Opracowanie i analiza materiału statystycznego 419[01].O1.04

Transkrypt

1 MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Ewa Kawczyńska-Kiełbasa Opracowaie i aaliza materiału statystyczego 419[01].O1.04 Poradik dla uczia Wydawca Istytut Techologii Eksploatacji Państwowy Istytut Badawczy Radom 2007

2 Recezeci: mgr Agieszka Mikia mgr Ewa Urbańska-Sobczak Opracowaie redakcyje: mgr Ewa Kawczyńska-Kiełbasa Kosultacja: mgr Edyta Kozieł Poradik staowi obudowę dydaktycz ą programu jedostki modułowej 419[01].O1.04, Opracowaie i aaliza materiału statystyczego, zawartego w modułowym programie auczaia dla zawodu techik prac biurowych. Wydawca Istytut Techologii Eksploatacji Państwowy Istytut Badawczy, Radom

3 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzeie 3 2. Wymagaia wstępe 4 3. Cele kształceia 5 4. Materiał auczaia Przedmiot statystyki. Podstawowe pojęcia statystycze Materiał auczaia Pytaia sprawdzające Ćwiczeia Sprawdzia postępów Rodzaje i orgaizacja badań statystyczych Materiał auczaia Pytaia sprawdzające Ćwiczeia Sprawdzia postępów Opracowaie i prezetacja materiału statystyczego Materiał auczaia Pytaia sprawdzające Ćwiczeia Sprawdzia postępów Podstawowe miary statystycze i obliczeia w procesie podejmowaia decyzji Materiał auczaia Pytaia sprawdzające Ćwiczeia Sprawdzia postępów Sprawdzia osiągięć 6. Literatura

4 1. WPROWADZENIE Poradik będzie Ci pomocy w przyswajaiu wiedzy i umiejętości dotyczącej opracowaia i aalizy materiału statystyczego, a w szczególości umiejętości doboru źródeł iformacji do opracowaia daych statystyczych, rozróŝiaia miar statystyczych, wykorzystaia miar statystyczych. W poradiku uwzględioo: wymagaia wstępe, w których wyszczególioo jakie umiejętości powiie posiadać uczeń przed przystąpieiem do realizacji jedostki modułowej, cele kształceia, pokazują jakie umiejętości uczeń opauje po przeprowadzeiu procesu kształceia, materiał auczaia, w którym zawarte są iezbęde treści teoretycze, aby opracować materiał statystyczy, pytaia sprawdzające, które umoŝliwią oceę przygotowaia do wykoaia ćwiczeń potwierdzających abycie umiejętości, ćwiczeia do samodzielego rozwiązaia zawierają: poleceie, sposób wykoaia oraz wykaz materiałów do wykoaia ćwiczeia, pomogą ukształtować umiejętości praktycze i zweryfikować abytą wiedzę teoretyczą, sprawdzia postępów pomoŝe oceić poziom wiedzy po wykoaiu ćwiczeń, sprawdzia osiągięć, po zrealizowaiu wszystkich tematów jedostki modułowej pozwoli oceić poziom abytych umiejętości w procesie kształceia, wykaz literatury. 419[01].O1 Ekoomiczo-prawe podstawy gospodarowaia 419[01].O1.01 Stosowaie przepisów prawa w gospodarowaiu 419[01].O1.02 Przygotowaie do wykoywaia prac biurowych 419[01].O1.03 Zarządzaie zasobami ekoomiczymi 419[01].O1.04 Opracowywaie i aaliza materiału statystyczego 419[01].O1.05 Ewidecjoowaie zdarzeń gospodarczych Schemat układu jedostek modułowych 3

5 2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu auczaia, powiieeś umieć: posługiwać się słowictwem związaym z praktyką gospodarczą i pracą biurową, wyjaśić podstawowe pojęcia ekoomicze, posługiwać się podstawowymi pojęciami aalizy ekoomiczej, korzystać ze źródeł iformacji, formułować wioski, obsługiwać komputer w podstawowym zakresie. 4

6 3. CELE KSZTAŁCENIA W wyiku realizacji programu jedostki modułowej, powiieeś umieć: zidetyfikować źródła iformacji iezbęde do opracowaia materiału statystyczego, dokoać selekcji daych statystyczych pod kątem ich przydatości aalityczej i decyzyjej, scharakteryzować badaie statystycze, rozróŝić miary statystycze, opracować materiał statystyczy dla potrzeb sprawozdawczości, przeprowadzić aalizę statystyczą badaego zjawiska statystyczego. 5

