1968 r. Dokonywne od tego czsu - nlizy struktury i zpdlności n choroby zwodowe prcowników gospodrki nrodowej wykzują, że zespół wibrcyjny stnowi w Polsce znczący procent wszystkich rejestrownych chorób zwodowych, według dnych sttystycznych z osttnich 5 lt zespół ten znjduje się n liście chorób zwodowych, wymiennie z przewlekłymi chorobmi oskrzeli, n 6 lub 7 pozycji po chorobch nrządu głosu, zwodowym uszkodzeniu słuchu, pylicch płuc, chorobch zkźnych i inwzyjnych i chorobch skóry (2 6). Liczb orzeknych co roku nowych przypdków tego zespołu liczy się

2 424 J. Koton Nr 5 w setkch. Zespół wibrcyjny stnowi też istotny problem w innych krjch Europy, tkże w USA i Jponii (7 14). Ztem, z punktu widzeni medycyny prcy, tkże służb odpowiedzilnych z stn bhp w miejscu prcy, drgni mechniczne są czynnikiem szkodliwym i ekspozycję n ten czynnik nleży ogrniczć do poziomów uznnych z dopuszczlne, ustlonych ze względu n ochronę zdrowi prcowników. RÓD A DRGAÑ MIEJSCOWYCH W ŒRODOWISKU PRACY WYNIKI POMIARÓW A WARTOŒCI DOPUSZCZALNE W środowisku prcy njliczniejszą grupę źródeł drgń dziłjących n orgnizm prcowników przez kończyny górne stnowią zmechnizowne nrzędzi wibrcyjne trzymne lub prowdzone rękmi. Obecnie nrzędzi tkie są wykorzystywne powszechnie nieml we wszystkich dziedzinch ktywności ludzkiej, w tym zwłszcz w przemyśle wydobywczym, mszynowym, stoczniowym, przetwórczym, w budownictwie, hutnictwie, leśnictwie i rolnictwie. Sprzęt ten w zncznej mierze ułtwi i przyspiesz wykonywnie różnorodnych czynności, le jednocześnie intensywność drgń wytwrznych n rękojeścich czy uchwytch nrzędzi w wielu przypdkch jest tk duż, że eksplotcj tego sprzętu stwrz zgrożenie dl zdrowi jego opertorów. Zgodnie z dokumentcją proponownych wrtości dopuszczlnych nrżeni zwodowego n drgni mechniczne (1), ztwierdzoną 17 mrc 2000 r. przez Międzyresortową Komisję ds. NDS i NDN, wielkością chrkteryzującą intensywność drgń występujących przy prcy dnym nrzędziem jest sum wektorow skutecznych, wżonych częstotliwościowo przyspieszeń drgń trzech skłdowych kierunkowych x,y i z,, w,s wyrżon w m/s 2, wyznczn ze wzoru [1]: w,s= w,x,rms+ w,y,rms +w,z,rms gdzie: w,x,rms ; w,y,rms ; w,z,rms skuteczne wrtości wżone przyspieszeni drgń, zmierzone n rękojeści nrzędzi w kierunku x, y i z przy wykonywniu dnej czynności w nrżeniu n drgni, w m/s 2. Wielkością chrkteryzującą nrżenie prcownik n drgni przy prcy nrzędziem, również zgodnie z ww. dokumentcją (1), jest równowżn dl 8 godzin sum wektorow skutecznych, wżonych częstotliwościowo przyspieszeń drgń,, wyrżon w m/s 2, określon wzorem [2]: = w,s,eq,8h gdzie: w,s sum wektorow wg wzoru [1], w m/s 2. t czs trwni czynności w nrżeniu n drgni, w godzinch lub minutch. T 8 godzin lub 480 min. 2 w,s T t [1] [2] Jk wynik z podnych informcji, równowżn dl 8 godzin sum wektorow przyspieszeń, chrkteryzując ekspozycję prcownik n drgni, uwzględni nie tylko intensywność drgń zmierzonych n dnym stnowisku prcy, le tkże czs nrżeni prcownik n zmierzone drgni w ciągu zminy roboczej. Wrtość dopuszczln równowżnej dl 8 godzin sumy wektorowej, ustnowion ze względu n ochronę zdrowi prcowników, jest podn w rozporządzeniu Ministr Prcy i Polityki Społecznej z dni 2 styczni 2001 r. (15) zmienijącym rozporządzenie w sprwie njwyższych dopuszczlnych stężeń i ntężeń czynników szkodliwych dl zdrowi środowisku prcy (16). Zgodnie z tym rozporządzeniem dl drgń dziłjących n orgnizm człowiek przez kończyny górne wrtość sumy wektorowej skutecznych, wżonych częstotliwościowo przyspieszeń drgń wyznczonych dl trzech skłdowych kierunkowych x, y, z nie powinn przekrczć 2,8 m/s 2, przy 8-godzinnym dziłniu drgń n orgnizm człowiek. W omwinym rozporządzeniu ustlono tkże, że dl ekspozycji trwjących 30 minut i krócej mksymln dopuszczln wrtość sumy wektorowej skutecznych, wżonych częstotliwościowo przyspieszeń drgń wyznczonych dl trzech skłdowych kierunkowych x, y, z nie powinn przekrczć 11,2 m/s 2. W celu schrkteryzowni wybrnych grup nrzędzi pod kątem generownych przez nie drgń i możliwości porównni intensywności tych drgń z wrtościmi dopuszczlnymi, n ryc. 1 zestwiono wyniki pomirów drgń wytwrznych n rękojeścich czy uchwytch nrzędzi wibrcyjnych njczęściej stosownych w środowisku prcy. Wyniki te uzyskno z bdń prowdzonych wg zsd obowiązujących przed wejściem w życie znowelizownych wrtości NDN drgń mechnicznych (15), ztem chrkteryzują one skłdową dominującą drgń generownych przez nrzędzi, nie sumę wektorową wszystkich trzech skłdowych. Niezleżnie od tego, n podstwie tych wyników możn stwierdzić, że różnice w intensywności drgń wytwrznych przez poszczególne nrzędzi wibrcyjne są