Rynek nieruchomości magazynowych. Market Insights Polish Industrial Market Insight 2015 Warszawa Strefa 1 Colliers International

Transkrypt

1 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights Polish Industrial Market Insight 2015 Warszawa Strefa 1 Colliers International

2 Spis treści Warszawa Strefa I... 3 Warszawa Strefa II i III...8 Górny Śląsk Polska Centralna Poznań Wrocław Trójmiasto...33 Kraków Bydgoszcz i Toruń Szczecin Wynagrodzenia w branży Kontakty Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017

3 Odległości do granic Polski z Warszawy Warszawa Strefa I Podsumowanie roku 2016 Warszawa leży w woj. mazowieckim, w środkowo-wschodniej części Polski. Województwo zajmuje 1. miejsce pod względem wysokości regionalnego PKB w kraju. Największe miasto i stolica Polski, jest jednym z najważniejszych ośrodków gospodarczych oraz kulturalno-akademickich. Obszar metropolitalny Warszawy liczy około 3,8 mln mieszkańców. Rynek magazynowy Warszawy (3,1 mln m 2 ) podzielony jest na trzy strefy. Strefa I jest najmniejszą z nich zasoby osiągnęły w 2016 roku poziom 567 tys. m 2. Jej zasięg wynosi ok. 15 km od centrum Warszawy i obejmuje obszar administracyjny miasta. W kontekście magazynowym są to głównie poprzemysłowe dzielnice miasta, a także okolice lotniska. > Największa koncentracja powierzchni magazynowych występuje w okolicach Lotniska Chopina (dzielnica Włochy) oraz dzielnic Ursus i Żerań. > Lotniczy i kolejowy terminal cargo znajdują się w odległości 10 km od centrum Warszawy. POPULACJA * STOPA BEZROBOCIA 2,8% > Autostrada A2 łączy Warszawę z Łodzią (130 km) i Poznaniem (310 km) ,90 PLN PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO * dane dla m.st. Warszawy Źródło: Colliers International, Advisory Group TEST Human Resources na podstawie danych GUS, marzec Polish Industrial Market Insight 2015 Warszawa Strefa 1 Colliers International

4 Demografia Warszawa to największe pod względem liczby ludności miasto w Polsce. Większość pracujących mieszkańców województwa zatrudnionych jest w sektorze usług (65,7%) oraz w przemyśle (22,2%). > Ludność w wieku produkcyjnym w województwie stanowi 61,4% (Warszawa 60,0%) populacji. > Wśród aktywnych zawodowo w woj. mazowieckim przeważają mieszkańcy z wykształceniem wyższym. > Najwyższa stopa bezrobocia w województwie jest wśród osób z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niższym (13,5%), najniższa wśród mieszkańców z wykształceniem wyższym (3,6%). Warszawa jest ważnym ośrodkiem akademickim i kulturalnym. W mieście znajduje się 76 szkół wyższych (102 w województwie) Absolwenci i uczniowie wg typu szkół w 2015 r Uniwersytety Wyższe szkoły techniczne Źródło: Colliers International na podstawie danych GUS, marzec Zasadnicze szkoły zawodowe Uczniowie Absolwenci Technika > Około 243,3 tys. studentów ogółem w Warszawie. > Ponad 58,9 tys. absolwentów w 2015 r. > 24,5% studentów na uniwersytetach, 16,2% na uczelniach technicznych. > 17,4 tys. uczniów w technikach. 100% 80% Znajomość języków obcych wśród absolwentów na poziomie minimum średnim (B1) w województwie mazowieckim w 2015 r. 82,8% Specjalne Strefy Ekonomiczne W okolicy Warszawy tereny inwestycyjne oferuje Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna. Zaletami strefy są dostępność wysoko wykwalifikowanej kadry, zaangażowanie w klastry ICT oraz lokalizacja. 60% 40% 20% 0% 10,2% 9,7% 3,7% 2,7% 1,5% > Łączna powierzchnia strefy wynosi około ha. > W sumie 206 wydanych zezwoleń na prowadzenie działalności na terenie SSE. Infrastruktura Przez Warszawę przebiega 20 dróg ponadpowiatowych i około 40 linii kolejowych. Miasto jest głównym węzłem transportowym regionu. > Autostrada A2 łączy Warszawę z Łodzią (130 km) oraz Poznaniem (310km), A1/A2 łączy stolicę z Gdańskiem (420 km). > 260 km planowanych dróg ekspresowych i 15 km planowanych autostrad w województwie. Źródło: Dane Advisory Group TEST Human Resources 2015, na próbie obserwacji, osoby w wieku lat, z tytułem co najmniej licencjata Drogi w województwie mazowieckim (km) Stan obecny Planowane do 2025 Ogółem brak danych Ekspresowe Autostrady Lotnisko Cargo Dworzec Cargo Źródło: Colliers International na podstawie danych GDDKiA, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017

5 Podaż i pustostany W 2016 r. podaż na rynku warszawskiej Strefy I wzrosła o ok. 7,7 tys. m². Całkowite zasoby powierzchni magazynowej w Strefie I osiągnęły poziom 566,8 tys. m 2. > W Strefie I do użytku oddane zostały dwa budynki w ramach jednego projektu Ideal Idea Park IV o łącznej powierzchni około 7,7 tys. m² Podaż i wskaźnik pustostanów w 2016 r. m 2 Podaż Wskaźnik pustostanów 15% 10% 5% 0% > Obecnie powstają dwa kolejne budynki projektu Ideal Idea Park IV (7,7 tys. m²) oraz kolejny budynek Diamond Business Park Ursus (14,6 tys. m²). > Aktualne zasoby powierzchni magazynowej na całym rynku warszawskim wynoszą 3,1 mln m². Wskaźnik pustostanów w Strefie I spadł w porównaniu do analogicznego okresu 2015 r. o 1,4 p.p. i na koniec 2016 r. wyniósł 6,8%. Popyt W 2016 r. umowy podpisane w obrębie warszawskiej Strefy I odpowiadały za 14% całkowitej wynajętej powierzchni magazynowej na rynku warszawskim. Największą część popytu w Strefie I stanowiły nowe umowy (60,9%). Struktura umów 2016 r. 6% 33% 61% Nowe umowy Renegocjacje Ekspansje > 125,9 tys. m² wynajętej powierzchni w 2016 r. > 71 podpisanych umów. Sektory Na rynku warszawskiej Strefy I występuje duże zróżnicowanie typów prowadzonej działalności. Wybrane transakcje: > 24 tys. m² wynajętych w Distribution Park Annopol przez ABC Data S.A. (dystrybucja sprzętu IT, RTV i AGD). > 5,9 tys. m 2 w sektorze handlu detalicznego Euro Net w Manhattan Distribution Center. > 4 tys. m 2 w sektorze 3PL DSV w parku Hillwood Warszawa. Czynsze Stawki czynszu efektywnego za nowoczesne powierzchnie magazynowe w warszawskiej Strefie I utrzymywały podobny poziom przez cały 2016 r. Czynsze są nadal najwyższe w porównaniu do pozostałych rynków w Polsce. Struktura najmu główne sektory w 2016 r. 5,5 4,5 3,5 2,5 1,5 10% 5% 0% Przemysł farmaceutyczny Automotive FMCG 3PL Handel detaliczny Czynsze efektywne w 2016 r. (EUR/m 2 ) > Wysokość czynszu efektywnego w Warszawie na koniec 2016 r. oscylowała w przedziale 3,5-4,8 EUR/m². 5 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017

6 Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku Na rynku przeważają deweloperzy z zagranicznym kapitałem. W 2016 r. na rynek dostarczono dwa budynki w ramach parku Ideal Idea zlokalizowanego w pobliżu lotniska Chopina. Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku warszawskiej strefy I, IV kw r. > Najwięksi deweloperzy i inwestorzy pod względem istniejącej powierzchni ogółem to Hines (17%), Prologis (17%), CBRE GI (15%), SEGRO (8%). 17% 17% 15% 8% 42% > Przez ostatnie 5 lat na rynku najbardziej aktywnymi firmami były CBRE Global Investors, White Star (dawniej AIG/Lincoln), Ideal Idea i Hines. Hines Prologis CBRE Global Investors SEGRO Inni Prognozy Podaż Popyt Pustostany Czynsze 6 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017

7 Warszawa Strefa I Parki Magazynowe 1. Diamond Business Park Ursus 13. Platan Park I & II 2. Ursus Logistic Center 14. Bokserska Office & Distribution Centre 3. Ideal Idea Park IV 15. Kolmet 4. Ideal Distribution Park 16. Norblin Industrial Park 5. Airport House 17. Distribution Park Żerań 6. Krakowska Distribution Center 18. Distribution Park Annopol 7. Warsaw Distribution Center 19. Prologis Park Warsaw-Żerań 8. Distribution Park Okęcie 20. SEGRO Business Park Warsaw, Żerań 9. Manhattan Distribution Center 21. Wenecka Logistics & Distribution Center 10. Space Distribution Center 22. Metropol Park Jagiellońska 11. Gate One Business Park 23. Prologis Park Warsaw II 12. Łopuszańska Business Park 24. City Point 7 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Warszawa Strefa II i III Colliers International

8 Warszawa Strefa II i III Odległości do granic Polski z Warszawy Podsumowanie roku 2016 Warszawa leży w woj. Mazowieckim, w środkowo-wschodniej części Polski. Województwo zajmuje 1. miejsce pod względem wysokości regionalnego PKB w kraju. Największe miasto i stolica Polski, jest jednym z najważniejszych ośrodków gospodarczych oraz kulturalno-akademickich. Obszar metropolitalny Warszawy liczy około 3,8 mln mieszkańców. Warszawski rynek magazynowy (3,1 mln m 2 ) podzielony jest na trzy strefy. Strefy II i III obejmują zasięgiem obszary odpowiednio od 15 km do 30 km i od 30 km do 60 km od centrum Warszawy. W strefie II zlokalizowane są m.in. Błonie, Pruszków, Piaseczno, Janki i Nadarzyn, w III: Sochaczew, Mszczonów oraz Teresin. Powierzchnia magazynowa zlokalizowana w Strefie II odpowiada za ponad 66% całkowitej istniejącej powierzchni na rynku warszawskim (2,05 mln m 2 ), natomiast w III znajduje się ponad 15% magazynowych zasobów stolicy (489 tys. m 2 ). > Największa koncentracja powierzchni magazynowych występuje w okolicach Błonia i Pruszkowa (Strefa II). > Lotniczy i kolejowy terminal cargo znajdują się w odległości 10 km od centrum Warszawy. > Autostrada A2 łączy Warszawę z Łodzią (130 km) i Poznaniem (310 km). POPULACJA * STOPA BEZROBOCIA 5,1%* 4 874,35* PLN PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO *Zagregowane dane dla podregionów: Miasto Warszawa, Warszawski-Wschodni oraz Warszawski-Zachodni Źródło: Colliers International, Advisory Group TEST Human Resources na podstawie danych GUS, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Warszawa Strefa II i III Colliers International