7 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Przedmiot statystyki. Podstawowe pojęcia statystycze Materiał auczaia Pojęcie statystyki aleŝy rozumieć w róŝoraki sposób: jako aukę o metodach badań zjawisk masowych (takich, które występują często i których prawidłowość moŝa zmierzyć w duŝej masie zdarzeń) za pomocą liczb, jako gromadzeie, przetwarzaie i opracowaie daych liczbowych, jako zbiór daych liczbowych. Jest wykorzystywaa praktyczie w kaŝdej dziedziie dla potrzeb iformowaia społeczeństwa czy tylko określoej grupy o przebiegu zjawisk oraz dla potrzeb decyzyjych w kierowaiu przedsiębiorstwami i istytucjami, a takŝe w podejmowaiu określoych działań gospodarczych i społeczych. Zajomość metod statystyczych oraz aaliza i iterpretacja materiału jakiego dostarcza statystyka ułatwia progozowaie zjawisk w krótkich i długich okresach czasu. Jest podstawą do wyboru odpowiedich metod gospodarowaia. Istotymi defiicjami, które aleŝy rozumieć zajmując się statystyką są: zbiorowość i właściwość zbiorowości. Zbiorowość statystycza (populacja, masa) Zbiorowością statystyczą jest zbiór jedostek objętych badaiem statystyczym posiadających co ajmiej jedą cechę wspólą i co ajmiej jedą je róŝicującą. Zbiorowością mogą być zarówo ludzie jak i zjawiska oraz rzeczy. Nie moŝa azwać zbiorowością statystyczą zbioru idetyczych elemetów, wśród których ie występuje Ŝada cecha róŝiąca, p.: zbiór idetyczych ławek w pracowi lekcyjej. Zbiorowość statystycza pomimo cech róŝiących musi być jedoroda, tz. taka sama pod względem przedmiotowym, aby moŝa było jedozaczie określić co badamy, p.: sklepy spoŝywcze w mieście, polisy ubezpieczeiowe a Ŝycie. Przykładami zbiorowości statystyczej mogą być, p.: ucziowie szkoły, sprzedaŝ rowerów w II półroczu, pacjeci szpitala, owo otwarte apteki. Najmiejszym elemetem zbiorowości statystyczej jest jedostka statystycza. Suma jedostek statystyczych staowi liczebość zbiorowości. Jedostką statystyczą moŝe być jede uczeń szkoły, sprzedaŝ jedego roweru, jede pacjet szpitala, jeda apteka. Właściwość statystycza (cecha statystycza, zmiea) SłuŜy rozróŝieiu jedostek zbiorowości. Właściwości statystycze dzielą się a stałe i zmiee. Te zaś ulegają dalszemu podziałowi. Podział właściwości jedostek statystyczych obrazuje Rys. 1. 6

8 Właściwości statystycze Stałe Zmiee rzeczowe Niemierzale (jakościowe) czasowe Mierzale (ilościowe) przestrzee skokowe ciągłe quasi ciągłe Rys. 1. Podział właściwości statystyczych. Źródło: opracowaie włase. Właściwości (cechy) stałe Są wspóle dla wszystkich jedostek statystyczych oraz z góry określoe. Wskazują co podlega badaiu, w jakim czasie, gdzie podlega badaiu, p.: hotele w województwie łódzkim w I kw. br. RozróŜia się trzy właściwości: rzeczowe dotyczą przedmiotu badaia, p.: hotele czasowe wskazują jakiego okresu (mometu) dotyczy badaie, p.: I kw. br., przestrzee ujmują badaie w określoym miejscu, p.: województwo łódzkie. Właściwości stałe ie róŝicują jedostki statystyczej, słuŝą jedyie wyodrębieiu jedorodej zbiorowości. Właściwości (cechy) zmiee RóŜicują jedostki statystycze, dotyczą przedmiotu badaia. RozróŜia się dwa rodzaje cech zmieych: iemierzale (jakościowe) moŝa wyrazić za pomocą opisu, p.: płeć, rodzaj depozytów, rodzaj fuduszy iwestycyjych, rodzaj polis ubezpieczeiowych, rodzaj trasportu, rodzaje podatków, rodzaje kosztów, mierzale (ilościowe) moŝa wyrazić za pomocą liczb i jedostek miary, p.: liczba osób a utrzymaiu w rodziie (2 osoby, 5 osób, 0 osób), liczba samochodów w rodziie (1 samochód, 2 samochody), kwota wydatków a utrzymaie lokalu mieszkalego (400 zł., 500 zł., 600 zł.), powierzchia uŝytkowa lokalu mieszkalego (50 m², 35 m², 120 m²). Wśród właściwości mierzalych rozróŝia się cechy: skokowe wyraŝoe są za pomocą liczb (a ogół całkowitych), które staowią skończoy zbiór w daej skali liczbowej, zmieiają się skokowo, tz. ie przyjmują wartości liczbowych pomiędzy zbiorami, przechodząc od jedej do drugiej wartości dokoujemy przeskoku o jedostkę, p.: liczba zaistalowaych kas fiskalych (Ŝade podmiot ie istaluje 3,75 kasy fiskalej), liczba posiadaych odbiorików telewizyjych, liczba oddziałów w szkole, liczba dzieci w rodziie, 7