znczne, nwet w obrębie nrzędzi tego smego rodzju. Niemniej jednk średnie i skrjne wrtości wżonych częstotliwościowo przyspieszeń drgń są chrkterystyczne dl dnych urządzeń. Średnie, wżone częstotliwościowo wrtości przyspieszeń drgń wytwrznych przez szlifierki zwierją się w grnicch 4 m/s 2. N rękojeścich młotków pneumtycznych rejestruje się wibrcje o średnich wrtościch przyspieszeń wynoszących 7,5 m/s 2. Nieco wyższe wrtości przyspieszeń drgń są rejestrowne n uchwytch młotków elektrycznych. Pneumtyczne ubijki formierskie wytwrzją drgni o wżonych częstotliwościowo przyspieszenich od 7 m/s 2 do pond 30 m/s 2, średnio 23 m/s 2. Równie niebezpieczne dl zdrowi opertorów, ze względu n dużą intensywność wytwrznych drgń, mogą być pilrki z piłą łńcuchową do drewn. Wytwrznie tk intensywnych drgń mechnicznych kwlifikuje ubijki formierskie i pilr-

3 Nr 5 Profilktyk zespołu wibrcyjnego 425 Ryc. 1. Drgni wytwrzne przez nrzędzi wibrcyjne. ki łńcuchowe do njbrdziej szkodliwych źródeł drgń miejscowych w przemyśle. Porównując wyniki pomirów drgń generownych przez nrzędzi z wrtością dopuszczlną ustloną dl drgń miejscowych dl 8-godzinnej ekspozycji nleży stwierdzić, że ze względu n ochronę zdrowi opertorów, dopuszczlny czs prcy wielom nrzędzimi nie powinien przekrczć kilku minut w ciągu zminy roboczej. Pondto, mjąc n uwdze, że wrtość mksymlnie dopuszczln nie może przekroczyć 11,2 m/s 2, prc niektórymi nrzędzimi powinn być w ogóle zbronion. Dltego też, w celu ochrony zdrowi prcowników, konieczne jest podejmownie różnych dziłń, które minimlizują zgrożenie wynikjące z nrżeni n drgni, w konsekwencji ogrniczją ryzyko pojwieni się i rozwoju zespołu wibrcyjnego. RÊKAWICE ANTYWIBRACYJNE I ZASADY ICH DOBORU DO NARZÊDZI Jednym z możliwych sposobów ogrniczni trnsmisji drgń z uchwytów czy rękojeści nrzędzi wibrcyjnych do rąk ich opertorów jest stosownie do prcy rękwic ntywibrcyjnych. Włściwości tłumiąco-wibroizolcyjne rękwic ntywibrcyjnych są chrkteryzowne przez dw współczynniki liczbowe: średni skorygowny współczynnik przenoszeni drgń, TR M, dl zkresu częstotliwości Hz i średni skorygowny współczynnik przenoszeni drgń, TR H, dl zkresu częstotliwości Hz. Współczynniki te wyzncz się w bdnich lbortoryjnych wykonywnych wg normy EN ISO 10819: 1996 (PN EN ISO 10819: 2000) (17). Wrtości tych współczynników decydują, czy rękwice możn uznć z ntywibrcyjne, czy też nie. Nie możn przypisywć włściwości ntywibrcyjnych rękwicom, które nie spełniją jednocześnie dwóch nstępujących wrunków: TR M < 1 orz TR H < 0,6. Ztem, w świetle ustlonych kryteriów oceny rękwic przeznczonych do ochrony przed dziłniem drgń, rękwice możn uznć z ntywibrcyjne jeśli: przynjmniej nie wzmcniją drgń przekzywnych z rękojeści n dłoń opertor w zkresie częstotliwości Hz, jednocześnie redukują drgni w zkresie częstotliwości Hz do wrtości mniejszych niż 60% wrtości drgń mierzonych n dłoni opertor, gdy prcuje on bez rękwicy. Wyniki otrzymne z dotychczs przeprowdzonych w krju bdń wg EN ISO (17) wykzły, że większość przebdnych typów rękwic oferownych do niedwn n rynku jko ntywibrcyjne nie spełnił minimlnych wymgń dl rękwic ntywibrcyjnych, niektóre z nich w pewnych zkresch częstotliwości nwet drgni wzmcniły (18,19). Podobn sytucj wystąpił też w innych krjch; oceni się, że ustnowione w 1996 r. wymgni dl rękwic ntywibrcyjnych wyeliminowły z rynków europejskich około 90% rękwic sprzedwnych jko środki ochrony indywidulnej przed drgnimi (20). Dltego rękwice przeznczone do ochrony prcowników przed szkodliwym dziłniem mechnicznych drgń miejscowych zostły wprowdzone do wykzu środków ochrony indywidulnej, podlegjących obowiązkowej certyfikcji: w Polsce n znk bezpieczeństw B, w krjch Unii Europejskiej n znk CE. Obowiązek uzyskni przez producentów czy dystrybutorów certyfiktu dl rękwic ntywibrcyjnych powinien prowdzić do wyeliminowni z rynku wyrobów niespełnijących ustlonych wymgń i rozpowszechnini wyłącznie tych rękwic, które wymgni spełniją. Informcje o dostępnych n rynku krjowym rękwicch ntywibrcyjnych z certyfiktem n znk bezpieczeństw B (stn w kwietniu 2002 r.) podno w tbeli I. Ustnowion w 1996 r. norm EN ISO 10819, w której określono metodę bdń rękwic przeznczonych do ochrony przed drgnimi orz kryteri ich oceny, stnowi dokument odniesieni przy poszukiwniu nowych rozwiązń tych środków ochrony w celu zwiększeni liczby wzorów wprowdzonych do użytkowni. Umożliwi pondto testownie nowych wzorów w różnych lbortorich bdwczych w jednolity sposób i orzeknie o zgodności ich włściwości z ustlonymi w normie wymgnimi. Jednkże pozytywn ocen rękwic w wyniku testów,,normowych, w konsekwencji sklsyfikownie rękwic jko