WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ. SSN Roman Sądej (przewodniczący) SSN Henryk Gradzik (sprawozdawca) SSA del. do SN Wojciech Kopczyński

Transkrypt

1 Sygn. akt III KK 420/16 WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Sąd Najwyższy w składzie: Dnia 11 kwietnia 2017 r. SSN Roman Sądej (przewodniczący) SSN Henryk Gradzik (sprawozdawca) SSA del. do SN Wojciech Kopczyński Protokolant Jolanta Włostowska przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Roberta Tarsalewskiego w sprawie skazanego B. K. w przedmiocie wyroku łącznego po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 11 kwietnia 2017 r., kasacji, wniesionej przez obrońcę skazanego od wyroku Sądu Apelacyjnego w [...] z dnia 6 kwietnia 2016 r., sygn. akt II AKa 67/16 zmieniającego wyrok Sądu Okręgowego w [...] z dnia 31 grudnia 2015 r., sygn. akt XIV K 165/15, 1. uchyla zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego w [...] w zakresie pkt. I i przekazuje sprawę w tej części Sądowi Okręgowemu w [...] do rozpoznania w pierwszej instancji; 2. zasądza od Skarbu Państwa na rzecz obrońcy z urzędu adwokata Ł. B. - Kancelaria Adwokacka w R. kwotę 738

2 2 (siedemset trzydzieści osiem) zł w tym 23% VAT tytułem wynagrodzenia za sporządzenie kasacji. UZASADNIENIE Postępowanie o wydanie wyroku łącznego z wniosku skazanego B. K. toczyło się w pierwszej instancji przed Sądem Okręgowym w [...]. Wszystkie kary będące przedmiotem tego postępowania zostały orzeczone prawomocnie wobec skazanego różnymi wyrokami przed wejściem w życie ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r., poz. 396), a więc przed 1 lipca 2015 r. Stąd też, na podstawie art. 19 ust. 1 tej ustawy, w postępowaniu o wydanie wyroku łącznego miały zastosowanie przepisy rozdziału IX Kodeksu karnego w brzmieniu obowiązującym do tej daty. W wyroku łącznym z dnia 31 grudnia 2015 r., sygn. XIV K 165/15, Sąd Okręgowy wyodrębnił trzy zbiegi realne osądzonych przestępstw, odpowiadające warunkom określonym w art. 85 k.k. w poprzednim brzmieniu, w następujących sprawach: - II K 379/09 Sądu Rejonowego w [...], - II K 1018/10 Sądu Rejonowego w [...], - II K 180/12 Sądu Rejonowego w [...], - II K 1106/11 Sądu Rejonowego w [ ], - XIV K 93/13 Sądu Okręgowego w [...], - II K 624/13 Sądu Rejonowego w [...], - II K 68/14 Sądu Rejonowego w [...]. Orzekając w zakresie trzeciego z tych zbiegów realnych, Sąd Okręgowy wymierzył B. K. łączną karę 3 lat i 8 miesięcy pozbawienia wolności. Podstawą wymierzenia tej kary łącznej były skazania za pięć przestępstw: - wyrokiem Sądu Rejonowego w [...] z dnia 20 kwietnia 2012 r., sygn. II K 180/12 na karę roku pozbawienia wolności za przestępstwo z art. 244 k.k., - wyrokiem z dnia 24 kwietnia 2012 r., sygn. II K 1106/11 Sądu Rejonowego w [...] na kary roku i 8 miesięcy pozbawienia wolności za przestępstwo z art kk w zw. z art k.k. i art k.k. oraz 5 miesięcy pozbawienia wolności za przestępstwo z art k.k.,