9 ciągłe wyraŝoe są za pomocą liczb rzeczywistych i mogą przyjmować wszystkie liczby rzeczywiste z określoego przedziału liczbowego, podawae są z określoą dokładością (arzędzia pomiarowego lub zwyczajowo p.: wzrost w cm, dochody w złotych, tys. złotych, ml złotych, wiek w ukończoych latach, róŝego rodzaju stopy w procetach, czas w godziach, miutach, sekudach), p.: stopa kredytu (17%, 18,5%, 19,75%), temperatura w pomieszczeiach (19 C, 22,5 ), waga kobiety (50 kg, 68 kg, 105 kg), waga iemowlęcia g, g, g), quasi ciągłe są zmieymi skokowymi o duŝej liczbie wariatów a swoim charakterem przypomiają zmiee ciągłe, p.: cey (ze względu a moŝliwość wyraŝaia do setej części) Pytaia sprawdzające Odpowiadając a pytaia, sprawdzisz, czy jesteś przygotoway do wykoaia ćwiczeń. 1. Jakie są zaczeia pojęcia statystyka? 2. Jaka jest rola statystyki w procesie gospodarowaia? 3. Czym jest zbiorowość statystycza? 4. Czym jest jedostka statystycza? 5. Czym jest cecha statystycza? 6. Jaka jest klasyfikacja właściwości statystyczych? 7. Jak defiiuje się właściwości stałe? 8. Jak defiiuje się właściwości zmiee? 9. Co ozaczają cechy mierzale i iemierzale? 10. Jakie cechy rozróŝia się wśród cech mierzalych? Ćwiczeia Ćwiczeie 1 Poddao obserwacji ucziów jedej ze szkół poadgimazjalych w Łodzi w roku szkolym 2007/2008. Wyodrębij zbiorowość statystyczą, jedostkę statystyczą, cechy stałe i zmiee mierzale i iemierzale. Wykorzystaj arkusz pracy. Arkusz pracy Zbiorowość:. Jedostka statystycza: Cechy (właściwości) stałe rzeczowe czasowe przestrzee 8

10 Niemierzale Cechy (właściwości) zmiee Mierzale skokowe ciągłe quasi ciągłe Sposób wykoaia ćwiczeia Aby wykoać ćwiczeie, powiieeś: 1) przeczytać treść zadaia, 2) ustalić zbiorowość statystyczą i jedostkę statystyczą, 3) wyodrębić cechy stałe, 4) wyodrębić cechy zmiee, 5) zaprezetować sposób wykoaia ćwiczeia, 6) dokoać ocey poprawości wykoaego ćwiczeia. WyposaŜeie staowiska pracy literatura puktu 4.1 iiejszego poradika, arkusz pracy, arkusze papieru, długopis, pisaki. Ćwiczeie 2 Spośród poiŝej podaych cech wskaŝ zazaczając zakiem x cechy iemierzale, mierzale, skokowe, ciągłe, quasi ciągłe, które dotyczą tych cech: Arkusz pracy Klasyfikacja cechy Cecha pochodzeie społecze płaca pracowików produkcyjych liczba sprzedaych ksiąŝek wiek kobiet zawodowo czyych stopa depozytów wzrost chłopców iemierzala mierzala skokowa ciągła quasi ciągła 9

11 w wieku 15 lat płeć liczba izb w mieszkaiu (1-2, 3-4, 5 i więcej) liczba ki w mieście dochody ludości Sposób wykoaia ćwiczeia Aby wykoać ćwiczeie, powiieeś: 1) przeczytać treść zadaia, 2) dokoać aalizy wymieioych cech, 3) dokoać klasyfikacji wymieioych cech, 4) wypełić arkusz pracy, 5) zaprezetować wykoae ćwiczeie, 6) dokoać ocey poprawości wykoaego ćwiczeia. WyposaŜeie staowiska pracy literatura puktu 4.1 iiejszego poradika, arkusz pracy, arkusze papieru długopis, pisaki Sprawdzia postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) scharakteryzować podstawowe pojęcia statystycze? 2) sklasyfikować cechy statystycze? 3) przyporządkować cechy zgodie z klasyfikacją? 4) wyodrębić cechy zbiorowości? 5) wskazać a zaczeie statystyki? 10