ntywibrcyjnych nie ozncz, że rękwice te będą jednkowo skuteczne przy prcy kżdym nrzędziem (21,22). T sm rękwic może zupełnie inczej zchowywć się w zleżności od chrkteru widm drgń generownych przez nrzędzie, wywiernych n nrzędzie sił zcisku i ncisku, wrunków środowiskowych, sposobu prcy i włściwości osobniczych prcownik. Mogą zistnieć przypdki, że rękwice ntywibrcyjne w dnej, konkretnej sytucji nie ogrniczą trnsmisji drgń w ogóle lub też ogrniczą ją jedynie w minimlnym stopniu. Ztem wybór rękwic njbrdziej skutecznych w dnych wrunkch z sortymentu rękwic pozytywnie ocenionych w świetle wymgń normy stnowi odrębny problem i wymg stosowni dodtkowych procedur, podobnie jk np. stosowni odpowiednich procedur wymg prwidłowy dobór do stnowisk prcy ochronników słuchu. Zsdy i szczegółową procedurę doboru rękwic ntywibrcyjnych do nrzędzi oprcowno w rmch relizcji

4 426 J. Koton Nr 5 Tbel I. Wykz rękwic ochronnych ntywibrcyjnych z certyfiktem, dostępnych n rynku polskim (stn kwiecień 2002 r.) Nzw Nr certyfiktu Producent Posidcz certyfiktu Dt wydni certyfiktu Dt wżności certyfiktu ORPEL AV 1 183/99 Spółdzielni Usług Techniczno- Hndlowych i Wdrożeń ORPEL ul. Lodow 101, Łódź Spółdzielni Usług Techniczno- Hndlowych i Wdrożeń ORPEL ul. Lodow 101, Łódź DECADE 364/2001 CHASE ERGONOMICS Inc. PO Box 92497, Albuquerque, Nouveu-mexiqueNM USA CONECTA Sp. z o.o. ul. Rydygier Wrszw VIBRAGUARD 594/2001 Ansell Edmont Wijngrdveld 34c 9300 Alst Belgium Ansell Edmont Wijngrdveld 34c 9300 Alst Belgium podjętego w Centrlnym Instytucie Ochrony Prcy zdni bdwczego (22). Uznno, że przy doborze rękwic do nrzędzi wibrcyjnych nleży wziąć pod uwgę, iż zgodnie z rozporządzeniem Ministr Prcy i Polityki Społecznej z dni 2 styczni 2001 r. (15) podstwą do oceny nrżeni prcowników n drgni mechniczne i do oceny ryzyk zwodowego związnego z tym nrżeniem jest wyznczon n stnowisku prcy wrtość sumy wektorowej wżonych przyspieszeń drgń trzech skłdowych kierunkowych x, y, z. Wyznczon sum wektorow chrkteryzując intensywność drgń generownych przez źródło, po uwzględnieniu czsu dziennej ekspozycji prcownik n te drgni, jest porównywn z ustlonymi ze względu n ochronę zdrowi wrtościmi dl tej sumy dopuszczlnymi. W przypdku drgń mechnicznych dziłjących n prcowników przez kończyny górne wrtości wżone przyspieszeni drgń w kierunkch x, y, z są mierzone n rękojeści nrzędzi. Zkłd się przy tym, że sygnł drgniowy rejestrowny w dnym kierunku n rękojeści nrzędzi jest trnsmitowny w cłości, bez żdnych zmin, do dłoni opertor, gdy obsługuje on to nrzędzie,,gołymi rękmi (bez rękwic), czyli że wrtość wżon przyspieszeni drgń n dłoni opertor jest tk sm jk wrtość wżon przyspieszeni drgń zmierzon n rękojeści nrzędzi. Po wprowdzeniu do ukłdu nrzędzie ręczne - ręk opertor wibroizolcji w postci rękwic ntywibrcyjnych, generowny przez nrzędzie sygnł drgniowy n drodze jego propgcji z rękojeści nrzędzi do dłoni opertor uleg określonym zminom. W konsekwencji sygnł n dłoni opertor różni się od sygnłu n rękojeści, przy czym wielkość i chrkter zmin zleżą od chrkteru widm sygnłu drgniowego, występującego n rękojeści dnego nrzędzi orz od włściwości tłumiąco-wibroizolcyjnych wprowdzonego środk ochrony. Pomij się n obecnym poziomie wiedzy wpływ n wielkość i chrkter zmin sygnłu drgniowego tkich czynników, jk: wywierne n nrzędzie siły ncisku i zcisku, wrunki środowiskowe, sposób operowni nrzędziem, przyjmown przez opertor postw przy prcy, cechy osobnicze opertor itp. N skutek zminy sygnłu drgń n dłoni opertor w stosunku do sygnłu drgń n rękojeść nrzędzi, wynikjącej z zstosowni środk ochrony, zmieni się też wrtość wżon przyspieszeni drgń n dłoni opertor w stosunku do wrtości wżonej przyspieszeni drgń zmierzonej n rękojeści. Ztem po wprowdzeniu między nrzędzie dłoń opertor środk ochrony, wrtości wżone przyspieszeni drgń n rękojeści nrzędzi i n dłoni opertor będą różne, różne więc będą tkże wrtości sumy wektorowej. Im mniejsz będzie wrtość sumy wektorowej przyspieszeń drgń n dłoni opertor obsługującego dne nrzędzie z zstosowniem środk ochrony w stosunku do wrtości sumy wektorowej przyspieszeń drgń wyznczonej n rękojeści tego nrzędzi, tym skuteczność tego środk w ogrniczeniu trnsmisji drgń do orgnizmu opertor będzie większ. Przyjęto ztem, że podstwową mirą skuteczności środk ochrony jest bezwymirowy wżony wskźnik skuteczności, określony jko stosunek sumy wektorowej wżonych przyspieszeń drgń wyznczonych n rękojeści nrzędzi (czyli n dłoni opertor prcującego bez zbezpieczeń) do sumy wektorowej wżonych przyspieszeń drgń wyznczonych n dłoni opertor obsługującego to nrzędzie z zstosowniem środk ochrony. w,r,s WSO w= [3] Wżony wskźnik skuteczności ochrony równy jedności ozncz, że zstosowny środek ochrony nie ogrnicz trnsmisji drgń z rękojeści do dłoni opertor w ogóle, czyli wpływ jego zstosowni jest żden. Wżony wskźnik skuteczności ochrony mniejszy od jedności ozncz, że zstosowny środek ochrony nie tylko nie ogrnicz trnsmisji drgń z rękojeści nrzędzi do dłoni o- pertor, le tę trnsmisję wzmcni. Wżony wskźnik skuteczności ochrony większy od jedności ozncz, że zstosowny środek ochrony ogrnicz trnsmisję drgń z rękojeści do dłoni opertor, ztem redukuje drgni wnikjące do orgnizmu opertor przez kończyny górne, czyli ogrnicz zwodowe ryzyko pojwieni się i rozwoju choroby wibrcyjnej. w,d,s