9 Demografia Warszawa to pierwsze pod względem liczby ludności miasto w Polsce. Większość pracujących mieszkańców województwa zatrudnionych jest w sektorze usług (65,7%) oraz w przemyśle (22,2%). > Ludność w wieku produkcyjnym w województwie stanowi 61,4% populacji (Warszawa 60%). > Wśród aktywnych zawodowo w woj. mazowieckim przeważają mieszkańcy z wykształceniem wyższym. > Najwyższa stopa bezrobocia w województwie jest wśród osób z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niższym (13,5%), najniższa wśród mieszkańców z wykształceniem wyższym (3,6%). Warszawa jest ważnym ośrodkiem akademickim i kulturalnym. W mieście znajduje się 76 szkół wyższych (102 w województwie) Absolwenci i uczniowie wg typu szkół w 2015 r. * Uniwersytety Wyższe szkoły techniczne Źródło: Colliers International na podstawie danych GUS, marzec Zasadnicze szkoły zawodowe Uczniowie Absolwenci Technika > Około 243,3 tys. studentów ogółem w Warszawie. > Ponad 58,9 tys. absolwentów w 2015 r. > 24,5% studentów na uniwersytetach, 16,2% na uczelniach technicznych. > 31,6 tys. uczniów w technikach w analizowanych podregionach. Specjalne Strefy Ekonomiczne W okolicy Warszawy tereny inwestycyjne oferuje Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna. Zaletami strefy są dostępność wysoko wykwalifikowanej kadry, zaangażowanie w klastry ICT oraz lokalizacja. 100% 80% 60% 40% 20% 0% Znajomość języków obcych wśród absolwentów na poziomie minimum średnim (B1) w województwie mazowieckim w 2015 r. 82,8% 10,2% 9,7% 3,7% 2,7% 1,5% > Łączna powierzchnia strefy wynosi około ha. > W sumie 206 wydanych zezwoleń na prowadzenie działalności na terenie SSE. Infrastruktura Przez Warszawę przebiega 20 dróg ponadpowiatowych i około 40 linii kolejowych. Miasto jest głównym węzłem transportowym regionu. > Autostrada A2 łączy Warszawę z Łodzią (130 km) oraz Poznaniem (310 km), A1/A2 łączy stolicę z Gdańskiem (420 km). > 260 km planowanych dróg ekspresowych i 15 km autostrad w województwie mazowieckim. Źródło: Dane Advisory Group TEST Human Resources 2015, na próbie obserwacji, osoby w wieku lat, z tytułem co najmniej licencjata Drogi w województwie mazowieckim (km) Stan obecny Planowane do 2025 Ogółem brak danych Ekspresowe Autostrady Lotnisko Cargo Dworzec Cargo Źródło: Colliers International na podstawie danych GDDKiA, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Warszawa Strefa II i III Colliers International

10 Podaż i pustostany W 2016 r. podaż na rynku warszawskiej Strefy II wzrosła o 218,9 tys. m², natomiast w Strefie III oddano do użytku 15,6 tys. m 2 nowej powierzchni magazynowej. Całkowita podaż warszawskiego rynku zwiększyła się o 242,2 tys. m² (łącznie w trzech strefach). > Aktualne zasoby warszawskich stref wynoszą 3,1 mln m² powierzchni magazynowej (zasoby Strefy II są największe spośród wszystkich polskich rynków 2,05 mln m 2, Strefa III 479,8 tys. m 2 ). > W Strefie II wybudowano czternaście nowych projektów, w budowie znajduje się obecnie jedenaście obiektów magazynowych o łącznej powierzchni ok. 289,8 tys. m 2. > Jeden projekt oddany do użytku w III strefie budynek w ramach parku MLP Teresin, którego powierzchnia wyniosła 15,6 tys. m 2. W realizacji są obecnie dwa projekty kolejny budynek należący do parku MLP Teresin (22,1 tys. m 2 ) oraz obiekt BTS budowany przez Panattoni w okolicach Mińska Mazowieckiego (15 tys. m 2 ). Wskaźniki pustostanów na koniec 2016 r. ukształtowały się na poziomie 7% w Strefie II (5,9% w 2015 r.) i 3,2% w Strefie III (7,8% w 2015 r.). Popyt W 2016 r. w warszawskich Strefach II i III wynajętych zostało 766,9 tys. m 2 powierzchni przemysłowo-magazynowej. W Strefie II większość powierzchni została wynajęta w ramach nowych umów (68%), natomiast w Strefie III przeważały renegocjacje (77%). Podpisano umowy na łącznie 662,8 tys. m 2. > 131 podpisanych umów. Sektory Na obu rynkach wśród nowych umów podpisanych w 2016 roku przeważali najemcy sektora 3PL, który stanowił ok. 28% (handel detaliczny 14%). > 42,5 tys. m 2 wynajętych przez Raben w Panattoni Park Grodzisk III (3PL). > Hala BTS dla H&M realizowana przez Panattoni (37,4 tys. m 2 ). Czynsze Stawki czynszu efektywnego za nowoczesne powierzchnie magazynowe w warszawskich Strefach II i III utrzymywały stały poziom przez cały 2016 r. > Wysokość czynszu na analizowanych rynkach na koniec 2016 r. oscylowała w przedziale 2 2,9 EUR/m² Podaż i wskaźnik pustostanów w 2016 r. Struktura umów 2016 r. Struktura najmu główne sektory w 2016 r. 5,5 4,5 3,5 2,5 1,5 m 2 38% Podaż Czynsze efektywne w 2016 r. (EUR/m 2 ) Wskaźnik pustostanów 6% Nowe umowy 12% 44% 30% 20% 10% 0% E-commerce Produkcja FMCG Handel detaliczny 3PL BTS Renegocjacje Ekspansje 15% 10% 5% 0% 10 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Warszawa Strefa II i III Colliers International

11 Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku II i III warszawskiej strefy, IV kw r. Na rynku przeważają deweloperzy i inwestorzy z zagranicznym kapitałem. W 2016 r. największy udział w nowo oddanej powierzchni należał do spółki Panattoni, która wybudowała magazyny w Jankach, Grodzisku Mazowieckim, Pruszkowie i Warszawie (węzeł Konotopa) o łącznej powierzchni prawie 152 tys. m 2. 27% 13% 10% 9% 8% 7% 26% > Najwięksi deweloperzy i inwestorzy pod względem posiadanej powierzchni istniejącej ogółem to Prologis (27 %), P3 Logistic Parks (13%) oraz MLP Group (10%). > Przez ostatnie 5 lat na rynku najbardziej aktywni byli P3 Logistic Parks, Panattoni, MLP Group i SEGRO. > W budowie znajdują się obiekty P3, Panattoni, Goodman, MLP oraz SEGRO. 57% powstającej powierzchni należy do dewelopera Panattoni. Prologis MLP Group Logicor Inni P3 Logistic Parks SEGRO Panattoni Prognozy Podaż Popyt Pustostany Czynsze 11 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Warszawa Strefa II i III Colliers International

12 Warszawa Strefa II i III Parki Magazynowe 1. Prologis Park Błonie II 17. Hillwood Ożarów Prologis Park Nadarzyn 2. Hillwood Błonie Panattoni Park Warsaw-Konotopa 34. Logicor Łazy 3. Panattoni Park Błonie III 19. Hillwood Ożarów Piaseczno Business Park 4. Logicor Błonie 20. Parzniew Logistics Center 36. Altmaster Piaseczno Geodetów 5. Metropol Park Błonie 21. Hillwood Pruszków 37. Altmaster Piaseczno Julianówka 6. Błonie Business Park 22. Park Logistyczny Pruszków 38. Logicor Piaseczno 7. P3 Błonie 23. MLP Pruszków I 39. Altmaster Grzędy 8. Prologis Park Błonie I 24. Panattoni Park Grodzisk 40. Panattoni Park Good Point Puławska 9. Logicor Święcice II 25. Goodman Warsaw Logistics Center 41. Good Point Puławska II 10. Logicor Święcice I 26. Altmaster Pęcice 42. Prologis Park Sochaczew 11. Panattoni Park Pruszków II 27. Panattoni Park Janki 43. Prologis Park Teresin 12. MLP Pruszków II 28. Prologis Park Janki 44. Logicor Teresin 13. SEGRO Logistics Park Warsaw, Pruszków 29. Raszyn Business Park 45. MLP Teresin 14. Pruszków Logistic Park 30. Diamond Business Park Raszyn 46. P3 Mszczonów 15. Ożarów Logistic Park 31. SEGRO Logistics Park Warsaw, Nadarzyn 47. Centrum Logistyczne AB Logistyka 16. SEGRO Business Park Warsaw, Ożarów 32. Lexar Distribution Centre 48. Panattoni Park Garwolin 12 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Górny Śląsk Colliers International

13 Górny Śląsk Odległości do granic Polski z Katowic Podsumowanie roku 2016 Województwo śląskie położone jest w południowej Polsce. Zajmuje 2. miejsce pod względem wysokości regionalnego PKB w kraju. Stolicą województwa są Katowice jeden z największych ośrodków gospodarczych w Polsce. Miasto jest również znaczącym centrum kulturalno-akademickim. Na terenie województwa śląskiego znajduje się Górnośląski Okręg Przemysłowy. > Największa koncentracja powierzchni magazynowych występuje w rejonie Gliwic, Sosnowca oraz Tych. > Lotniczy terminal cargo w odległości 35 km od centrum Katowic. Towarowe terminale kolejowe są rozmieszczone w większości sąsiednich miast. > Katowice połączone są autostradami z Krakowem (80 km), Ostrawą (100 km) oraz Wrocławiem (200 km). POPULACJA * STOPA BEZROBOCIA 6,9%* 4 257,12* PLN PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO *Zagregowane dane dla podregionów: bytomski, gliwicki, katowicki, sosnowiecki, tyski Źródło: Colliers International, Advisory Group TEST Human Resources na podstawie danych GUS, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Górny Śląsk Colliers International

14 Demografia Śląskie to drugie pod względem liczby ludności województwo w Polsce. Większość pracujących mieszkańców województwa zatrudnionych jest w sektorze usług (57,4%) oraz w przemyśle (39,8%). > Ludność w wieku produkcyjnym w województwie stanowi 62,5% populacji (Katowice 61,7%). > Wśród aktywnych zawodowo w woj. śląskim przeważają mieszkańcy z wykształceniem policealnym oraz średnim zawodowym. Katowice są ważnym ośrodkiem akademickim i kulturalnym. W mieście znajduje się 14 szkół wyższych (38 w województwie). > Około 126,5 tys. studentów ogółem (53,8 tys. w Katowicach). > Ponad 38,7 tys. absolwentów w 2015 r. (14,5 tys. w Katowicach). > 19,4% studentów na uniwersytetach, 31,1% na wyższych uczelniach technicznych Absolwenci i uczniowie wg typu szkół w 2015 r. * Uniwersytety Uczniowie Wyższe szkoły techniczne Absolwenci Źródło: Colliers International na podstawie danych GUS, marzec 2017 Znajomość języków obcych wśród absolwentów na poziomie minimum średnim (B1) w województwie śląskim w 2015 r Zasadnicze szkoły zawodowe Technika > 61,4 tys. uczących się w technikach. Specjalne Strefy Ekonomiczne Na terenie województwa śląskiego funkcjonuje Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna. 100% 80% 60% 40% 77,3% > Łączna powierzchnia strefy wynosi około ha. > 330 wydanych zezwoleń na prowadzenie działalności na terenie SSE. 20% 0% 10,9% 3,7% 2,5% 1,5% 1,5% > Katowicka SSE została uznana za najlepszą wolną strefę w Europie i Europie Środkowo-Wschodniej według rankingu Global Free Zones of the Year Infrastruktura Przez województwo przebiegają dwie autostrady, trzy drogi ekspresowe oraz inne drogi krajowe. Najważniejsze miasta w województwie połączone są średnicową trasą szybkiego ruchu. Województwo posiada najbardziej rozbudowaną sieć kolejową w Polsce. > Autostrada A4 łączy Śląsk z Krakowem (80 km) i Wrocławiem (200 km) oraz autostrada A1, która prowadzi do granicy polsko-czeskiej w Gorzyczkach, a w planach ma połączyć Śląsk z północą Polski. > 57 km planowanych autostrad. Źródło: Dane Advisory Group TEST Human Resources 2015, na próbie obserwacji, osoby w wieku lat, z tytułem co najmniej licencjata Drogi w województwie śląskim (km) Stan obecny Planowane do 2025 Ogółem brak danych Ekspresowe Autostrady Lotnisko Cargo Dworzec Cargo Źródło: Colliers International na podstawie danych GDDKiA, marzec 2017 > Lotniczy terminal cargo w odległości 35 km od centrum Katowic. Towarowe terminale kolejowe rozmieszczone w większości miast aglomeracji. 14 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Górny Śląsk Colliers International