12 4.2. Rodzaje i orgaizacja badań statystyczych Materiał auczaia Badaia statystycze polegają a obserwacji procesów i zjawisk oraz badaiu zaleŝości między imi. Celem badań statystyczych jest pozaie cech zbiorowości statystyczej. Przedmiotem badań statystyczych jest opis statystyczy i wioskowaie statystycze. Opis statystyczy moŝe dotyczyć całej populacji jak i jej części, czyli próby. Na opis składa się opis struktury zbiorowości (p.: rodzaje umów o pracę, a podstawie których zatrudiei są pracowicy daej istytucji), opis współzaleŝości zjawisk, który dotyczy powiązań między cechami zbiorowości statystyczej (p.: zaleŝość między rodzajem umowy o pracę a wysokością wyagrodzeia pracowików daej istytucji), opis dyamiki zjawisk dotyczy rozwoju zbiorowości w czasie (kształtowaie się wyagrodzeia pracowików w pięciu kolejych latach w zaleŝości od rodzaju umowy o pracę). Wioskowaie statystycze w przeciwieństwie do opisu dotyczy tylko próby. Jest uogólieiem wyików uzyskaych a próbie a całą populację. Występują trzy metody badań: pełe (całkowite), iepełe (częściowe), szacuki. Badaia pełe Polegają a objęciu imi kaŝdej jedostki zbiorowości. Badaia pełe przeprowadzae są za pomocą spisu statystyczego oraz rejestracji bieŝącej. Przykładem spisu statystyczego jest powszechy spis ludości i mieszkań oraz spis roly. Ze względu a wysokie koszty i długi okres gromadzeia i opracowywaia daych spisy przeprowadzae są rzadko. Zgodie z zaleceiami ONZ powiy być dokoywae co 10 lat celem porówań międzyarodowych. Rejestracja bieŝąca jest ciągłym zapisywaiem zjawisk i faktów będących przedmiotem badaia, p.: rejestracja zameldowań a tereie gmiy, rejestracja urodzeń i zgoów, rejestracja zawieraych związków małŝeńskich, rejestracja bezrobotych, rejestracja ucziów przyjętych do szkoły i tych, którzy ukończyli szkołę, rejestracja podmiotów gospodarczych, rejestracja podatików. Rejestracji dokoują a bieŝąco odpowiedie urzędy, takie jak: Urząd Pracy, Urząd Stau Cywilego, Urząd Skarbowy, Urząd Gmiy, Miasta, Powiatu, Województwa. W praktyce częściej stosuje się badaia iepełe. Badaia iepełe Uzyskiwae są a próbie reprezetacyjej, tz. dotyczą iektórych jedostek zbiorowości statystyczej. Przeprowadzae są ajczęściej za pomocą metody akietowej, moograficzej i reprezetacyjej. Metoda akietowa polega a gromadzeiu iformacji poprzez zbieraie odpowiedzi a pytaia ujęte w specjalym kwestioariuszu akietowym. Kwestioariusz akietowy składa się z: 11

13 części tytułowej zawierającej tytuł, wskazaie podmiotu przeprowadzającego akietę, zapewieie o poufości daych, odezwy do respodeta wyjaśieia celu i sposobu wykorzystaia wyików, wskazówek dotyczących wypełiaia akiety, prośby o wypełieie, podziękowaie i podpis osoby zlecającej badaie, kwestioariusza pytań, metryki - kryteriów klasyfikowaia respodetów iezbędych do opracowaia daych, p. wiek, płeć, wykształceie, miejsce zamieszkaia, wykoyway zawód itp. W akiecie mogą występować dwa rodzaje pytań: otwarte respodet samodzielie formułuje odpowiedzi, zamkięte - respodet wybiera właściwą odpowiedź z zapropoowaego zestawu odpowiedzi, filtrujące które po idetyfikacji problemu, dotyczą tylko części badaych, p.: Czy korzysta Pa/Pai z usługi kota iteretowego? JeŜeli tak to w jakim baku? Przy budowaiu kwestioariusza akietowego aleŝy przestrzegać określoych zasad: przechodzić od pytań prostych do skomplikowaych, przechodzić od pytań łatwych (obojętych dla respodeta) do trudych (draŝliwych dla respodeta), grupować pytaia tematyczie, jaso i zwięźle formułować pytaia, w sposób zachęcający do odpowiedzi, zadawać ograiczoą liczbę pytań (ajwyŝej kilkaaście), przestrzegać przejrzystości i czytelości (prawidłowe zasady edytorskie wielkość czcioki, odstępy ). Akieta przeprowadzaa jest poprzez: wywiad bezpośredi, rozmowę telefoiczą, pocztę, prasę, Iteret. Badaiami akietowymi w Polsce zajmują się ajczęściej OBOP, CBOS, OBOS, PBS. Metoda moograficza polega a wszechstroym opisie i aalizie wybraej jedostki statystyczej lub iewielkiej liczby jedostek. Najczęściej wybieraa jest jedostka typowa a wioski z badaia uogólia się a całą zbiorowość. Metoda reprezetacyja polega a wybraiu z całej populacji próby reprezetacyjej, w której przeprowadzamy badaie a wyik uogóliamy a całą zbiorowość. Dzięki zastosowaiu rachuku prawdopodobieństwa podczas opracowywaia wyików próby, która będzie się odosić do całej zbiorowości moŝa określić wielkość popełioego błędu. Wybierając populację do badaia aleŝy dokoać losowego wyboru jedostek ze zbiorowości statystyczej. Istota jest liczebość jedostek statystyczych próby. Im większa liczebość, tym siliejsze prawo duŝych liczb. Szacuki Stosowae są, gdy ie jest moŝliwe uzyskaie daych dotyczących określoej zbiorowości statystyczej. Dokouje się szacuku hipotetyczego poprzez metody matematycze. 12