5 Nr 5 Profilktyk zespołu wibrcyjnego 427 Przy przyjętej jk wyżej definicji wżonego wskźnik skuteczności ochrony, rzeczywiście skuteczny przy prcy dnym nrzędziem jest tylko tki środek ochrony, dl którego wyznczony wskźnik jest większy od jedności, zś stopień redukcji drgń przez ochronę jest tym większy im większy jest ten wskźnik. Uwzględnijąc powyższe, dobór środk ochrony do prcy dnym nrzędziem, w celu ogrniczeni w mksymlnie możliwym stopniu ryzyk zwodowego pojwieni się i rozwoju zespołu wibrcyjnego, poleg n wyselekcjonowniu z sortymentu rękwic ntywibrcyjnych tkich, dl których wyznczony, wżony wskźnik skuteczności osiąg njwyższą wrtość. Przy opisie skuteczności rękwic ntywibrcyjnych w redukcji drgń trnsmitownych z dnego nrzędzi do dłoni opertor możn posłużyć się też mirą dodtkową, tj. bezwymirowym, liniowym wskźnikiem skuteczności ochrony. Wskźnik liniowy jest wyznczny głównie w celch informcyjnych jko ilorz sumy wektorowej niewżonych przyspieszeń drgń, zmierzonych n rękojeści nrzędzi przy użyciu filtru z liniową chrkterystyką częstotliwościową i sumy wektorowej niewżonych przyspieszeń drgń, wyznczonych n dłoni opertor obsługującego to nrzędzie z zstosowniem rękwic. lin,r,s WSO lin = [4] Podsumowując, skuteczność rękwic w ogrniczniu drgń przenoszonych z określonego nrzędzi do rąk jego o- pertor jest opisn przez dw wskźniki skuteczności ochrony wżony i liniowy, przy czym decydujące znczenie m wrtość wskźnik wżonego, któr powinn być jk njwiększ. Dodtkowo, dobierjąc rękwice do określonego nrzędzi, możn wspomgć się wskźnikiem liniowym przy zchowniu tej smej reguły im wrtość liczbow wskźnik liniowego jest większ tym wnoszon przez rękwice ochron jest lepsz. Sformułowne wyżej złożeni i ogólne zsdy doboru rękwic ntywibrcyjnych do nrzędzi stnowiły podstwę do oprcowni procedury szczegółowej (22), którą, wrz z przykłdmi zstosowń, opublikowno w temtycznym przewodniku (23). WYNIKI BADAÑ SKUTECZNOŒCI RÊKAWIC ANTYWIBRACYJNYCH I ICH OMÓWIENIE Ze względu n wciąż brdzo wąski sortyment rękwic uznnych z ntywibrcyjne, oprcown procedur doboru tkich rękwic do nrzędzi jest n rzie zncznie częściej wykorzystywn do oceny skuteczności dostępnych rękwic ntywibrcyjnych przy prcy różnymi nrzędzimi. Wyniki wykorzystni procedury do oceny skuteczności ochrony wnoszonej przez rękwice ntywibrcyjne ORPEL AV-1 przy ich zstosowniu do prcy wybrnymi nrzędzimi wibrcyjnymi zestwiono w tbeli II. lin,d,s W kolumnie 2 tbeli II wyszczególniono niektóre nrzędzi, spośród wielu przebdnych, dl których wyznczon n ich rękojeści sum wektorow przyspieszeń drgń, w,r,s, przekrczł wrtość 2, 8 m/s 2, czyli wrtość dl tej sumy dopuszczlną przy 8-godzinnej prcy nrzędziem w ciągu doby. Sumy wektorowe przyspieszeń drgń, w,r,s, wyznczone n rękojeści kżdego z wyszczególnionych nrzędzi (czyli n dłoni opertor prcującego nrzędziem bez rękwic) podno w kolumnie 3 omwinej tbeli, w kolumnie 4 podno dopuszczlne, ze względu n ochronę zdrowi, czsy prcy poszczególnymi nrzędzimi w ciągu zminy roboczej, t dop, w min, wyznczone wg wzoru [5]: 2,8 t dop= T w,r,s gdzie: 2,8 wrtość dopuszczln (NDN) dl drgń miejscowych ustlon dl 8-godzinnej ekspozycji (15), w m/s 2. w,r,s wrtość sumy wektorowej przyspieszeń drgń wyznczon w bdnich n rękojeści nrzędzi, w m/s 2. T czs odniesieni (480 minut). W kolumnie 5 tbeli II podno wrtości sumy wektorowej przyspieszeń drgń n dłoni opertor, w,d,s, obsługującego dne nrzędzie w rękwicch ntywibrcyjnych ORPEL AV-1, w kolumnie 6 wrtości wżonego wskźnik skuteczności ochrony, WSO W, wnoszonej przez rękwice ORPEL AV-1 przy prcy dnym nrzędziem, w kolumnie 7 dopuszczlne, w ciągu zminy roboczej, czsy prcy poszczególnymi nrzędzimi w rękwicch ORPEL AV-1, czyli z uwzględnieniem wnoszonej przez te rękwice redukcji drgń. Wyniki bdń przedstwione w tbeli II wskzują, że rękwice ntywibrcyjne ORPEL AV-1 we wszystkich prezentownych przypdkch powodują ogrniczenie drgń przenoszonych z rękojeści nrzędzi do rąk