3 3 - wyrokiem z dnia 12 września 2014 r., sygn. II K 624/13 Sądu Rejonowego w [...] na karę 2 lat pozbawienia wolności za przestępstwo z art k.k., - Sądu Rejonowego w [...] z dnia 8 grudnia 2014 r., sygn. II K 68/14 na karę 3 miesięcy pozbawienia wolności za przestępstwo z art i 2a k.k. W tym miejscu trzeba zauważyć, że poza połączeniem wymienionych kar w karę łączną w ramach trzeciego zbiegu realnego, pozostały jeszcze trzy kary jednostkowe wymierzone B. K. za odrębne czyny w sprawie II K 624/13 Sądu Rejonowego w [...], tj. kary 6 miesięcy pozbawienia wolności za przestępstwo z art. 209 k.k., 8 miesięcy ograniczenia wolności z art k.k. i 6 miesięcy pozbawienia wolności za przestępstwo z art k.k. Niekwestionowane w sprawie o wydanie wyroku łącznego jest to, że wymienione trzy kary nie mogły być objęte połączeniem w kary łączne w ramach żadnego z trzech zbiegów realnych wyodrębnionych w konstrukcji rozstrzygnięcia w wyroku łącznym wydanym w pierwszej instancji przez Sąd Okręgowy w [...]. W uzasadnieniu wyroku łącznego Sąd ten stwierdził, że zachodzą warunki określone w art. 85 k.k. do wymierzenia nowej, a więc czwartej kary łącznej obejmującej wskazane wyżej trzy kary jednostkowe orzeczone w wyroku Sądu Rejonowego w [...] z dnia 12 września 2014 r., II K 624/13. Odwołał się w tym względzie do art. 568a 2 k.p.k. Zgodnie ze zdaniem drugim tego przepisu, jeżeli zachodzą warunki do orzeczenia nowej kary łącznej wyłącznie w odniesieniu do kar wymierzonych w tym samym wyroku skazującym, właściwy do wydania wyroku łącznego jest sąd, który wydał ten wyrok skazujący. Sąd Okręgowy nie podjął w swoim wyroku łącznym żadnego rozstrzygnięcia co do połączenia trzech wymienionych kar. Natomiast w uzasadnieniu wyroku stwierdził, że w tym zakresie sprawa zostanie przekazana do rozpoznania Sądowi Rejonowemu w [...], jako właściwemu do orzeczenia czwartej kary łącznej. W apelacji od wyroku łącznego Sądu Okręgowego w [...] obrońca skazanego B. K. zarzucił obrazę przepisów art. 85 k.k. (w brzmieniu sprzed nowelizacji, która obowiązuje od 1 lipca 2015 r.) w zw. z art. 569 k.p.k. i art. 568a 2 k.p.k., przez ich błędną wykładnię i uznanie, że Sąd Okręgowy orzekający w tej sprawie nie był właściwy do orzeczenia kary łącznej obejmującej trzy kary jednostkowe orzeczone wyrokiem Sądu Rejonowego w [...] z 12 września 2014 r., II K 624/13, tj. dwie kary

4 4 po 6 miesięcy pozbawienia wolności i karę 8 miesięcy ograniczenia wolności. Skarżący zawarł w apelacji jeszcze dwa inne zarzuty, które jednak nie mają znaczenia w postępowaniu kasacyjnym, gdyż podważał w nich tylko wymiar orzeczonych w wyroku łącznym kar łącznych obejmujących inne skazania. W konkluzji wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w [...] do ponownego rozpoznania. Po rozpoznaniu apelacji Sąd Apelacyjny w [...] wyrokiem z dnia 6 kwietnia 2016 r., II AKa 67/16 zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że przy zastosowaniu art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, na podstawie art. 85 k.k., art k.k. i art. 87 k.k. (w brzmieniu obowiązującym przed 1 lipca 2015 r.) połączył trzy kary orzeczone wobec B. K. wyrokiem Sądu Rejonowego w [...] z 12 września 2014 r., sygn. II K 624/16 w pkt I, III i IV (nie objęte zaskarżonym wyrokiem łącznym) i wymierzył karę łączną 8 miesięcy pozbawienia wolności. W pozostałej części zaskarżony wyrok łączny został utrzymany w mocy. W kasacji obrońca skazanego zaskarżył prawomocny wyrok co do pkt I, w którym Sąd Apelacyjny wymierzył wskazaną wyżej karę łączną. Zarzucił w niej rażącą obrazę przepisów postępowania art i 2 k.p.k. w zw. z art k.p.k. w zw. z art. 6 k.p.k., polegającą na orzeczeniu w instancji odwoławczej kary łącznej 8 miesięcy pozbawienia wolności w miejsce kar jednostkowych pozbawienia wolności orzeczonych w pkt I i IV wyroku Sądu Rejonowego w [...] z 12 września 2014 r., II K 624/13 oraz kary ograniczenia wolności orzeczonej w pkt III tego wyroku, w sytuacji, gdy postępowanie przed Sądem pierwszej instancji w powyższym zakresie nie zostało zakończone, co mogło mieć istotny wpływ na treść orzeczenia, albowiem narusza gwarancyjne reguły ne peius w postępowaniu odwoławczym, uniemożliwia skazanemu poddanie kontroli instancyjnej nowego rozstrzygnięcia o karze, która nie była przedmiotem zainteresowania Sądu a quo, a tym samym narusza gwarancyjne funkcje ustawowego i konstytucyjnego standardu dwuinstancyjności postępowania sądowego, godząc w jego istotę. W konkluzji skarżący wniósł o uchylenie prawomocnego wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w [...] do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.