15 Podaż i pustostany Podaż i wskaźnik pustostanów w 2016 r. W 2016 r. podaż na górnośląskim rynku wzrosła o ok. 228,1 tys. m 2. Do użytku oddanych zostało czternaście nowych hal magazynowych. Aktualne zasoby osiągnęły poziom 2,01 mln m 2. > Największy oddany do użytku projekt 104,8 tys. m 2 (5 budynków w ramach Panattoni Park Sosnowiec). > W budowie znajduje się kolejnych siedem projektów o łącznej powierzchni ponad 150 tys. m m 2 Podaż Wskaźnik pustostanów 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Wskaźnik pustostanów utrzymywał się na stabilnym poziomie i na koniec 2016 r. wyniósł 5,5%. Popyt W 2016 r. na Górnym Śląsku odnotowano kolejny rekordowy wolumen transakcji najmu. Największą część popytu stanowiły nowe umowy. > 538,3 tys. m 2 wynajętej powierzchni w 2016 r. > 75 podpisanych umów. Sektory Na górnośląskim rynku wśród nowo podpisanych umów w 2016 r. przeważał sektor produkcyjny, który stanowił ok. 13% (logistyczny 12,5% powierzchni wynajętej w ramach nowych umów i renegocjacji, automotive 10,6%). Struktura umów 2016 r. 5% Nowe umowy BTS 35% 49% Renegocjacje Ekspansje 11% Struktura najmu główne sektory w 2016 r. Wybrane transakcje najmu w 2016 r.: > 34 tys. m 2 wynajętych w sektorze produkcyjnym przez IFA Rotorion w Panattoni Park Ujazd. > 30 tys. m 2 wynajęte przez Eurocash w Goodman Sosnowiec Logistic Center (Handel detaliczny). > Fiege w Prologis Park Dąbrowa - 30 tys. m 2 (3PL). 15% 10% 5% 0% Handel detaliczny FMCG Automotive 3PL Produkcja Czynsze Stawki czynszu efektywnego za powierzchnie magazynowe na Górnym Śląsku utrzymywały stały poziom przez cały 2016 r. > Wysokość czynszu na analizowanym rynku na koniec 2016 r. oscylowała w przedziale 2 3 EUR/m². 5,5 4,5 3,5 2,5 Czynsze efektywne w 2016 r. (EUR/m 2 ) 1,5 15 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Górny Śląsk Colliers International

16 Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku Na Górnym Śląsku obecni są deweloperzy i inwestorzy zarówno polscy jak i zagraniczni. W 2016 r. przeważający udział w nowo oddanej powierzchni posiadała spółka Panattoni (61%), która budowała w Będzinie, Gliwicach i Sosnowcu. 25% Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku górnośląskim, IV kw r. 14% 14% 12% 35% > Najwięksi deweloperzy i inwestorzy pod względem posiadanej powierzchni istniejącej ogółem to Prologis (24,7%), Panattoni (14,2%), SEGRO (14%) oraz Logicor (11,7%). > W budowie znajdują się obiekty należące do deweloperów Goodman, Panattoni, Deka Immobilien oraz SEGRO, które dostarczą nowe magazyny w Sosnowcu, Gliwicach, Rudzie Śląskiej i Bieruniu. Prologis Panattoni SEGRO Logicor Inni Prognozy Podaż Popyt Pustostany Czynsze 16 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Górny Śląsk Colliers International

17 Górny Śląsk Parki Magazynowe 1. Prologis Park Ujazd 14. DL Invest Park Dąbrowa Górnicza 27. WATT Sosnowiec 2. SEGRO Logistics Park Gliwice 15. Distribution Park Będzin 28. Panattoni Park Sosnowiec 3. SEGRO Business Park Gliwice 16. Panattoni Park Czeladź II & III 29. Goodman Sosnowiec Logistics Centre 4. Goodman Gliwice Logistics Centre 17. Distribution Park Sosnowiec 30. Śląskie Centrum Logistyczne 5. Auro Business Park Gliwice 18. Prologis Park Będzin II 31. Logicor Mysłowice 6. Diamond Business Park Gliwice 19. Logicor Czeladź 32. Promont Tychy 7. MLP Gliwice 20. Alliance Silesia Logistics Center 33. MLP Bieruń 8. CityFlex Business Park Gliwice 21. Centrum Logistyczne Milowice 34. MLP Tychy 9. Panattoni Park Gliwice 22. CityFlex Business Park Sosnowiec 35. SEGRO Industrial Park Tychy I & II 10. Logicor Gliwice I & II 23. CityFlex Business Park Katowice I 36. Panattoni Park Bielsko-Biała II 11. CityFlex Business Park Bytom 24. Górnośląski Park Przemysłowy 37. Hillwood Bielsko-Biała 12. DL Invest Park Psary/Czeladź 25. Prologis Park Chorzów 38. Panattoni Park Ruda 13. Prologis Park Dąbrowa Górnicza 26. CityFlex Business Park Katowice II 17 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Polska Centralna Colliers International

18 Polska Centralna Odległości do granic Polski z Łodzi Podsumowanie roku 2016 Polska Centralna (region łódzki) leży w środkowej części Polski. Województwo zajmuje 6. miejsce pod względem wysokości regionalnego PKB w kraju. Łódź dawne zagłębie włókiennicze, aktualnie ważny ośrodek zarówno akademicki i kulturalny, jak również biznesowo-przemysłowy. > Największa koncentracja powierzchni magazynowych występuje w okolicy Strykowa (przy skrzyżowaniu autostrady A1 z A2), Piotrkowa Trybunalskiego oraz w przemysłowej dzielnicy Łodzi Widzew. > Lotniczy i kolejowy terminal cargo znajdują się w odległości 15 km od centrum Łodzi. > Łódź z Warszawą połączona jest autostradą A2 (130km). POPULACJA STOPA BEZROBOCIA 7,9% 4047,78 PLN PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO Źródło: Colliers International, Advisory Group TEST Human Resources na podstawie danych GUS, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Polska Centralna Colliers International

19 Demografia Łódź to 3. pod względem liczby ludności miasto w Polsce. 56,9% pracujących mieszkańców w województwie łódzkim zatrudnionych jest w sektorze usług, 30,5% w przemyśle, natomiast 11,7% w rolnictwie. > Ludność w wieku produkcyjnym w województwie stanowi 61,4% populacji (Łódź 59,9%). > Wśród aktywnych zawodowo w woj. łódzkim największą grupą są mieszkańcy z wykształceniem wyższym. Natomiast ponad połowę stanowią mieszkańcy z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym oraz zasadniczym zawodowym. Łódź jest ważnym ośrodkiem akademickim i kulturalnym. W mieście znajduje się 21 szkół wyższych (26 w województwie) Absolwenci i uczniowie wg typu szkół w 2015 r Uniwersytety Wyższe szkoły techniczne Zasadnicze szkoły zawodowe Uczniowie Absolwenci Technika > Około 76,4 tys. studentów ogółem w Łodzi. > Ponad 19,8 tys. absolwentów w 2015 r. > 43,4% studentów na uniwersytetach, 27,2% na wyższych uczelniach technicznych. Źródło: Colliers International na podstawie danych GUS, marzec 2017 Znajomość języków obcych wśród absolwentów na poziomie minimum średnim (B1) w województwie łódzkim w 2015 r. > 7,6 tys. uczących się w technikach. Specjalne Strefy Ekonomiczne Na terenie województwa łódzkiego funkcjonuje Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna. Zaletami strefy są dostępność wysoko wykwalifikowanej kadry, zaangażowanie w klastry ICT oraz lokalizacja. Ponadto, rejon wyróżnia się połączeniem kolejowym z Chinami (Łódź-Chengdu). 100% 80% 60% 40% 20% 0% 74,6% 10,9% 5,4% 2,5% 2,0% 1,1% > Łączna powierzchnia strefy wynosi około ha. > W sumie 206 wydanych zezwoleń na prowadzenie działalności na terenie SSE. > Od początku swojej działalności Łódzka SSE przyczyniła się do powstania 33,7 tys. nowych miejsc pracy. Infrastruktura Przez Łódź przebiega 6 dróg ponadpowiatowych oraz 11 linii kolejowych. > Autostrada A2 łączy Łódź z Warszawą (130 km) oraz Poznaniem (200 km). > 106 km planowanych dróg ekspresowych i autostrad. > Lotnisko z terminalem cargo i dworzec PKP Cargo w odległości 15 km. Źródło: Dane Advisory Group TEST Human Resources 2015, na próbie obserwacji, osoby w wieku lat, z tytułem co najmniej licencjata Drogi w województwie łódzkim (km) Stan obecny Planowane do 2025 Ogółem brak danych Ekspresowe Autostrady Lotnisko Cargo Dworzec Cargo Źródło: Colliers International na podstawie danych GDDKiA, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Polska Centralna Colliers International

20 Podaż i pustostany Podaż i wskaźnik pustostanów w 2016 r. W 2016 r. podaż na rynku Polski Centralnej wzrosła o 172,4 tys. m 2. > Do użytku oddane zostało osiem hal w ramach sześciu projektów. > W budowie znajdują się trzy magazyny o łącznej powierzchni 78 tys. m 2, wśród których największy jest projekt Prologis Park Piotrków II (42,2 tys. m 2 ) m 2 Podaż Wskaźnik pustostanów 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% > Aktualne zasoby rynku wynoszą 1,37 mln m 2 powierzchni magazynowej. Wskaźnik pustostanów spadł w porównaniu do analogicznego okresu 2015 r. o 0,7 p.p. i na koniec 2016 r. ukształtował się na poziomie 2%. Popyt Struktura umów 2016 r. Umowy najmu podpisane w Polsce Centralnej w 2016 r. stanowiły około 10% calkowitego popytu na polskim rynku. Popyt tworzyły głównie nowe umowy. > 348,3 tys. m 2 wynajętej powierzchni w 2016 r. > 40 podpisanych umów. 26% 9% Nowe umowy 34% BTS Renegocjacje Ekspansje 31% Sektory Na rynku Polski Centralnej wśród nowo podpisanych umów w 2016 r. przeważały sektory handlu detalicznego i logistyki, które zajęły odpowiednio 34,7% i 27,4% nowo wynajętej powierzchni. Wybrane umowy najmu na rynku w 2016 r.: > 42,9 tys. m 2 Agata Meble w Prologis Park Piotrków II. > Ekspansja oraz renegocjacja umowy przez JYSK (Logistic City Piotrków DC) łącznie 65,5 tys. m 2 w sektorze handlu detalicznego. Czynsze Struktura najmu główne sektory w 2016 r. 40% E-commerce 30% FMCG 20% Produkcja Inne 10% 3PL 0% Handel detaliczny Stawki czynszu efektywnego za nowoczesne powierzchnie magazynowe w Polsce Centralnej przez cały rok utrzymywały się na stabilnym poziomie. Minimalne stawki wzrosły nieznacznie tylko na początku roku. > Wysokość czynszu w Polsce Centralnej na koniec 2016 r. oscylowała w przedziale 2 2,9 EUR/m². 5,5 4,5 3,5 2,5 1,5 Czynsze efektywne w 2016 r. (EUR/m 2 ) 20 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Polska Centralna Colliers International

21 Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku Na rynku przeważają deweloperzy z zagranicznym kapitałem. W 2016 r. nowe obiekty magazynowe oddali do użytkowania deweloperzy: P3, Panattoni oraz Prologis. Nowe projekty Panattoni stanowią ponad 70% całkowitej podaży dostarczonej na rynek w minionym roku. > Najwięksi deweloperzy i inwestorzy pod względem posiadanej powierzchni istniejącej ogółem to SEGRO (20%), Logicor (18%), Prologis (15%) oraz Panattoni (12%). > W budowie znajduje się projekty realizowane przez Prologis, Panattoni i Goodman. 20% Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku Polski Centralnej, IV kw r. 18% SEGRO Prologis Emerson Inni 15% 12% 10% 9% 17% Logicor Panattoni PZU Fundusz Inwestycyjny Prognozy Podaż Popyt Pustostany Czynsze 21 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Polska Centralna Colliers International