jego opertor. Uwzględnijąc, że zgodnie z przyjętymi zsdmi (24,25,26) wielkość ryzyk zwodowego wynikjącego z nrżeni n drgni zleży od stosunku wrtości sumy wektorowej przyspieszeń drgń występujących n dłoni opertor do wrtości dl tej sumy dopuszczlnej (NDN), ogrniczenie drgń n dłoni opertor n skutek stosowni rękwic to zwsze zmniejszenie ryzyk zwodowego, do oceny którego, zgodnie z rozporządzeniem Ministr Prcy i Polityki Socjlnej z dni 26 wrześni 1997 r. w sprwie ogólnych przepisów bezpieczeństw (27), jest obowiązny kżdy prcodwc. Uwzględnijąc pondto, że ryzyko zwodowe powinno pozostwć n poziomie dopuszczlnym (drgni n dłoni opertor po uwzględnieniu czsu dziennej ekspozycji n ten czynnik nie powinny przekrczć ustlonych dl drgń wrtości dopuszczlnych) nleży jednk stwierdzić, że rękwice ORPEL AV-1 nie we wszystkich przypdkch ogrniczją drgni n tyle wystrczjąco, by uznć, że prc nrzędziem w tych rękwicch nie stwrz zgrożeni dl zdrowi jego obsługi. Sytucj tk m miejsce np. przy pr- 2 [5]

6 428 J. Koton Nr 5 Tbel II. Wyniki bdń drgń wytwrznych n dłoni opertorów niektórych nrzędzi wibrcyjnych przy ich obsłudze bez rękwic i w rękwicch ntywibrcyjnych Lp Nrzędzie Młotek pneumtyczny MS13-A Młotek pneumtyczny MS16-A Młotek pneumtyczny PL 1534 Młotek pneumtyczny PL 2534 Obsług nrzędzi bez rękwic w,r,s m/s 2 t dop min Obsług nrzędzi w rękwicch ORPEL AV-1 w,d,s t WSO dop m/s 2 w min 9, ,32 1, , ,57 1, , ,66 1, , ,88 1, Pilrk splinow ALPINA 21,31 prc powinn być zbronion 12,97 1,64 prc powinn być zbronion 6 Pilrk splinow OLEO MAC 15,56 prc powinn być zbronion 9,28 1, Pilrk elektryczn PIRO 5, ,13 1, Szlifierk elektryczn ELTOS 11,35 prc powinn być zbronion 7,45 1, Szlifierk elektryczn BOSCH Wiertrk elektryczn GSB 18 2RE BOSCH Wiertrk elektryczn GBH 2 24DSR BOSCH 4, ,37 1,87 bez ogrniczeń 3, ,61 1,24 bez ogrniczeń 10, ,63 1,54 86 cy pilrką splinową ALPINA, gdzie n skutek stosowni rękwic ORPEL AV-1 drgni n dłoni opertor zostły ogrniczone z 21,31 m/s 2 do 12,97 m/s 2, mimo tego ryzyko zwodowe wynikjące z nrżeni n drgni pozostje n poziomie niedopuszczlnym. N podstwie dnych zwrtych w tbeli II możn też stwierdzić, że wrtość wżonego wskźnik skuteczności ochrony WSO W wyznczonego dl poszczególnych, prezentownych 11 ukłdów dne nrzędzie rękwic ORPEL AV-1 jest zróżnicown; zwier się w przedzile 1,22 ( dl młotk pneumtycznego MS16-A) do 1,87 (dl szlifierki e- lektrycznej BOSCH). Potwierdz to, że skuteczność ochrony przed drgnimi wnoszonej przez te sme rękwice ntywibrcyjne przy ich zstosowniu do prcy różnymi nrzędzimi jest różn. Możn domniemywć, że w przypdkch stwierdzeni niewielkiej skuteczności dnych rękwic przy prcy dnym nrzędziem, do nrzędzi tego nleżłoby dobrć rękwice inne, brdziej odpowiednie do generownego przez to nrzędzie widm drgń. OMÓWIENIE Wielu bdczy odnosi się wciąż z rezerwą do korzyści wynikjących ze stosowni rękwic ntywibrcyjnych. Wynik to w dużej mierze z niewielkiej, jk dotąd, liczby udokumentownych bdń, które jednozncznie potwierdzją skuteczność rękwic ntywibrcyjnych w ochronie przed drgnimi. Przyczyną tego jest z kolei m. in. stosunkowo krótki okres od ustnowieni normy EN ISO 10819: 1996 (17), w której zdefiniowno metodę bdń rękwic przeznczonych do ochrony przed drgnimi i kryteri ich oceny. Rękwice ntywibrcyjne, w rozumieniu ustnowionej normy (17), są ztem środkiem ochrony indywidulnej stosownym od niedwn. Pondto wyżej wymienion norm ukierunkowuje bdni n określnie włściwości rękwic celem ich porównni z ustlonymi dl rękwic ntywibrcyjnych wymgnimi, ntomist oczekiwnym wynikiem stosowni normy jest głównie eliminownie z użytkowni rękwic niespełnijących wymgń, nie zś określnie skuteczności rękwic sklsyfikownych jko ntywibrcyjne (28). I rzeczywiście, prowdzone w wielu krjch bdni rękwic n zgodność z przedmiotową normą (18 20, 29 33) stnowiły podstwę do wycofni z rynków znkomitej większości wzorów rękwic, sprzedwnych jko ntywibrcyjne. Bdni tkie zpobiegją również wprowdzniu n rynki nowych wzorów rękwic, które nie spełniją ustlonych wymgń. Stąd też sortyment rękwic ntywibr-