14 Badaia statystycze mogą mieć charakter: ciągły zjawiska zmieiające się obserwowae są w czasie ieprzerwaie, okresowy badaia podejmowae są w z góry określoych odstępach czasu, cykliczie, doraźy badaia przeprowadzae są w szczególych okoliczościach w związku z zaistieiem pewych zdarzeń. Etapy badań statystyczych Badaia statystycze są procesem wieloetapowym, obejmują cztery etapy: przygotowaie badaia, obserwację statystyczą, opracowaie statystycze, aalizę statystyczą. Przygotowaie badaia Właściwe zaprojektowaie badaia ma duŝy wpływ a jego powodzeie. W pierwszym etapie bardzo waŝe jest prawidłowe sprecyzowaie celu i zakresu badaia. NaleŜy określić zbiorowość objętą badaiem, cel badaia oraz komu badaie ma słuŝyć. Na etapie przygotowaia dokouje się wyboru metody badaia i arzędzi badaia, które będą determiować cel badaia, moŝliwości fiasowe, moŝliwości techicze przeprowadzeia badań. Kolejym krokiem jest skostruowaie formularza statystyczego, który będzie podstawą do opracowaia statystyczego. W formularzu uwzględia się tytuł, azwę jedostki przeprowadzającej badaie, zapewieie o ochroie daych, iformację o wykorzystaiu daych, część zasadiczą zawierającą pytaia do respodetów, datę wypełieia formularza. Zaim astąpi badaie właściwe aleŝy dokoać badaia pilotaŝowego, które wskaŝe ieprawidłowości, pozwoli doprecyzować pytaia, a tym samym przygotować wersję ostateczą. W ostatiej fazie etapu przygotowaia drukoway jest formularz statystyczy wraz z istrukcją sposobu wypełieia formularza. W fazie przygotowaia badań dokouje się przeszkoleia osób, które będą przeprowadzać badaia. Obserwacja statystycza Polega a ustaleiu cech jedostek zbiorowości podlegającej badaiu. Przed dokoaiem obserwacji zawiadamia się jedostki, które będą badae oraz dostarcza się formularze statystycze i istrukcje. Efektem badaia jest materiał statystyczy, który będzie podlegał opracowaiu. MoŜe o mieć charakter pierwoty lub wtóry. Materiał pierwoty (źródłowy) uzyskiway jest a podstawie formularzy statystyczych zgodie z wymogami statystyczymi. Materiał wtóry pozyskiway jest dla wewętrzych celów przeprowadzającego badaie. Jest zwykle uboŝszy, gdyŝ ma węŝszy zakres badaia. Materiał statystyczy wraz ze sprawozdaiem z przeprowadzoych badań przekazyway jest orgaizującemu badaie, który dokouje kotroli formalej i merytoryczej zebraego materiału. Podczas kotroli formalej sprawdza się ilość i kompletość odpowiedzi. Odpowiedzi iekomplete elimiują formularz z opracowaia. JeŜeli badaie ie było aoimowe wymagają uzupełieia przez poddaą badaiu 13

15 jedostkę. Kotrola merytorycza oceia jakość materiału, elimiuje formularze wypełiaie tedecyjie, ielogiczie i złośliwie. Ujawioe w wyiku kotroli błędy mogą mieć charakter przypadkowy, w wyiku pomiięcia, wprowadzeia wielokrotego jedostki do badaej zbiorowości, braku odpowiedzi, literówek, czeskich błędów. Błędy te w duŝym stopiu wzajemie się zoszą i ie mają wpływu a ziekształceie daych. Błędy o charakterze tedecyjym powodują ziekształceia i mogą prowadzić do ieprawidłowych wiosków. Mogą wyikać ze złego wyboru metod badań lub podawaia ieprawdziwych iformacji, p.: a temat dochodów czy wykształceia. Opracowaie statystycze Opracowaie zebraego materiału polega a: weryfikacji wybraiu materiału ceego z puktu widzeia obserwacji, selekcji odrzuceiu materiału ieprzystającego do badaego problemu, klasyfikacji podziału materiału zgodie z przyjętymi kryteriami, kategoryzacji zastosowaiu bardziej szczegółowych kryteriów, kodowaiu w celu przetworzeia daych. Uporządkoway materiał jest prezetoway tabelaryczie i graficzie. Aaliza statystycza Przeprowadzaa jest poprzez opis i wioskowaie statystycze. Ma a celu oceę właściwości zbiorowości statystyczej. Dokouje się aalizy pod względem struktury, współzaleŝości, dyamiki i przestrzei. Aaliza pod względem struktury umoŝliwia charakterystykę zbiorowości za pomocą liczb (parametrów opisowych). Podobieństwa opisuje się miarami zgodości, p.; średimi, róŝice miarami zróŝicowaia, p.: dyspersja, asymetrią. Aaliza pod względem współzaleŝości opisuje powiązaie kliku cech, które kształtują zbiorowość. Aalizy tej dokouje się za pomocą współczyików korelacji. Aaliza pod względem dyamiki rozpatruje zjawisko w czasie. Potwierdza i wykrywa prawidłowości rozwoju daego zjawiska. Jest przeprowadzaa za pomocą ideksów. Aaliza przestrzea przeprowadzaa jest dla zbiorowości składającej się z jedostek iejedolitych. Aaliza statystycza pozwala a oceę wyików pod względem dokładości i wiarygodości oraz efektów badaia, upowaŝia do wyciągaia wiosków i prezetacji wyików Pytaia sprawdzające Odpowiadając a pytaia, sprawdzisz, czy jesteś przygotoway do wykoaia ćwiczeń. 1. Jaki jest cel badań statystyczych? 2. Jakie są metody badań statystyczych? 3. Na czym polegają badaia pełe? 4. Na czym polegają badaia iepełe? 5. Jaka jest struktura kwestioariusza akietowego? 6. Według jakich zasad buduje się kwestioariusz akietowy? 7. Jakie są etapy badań statystyczych? 8. Czym charakteryzują się poszczególe etapy badań statystyczych? 14

16 Ćwiczeia Ćwiczeie 1 Przyporządkuj poszczególym obserwacjom rodzaj aalizy statystyczej, stawiając zak x w odpowiedie pole arkusza pracy. Arkusz pracy Rodzaj aalizy Obserwacja Liczba laureatów Olimpiady Ekoomiczej w latach Wzrost ucziów klas maturalych Koszty zmiee a wielkość produkcji Wykrywalość przestępstw za rok 2007 i 2008 Udział kapitału własego w kapitałach ogółem Temperatura styczia w kolejych 10 latach Wydajość pracy a wysokość wyagrodzeia Wielkość obrotu a wartość wpływu podatku do budŝetu Aaliza pod względem struktury Aaliza pod względem współzaleŝości Aaliza pod względem dyamiki Sposób wykoaia ćwiczeia Aby wykoać ćwiczeie, powiieeś: 1) przeczytać treść zadaia, 2) przeaalizować obserwacje, 3) uzupełić tabelę, 4) zaprezetować rozwiązaie ćwiczeia, 5) dokoać ocey poprawości wykoaego ćwiczeia. WyposaŜeie staowiska pracy literatura puktu 4.2 iiejszego poradika, arkusz pracy, arkusze papieru, długopisy lub pisaki. 15

17 Ćwiczeie 2 Sporządź kwestioariusz akietowy, w którym zbadasz zajomość i przestrzegaie praw i obowiązków statutu Twojej szkoły przez ucziów. Sposób wykoaia ćwiczeia Aby wykoać ćwiczeie, powiieeś: 1) przeczytać treść zadaia, 2) zaprojektować część wstępą akiety, 3) zaprojektować pytaia zawarte w części zasadiczej akiety, 4) zaprojektować część końcową akiety, 5) zaprezetować rozwiązaie ćwiczeia, 6) dokoać weryfikacji wykoaego ćwiczeia. WyposaŜeie staowiska pracy literatura puktu 4.2 iiejszego poradika, komputer z edytorem tekstu lub maszya do pisaia, arkusze papieru maszyowego A4, długopisy Sprawdzia postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wskazać cel badań statystyczych? 2) rozróŝić metody badań statystyczych? 3) scharakteryzować badaia pełe? 4) scharakteryzować badaia iepełe? 5) scharakteryzować strukturę kwestioariusza akietowego? 6) zbudować kwestioariusz akietowy? 7) wymieić etapy bada statystyczych? 8) scharakteryzować poszczególe etapy badań statystyczych? 16