22 Polska Centralna Parki Magazynowe 1. Goodman Łódź Logistics Center III 15. Panattoni Park Łódź East 2. Hillwood Łódź 16. SEGRO Logistics Park Łódź 3. SEGRO Logistics Park Stryków I & II 17. SEGRO Logistics Park Widzew 4. Logicor Stryków 18. Panattoni Park Łódź Olechów 5. Prologis Park Stryków 19. Logicor Łódź II 6. Diamond Business Park Stryków 20. ŁSSE Olechów 7. Panattoni Park Stryków II 21. Logicor Łódź III 8. Martis Logistic Center 22. Goodman Łódź Logistics Centre 9. MLP Łódź 23. Goodman Łódź Logstics Centre II 10. SEGRO Business Park Łódź I & II 24. P3 Piotrków 11. Panattoni Business Center Łódź I & II 25. Prologis Park Piotrków II 12. Aviva Business Centre Łódź 26. Logistic City 13. Panattoni Business Center Łódź III & IV 27. Prologis Park Piotrków 14. Logicor Łódź I 22 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Poznań Colliers International

23 Poznań Odległości do granic Polski z Poznania Podsumowanie roku 2016 Poznań położony jest w środkowo-zachodniej Polsce, w centralnej części woj. wielkopolskiego. Województwo zajmuje 3. miejsce pod względem wysokości regionalnego PKB w kraju. Miasto jest ważnym ośrodkiem zarówno turystycznokulturalnym, jak i przemysłowo-logistycznym oraz handlowym. > Największa koncentracja powierzchni magazynowych występuje w rejonie Żernik i Gądek oraz w okolicach Tarnowa Podgórnego, Swarzędza i gminy Komorniki. > Lotniczy i kolejowy terminal Cargo znajdują się w odległości 10 km od centrum Poznania. > Poznań z Warszawą połączony jest autostradą A2 (ok. 310 km). POPULACJA STOPA BEZROBOCIA 1,9% 4 549,11 PLN PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO Źródło: Colliers International, Advisory Group TEST Human Resources na podstawie danych GUS, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Poznań Colliers International

24 Demografia Poznań to 5. pod względem liczby ludności miasto w Polsce. 52,3% pracujących mieszkańców w województwie wielkopolskim zatrudnionych jest w sektorze usług, 34,7% w przemyśle, a 12,9% w rolnictwie. > Ludność w wieku produkcyjnym w województwie stanowi 62,6% populacji (Poznań 61,3%). > Wśród aktywnych zawodowo w woj. wielkopolskim przeważają mieszkańcy z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz wyższym. > Poznań cechuje najniższa stopa bezrobocia pośród innych miast regionalnych (2,4%). Poznań jest ważnym ośrodkiem akademickim i kulturalnym. W mieście znajdują się 24 szkoły wyższe (37 w województwie) Absolwenci i uczniowie wg typu szkół w 2015 r Uniwersytety Wyższe szkoły techniczne Źródło: Colliers International na podstawie danych GUS, marzec Zasadnicze szkoły zawodowe Uczniowie Absolwenci Technika > Około 116,5 tys. studentów ogółem w Poznaniu. > Ponad 32 tys. absolwentów w 2015 r. > 32,3% studentów na uniwersytetach, 17,2% na wyższych uczelniach technicznych. > 8,6 tys. uczących się w technikach. 100% 80% Znajomość języków obcych wśród absolwentów na poziomie minimum średnim (B1) w województwie wielkopolskim w 2015 r. 76,5% Specjalne Strefy Ekonomiczne W okolicy Poznania funkcjonuje Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna. > Łączna powierzchnia strefy wynosi około ha. 60% 40% 20% 0% 15,8% 4,8% 2,9% 2,1% 0,7% > Kostrzyńsko-Słubicka SSE oferuje wynajem powierzchni magazynowych wraz z obsługą logistyczną. Infrastruktura Przez Poznań przebiega 9 dróg ponadpowiatowych oraz 20 linii kolejowych, co czyni miasto jednym z najważniejszych węzłów komunikacyjnych w Polsce. > Autostrada A2 łączy Poznań z Berlinem (270 km). > 131 km planowanych dróg ekspresowych. > Lotnisko z terminalem cargo i PKP Cargo w odległości 10 km od centrum. Źródło: Dane Advisory Group TEST Human Resources 2015, na próbie obserwacji, osoby w wieku lat, z tytułem co najmniej licencjata Drogi w województwie wielkopolskim (km) Stan obecny Planowane do 2025 Ogółem brak danych Ekspresowe Autostrady Lotnisko Cargo Dworzec Cargo Źródło: Colliers International na podstawie danych GDDKiA, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Poznań Colliers International

25 Podaż i pustostany Rynek poznański w 2016 r. na tle innych regionów odznaczał się jedną z największych aktywności deweloperów. Całkowite zasoby powierzchni magazynowej wzrosły o 206,4 tys. m 2. Jest to również trzeci rynek pod względem ilości powierzchni będącej w budowie. > Do użytku oddanych zostało dziewięć obiektów magazynowych. Największym oddanym projektem był magazyn Goodman Poznań III Logistics Centre, który po pracach renowacyjnych został ponownie przekazany najemcom. > W budowie znajduje się 10 magazynów o łącznej powierzchni 214,5 tys. m 2. > Aktualne zasoby rynku wynoszą 1,58 mln m 2 powierzchni magazynowej. Wskaźnik pustostanów w porównaniu ze stanem z końca 2015 r. (2%) wzrósł o 5,3 p.p. do poziomu 7,3% na koniec grudnia 2016 r. Gwałtowny wzrost spowodowany jest między innymi oddaniem do użytku wspomnianego wyżej magazynu spekulacyjnego Goodman. Popyt Wolumen transakcji na rynku magazynowym w Poznaniu wzrósł w porównaniu z rokiem poprzednim. Największą aktywność najemców obserowaliśmy w drugim kwartale. W 2016 r. popyt był tworzony głównie przez nowe umowy. > 285,5 tys. m 2 wynajętej powierzchni w 2016 r Podaż i wskaźnik pustostanów w 2016 r. m Struktura umów 2016 r. Podaż Wskaźnik pustostanów 1% Nowe umowy 35% BTS 57% Renegocjacje 7% Ekspansje Struktura najmu główne sektory w 2016 r. 40% 15% 10% 5% 0% > 44 pospisane umowy. Sektory Na poznańskim rynku wśród nowo podpisanych umów w 2016 r. przeważał sektor 3PL, który stanowił ok. 27,5% oraz produkcja - 10% powierzchni wynajętej w ramach nowej umowy i renegocjacji. 30% 20% 10% 0% FMCG Produkcja 3PL Wybrane umowy podpisane w 2016 r.: > Hala BTS dla Arvato realizowana przez Panattoni (3PL- 27 tys. m 2 ). > 32 tys. m 2 wynajęte przez Trio Line (meble) w Panattoni Park Poznań V. Czynsze Stawki czynszu efektywnego za nowoczesne powierzchnie magazynowe w Poznaniu utrzymywały stabilny poziom przez cały 2016 r. 5,5 4,5 3,5 2,5 1,5 Czynsze efektywne w 2016 r. (EUR/m 2 ) > Wysokość czynszu na rynku poznańskim na koniec 2016 r. oscylowała w przedziale 2,2 3 EUR/m². 25 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Poznań Colliers International

26 Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku Na rynku obecni są deweloperzy i inwestorzy zarówno zagraniczni jak i polscy. W 2016 r. największy udział w nowo oddanej powierzchni posiadała spółka Panattoni, która dostarczyła na rynek pięć hal w ramach projektów Panattoni Park Poznań Airport, Panattoni Park Poznań III i V oraz Panattoni Park Września. > Najwięksi deweloperzy i inwestorzy pod względem posiadanej powierzchni istniejącej ogółem to SEGRO (17,9%), Panattoni (16%), Goodman (13%), CLIP (11,5%) oraz Prologis (10,4%). Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku poznańskim, IV kw r. 18% 16% 13% 12% 10% > Wśród będących w budowie przeważają projekty Panattoni (113,9 tys. m 2 ). SEGRO Panattoni Goodman CLIP Prologis Prognozy Podaż Popyt Pustostany Czynsze 26 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Poznań Colliers International

27 Poznań Parki Magazynowe 1. Goodman Poznań Logistics Centre 15. POZLOGIS 2. MLP Poznań Zachód 16. Park Przemysłowy Luboń 3. Prologis Park Poznań I 17. Logicor Poznań I 4. Goodman Poznań II Logistics Centre 18. Panattoni Park Poznań VI 5. Prologis Park Poznań II 19. Panattoni Park Poznań III 6. Goodman Poznań Airport Logistics Centre 20. MLP Poznań 7. Panattoni Park Poznań Airport 21. Panattoni Park Poznań I 8. CLIP Poznań 22. Logicor Poznań III 9. Centrum Logistyczno-Magazynowe Kostrzyn 23. P3 Poznań 10. Panattoni Park Poznań V 24. Logicor Poznań II 11. MLP Poznań Południe 25. SEGRO Logistics Park Poznań, Gądki 12. Prologis Park Poznań III 26. Doxler Business Park 13. Panattoni Park Poznań IV 27. Goodman Park III Logistics Centre 14. SEGRO Logistics Park Poznań, Komorniki 28. Panattoni Park Poznań VIII 27 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Wrocław Colliers International

28 Wrocław Odległości do granic Polski z Wrocławia Podsumowanie roku 2016 Wrocław położony jest w południowo-zachodniej Polsce, we wschodniej części woj. dolnośląskiego. Województwo zajmuje 4. miejsce pod względem wysokości regionalnego PKB w kraju. Miasto jest ważnym ośrodkiem zarówno turystycznokulturalnym, jak i przemysłowo-logistycznym i handlowym. > Największa koncentracja powierzchni magazynowych występuje w rejonie Bielan Wrocławskich i Nowej Wsi Wrocławskiej. > Lotniczy i kolejowy terminal Cargo znajdują się w odległości odpowiednio 15 km i 3 km od centrum. > Wrocław z Warszawą połączony jest trasą ekspresową S8 (ok. 360 km). POPULACJA STOPA BEZROBOCIA 2,8% 4 569,88 PLN PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO Źródło: Colliers International, Advisory Group TEST Human Resources na podstawie danych GUS, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Wrocław Colliers International