7 Nr 5 Profilktyk zespołu wibrcyjnego 429 cyjnych, w porównniu n przykłd do ochronników słuchu, jest brdzo wąski. W Polsce liczb certyfikownych ochronników słuchu przekrcz 100, certyfikownych wzorów rękwic ntywibrcyjnych jest dotychczs 3. Podobn sytucj występuje też w innych krjch. Mł liczb wzorów rękwic rzeczywiście ntywibrcyjnych w świetle ustlonych wymgń nie sprzyj prowdzeniu n szeroką sklę bdń porównwczych z punktu widzeni skuteczności tych wzorów w ochronie przed drgnimi generownymi przez różne nrzędzi. Ogrnicz też możliwości doboru odpowiednich rękwic do konkretnych nrzędzi czy ich typów, ztem oprcowne procedury doboru (19,22,23) mją n rzie ogrniczone zstosownie. Niemniej jednk przeprowdzone dotąd bdni nd skutecznością rękwic, w tym z wykorzystniem procedur ich doboru do nrzędzi, wskzują, że rękwice ntywibrcyjne w wielu przypdkch redukują drgni przenoszone z nrzędzi wibrcyjnych n dłonie ich opertorów (19,22,23,29,32,34). Kżd redukcj drgń to zwsze ogrniczenie ryzyk zwodowego pojwieni się i rozwoju zespołu wibrcyjnego, choć ryzyko to nie zwsze zostje ogrniczone do poziomu dopuszczlnego ze względu n ochronę zdrowi. Niewielkie ogrniczenie ryzyk w wyniku stosowni rękwic dotyczy głównie nrzędzi generujących drgni o dużej intensywności w zkresie częstotliwości niskich, poniżej 50 Hz (19,22,23,29,35,36). Zncznie większą skuteczność rękwic ntywibrcyjnych w ochronie przed oddziływniem drgń stwierdz się przy ich stosowniu do prc nrzędzimi, które wytwrzją dominujące drgni w zkresie częstotliwości powyżej 50 Hz (np. pilrki łńcuchowe, szlifierki, wiertrki). Uwzględnijąc, że drgni mechniczne o niskich częstotliwościch, tj. te poniżej 50 Hz, są odpowiedzilne głównie z występownie postci kostno-stwowej zespołu wibrcyjnego, drgni o częstotliwościch wyższych z postć nczyniowo-nerwową, nleży uznć iż rękwice ntywibrcyjne mogą ogrniczć ryzyko pojwieni się u opertorów postci nczyniowej. Mjąc z kolei n uwdze, że postć nczyniow jest postcią njbrdziej rozpowszechnioną, nleży uznć, że rękwice ntywibrcyjne odgrywją określoną rolę w profilktyce zespołu wibrcyjnego. Potwierdzeniem tego są dne sttystyczne z lt zebrne w tbeli III, dotyczące liczby zrejestrownych w Polsce zchorowń w wyniku zwodowej ekspozycji n drgni miejscowe. N podstwie dnych przedstwionych w tbeli III możn uznć z prwdopodobne, że sukcesywnie mlejąc od 1996 r. liczb nowych przypdków zespołu wibrcyjnego, zwłszcz jego postci nczyniowonerwowej, to między innymi wynik wprowdzeni do stosowni około pr rękwic ntywibrcyjnych, które przed 1996 r. nie były stosowne. Liczbę rękwic ntywibrcyjnych wprowdzonych do użytkowni ustlono n podstwie dnych o sprzedży pozysknych od producentów tych wyrobów. Korzystny wpływ stosowni rękwic ntywibrcyjnych przy ekspozycji n drgni zostł również wykzny przez Stevenson, Corbishley' i Wrd (37). W przeprowdzonym eksperymencie mierzono czsowe przesunięcie progu czuci wibrcji (Temporry Threshold Shift TTS) u 23 osób obsługujących nrzędzi wibrcyjne gołymi rękmi orz w rękwicch ntywibrcyjnych. Bdni przeprowdzono dl dwóch częstotliwości: 31,5 Hz i 125 Hz, zrz po ekspozycji n drgni. Stwierdzono, że złożenie rękwicy co prwd nie eliminuje TTS, le zncząco tę wielkość redukuje w obu rękch przy częstotliwości 125 Hz i w ręce lewej przy częstotliwości 31,5 Hz. Uznno, że wskzuje to, iż energi drgń n drodze trnsmisji z nrzędzi wibrcyjnych do rąk opertorów jest przez rękwice wytłumin. Jednocześnie podkreślono, że eksperyment dotyczył krótkotrwłych ekspozycji n drgni, jego wyników nie możn bezpośrednio odnosić do ekspozycji długotrwłych, z jkimi mmy do czynieni w prktyce. Tym niemniej uznno, że wyniki pomirów czsowego przesunięci progu czuci wibrcji mogą być wskźnikiem skuteczności rękwic ntywibrcyjnych w ogrniczniu energii drgń przenoszonej do rąk prcowników. Kolejnym dowodem n ochronne dziłnie rękwic ntywibrcyjnych są też wyniki bdń przeprowdzonych w CIOP przez Mrszłek i Kowlskiego (38). Celem tych bdń było określenie zmin w krążeniu obwodowym w wyniku krótkotrwłego dziłni wibrcji n rękę nieosłoniętą i rękę chronioną rękwicą ntywibrcyjną. Bdni przeprowdzono u pięciu mężczyzn mierząc w sposób ciągły skórny przepływ krwi n opuszkch środkowych plców obu rąk w trkcie cłego eksperymentu. Eksperyment obejmowł nstępujące fzy: 5-minutow ekspozycj n drgni 15 mi- Tbel III. Dne sttystyczne dotyczące zespołu wibrcyjnego w ltch w Polsce (2 6) Rok Udził zespołu wibrcyjnego we wszystkich orzeczonych chorobch zwodowych % Zespół wibrcyjny liczb nowych przypdków Ogółem Zburzeni nczyniowo-nerwowe Zburzeni kostno-stwowe , , , , , Inne Orientcyjn liczb pr rękwic ntywibrcyjnych wprowdzonych do użytkowni