5 5 W odpowiedzi na kasację prokurator Prokuratury Rejonowej w [...] wniósł o oddalenie jej jako oczywiście bezzasadnej. Sąd Najwyższy zważył: Jak już zauważono na wstępie, w niniejszej sprawie o wydanie wyroku łącznego mają zastosowanie w zakresie prawa materialnego przepisy rozdziału IX Kodeksu karnego w brzmieniu obowiązującym do 1 lipca 2015 r. Wszystkie bowiem kary objęte tym postępowaniem zostały orzeczone prawomocnie przed tą datą wyznaczającą wejście w życie ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz innych ustaw. Samo natomiast postępowanie toczy się według przepisów rozdziału 60 Kodeksu postępowania karnego w brzmieniu zmienionym tą ustawą, z uwzględnieniem w szczególności nowego przepisu art. 568a. Sąd Okręgowy w [...], orzekając kary łączne w wyroku łącznym, procedował w trybie przewidzianym w art. 568a 1 pkt 2. Uznał jednak, że nie jest funkcjonalnie właściwy do orzeczenia kary łącznej obejmującej trzy (z pięciu pierwotnie orzeczonych) kary jednostkowe z prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego w [...] w sprawie II K 624/13. Kierował się w tym względzie przepisem art. 568a 2 zdanie drugie k.p.k., zgodnie z którym, w jego przekonaniu, właściwym do orzeczenia kary łącznej w tym zakresie jest sąd, który wydał wyrok skazujący. Pozostawił zatem kwestię orzeczenia kary łącznej Sądowi Rejonowemu w [...]. Po rozpoznaniu apelacji wniesionej od wyroku łącznego w całości, Sąd Apelacyjny uwzględnił zarzut obrazy art. 568a 2 k.p.k. Uznał, że w zaistniałym układzie procesowym Sąd Okręgowy był jednak właściwy do orzeczenia również kary łącznej obejmującej trzy kary jednostkowe wymierzone prawomocnie przez Sąd Rejonowy w [...]. Stanowisko to oparł na wykładni art. 568a 2 zdanie 2 k.p.k. Przepis ten stanowi, że jeśli zachodzą warunki do orzeczenia nowej kary łącznej wyłącznie w odniesieniu do kar wymierzonych w tym samym wyroku skazującym, właściwy do wydania wyroku łącznego jest sąd, który wydał ten wyrok skazujący. Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę na funkcję, jaką w treści przepisu pełni słowo wyłącznie. Przyjął w oparciu o wykładnię językową, że kieruje ono postępowanie w przedmiocie orzeczenia nowej kary łącznej do sądu, który orzekł ją wcześniej w tym samym wyroku, ale tylko wtedy, gdy nowa kara łączna, którą orzeka sąd właściwy według art i 2 k.p.k., miałaby objąć kary wymierzone w tymże

6 6 tylko wyroku skazującym. Skoro jednak w postępowaniu o wydanie wyroku łącznego, toczącym się przed Sądem Okręgowym w [...], przedmiotem łączenia były liczne kary orzeczone przez różne sądy, przeto tenże Sąd Okręgowy był właściwy również do orzeczenia kary łącznej obejmującej kary jednostkowe wymierzone przez Sąd Rejonowy w [...]. Skarżący nie zakwestionował wykładni art. 568a 2 k.p.k., o ile prowadzi ona do konkluzji, że w zaistniałym układzie procesowym Sąd Okręgowy, rozpoznający sprawę o wydanie wyroku łącznego, był również właściwy do orzeczenia o karze łącznej obejmującej kary wymierzone przez Sąd Rejonowy w [...]. W przekonaniu Sądu Najwyższego jest to wykładnia prawidłowa, trafnie i pragmatycznie interpretująca nowe regulacje dotyczące postępowania w przedmiocie wyroku łącznego. Kierunek zaskarżenia jest jednak inny. Zarzuca się w kasacji naruszenie standardu dwuinstancyjnego postępowania sądowego w sprawie o wydanie wyroku łącznego, co przejawia się w tym, że karę łączną co do czwartego zbiegu realnego, orzekł Sąd drugiej instancji w sytuacji, gdy Sąd pierwszej instancji nie wydał w tym zakresie żadnego orzeczenia. Podnosząc w kasacji jeden zarzut, skarżący wskazał na trzy przepisy postępowania, których naruszenie miałoby pozostawać tu w ścisłym związku. W pierwszej kolejności autor kasacji zarzucił, że skoro postępowanie co do orzeczenia czwartej kary łącznej nie zakończyło się w sądzie pierwszej instancji, gdyż kary tej nie orzeczono, to wymierzenie jej w instancji odwoławczej narusza gwarancyjne reguły ne peius, uregulowane w art k.p.k. Skarżący odniósł przytoczony efekt procedowania do normy zawartej w powołanym przepisie, zakazującej skazania oskarżonego, który został uniewinniony w pierwszej instancji lub co do którego w pierwszej instancji umorzono lub warunkowo umorzono postępowanie. Z tak stawianym zarzutem nie można się zgodzić. Upatrywanie obrazy art k.p.k. w tym, że przy braku orzeczenia o karze łącznej w pierwszej instancji, pojawia się ono w wyroku sądu odwoławczego, jest nietrafne. Rzecz w tym, że zakres normowania w art k.p.k. nie dotyczy zaistniałego układu procesowego i w ogóle nie obejmuje postępowań o wydanie wyroku łącznego. Wynika to z samej istoty normy zawartej w art k.p.k.,

7 7 zakazującej skazania w drugiej instancji wtedy, gdy skazania nie było w wyroku sądu pierwszej instancji. Wszak do postępowania w przedmiocie orzekania o karze łącznej w wyroku łącznym dochodzi tylko wtedy, gdy poprzedza je prawomocne skazanie sprawcy za co najmniej dwa przestępstwa różnymi wyrokami. Stąd też przepis art k.p.k. nie może znajdować zastosowania w instancji odwoławczej w sprawach o wydanie wyroku łącznego nawet odpowiednio. Wyklucza stosowanie tego przepisu specyfika postępowania o wydanie wyroku łącznego, jako aktualizującego się już po prawomocnym skazaniu sprawcy w odrębnych postępowaniach karnych. Z tych względów zarzut obrazy art k.p.k. należało odrzucić. W uzasadnieniu kasacji obrońca nie sprecyzował jasno w czym dostrzega naruszenie przepisów art i 2 k.p.k. Można jednak zakładać, że skoro skarżący podważa możliwość orzeczenia kary łącznej dopiero w drugiej instancji, do czego doszło w niniejszej sprawie, to wskazuje zarazem na to, że konieczne było uchylenie zaskarżonego wyroku w związku z nieorzeczeniem o karze łącznej z obrazą art. 85 k.k. i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania. A przemawiać za tym powinna treść art k.p.k. w brzmieniu obowiązującym po 1 lipca 2015 r., dopuszczającym uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania w wypadkach wskazanych w art. 454 k.p.k. (art. 36 ustawy z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, nakazujący stosowanie art w brzmieniu dotychczasowym nie odnosi się do spraw o wydanie wyroku łącznego wszczętych przed 1 lipca 2015 r., gdyż za kryterium stosowania tego przepisu w poprzednim brzmieniu przyjmuje wniesienie aktu oskarżenia przed tą datą, a nie wniosek o wydanie wyroku łącznego). Niewydanie orzeczenia tej treści przez Sąd Okręgowy, przy wystąpieniu uchybienia przepisowi art k.p.k., oznaczałoby więc, zdaniem skarżącego, naruszenie art k.p.k. Tak motywowany zarzut jest również bezzasadny, skoro, jak wykazano, nie doszło w drugiej instancji do naruszenia art k.p.k. Pozostaje do rozważenia zarzut obrazy art. 6 k.p.k., gwarantującego oskarżonemu prawo do obrony w postępowaniu karnym. Naruszenie tego przepisu autor kasacji dostrzega w niezapewnieniu skazanemu dwuinstancyjności

8 8 postępowania sądowego w sytuacji, gdy jedna z kar łącznych w postępowaniu o wydanie wyroku łącznego została wydana po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, co pozbawiło skazanego możliwości zaskarżenia tego orzeczenia zwykłym środkiem odwoławczym. Zarzutowi obrazy art. 6 k.p.k. nie można odmówić słuszności. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu oskarżonemu (także skazanemu na podstawie art. 1 2 k.k.w.) przysługuje prawo do obrony. Należy ono do fundamentalnych praw człowieka potwierdzonych w aktach prawa międzynarodowego (art. 14 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, art. 6 ust. 3 lit. c Europejskiej Konwencji Praw Człowieka). Gwarantuje je także Konstytucja RP w art. 42 ust. 2. Ujęcie konstytucyjne prawa do obrony jest zbliżone do kodeksowego, ale bardziej precyzyjne, niż w art. 6 k.p.k. O ile w tym ostatnim przepisie zawarto ogólną formułę przysługuje prawo do obrony, to w art. 42 ust. 2 Konstytucji stanowi się o prawie do obrony we wszystkich stadiach postępowania. A skoro tak, to przepis ustawy zwykłej, czyli. art. 6 k.p.k., nie powinien być w tym względzie interpretowany inaczej, a zwłaszcza węziej. Przyjąć więc należy, że nie jest dopuszczalne pozbawienie oskarżonego realnego korzystania z prawa do obrony w żadnym stadium postępowania. Nie może ulegać wątpliwości, że jedną z form korzystania z prawa do obrony jest sama możliwość zaskarżenia orzeczenia określającego po raz pierwszy w toku postępowania zakres odpowiedzialności karnej oskarżonego, nie tylko w formie wymierzenia określonych kar za przypisane przestępstwa, ale też wymierzenie kar łącznych. Dodatkowej gwarancji w tym względzie, także w aspekcie prawa do obrony, należy upatrywać w art. 78 Konstytucji, przyznającym każdej ze stron prawo do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji (por. uzasadnienie wyroku SN z dnia r., sygn. II KK 121/08, Zbiór orzeczeń SN Supremus). Byłoby obejściem tej gwarancji konstytucyjnej ukształtowanie modelu postępowania w taki sposób, by kara łączna wymierzana po raz pierwszy w sprawie o wydanie wyroku łącznego, nie podlegała zaskarżeniu przez skazanego zwykłym środkiem odwoławczym. Taki natomiast efekt spowodowało orzeczenie w niniejszej sprawie kary łącznej przez Sąd odwoławczy, co do czwartego zbiegu realnego obejmującego trzy wymieniane wyżej skazania B. K. w wyroku Sądu Rejonowego w [...] w sprawie II K 624/13, w

9 9 sytuacji gdy w ogóle nie orzekł w tym przedmiocie Sąd Okręgowy w pierwszej instancji. Odrywając się od realiów niniejszej sprawy, łatwo uzmysłowić sobie negatywny dla interesu procesowego skazanego skutek w postaci pozbawienia go możliwości kontroli instancyjnej np. wtedy, gdyby przy braku orzeczenia w wyroku sądu pierwszej instancji o karze łącznej mającej obejmować określone kary jednostkowe, Sąd odwoławczy wymierzył karę łączną obejmującą te kary, przy zastosowaniu pełnej kumulacji. Pozbawienie możliwości zaskarżenia takiego orzeczenia mogłoby naruszać wtedy w jaskrawy sposób, także prawo skazanego do obrony. W konkluzji należy więc stwierdzić, że w sprawie o wydanie wyroku łącznego, toczącej się w trybie art. 568a 1 pkt 2 k.p.k., z uwagi na konieczność zagwarantowania skazanemu konstytucyjnego prawa do zaskarżenia wyroku sądu pierwszej instancji, a także do realizowania prawa do obrony przed sądem odwoławczym, wyłączona jest, co do zasady, możliwość wydania przez sąd drugiej instancji orzeczenia co do kary łącznej w sytuacji procesowej, w której sąd pierwszej instancji nie orzekł w przedmiocie kary łącznej obejmującej kary wymierzone za określone przestępstwa prawomocnymi wyrokami. Prawo skazanego do obrony nie byłoby naruszone tylko wtedy, gdyby sąd odwoławczy orzekł tę karę łączną z zastosowaniem pełnej absorpcji. Z wszystkich względów Sąd Najwyższy uznał, że naruszenie art. 6 k.p.k. przy podejmowaniu rozstrzygnięcia w pkt I wyroku Sądu Apelacyjnego było rażące i miało istotny wpływ na jego treść. Zachodzi zatem podstawa do uwzględnienia wniosku kasacji o uchylenie tego wyroku w zaskarżonej części i przekazania sprawy w zakresie wydania orzeczenia o karze łącznej dotyczącej czwartego zbiegu realnego (trzy kary wymierzone wyrokiem Sądu Rejonowego w [...] w sprawie II K 624/13) Sądowi Okręgowemu w [...] w pierwszej instancji. Bezprzedmiotowe natomiast jest uchylanie jakiegokolwiek orzeczenia Sądu Okręgowego, skoro nie podjął on we wskazanym tu zakresie żadnego rozstrzygnięcia.

10 10 O przyznaniu obrońcy z urzędu wynagrodzenia za sporządzenie kasacji orzeczono na podstawie art. 29 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze. kc