29 Demografia Wrocław to 4. miasto pod względem liczby ludności w Polsce. 59,8% pracujących mieszkańców w województwie dolnośląskim zatrudnionych jest w sektorze usługowym, 35,5% w przemyśle, a 4,8% w rolnictwie. > Ludność w wieku produkcyjnym w województwie stanowi 62,8% populacji (61,8% we Wrocławiu). > Wśród aktywnych zawodowo w woj. dolnośląskim przeważają mieszkańcy z wykształceniem wyższym (32%). Wrocław jest ważnym ośrodkiem akademickim i kulturalnym. W mieście znajduje się 25 szkół wyższych (36 w województwie). > Około 120 tys. studentów ogółem we Wrocławiu Absolwenci i uczniowie wg typu szkół w 2015 r Uniwersytety Wyższe szkoły techniczne Zasadnicze szkoły zawodowe Uczniowie Absolwenci Technika > Ponad 30,7 tys. absolwentów w 2015 r. > 21,7% obecnych studentów na uniwersytetach, 27,1% na wyższych uczelniach technicznych. > 6,9 tys. uczących się w technikach. Źródło: Colliers International na podstawie danych GUS, marzec 2017 Znajomość języków obcych wśród absolwentów na poziomie minimum średnim (B1) w województwie dolnośląskim w 2015 r. Specjalne Strefy Ekonomiczne W okolicy Wrocławia funkcjonują podstrefy czterech Specjalnych Stref Ekonomicznych: Wałbrzyskiej, Tarnobrzeskiej, Legnickiej oraz Kamiennogórskiej. > Łączna powierzchnia stref wynosi ha. > W sumie wydano 623 zezwolenia na prowadzenie działalności na terenie ww. SSE. 100% 80% 60% 40% 20% 0% 78,9% 18% 4,8% 2,5% 2% 1,3% Infrastruktura Przez Wrocław przebiega 6 dróg ponadpowiatowych oraz 27 linii kolejowych (w tym jedna wyłącznie towarowa). > Autostrada A4 łączy Wrocław z Katowicami (200 km) oraz Dreznem (Niemcy) 270 km. > 171 km planowanych dróg ekspresowych w województwie. > Lotnisko z terminalem cargo i dworzec PKP Cargo w odległości odpowiednio 15 km i 3 km od centrum. Źródło: Dane Advisory Group TEST Human Resources 2015, na próbie obserwacji, osoby w wieku lat, z tytułem co najmniej licencjata Drogi w województwie dolnośląskim (km) Stan obecny Planowane do 2025 Ogółem brak danych Ekspresowe Autostrady Lotnisko Cargo Dworzec Cargo Źródło: Colliers International na podstawie danych GDDKiA, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Wrocław Colliers International

30 Podaż i pustostany Podaż i wskaźnik pustostanów w 2016 r. W 2016 r. całkowite zasoby powierzchni magazynowej na rynku wrocławskim powiększyły się o 129 tys. m 2. > Do użytku oddano sześć budynków największa część powierzchni należy do parków Panattoni Park Wrocław IV, V i VI (prawie 60%) m 2 Podaż Wskaźnik pustostanów 15% 10% 5% > W budowie znajduje się sześć magazynów o łącznej powierzchni 95,5 tys. m % > Aktualnie, całkowite zasoby rynku wynoszą 1,4 mln m 2 powierzchni magazynowej. Wskaźnik pustostanów utrzymał się na zbliżonym poziomie w porównaniu do analogicznego okresu w 2015 r. (5,5%) i na koniec 2016 r. wyniósł 5,3%. Popyt Poziom popytu na powierzchnie magazynowe na rynku wrocławskim przewyższył wynik odnotowany w roku ubiegłym o ponad 100 tys. m 2. W 2016 r. największą część popytu ponownie stanowiły renegocjacje. Duży udział w rynku posiadały również nowe umowy. > 388,6 tys. m 2 wynajętej powierzchni w 2016 r. > 51 podpisanych umów. Struktura umów 2016 r. 3% 38% 56% 3% Nowe umowy BTS Renegocjacje Ekspansje Sektory Struktura najmu główne sektory w 2016 r. Wśród nowo podpisanych umów w 2016 r. przeważał sektor logistyczny. Najwięcej renegocjowanych umów dotyczyło sektora handlu detalicznego (ponad 49 tys. m 2 ). Wybrane umowy podpisane w 2016 r.: > 21 tys. m 2 dla Sauer Danfoss (produkcja) we Wrocław Logistic Center Bielany > 24,1 tys. m 2 wynajęte przez Deichmann w dwóch budynkach Prologis Park Wrocław III. 20% 10% 0% 3PL FMCG Produkcja Handel detaliczny Czynsze Czynsze efektywne w 2016 r. (EUR/m 2 ) Stawki czynszu efektywnego za nowoczesne powierzchnie magazynowe we Wrocławiu utrzymywały podobny poziom przez cały rok. > Wysokość czynszu na analizowanym rynku na koniec 2016 r. oscylowała w przedziale 2,5 3,2 EUR/m². 5,5 4,5 3,5 2,5 1,5 30 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Wrocław Colliers International

31 Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku Na rynku obecni są deweloperzy i inwestorzy zarówno polscy jak i zagraniczni. W 2016 r. największy udział w oddanej powierzchni posiadały spółki Panattoni (58,1%), Hillwood (22,9%) i Goodman (19%), które wybudowały hale na obrzeżach Wrocławia. > Najwięksi deweloperzy i inwestorzy pod względem posiadanej powierzchni istniejącej ogółem to Prologis (36%), Goodman (18%) oraz Panattoni (10,5%). Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku wrocławskim, IV kw r. 36% 18% 10% 9% 27% > Prawie połowę powstającej obecnie powierzchni dostarczy deweloper Hillwood (48%), który wybuduje hale o łącznej powierzchni ponad 45 tys. m 2. Prologis Panattoni Inni Goodman GLL Real Estate Partners Prognozy Podaż Popyt Pustostany Czynsze 31 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Wrocław Colliers International

32 Wrocław Parki Magazynowe 1. Prologs Park Wrocław IV 15. Panattoni Park Wrocław Airport 2. Hillwood Wrocław II 16. Prologis Park Wrocław Airport 3. Panattoni Park Wrocław II 17. Magazyny Nowa Siódemka 4. Panattoni Park Wrocław IV 18. Distribution Park Wrocław 5. Prologis Park Wrocław V 19. Aviva Business Centre Wrocław 6. Panattoni Park Wrocław I 20. Goodman Wrocław East Logistics Centre 7. Goodman Wrocław South Logistics Centre 21. MKD Wrocław 8. Hillwood Wrocław I 22. SEGRO Industrial Park Wrocław 9. Panattoni Park Wrocław III 23. MLP Wrocław 10. Prologis Park Wrocław I 24. Panattoni Park Wrocław 11. Tiner Logistics Park 25. Vatt Długołęka 12. Panattoni Park Wrocław VI 26. Eurologis Centrum Logistyczne 13. Goodman Wrocław IV Logistics Centre 27. Panattoni Park Wrocław VII 14. Gazowa Industrial Park 28. Hillwood Wrocław III 32 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Trójmiasto Colliers International

33 Trójmiasto Odległości do granic Polski z Gdańska Podsumowanie roku 2016 Trójmiasto ośrodek metropolitalny tworzony przez Gdańsk, Gdynię i Sopot, zlokalizowane jest w województwie pomorskim nad Zatoką Gdańską. Województwo zajmuje 7. miejsce pod względem wysokości regionalnego PKB w Polsce. Aglomeracja trójmiejska, posiadająca dostęp do morza, jest ważnym ośrodkiem komunikacyjnym i logistycznym, a także turystycznym. > Największa koncentracja powierzchni magazynowych występuje w okolicach Kowali i Pruszcza Gdańskiego oraz gdańskiego lotniska. > Lotniczy i kolejowy terminal cargo w odległości 20 km od centrum Gdańska oraz dostęp do dwóch portów morskich (Gdańsk i Gdynia). > Gdańsk z Warszawą połączony jest autostradą A1/A2 (420 km) oraz drogą krajową nr 7 (340km). POPULACJA STOPA BEZROBOCIA 3,7% 4 864,05 PLN PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO Źródło: Colliers International, Advisory Group TEST Human Resources na podstawie danych GUS, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Trójmiasto Colliers International

34 Demografia Trójmiasto jest jednym z największych ośrodków miejskich w Polsce. Centrum aglomeracji i stolicą województwa jest Gdańsk (463 tys. mieszkańców, ok. 62% populacji Trójmiasta). 60,7% pracujących mieszkańców w województwie pomorskim zatrudnionych jest w sektorze usług, 32,7% w przemyśle, a 6,6% w rolnictwie. > Ludność w wieku produkcyjnym w województwie stanowi 62,2% populacji (Gdańsk 60,1%). > Wśród aktywnych zawodowo w woj. pomorskim przeważają mieszkańcy z wykształceniem wyższym (31,8%) oraz zasadniczym zawodowym (26,1%). Trójmiasto jest ważnym ośrodkiem akademickim i kulturalnym. W aglomeracji trójmiejskiej znajduje się 20 szkół wyższych (Gdańsk 13, województwo pomorskie - 27) Absolwenci i uczniowie wg typu szkół w 2015 r Uniwersytety Wyższe szkoły techniczne Zasadnicze szkoły zawodowe Uczniowie Absolwenci Technika > Około 90,2 tys. studentów ogółem w Trójmieście. > Ponad 22,5 tys. absolwentów w 2015 r. > 30,2% studentów na uniwersytetach, 26,2% na wyższych uczelniach technicznych. Źródło: Colliers International na podstawie danych GUS, marzec 2017 Znajomość języków obcych wśród absolwentów na poziomie minimum średnim (B1) w województwie pomorskim w 2015 r. > 9,6 tys. uczących się w technikach. 100% 82,2% Specjalne Strefy Ekonomiczne W okolicy Trójmiasta funkcjonuje Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna. Działalność PSSE ukierunkowana jest głównie na rozwój nowych technologii w gospodarce morskiej. Strefa prowadzi dwa projekty stoczniowe Gdański Park Naukowo Technologiczny i Bałtycki Port Nowych Technologii. 80% 60% 40% 20% 0% 11,8% 5,0% 2,1% 1,9% 0,9% > Powierzchnia strefy wynosi ha. > Łącznie 150 firm zainwestowało w strefie. Infrastruktura Przez aglomerację przebiega 10 dróg ponadpowiatowych. Trójmiejski węzeł kolejowy liczy 26 linii. > Autostrada A1 łączy Trójmiasto z Łodzią (330 km) i Warszawą (A1/A2 420 km). > 141 km planowanych dróg ekspresowych do 2025 r. > Lotnisko z terminalem cargo i dworzec PKP Cargo w zasięgu 20 km od centrum Gdańska. > Dostęp do dwóch portów morskich (Gdynia, Gdańsk). > W Trójmieście działają cztery terminale kontenerowe wśród nich największy DCT Gdańsk, osiągający ponad TEU rocznej zdolności przeładunkowej. Źródło: Dane Advisory Group TEST Human Resources 2015, na próbie obserwacji, osoby w wieku lat, z tytułem co najmniej licencjata Drogi w województwie pomorskim (km) Stan obecny Planowane do 2025 Ogółem brak danych Ekspresowe Autostrady 66 0 Lotnisko Cargo Dworzec Cargo Port Morski Źródło: Colliers International na podstawie danych GDDKiA, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Trójmiasto Colliers International

35 Podaż i pustostany Podaż i wskaźnik pustostanów w 2016 r. W 2016 r. całkowite zasoby powierzchni magazynowej na rynku trójmiejskim wzrosły o 60,7 tys. m 2. > Do użytkowania oddane zostały cztery nowe hale: dwie fazy Panattoni Park Gdańsk II o łącznej powierzchni 28,9 tys. m 2, nowy budynek należący do Gdańsk Distribution Center Kowale (16,4 tys. m 2 ) oraz Pomorskie Centrum Logistyczne (15,5 tys. m 2 ) m 2 Podaż Wskaźnik pustostanów 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% > W budowie znajdują się trzy magazyny o łącznej powierzchni 57,2 tys. m 2. > Aktualnie, całkowite zasoby rynku wynoszą 376,9 tys. m 2 powierzchni magazynowej. Wskaźnik pustostanów w ciągu roku utrzymywał się na stabilnym poziomie i na koniec IV kwartału 2016 r. wynosił 5,8%. Struktura umów 2016 r. Popyt Poziom popytu na rynku powierzchni magazynowych w regionie trójmiejskim w 2016 r. był wyższy w porównaniu do roku ubiegłego o ok. 30 tys. m 2. Nowe umowy stanowiły większość zawartych transakcji. > 109,2 tys. m 2 wynajętej powierzchni w 2016 r. 11% 4% Nowe umowy Renegocjacje Ekspansje 85% > 41 podpisanych umów. Sektory W 2016 r. na rynku trójmiejskim wśród podpisywanych umów dominował sektor logistyczny. Ponad 13% wynajętej powierzchni stanowiły także umowy sektora automotive. Wybrane transakcje zawarte w 2016 r.: Struktura najmu główne sektory w 2016 r. 30% Handel detaliczny 20% 10% Automotive > 7,6 tys. m 2 wynajętych w sektorze automotive przez Auto Partner w Centrum Logistyczne Kowale V. > 5,1 tys. m 2 w sektorze 3PL dla ILS/Inter Cars (Panattoni Park Gdańsk). 0% 3PL Czynsze Stawki czynszu efektywnego za nowoczesne powierzchnie magazynowe na rynku trójmiejskim w ciągu całego roku utrzymywały się na stabilnym poziomie. > Wysokość czynszu efektywnego w Trójmieście na koniec 2016 r. oscylowała w przedziale 2,5 3,5 EUR/m 2. 5,5 4,5 3,5 2,5 1,5 Czynsze efektywne w 2016 r. (EUR/m 2 ) 35 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Trójmiasto Colliers International