8 430 J. Koton Nr 5 nutowy spoczynek test oziębieniowy dl obu rąk w wodzie o temperturze 14 o C trwjący 10 minut 20-minutowy spoczynek. Bdni prowdzono w dwóch wrintch: przy ekspozycji n drgni bez rękwic ntywibrcyjnych orz w rękwicch. Odniesieniem w bdnich były wyniki pomirów skórnego przepływu krwi przeprowdzone w identycznych wrunkch, le z pominięciem fzy ekspozycji n drgni. Wykzno brk zmin skórnego przepływu krwi u mężczyzn eksponownych n drgni w rękwicch ntywibrcyjnych w stosunku do skórnego przepływu krwi u tych mężczyzn nie eksponownych n drgni, stwierdzono ntomist wyrźne zminy przepływu krwi w obu dłonich u mężczyzn eksponownych n drgni bez rękwic. Uznno, że zobserwowne rekcje fizjologiczne wskzują n ochronne dziłnie rękwic ntywibrcyjnych orz stwierdzono, że pomir poziomu skórnego przepływu krwi po ekspozycji n drgni może być użyteczną metodą do oceny skuteczności rękwic ntywibrcyjnych w ochronie przed drgnimi. PODSUMOWANIE N podstwie wyników bdń przeprowdzonych w Centrlnym Instytucie Ochrony Prcy nd skutecznością rękwic ntywibrcyjnych w ochronie przed drgnimi orz uwzględnijąc inne doniesieni literturowe z tego zkresu nleży uznć, że rękwice ntywibrcyjne są środkiem niewątpliwie pomocnym w profilktyce zespołu wibrcyjnego. Ich profilktyczne dziłnie dotyczy zwłszcz niekorzystnych zmin w ukłdzie nczyniowym kończyn górnych, objwijących się npdowym blednięciem plców rąk, będących nstępstwem użytkowni nrzędzi wibrcyjnych, które generują drgni o stosunkowo wysokich częstotliwościch. Rękwice ntywibrcyjne, oprócz tego że tłumią drgni, zbezpieczją też ręce przed niską temperturą i wilgocią, które to czynniki potęgują skutki dziłni drgń, skrcjąc okres ltencji zespołu wibrcyjnego i przyspieszjąc jego rozwój. W celu ogrniczeni w możliwie njwiększym stopniu ryzyk zwodowego wynikjącego z ekspozycji n drgni miejscowe, rękwice ntywibrcyjne powinny być dobierne do widm drgń wytwrznego przez nrzędzi czy ich typy. Aktulnie dobór włściwych rękwic ntywibrcyjnych do nrzędzi jest utrudniony ze względu n wciąż brdzo wąski sortyment tych środków ochrony indywidulnej. Wskzne jest ztem poszukiwnie nowych rozwiązń rękwic ntywibrcyjnych celem zwiększeni możliwości ich doboru. Prce w tym kierunku są prowdzone w wielu ośrodkch bdwczych, w tym tkże w CIOP. Nleży jednk podkreślić, że njwłściwszą metodą w profilktyce zespołu wibrcyjnego, zlecną w pierwszej kolejności, jest ogrnicznie drgń u źródł ich powstwni, rękwice ntywibrcyjne nleży stosowć jko techniczny środek wspomgjący. Oczywiste jest również, że njlepsze rezultty w zpobiegniu skutkom dziłni drgń możn osiągnąć stosując kilk metod prewencji jednocześnie. PIŚMIENNICTWO 1. Hrzin B.: Drgni mechniczne dokumentcj proponownych wrtości dopuszczlnych nrżeni zwodowego. Podst. Met. Oceny Środow. Pr. 2001, 27, 1, Ocen stnu bezpieczeństw i higieny prcy w 1996 r. Ministerstwo Prcy i Polityki Socjlnej, Wrszw Ocen stnu bezpieczeństw i higieny prcy w 1997 r. Ministerstwo Prcy i Polityki Socjlnej, Wrszw Ocen stnu bezpieczeństw i higieny prcy w 1998 r. Ministerstwo Prcy i Polityki Socjlnej, Wrszw Ocen stnu bezpieczeństw i higieny prcy w 1999 r. Ministerstwo Prcy i Polityki Społecznej, Wrszw Ocen stnu bezpieczeństw i higieny prcy w 2000 r. Ministerstwo Prcy i Polityki Społecznej, Wrszw Jetzer T.C.: Hnd-Arm Vibrtion Protection Observtions on Present Sttus in the USA. Proceedings of the 6th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, mj, 1992, Bonn, Federl Republic of Germny. HVBG-BIA, Bonn 1992, ss McCig R.H.: Helth Surveillnce for the Effects of Hnd-Trnsmitted Vibrtion in the United Kingdom. Proceedings of the 6th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, mj, 1992, Bonn, Federl Republic of Germny. HVBG-BIA, Bonn 1992, ss Gemme G.: Vibrtion-induced white fingers: knowledge deficits. Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Ume, Sweden. Ntionl Institute for Working Life, Soln 1998, ss Bovenzi M.: Epidemiologic spects of the exposure-response reltionship in the hnd-rm vibrtion syndrome. Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Crlstedt-Duke B., Nilsson B.Y., Swerup C., Soderstrom A.M., Kolmodin-Hedmn B.: Vibrtion syndrome mong Swedish workers: follow-up study from Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Ume, Sweden. Ntionl Institute for Working Life, Soln 1998, ss Miyshit K., Tomid K., Moriok I., Sski T., Iwt H.: Helth surveillnce of forestry workers exposed to hnd-rm vibrtion in Wkym from 1974 to Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Ume, Sweden. Ntionl Institute for Working Life, Soln 1998, ss Dundurs J.: Hnd-rm vibrtion disese in Ltvi. Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 June 1998, Urbn P., Luks E.: Occuptionl diseses due to hnd-rm vibrtion in the Czech Republic in the yer Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Rozporządzenie Ministr Prcy i Polityki Społecznej z dni 2 styczni 2001 r. zmienijące rozporządzenie w sprwie njwyższych dopuszczlnych stężeń i ntężeń czynników szkodliwych dl zdrowi w środowisku prcy. DzU. nr 4, poz. 36, 2001