18 4.3. Opracowaie i prezetacja materiału statystyczego Materiał auczaia Zgromadzoy materiał statystyczy wymaga opracowaia. Opracowaie rozpoczyamy od grupowaia daych, które ma usystematyzować badaą zbiorowość a jedorode grupy lub klasy według istotych cech z puktu widzeia badaia. Występują dwa rodzaje grupowaia: proste według jedej cechy, złoŝoe według kliku cech. Po dokoaiu grupowaia zbiorowości statystyczej aleŝy ustalić azwy grup oraz ich kolejość, aby w te sposób utworzyć wykaz klasyfikacyjy. Wykaz klasyfikacyjy musi być: wyczerpujący Ŝada jedostka badaia ie moŝe się zaleźć poza im, rozłączy jedostka moŝe być zaliczoa tylko do jedej grupy a podstawie przyjętego kryterium. Uporządkowaie grup w wykazie klasyfikacyjym powio być: malejące lub rosące dla cech mierzalych, logicze dla cech iemierzalych. Grupując według cechy mierzalej aleŝy wykoać czyości: sporządzić wykaz wariatów badaej cechy, określić ilość klas w wykazie klasyfikacyjym, określić rozpiętość przedziałów klasowych, tz. róŝicę między górą i dolą wartością przedziału klasowego, określić graice przedziałów klasowych: domkiętych, w których określoa jest dola i góra graica, p.: 3 6, otwartych, w których jeda z graic przedziału ie jest określoa, p. 10 i więcej, poiŝej 5), zaliczyć dae do odpowiediego przedziału klasowego, zliczyć jedostki w kaŝdym przedziale klasowym. Największy problem staowi ustaleie liczby klas i rozpiętości przedziału klasowego. Liczbę klas dla wyróŝioej cechy mierzalej ustala się w zaleŝości od celu badaia, zebraego materiału i liczebości zbiorowości, która została poddaa badaiu. Ozacza to, Ŝe moŝe oa być dowola. Zaleca się jedak, aby budować szereg z liczbą klas rówą lub większą od 4. Kierując się liczebością propouje się liczbę klas: Tab. 1 Wykaz klasyfikacyjy [7] Liczba obserwacji Propoowaa liczba klas Rozpiętość przedziału klasowego zaleŝy od rodzaju zmieej. Dla zmieej skokowej przyjmuje się przedziały jedostkowe, p.: 1, 2, 3,. Dla zmieej ciągłej i quasi ciągłej rozpiętość przedziału klasowego ustala się wykorzystując relację rozstępu do propoowaej 17

19 liczby klas: C = R/k, gdzie: C rozpiętość przedziału klasowego, R rozstęp, k propoowaa liczba klas. Przykład grupowaia dla cechy skokowej: Poddao obserwacji 40 właścicieli lokali ze względu a ilość posiadaych izb mieszkalych. Rezultaty obserwacji były astępujące (po uporządkowaiu rosącym daych liczbowych w miutach): Rozpiętość przedziału wyosi 1 (C=1) Tab. 2 Ucziowie według czasu poświęcaego auce w domu [dae umowe] Ilość posiadaych izb mieszkalych Liczba właścicieli lokali Ogółem 40 Przykład grupowaia dla cechy ciągłej Poddao obserwacji 40 ucziów klas I-III ze względu a wzrost. Rezultaty obserwacji były astępujące (po uporządkowaiu rosącym daych liczbowych w cetymetrach): Rozstęp (R) = Xmax Xmi = = 16 PoiewaŜ badaa zbiorowość liczy 40 osób przyjmujemy posługując się Tab. 1 propoowaą liczbę klas (k) 5, zatem rozpiętość przedziału: C = 16 : 5 = 3,2 w zaokrągleiu 3. Tab. 3 Ucziowie klas I-III według wzrostu [dae umowe] Wzrost w cm Liczba ucziów Ogółem 40 Materiał statystyczy pochodzący z badań jest a ogół bardzo obszery. MoŜe sprawiać to trudości przyporządkowaia poszczególych jedostek do określoego przedziału. W praktyce statystyki stosuje się metody zliczaia: bezpośrediego, 18

20 kreskowego ( ), kratkowego ( ), komputerowego. Opracoway materiał statystyczy prezetoway jest w określoej formie: tabelaryczej, graficzej, opisowej. Forma tabelarycza Prezetacja w formie tabelaryczej dokoywaa jest w postaci szeregu statystyczego i tablicy statystyczej. Szereg statystyczy Jest ajprostszą formą tabeli. Zawiera uporządkoway i pogrupoway według wybraej cechy materiał statystyczy. Ze względu a formę rozróŝia się szeregi: proste wyliczające x 1, x 2,, x, p.: dokoao obserwacji liczby odwiedzi muzeum w ciągu miesiąca: x - jest cechą statystyczą (liczba odwiedzi w muzeum), x 1 = 0 - ozacza, Ŝe osoba o umerze 1 ie była ai razu w muzeum w ciągu miesiąca, rozdzielcze są tablicami dwudzielymi, w których w pierwszej kolumie umieszcza się wariat cechy, w drugiej przypisae wariatom liczby, tz. wagi ( i ), p.: (Tab. 4) Tab. 4 Pukty sprzedaŝy detaliczej wyposaŝoe w kasy fiskale [dae umowe] Liczba kas x i Liczba puktów sprzedaŝy detaliczej i ogółem 70 Szeregi rozdzielcze mogą być skostruowae w postaci przedziałów zamkiętych górą i dołem (Tab. 5) oraz otwartych górą i dołem (Tab. 6). Tab. 5 Pukty sprzedaŝy detaliczej wyposaŝoe w kasy fiskale [dae umowe] Liczba kas x i Liczba puktów sprzedaŝy detaliczej i ogółem 70 19

21 Tab. 6. Pukty sprzedaŝy detaliczej wyposaŝoe w kasy fiskale [dae umowe] Liczba kas x i Liczba puktów sprzedaŝy detaliczej i poiŝej i powyŝej 0 ogółem 70 Ze względu a treść rozróŝia się szeregi: strukturale przykładem są szeregi przedstawioe w (Tab. 4, 5, 6), czasowe (dyamicze), przestrzee (geograficze). Przedstawioa klasyfikacja wzajemie się ie wyklucza. Szereg moŝe być, p.: rozdzielczy czasowy, który przedstawia rozwój badaego zjawiska w czasie. Koluma pierwsza zawiera jedostki czasu, druga atęŝeie zjawiska w poszczególych jedostkach czasu (Tab. 7). Tab. 7. Urodzeia ogółem w latach [Roczik statystyczy 2006, GUS, Warszawa] Lata Liczba urodzeń W szeregach przestrzeych obrazuje się atęŝeie zjawiska w poszczególych jedostkach terytorialych. W kolumie pierwszej zawiera się jedostki terytoriale (p.: miasta, powiaty, kraje, kotyety), w drugiej atęŝeie zjawiska w poszczególych jedostkach (Tab. 8). Tab. 8 Liczba bezrobotych zarejestrowaych w województwach a r. [7] Województwa Polska dolośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodiopomorskie Liczba bezrobotych w tys ,5 174,0 154,7 139,3 69,9 158,7 141,0 278,2 56,9 141,2 60,2 121,2 221,4 96,7 122,3 161,7 135,1 20

22 Tablice statystycze Obejmują kilka szeregów statystyczych opisujących jedą zbiorowość z uwzględieiem kilku cech lub kilka zbiorowości opisaych jedą cechą. Klasyfikacja tablic: 1. Ze względu a stopień opracowaia daych: robocze zgromadzoe dae poddawae są dalszemu opracowaiu, wyikowe zawierają sytetyczy opis badaego zjawiska w ujęciu liczbowym. 2. Ze względu a ilość szeregów: proste dla jedej cechy zmieej (przykładem mogą być przedstawioe wcześiej Tab. 4, 5, 6, 7, 8 w postaci szeregów statystyczych), złoŝoe dla kilku cech zmieych: zbiorcze opisują kilka zbiorowości ze względu a jedą cechę, Tab. 9 Przecięta długość Ŝycia ludości w Polsce z podziałem a płeć [7] Województwa MęŜczyźi Kobiety Polska dolośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodiopomorskie 70,8 70,4 70,6 69,9 70,2 68,6 72,3 71,1 71,9 72,0 71,0 71,7 70,5 70,6 70,0 71,3 70,6 79,4 78,9 79,1 79,9 79,0 78,3 80,2 80,2 79,5 80,3 80,4 79,8 78,5 80,2 79,4 79,2 78,8 kombiowae opisują jedą zbiorowość ze względu a kilka cech. Tab. 10 Formy wypoczyku ludości [dae umowe] Wiek w latach i więcej Agroturystyka Formy wypoczyku Wypoczyek zorgaizoway w kraju Wypoczyek zorgaizoway za graicą