36 Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku Na rynku obecni są deweloperzy i inwestorzy zarówno polscy jak i zagraniczni. W 2016 r. swoje projekty na rynku trójmiejskim oddały spółki Panattoni (Pruszcz Gdański), 7R Logistic (Kowale) oraz Goodman (Gdańsk). Obiekty oddane do użytku w Kowalach przez 7R Logistic zostały kupione przez CBRE Global Investors. Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku trójmiejskim, IV kw r. 24% 20% 18% 12% > Najwięksi deweloperzy i inwestorzy pod względem posiadanej powierzchni istniejącej ogółem to Prologis (24%), CBRE GI (20%), Goodman (18%) oraz Panattoni (12%). > W budowie znajdują się projekty trzech spółek: 7r Logistic (Kowale pod Gdańskiem), Goodman (Gdańsk) i Zarządu Morskiego Portu Gdynia. Prologis Goodman CBRE Global Investors Panattoni Prognozy Podaż Popyt Pustostany Czynsze 36 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Trójmiasto Colliers International

37 Trójmiasto Parki Magazynowe 1. Prologis Park Gdańsk Airport 6. 7R Logistic Gdańsk Kowale II 2. Pomorskie Centrum Logistyczne 7. 7R Logistic Gdańsk Kowale IV, V, VI 3. Panattoni Park Gdańsk 8. SEGRO Logistics Park Gdańsk 4. 7R Logistc Gdańsk Kowale I 9. Panattoni Park Gdańsk II 5. 7R Logistic Gdańsk Kowale III 10. Zarząd Morskiego Portu Gdynia 37 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Kraków Colliers International

38 Kraków Odległości do granic Polski z Krakowa Podsumowanie roku 2016 Kraków położony jest w południowej Polsce, w północno-zachodniej części województwa małopolskiego. Województwo zajmuje 5. miejsce pod względem wysokości regionalnego PKB w kraju. Miasto, choć kojarzone głównie z turystyką, jest również znaczącym ośrodkiem gospodarczym. Jest to jeden z najmniejszych rynków magazynowych w kraju, którego zasoby nie przekraczają 300 tys. m 2. > Największa koncentracja powierzchni magazynowych występuje w okolicach obszaru Rybitw w krakowskiej dzielnicy XIII Podgórze. > Lotniczy i kolejowy terminal Cargo znajdują się w odległości 15 km od centrum. > Kraków z Warszawą połączony jest drogą krajową nr 7 (300 km). POPULACJA STOPA BEZROBOCIA 3,6% 4 431,17 PLN PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO Źródło: Colliers International, Advisory Group TEST Human Resources na podstawie danych GUS, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Kraków Colliers International

39 Demografia Kraków to 2. pod względem liczby ludności miasto w Polsce. 56,9% pracujących mieszkańców w województwie małopolskim zatrudnionych jest w sektorze usług, 30,9% w przemyśle, natomiast 11,7% w rolnictwie. > Ludność w wieku produkcyjnym w województwie stanowi 62,5% populacji (62% w Krakowie). > Wśród aktywnych zawodowo w woj. małopolskim przeważają mieszkańcy z wykształceniem wyższym (33,1%) oraz zasadniczym zawodowym (28,4%). Kraków jest ważnym ośrodkiem akademickim i kulturalnym. W mieście znajduje się 21 szkół wyższych (31 w województwie). > Około 160,8 tys. studentów ogółem w Krakowie Absolwenci i uczniowie wg typu szkół w 2015 r Uniwersytety Wyższe szkoły techniczne Zasadnicze szkoły zawodowe Uczniowie Absolwenci Technika Źródło: Colliers International na podstawie danych GUS, marzec 2017 > Prawie 45 tys. absolwentów w 2015 r. > 26% studentów na uniwersytetach, 28,3% na wyższych uczelniach technicznych. Znajomość języków obcych wśród absolwentów na poziomie minimum średnim (B1) w województwie małopolskim w 2015 r. > 11,4 tys. uczących się w technikach. 100% 83,6% Specjalne Strefy Ekonomiczne 80% 60% Na terenie i w okolicy Krakowa funkcjonuje Krakowska Specjalna Strefa Ekonomiczna Krakowski Park Technologiczny. Działalność KPT skupiona jest głównie na rozwoju branży high-tech. Strefa oferuje przede wszystkim tereny,,greenfield. 40% 20% 0% 11,4% 5,7% 3,8% 2,7% 2,1% > Łączna powierzchnia strefy wynosi 710 ha. > W sumie wydano 154 zezwolenia na prowadzenie działalności na terenie SSE. Infrastruktura Przez Kraków przebiega 6 dróg ponadpowiatowych oraz 26 linii kolejowych. > Autostrada A4 łączy Kraków z Katowicami (80km) i Rzeszowem (170 km). > 24 km planowanych dróg ekspresowych do 2025 r. i plan rozbudowy drogi S7 do północnej granicy województwa. > Lotnisko z terminalem cargo i dworzec PKP Cargo w odległości odpowiednio 15 km i 10 km od centrum. Źródło: Dane Advisory Group TEST Human Resources 2015, na próbie obserwacji, osoby w wieku lat, z tytułem co najmniej licencjata Drogi w województwie małopolskim (km) Stan obecny Planowane do 2025 Ogółem brak danych Ekspresowe Autostrady Lotnisko Cargo Dworzec Cargo Źródło: Colliers International na podstawie danych GDDKiA, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Kraków Colliers International

40 Podaż i pustostany Podaż i wskaźnik pustostanów w 2016 r. W 2016 r. całkowite zasoby powierzchni magazynowej na rynku krakowskim wzrosły o 48,2 tys. m 2. > Powstały trzy nowe magazyny hala w ramach kompleksu Panattoni Park Kraków III (24,5 tys. m 2 ), kolejny budynek parku Goodman Kraków Airport Logistics Center (11,5 tys. m 2 ) oraz obiekt należący do KJF Park Balice w Cholerzynie (2,2 tys. m 2 ) m 2 Podaż Wskaźnik pustostanów 15% 10% 5% 0% > W budowie znajdują się dwa kolejne magazyny, które dołączą do Centrum Logistycznego Kraków-Kokotów o łącznej powierzchni 19,3 tys. m 2 oraz hala realizowana w Krakowie przez PBP Łęgprzem 4,6 tys. m 2. > Aktualnie, całkowite zasoby rynku wynoszą 247 tys. m 2 powierzchni magazynowej. Struktura umów 2016 r. Wskaźnik pustostanów zauważalnie wzrósł w porównaniu do analogicznego okresu w 2015 r. o 7,9 p.p. i na koniec grudnia 2016 r. wyniósł 9,9%. Wzrost ten spowodowany jest m.in. przez oddanie do użytku w III kwartale 2016 r. dwóch budynków, które jeszcze nie są w pełni skomercjalizowane i oferują łącznie ponad 18 tys. m 2 powierzchni. 31% 7% 62% Nowe umowy BTS Renegocjacje Popyt Zainteresowanie najemców powierzchniami magazynowymi na rynku krakowskim w 2016 r. utrzymywało się na poziomie zbliżonym do poprzedniego roku. Zdecydowaną większość stanowiły nowe umowy. Struktura najmu główne sektory w 2016 r. 50% > 83,2 tys. m 2 wynajętej powierzchni w 2016 r. > 17 podpisanych umów. Sektory Na krakowskim rynku wśród nowo podpisanych umów w 2016 r. przeważał sektor firm produkcyjnych, który stanowił ok. 43% (logistyka 22,5%). 40% 30% 20% 10% 0% 3PL Logistyka Produkcja Wybrane transakcje w 2016 r.: > Łącznie ponad 46 tys. m 2 wynajętych przez Valeo w transakcjach z firmą Goodman. Czynsze Stawki czynszu efektywnego za nowoczesne powierzchnie magazynowe w Krakowie utrzymywały podobny poziom przez cały rok. Kraków pozostaje najdroższym rynkiem zaraz po warszawskiej Strefie I, przede wszystkim ze względu na wysokie ceny gruntów inwestycyjnych. 5,5 4,5 3,5 2,5 1,5 Czynsze efektywne w 2016 r. (EUR/m 2 ) > Wysokość czynszu na analizowanym rynku na koniec 2016 r. oscylowała w przedziale 3,3 4,5 EUR/m². 40 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Kraków Colliers International

41 Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku Na rynku obecni są deweloperzy i inwestorzy zarówno polscy jak i zagraniczni. W 2016 r. udziałem w nowo oddanej powierzchni podzieliły się spółki Panattoni, Goodman i KJ Fundusz. > Najwięksi deweloperzy i inwestorzy pod względem posiadanej powierzchni istniejącej ogółem to Goodman (32%), Panattoni (20%) polska spółka działająca wyłącznie na rynku krakowskim MK Logistics (13%), Logicor (8,5%) oraz Biuro Inwestycji Kapitałowych (7,7%). > W budowie pozostają dwa magazyny w ramach projektu 7r Logistics oraz hala PBP Łęgprzem. 19% Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku krakowskim, IV kw r. Inni 8% Logicor Panattoni 8% 13% 20% 32% Biuro Inwestycji Kapitałowych MK Logistics Goodman Prognozy Podaż Popyt Pustostany Czynsze 41 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Kraków Colliers International

42 Kraków Parki Magazynowe 1. Goodman Kraków Airport Logistic Center 8. Magazyn BUMA 2. Witek Airport Logistics Center 9. Centrum Logistyczne Kraków II 3. Centrum Magazynowe Cholerzyn 10. MARR Business Park 4. Panattoni Park Kraków II 11. MK Logistics Park 5. Logicor Kraków 12. Centrum Logistyczne Kraków Kokotów 6. Centrum Magazynowe Łęgprzem 13. Centrum Logistyczne Kraków III 7. Centrum Logistyczne Kraków I 14. KJF Park Balice 42 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Bydgoszcz i Toruń Colliers International

43 Bydgoszcz i Toruń Odległości do granic Polski z Bydgoszczy Podsumowanie roku 2016 Bydgosko-Toruński obszar metropolitalny leży w środkowej części województwa kujawsko-pomorskiego, w północnej Polsce. Województwo zajmuje 8. miejsce pod względem wysokości regionalnego PKB w Polsce. Bydgoszcz i Toruń - miasta oddalone od siebie o około 50 km to ważne ośrodki gospodarcze, kulturalne, naukowe i turystyczne. Na obszarze wyróżniony został Bydgosko-Toruński Okręg Przemysłowy, który specjalizuje się m.in. w przemyśle chemicznym. > Największa koncentracja powierzchni magazynowych występuje na obrzeżach Torunia i Bydgoszczy przy głównych ciągach komunikacyjnych. > Lotniczy i kolejowy terminal cargo znajdują się w odległości 5 km od centrum Bydgoszczy oraz kolejowy terminal towarów w Toruniu. > Autostrada A1 łączy Toruń z Gdańskiem (170 km) oraz Łodzią (175 km). POPULACJA * STOPA BEZROBOCIA 6,5% 3 818,79 PLN PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO * Dane dla podregionu Bydgosko-Toruńskiego Źródło: Colliers International, Advisory Group TEST Human Resources na podstawie danych GUS, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Bydgoszcz i Toruń Colliers International

44 Demografia Bydgoszcz to największe miasto województwa kujawskopomorskiego (355,6 tys. mieszkańców, Toruń 202,7 tys.) i 8. pod względem liczby ludności w kraju. 55% pracujących mieszkańców w województwie zatrudnionych jest w sektorze usług, 31% w przemyśle, a 14% w rolnictwie Absolwenci i uczniowie wg typu szkół w 2015 r. Uczniowie Absolwenci > Ludność w wieku produkcyjnym w województwie stanowi 62,8% populacji (Bydgoszcz 61,2%, Toruń 62,4%). > Wśród aktywnych zawodowo w woj. kujawskopomorskim przeważają mieszkańcy z wykształceniem zasadniczym zawodowym (30,9%). Aglomeracja bydgosko-toruńska jest ważnym ośrodkiem akademickim i kulturalnym. Na jej obszarze znajduje się 13 szkół wyższych (18 w województwie). > Około 58,1 tys. studentów ogółem w podregionie bydgosko-toruńskim. > Prawie 16,3 tys. absolwentów w 2015 r. > Zdecydowana większość studentów na uniwersytetach (59%). > 11,6 tys. uczących się w technikach Źródło: Colliers International na podstawie danych GUS, marzec % 80% 0 Znajomość języków obcych wśród absolwentów na poziomie minimum średnim (B1) w woj. kujawsko-pomorskim w 2015 r. 72,6% Uniwersytety Wyższe szkoły techniczne Zasadnicze szkoły zawodowe Technika Specjalne Strefy Ekonomiczne 60% 40% W okolicy aglomeracji bydgosko-toruńskiej funkcjonuje Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna. Działalność PSSE ukierunkowana jest głównie na rozwój branży high-tech, biotechnologii oraz gospodarki morskiej. 20% 0% 10,8% 6,5% 1,9% 0,8% 0,8% > Łączna powierzchnia strefy wynosi ha. > W sumie 150 firm zainwestowało w strefie. Infrastruktura Przez aglomerację przebiegają 22 drogi ponadpowiatowe, a bydgoski węzeł kolejowy liczy 7 linii. > Autostrada A1 łączy Toruń z Gdańskiem (170 km) i Łodzią (175 km). > 152 km planowanych dróg ekspresowych do 2025 r. > Lotnisko z terminalem cargo i dworzec PKP Cargo w zasięgu 5 km od centrum Bydgoszczy (kolejowy terminal towarowy w Toruniu). Źródło: Dane Advisory Group TEST Human Resources 2015, na próbie obserwacji, osoby w wieku lat, z tytułem co najmniej licencjata Drogi w woj. kujawsko-pomorskim (km) Stan obecny Planowane do 2025 Ogółem brak danych Ekspresowe Autostrady Lotnisko Cargo Dworzec Cargo Źródło: Colliers International na podstawie danych GDDKiA, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Bydgoszcz i Toruń Colliers International

45 Podaż i pustostany Podaż i wskaźnik pustostanów w 2016 r. Rynek bydgosko-toruński w 2016 r. powiększył się o prawie 30 tys. m 2. Do użytku oddane zostały 4 projekty w ramach Panattoni Park Bydgoszcz. > W budowie znajduje się kolejna faza inwestycji Panattoni Park Bydgoszcz, budynek Waimea Logistic Park oraz projekty typu BTS dla operatorów spożywczych Kaufland i Carrefour realizowane przez Panattoni m 2 Podaż Wskaźnik pustostanów 15% 10% 5% 0% > Aktualnie, całkowite zasoby rynku wynoszą 174,5 tys. m 2 powierzchni magazynowej. Wskaźnik pustostanów ponownie odnotował spadek z 1,3% w 2015 r. do aktualnie najniższego poziomu w kraju 1%. Na tak niski wynik wpływ miały między innymi hale oddane do użytku, które już na etapie budowy były zabezpieczone umowami najmu. Struktura umów 2016 r. Popyt 2% 31% Nowe umowy W 2016 r. poziom popytu na rynku bydgosko-toruńskim był prawie dwukrotnie większy od odnotowanego w 2015 r. Nowe umowy stanowiły zdecydowaną większość zawieranych w ciągu roku transakcji warto zwrócić uwagę również na wysoki udział projektów BTS wśród nowo zawieranych umów. 67% BTS Renegocjacje > 130,8 tys. m 2 wynajętej powierzchni w 2016 r. > 14 podpisanych umów. Sektory Na rynku wśród nowo podpisanych umów w 2016 r. przeważali najemcy sektora handlu detalicznego (66,7%). Struktura najmu wg głównych sektorów w 2016 r.: > Umowy Panattoni z sieciami Kaufland (45,6 tys. m²) oraz Carrefour (38,2 tys. m²). > 8,7 tys. m² dla Nissin w Goodman Toruń Logistics Centre (3PL). Czynsze Stawki czynszu efektywnego za nowoczesne powierzchnie magazynowe na obszarze bydgosko-toruńskim utrzymywały niezmienny poziom przez cały rok. > Wysokość czynszu na analizowanym rynku na koniec 2016 r. oscylowała w przedziale 2,2 2,8 EUR/m². Struktura najmu główne sektory w 2016 r. 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 5,5 4,5 3,5 2,5 1,5 3PL Inne Handel detaliczny Czynsze efektywne w 2016 r. (EUR/m 2 ) 45 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Bydgoszcz i Toruń Colliers International

46 Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku Bydgosko-toruński rynek pod względem istniejącej powierzchni zdominowany jest przez czterech deweloperów: Goodman, LCP, Hines i Panattoni, którzy jako jedyni oferują najem nowoczesnych powierzchni magazynowych na tym obszarze. > Największy udział w rynku należy do spółki Goodman, która posiada prawie 40% istniejącej powierzchni magazynowej. Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku bydgosko-toruńskim, IV kw r. 38% 28% 17% 17% > W Bydgoszczy powstają 4 nowe projekty. Trzy z nich to inwestycje Panattoni (łącznie 103,8 tys. m²). Nowoczesny budynek magazynowy w formie hali SBU buduje również spółka Waimea. Obiekt przeznaczony będzie dla mikro i małych przedsiębiorstw, które rozpoczynają działalność i nie wymagają dużej przestrzeni magazynowej. Goodman LCP Hines Panattoni Prognozy Podaż Popyt Pustostany Czynsze 46 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Bydgoszcz i Toruń Colliers International

47 Bydgoszcz i Toruń Parki Magazynowe 1. Panattoni Park Bydgoszcz 4. Goodman Toruń Logistics Centre 2. Waimea Logistic Park Bydgoszcz 5. Panattoni Park Toruń 3. Logistic & Business Park Bydgoszcz 6. Diamond Business Park Toruń 47 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Szczecin Colliers International

48 Szczecin Odległości do granic Polski ze Szczecina Podsumowanie roku 2016 Szczecin położony jest w województwie zachodniopomorskim, w północno-zachodniej części Polski, przy granicy polskoniemieckiej. Województwo zajmuje 11. miejsce pod względem wysokości regionalnego PKB w Polsce. Miasto leżące przy granicy polsko-niemieckiej jest ważnym ośrodkiem gospodarczym oraz znaczącym centrum kulturalnym i akademickim w regionie. Zespół portowy tworzony przez Szczecin i Świnoujście jest jednym z największych nad morzem bałtyckim. > Istniejące parki magazynowe zlokalizowane są na obrzeżach miasta przy drodze ekspresowej S3 prowadzącej, m.in. do lotniska w Goleniowie. > Lotniczy i kolejowy terminal cargo w odległości odpowiednio 10 km i 50 km od centrum miasta. > Dostęp do portu morskiego, który położony jest w środkowej części Szczecina, w dzielnicy Śródmieście ok. 69 km na południe od Zatoki Pomorskiej. > Autostrada łączy Szczecin z Berlinem (140 km) oraz trasa ekspresowa S3/A2 prowadząca do Poznania (265km). POPULACJA STOPA BEZROBOCIA 4,7% 4 381,58 PLN PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO Źródło: Colliers International, Advisory Group TEST Human Resources na podstawie danych GUS, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Szczecin Colliers International

49 Demografia Szczecin to największe miasto w województwie zachodniopomorskim i 7. pod względem liczby ludności w kraju. 62,2% pracujących mieszkańców w województwie zachodniopomorskim zatrudnionych jest w sektorze usług, 30,3% w przemyśle, a 7,5% w rolnictwie Absolwenci i uczniowie wg typu szkół w 2015 r. Uczniowie Absolwenci > Ludność w wieku produkcyjnym w województwie stanowi 63,1% populacji (Szczecin 61,7%). > Wśród aktywnych zawodowo w woj. zachodniopomorskim przeważają mieszkańcy z wykształceniem wyższym (29,2%), zasadniczym zawodowym (26,2%) oraz policealnym i średnim zawodowym (25,2%). Szczecin jest ważnym ośrodkiem akademickim i kulturalnym. W mieście znajduje się 14 szkół wyższych (19 w województwie). > Około 39,4 tys. studentów ogółem w Szczecinie. > Ponad 10,1 tys. absolwentów w 2015 r. > 37,5% studentów na uniwersytetach, 26,8% na wyższych uczelniach technicznych. > 6 tys. uczących się w technikach. Specjalne Strefy Ekonomiczne W okolicy Szczecina funkcjonują podstrefy trzech specjalnych stref ekonomicznych Pomorskiej, Kostrzyńsko Słubickiej oraz Euro-Parku Mielec. > Łączna powierzchnia stref wynosi ok ha Uniwersytety Wyższe szkoły techniczne Zasadnicze szkoły zawodowe Technika Źródło: Colliers International na podstawie danych GUS, marzec % 80% 60% 40% 20% 0% Znajomość języków obcych wśród absolwentów na poziomie minimum średnim (B1) w woj. zachodniopomorskim w 2015 r. 73,5% 17,4% 3,9% 1% 0,9% 0,7% > Od początku funkcjonowania do końca 2015 r. wydano w tych strefach łącznie ponad 520 pozwoleń. Infrastruktura Przez Szczecin przebiega 6 dróg ponadpowiatowych, a szczeciński węzeł kolejowy liczy 21 aktywnych linii. > Autostrada nr 11 łączy Szczecin z Berlinem (140 km). > Trasa S3/A2 łączy Szczecin z Poznaniem (265 km). > 293 km planowanych dróg ekspresowych. > Dostęp do lotniczego, kolejowego terminalu cargo oraz do portu morskiego. Źródło: Dane Advisory Group TEST Human Resources 2015, na próbie obserwacji, osoby w wieku lat, z tytułem co najmniej licencjata Drogi w woj. zachodniopomorskim (km) Stan obecny Planowane do 2025 Ogółem brak danych Ekspresowe Autostrady 25 0 Lotnisko Cargo Dworzec Cargo Port Morski Źródło: Colliers International na podstawie danych GDDKiA, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Szczecin Colliers International

50 Podaż i pustostany Podaż i wskaźnik pustostanów w 2016 r. W 2016 r. całkowite zasoby powierzchni magazynowej na rynku szczecińskim powiększyły się o 43,4 tys. m 2. Jest to wynik niższy od roku poprzedniego, jednak na uwagę zasługuje powierzchnia będąca w budowie ponad 313 tys. m 2, co stanowi drugi wynik wśród największych polskich rynków m 2 Podaż Wskaźnik pustostanów 15% 10% 5% 0% > Za nową podaż odpowiadały cztery hale: trzy projekty należące do Panattoni Park Szczecin oraz kolejny obiekt w ramach North-West Logistic Park (Waimea Holdings). > W budowie znajdują się cztery magazyny, z czego dwa przeznaczone dla liderów branży e-commerce Amazon (161 tys. m 2 ) i Zalando (130 tys. m 2 ). > Aktualnie, całkowite zasoby rynku wynoszą 174,5 tys. m 2 powierzchni magazynowej, jednak do końca roku wzrosną prawie trzykrotnie. Wskaźnik pustostanów na koniec grudnia 2016 r. wyniósł 3%. Jest to spadek w stosunku do analogicznego okresu w roku 2015, kiedy współczynnik wolnych powierzchni wynosił prawie 6%. Popyt W 2016 r. poziom popytu na powierzchnie magazynowe na rynku szczecińskim był ponownie ponad trzykrotnie większy niż odnotowany w ubiegłym roku. Widać coraz większe zainteresowanie powierzchniami logistycznymi w tym regionie, a nowe umowy stanowiły większość zawartych transakcji. Na tak wysoki wynik po stronie popytu wpłynęły głównie umowy firm Zalando i Amazon, które łącznie wynajęły ponad 290 tys. m 2. > 349,6 tys. m 2 wynajętej powierzchni w 2016 r. Sektory Popyt w Szczecinie w 2016 r. zdominowany został przez najemców sektora e-commerce, który posiada ponad 83% udział w rynku najmu. Wybrane umowy najmu podpisane w 2016 r.: > Amazon 161,5 tys. m 2 realizowane przez Panattoni. > 130 tys. m 2 dla Zalando (Goodman). Czynsze Struktura umów 2016 r. 9% 8% Nowe umowy BTS Renegocjacje 83% Struktura najmu główne sektory w 2016 r. 40% 30% FMCG 20% 3PL 10% Produkcja 0% E-commerce 5,5 4,5 3,5 2,5 1,5 Czynsze efektywne w 2016 r. (EUR/m 2 ) Obserwowany minimalny poziom czynszu efektywnego za nowoczesne powierzchnie magazynowe w okolicy Szczecina utrzymał swój poziom sprzed roku i wyniósł 2,4 EUR/m 2. > Wysokość czynszu efektywnego w Szczecinie na koniec 2016 r. oscylowała w przedziale 2,4 3,5 EUR/m Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Szczecin Colliers International

51 Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku W 2016 r. szczeciński rynek zdominowany był przez spółki Panattoni oraz Waimea Holding S.A. W kolejnych kwartałach swój udział w rynku znacząco zwiększą deweloperzy Panattoni i Goodman, którzy realizują dwa największe projekty w regionie hale BTS dla liderów branży e-commerce. > W budowie znajdują się projekty należące do Panattoni i Goodman przeznaczone odpowiednio dla Amazon oraz Zalando. > Powstają hale kolejnych faz projektów Panattoni Park Szczecin I (12,8 tys. m 2 ) oraz Prologis Park Szczecin I (9,3 tys. m 2 ). Deweloperzy i inwestorzy obecni na rynku szczecińskim, IV kw r. 43% 36% 21% Prologis Waimea Holdings Limited Panattoni Prognozy Podaż Popyt Pustostany Czynsze 51 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Szczecin Colliers International

52 Szczecin Parki Magazynowe 1. Waimea Logistic Park Port Morski Szczecin 3. Panattoni Park Szczecin 2. North West Logistic Park 4. Prologis Park Szczecin 52 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Wynagrodzenia w branży Colliers International

53 Wynagrodzenia w branży > Wynagrodzenia kierowników w branży logistycznej i produkcyjnej charakteryzują się ok. 37% zróżnicowaniem pomiędzy kwartylem dolnym a górnym. Pozwala to docenić różnorodne kompetencje pracowników zatrudnionych na takim samym stanowisku, nie przyczyniając się do poczucia niesprawiedliwości w wynagradzaniu. > Regionami, które oferują najwyższe wynagrodzenie dla tej grupy pracowników są pomorskie, małopolskie oraz wielkopolskie. Przyczyną takiego stanu może być potrzeba pozyskania wykwalifikowanych pracowników, dlatego oferowane wynagrodzenia muszą być odpowiednio atrakcyjne. > Z kolei najniższe płace oferują kierownikom firmy z województw kujawsko-pomorskiego i zachodniopomorskiego. Wynika to prawdopodobnie z mniejszego poziomu uprzemysłowienia tych regionów. > Wśród czynników mających wpływ na wysokość wynagrodzeń w branży produkcyjnej w analizowanych regionach, może znajdować się m.in. poziom rozwoju przedsiębiorstw. Przykładowo, płace specjalistów oraz pracowników fizycznych osiągają podobną wartość (poziom zróżnicowania wynosi ok. 30%) w regionach takich jak województwo wielkopolskie, łódzkie oraz pomorskie, co może wiązać się z mniejszym stopniem uprzemysłowienia tych regionów oraz niższym poziomem zdominowania przez firmy z kapitałem zagranicznym. > W przypadku branży logistycznej, wynagrodzenia zależą głównie od charakterystyki regionu na najwyższe płace mogą liczyć osoby zatrudnione w firmach położonych w pobliżu najlepiej rozwiniętej infrastruktury logistycznej portów wodnych oraz lotniczych i dobrze zorganizowanych połączeń lądowych (np. województwo mazowieckie, śląskie czy wielkopolskie). Miesięczne wynagrodzenia brutto w PLN* MAZOWIECKIE Produkcja Logistyka Jakość Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Kierownik Mistrz Specjalista Brygadzista Pracownik fizyczny ŚLĄSKIE Produkcja Logistyka Jakość Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Kierownik Mistrz Specjalista Brygadzista Pracownik fizyczny ŁÓDZKIE Produkcja Logistyka Jakość Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Kierownik Mistrz Specjalista Brygadzista Pracownik fizyczny WIELKOPOLSKIE Produkcja Logistyka Jakość Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Kierownik Mistrz Specjalista Brygadzista Pracownik fizyczny * Q1: Dolny (pierwszy) kwartyl: odpowiada poziomowi, przy którym 75% obserwowanych podmiotów ma wynik lub wartość wyższą niż ten poziom, a pozostałych 25% wartość niższą. Q3: Górny (trzeci) kwartyl: odpowiada poziomowi, przy którym 25% obserwowanych podmiotów ma wynik lub wartość wyższą niż ten poziom, a pozostałych 75% wartość niższą. 53 Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Wynagrodzenia w branży Colliers International

54 Najczęściej występujące dodatki pozapłacowe Dodatek Występowanie Szkolenia zewnętrzne 70% Dopłaty do zajęć sportowych 51% Dodatkowe ubezpieczenia 49% Dopłaty do edukacji - studia, MBA, kursy językowe, itp. 44% Dopłata na cele kulturalno-rozrywkowe 35% Dopłaty do posiłków 31% Dodatkowe świadczenia zdrowotne dla pracowników 28% Bony towarowe 24% Dopłaty do przejazdów do miejsca pracy 11% Telefon komórkowy 8% Laptop 5% > Największe zróżnicowanie pomiędzy wynagrodzeniami w branży logistycznej zaobserwować można na stanowiskach kierowniczych w województwach mazowieckim, łódzkim i pomorskim (nawet 39%). Najbardziej ujednolicone są zaś płace brygadzistów, szczególnie w województwie kujawsko-pomorskim. > Wynagrodzenia pracowników w obszarze jakości cechuje niska procentowa różnica między najlepiej a najsłabiej opłacanymi na poszczególnych ścieżkach. Standardowo ścieżka kierownicza, ze względu na swoje najwyższe miejsce w hierarchii, będzie miała największy procentowy rozstrzał między wynagrodzeniami, osiągając średni poziom 31%. > Największą popularnością wśród dodatków pozapłacowych cieszą się szkolenia, do których dostęp może mieć niemal 70% pracowników. Na drugim miejscu, w dalszym ciągu powszechnie stosowany benefit w postaci dopłat do zajęć sportowych, który otrzymuje aktualnie co drugi zatrudniony. Nie mniej popularnymi dodatkami pozapłacowymi są dodatkowe ubezpieczenie, które osiągnęło poziom 49% oraz dopłata do edukacji (dofinansowanie studiów czy kursów językowych) z wynikiem 44%. > Najrzadziej spotykanymi dodatkami pozapłacowymi, ale także najbardziej prestiżowymi i skierowanymi bardziej do kadry zarządzającej, są benefity długoterminowe (takie jak akcje spółki), samochód czy dodatek mieszkaniowy, które posiada obecnie około 2% pracowników. DOLNOŚLĄSKIE Produkcja Logistyka Jakość Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Kierownik Mistrz Specjalista Brygadzista Pracownik fizyczny POMORSKIE Produkcja Logistyka Jakość Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Kierownik Mistrz Specjalista Brygadzista Pracownik fizyczny MAŁOPOLSKIE Produkcja Logistyka Jakość Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Kierownik Mistrz Specjalista Brygadzista Pracownik fizyczny KUJAWSKO- POMORSKIE Produkcja Logistyka Jakość Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Kierownik Mistrz Specjalista Brygadzista Pracownik fizyczny ZACHODNIO POMORSKIE Produkcja Logistyka Jakość Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Kierownik Mistrz Specjalista Brygadzista Pracownik fizyczny Źródło: Raport Płacowy przygotowany przez Advisory Group TEST Human Resources, marzec Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Wynagrodzenia w branży Colliers International

55 Kontakty Tomasz Kasperowicz Partner Director Warszawa Maciej Chmielewski Partner Director Warszawa Jan Barbasiewicz Director Warszawa Maciej Cieliczko Associate Director Warszawa Grzegorz Paluch Associate Director Warszawa Paweł Nosal Associate Director Warszawa Krzysztof Kienorow Associate Director Warszawa Łukasz Grupa Senior Associate Warszawa Łukasz Pańczyk Senior Associate Warszawa Szymon Gasparski Associate Warszawa Katarzyna Musiał Associate Warszawa Research and Consultancy Services Dominika Jędrak Director Warszawa Rynek nieruchomości magazynowych Market Insights 2017 Wynagrodzenia w branży Colliers International

56 Advisory Group TEST Human Resources Advisory Group TEST Human Resources TEST jest firmą konsultingową z ponad 25-letnią tradycją, dostarczającą międzynarodowym korporacjom oraz polskim czołowym przedsiębiorstwom wysokiej jakości usługi HR, poprzez 5 wyspecjalizowanych linii biznesowych: TEST Executive, TEST Recruitment, TEST Consulting HR, TEST Training & Development, TEST Salary Survey. Przez lata swojej działalności na rynku TEST wsparł powstanie kilkunastu nowoczesnych zakładów produkcyjnych (green field) na południu Polski, rekrutując dla nich ponad 3000 osób - managerów oraz wysoko wykwalifikowanych specjalistów. Poza działaniami rekrutacyjnymi TEST dostarcza swoim Klientom z branży produkcji usługi konsultingu HR: Assessment Centre, Development Centre, systemy ocen okresowych, badania satysfakcji pracowników i inne. Od 1999 roku firma wydaje największy polski Raport Płacowy oraz Raporty regionalne i branżowe m.in. dla produkcji oraz motoryzacji. Obecnie w Raporcie uczestniczy ponad 530 firm z całej Polski. Dodatkowo od kilkunastu lat TEST zajmuje się budowaniem i wdrażaniem efektywnych systemów wynagrodzeń w polskich firmach. DZIAŁ REKRUTACJI Łukasz Pich Business Development Manager lukasz.pich@testhr.pl Tel.: Tel. kom.: DZIAŁ KONSULTINGU Agata Broś Senior Project Manager & Development Coordinator agata.bros@testhr.pl Tel.: Tel. kom.: DZIAŁ ANALIZ I RAPORTÓW PŁACOWYCH Maria Kuźniar Starszy Konsultant w Dziale Analiz i Raportów Płacowych maria.kuzniar@raportplacowy.pl Tel.: Tel. kom.:

57