9 Nr 5 Profilktyk zespołu wibrcyjnego Rozporządzeni Ministr Prcy i Polityki Socjlnej z dni 17 czerwc 1998 r. w sprwie njwyższych dopuszczlnych stężeń i ntężeń czynników szkodliwych dl zdrowi w środowisku prcy. DzU, nr 79, poz. 513, EN ISO 10819: 1996 Mechnicl vibrtion nd shock - Hnd-rm vibrtion Method for the mesurement nd evlution of the vibrtion trnsmissibility of gloves t the plm of the hnd (PN EN ISO 10819: 2000 Drgni i wstrząsy mechniczne Drgni oddziłujące n orgnizm człowiek przez kończyny górne Metod pomiru i oceny współczynnik przenoszeni drgń przez rękwice n dłoń opertor). 18. Koton J., Kowlski P., Szop J.: Hnd-rm vibrtion protection Testing nd evluting gloves offered s ntivibrtion gloves on the Polish mrket. Proceedings of the Inter-Noise 96, 30 lipc 2 sierpni 1996, Liverpool, UK. F Alison Hill Roy Lwrence, Book 1996, 4, Griffin M.J.: Evluting the effectiveness of gloves in reducing the hzrds of hnd-trnsmitted vibrtion. Occup. Environ. Med. 1998, 55, 5, Voss P.: Protection from hnd-rm vibrtion by the use of gloves: possibility or frud. Proceedings of the Inter-Noise 96, 30 lipc 2 sierpni 1996, Liverpool, UK. F Alison Hill Roy Lwrence, Book 1996, 4, Griffin M.J.: Stndrds for the evlution of hnd-trnsmitted vibrtion nd the prevention of dverse effects. Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Koton J., Kowlski P., Szop J., Tdzik P.: Dobór mteriłów tłumiących i rękwic ochronnych do ogrniczni drgń oddziłujących n prcowników w celu profilktyki choroby wibrcyjnej. Sprwozdni z relizcji zdni bdwczego nr Centrlny Instytut Ochrony Prcy, Wrszw 1998 (etp 1), 1999 (etp 2), 2000 (etp 3). 23. Koton J., Kowlski P., Szop J., Tdzik P.: Dobór środków ochrony indywidulnej w profilktyce zespołu wibrcyjnego przewodnik. Centrlny Instytut Ochrony Prcy, Wrszw PN N 18002:2000: Systemy zrządzni bezpieczeństwem i higieną prcy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyk zwodowego. 25. Koton J., Szop J.: Drgni mechniczne. W: Zwiesk W.M. [red.]. Ocen ryzyk zwodowego podstwy metodyczne. Centrlny Instytut Ochrony Prcy, Wrszw Koton J.: Drgni mechniczne. W: Augustyńsk D., Pośnik M. [red.]. Czynniki szkodliwe w środowisku prcy wrtości dopuszczlne. Centrlny Instytut Ochrony Prcy, Wrszw Rozporządzenie Ministr Prcy i Polityki Socjlnej z dni 26 wrześni 1997 r. w sprwie ogólnych przepisów bezpieczeństw. DzU. nr 129, poz. 844, Voss P.: Mesurement of vibrtion isoltion of gloves nd resilient mterils. Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd- Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Ume, Sweden. Ntionl Institute for Working Life, Soln 1998, ss Brereton P.: Progress in persuding British industry tht effective mngement of exposure to hnd-rm vibrtion results in good helth nd good business. Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Ume, Sweden. Ntionl Institute for Working Life, Soln 1998, ss Reynolds D. D., Stein J.K.: Evlution of the test procedures for the testing of ntivibrtion gloves per ISO Stndrd Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Ume, Sweden. Ntionl Institute for Working Life, Soln 1998, ss Xio J., Zheng F.: Mesurement nd evlution of ttenution effectiveness of ntivibrtion gloves. Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Hewitt S.M.: Development of test fcility for nti-vibrtion gloves. HSL Finl Report No. NV/96/17, Buxton, UK Koton J., Kowlski P., Szop J.: Rękwice ntywibrcyjne metod bdń i kryteri oceny. Bezp. Pr.1997, 3, Reynolds D.D., Jetzer T.: Use of ir bldder technology to solve hnd tool vibrtion problems. Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 cyerwc 1998, Ume, Sweden. Ntionl Institute for Working Life, Soln 1998, ss Ledesm J., Cceres-Armendriz P., Perez-Solno M.J., Dominguez F., Ruiz-Figuero J.: Hnd-rm vibrtion: Technicl nd medicl prevention. Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd- Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Ume, Sweden. Ntionl Institute for Working Life, Soln 1998, ss Gerhrdsson L., Blogh I., Hmbert P.A., Hjortsberg U., Krlsson J.E., Lundborg G.: Vsculr nd nerve dmges t exposure to vibrting tools relted to the norm 5349, ppendix A. Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Stevenson A., Corbishley P., Wrd T.: The use of temporry threshold shifts in vibrtion perception s model to ssess the effectiveness of nti-vibrtion gloves. Proceedings of the 8th Interntionl Conference on Hnd-Arm Vibrtion, 9 12 czerwc 1998, Ume, Sweden. Ntionl Institute for Working Life, Soln 1998, ss Mrszłek A., Kowlski P.: Zstosownie pomiru skórnego przepływu krwi rąk do oceny skuteczności ochronnej rękwic ntywibrcyjnych. Med. Pr. 2002, 3, Adres utorki: Czernikowsk 16, Wrszw, e-mil: jokot@ciop.pl Ndesłno: Ztwierdzono: