Politechnika Częstochowska Wydział Zarządzania. TECHNOLOGIE-BEZPIECZENSTWO-ŚRODOWISKO Innowacje w zarządzaniu

Transkrypt

1 Politechnika Częstochowska Wydział Zarządzania TECHNOLOGIE-BEZPIECZENSTWO-ŚRODOWISKO Innowacje w zarządzaniu Monografia Redakcja naukowa: Wioletta M. BAJDUR Natalia IWASZCZUK CZĘSTOCHOWA 2016

2 Recenzenci: Dr hab. Joanna Kulczycka, prof. AGH Dr hab. Tomasz Nitkiewicz, prof. PCz Redakcja naukowa: Dr hab. inż. Wioletta M. Bajdur, prof. PCz Dr hab. inż. Natalia Iwaszczuk, prof. AGH Skład komputerowy: mgr Marcin Cholewa Rozdziały monografii opublikowano w wersji autorskiej ISBN Copyright by Sekcja Wydawnictw Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej Częstochowa 2016 Sekcja Wydawnictw Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa, al. Armii Krajowej 36 B tel , wyd.wz@zim.pcz.czest.pl

3 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA Wioletta M. BAJDUR, Natalia IWASZCZUK 5 ROZDZIAŁ I: Paweł KUĆMIERZ, Agnieszka CZAPLICKA-KOTAS ANALIZA PORÓWNAWCZA WYBRANYCH BARIER INNOWACYJNOŚCI W PRZEDSIĘBIORSTWACH PRZEMYSŁOWYCH I USŁUGOWYCH 6 ROZDZIAŁ II: Natalia IWASZCZUK, Marta SZYBA POZYTYWNE I NEGATYWNE SKUTKI WPROWADZANIA INNOWACJI W PRODUKCJI ARTYKUŁÓW SPOŻYWCZYCH 17 ROZDZIAŁ III: Małgorzata WERNICKA, Marek DROŻDŻ INNOWACJE W BRANŻY SPOŻYWCZEJ W POLSCE A KRYTERIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 28 ROZDZIAŁ IV: Patrycja GAJDA., Wioletta M. BAJDUR BUDOWNICTWO ENERGOOSZCZĘDNE W ASPEKCIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 37 ROZDZIAŁ V: Krzysztof GAWKOWSKI BEZPIECZEŃSTWO I SKUTECZNOŚĆ ZARZĄDZANIA INTELIGENTNYMI MIASTAMI 47 ROZDZIAŁ VI: Krzysztof ZACHURA ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY JAKO IMPLIKACJA WDRAŻANIA EKOINNOWACYJNYCH ROZWIĄZAŃ W BUDOWNICTWIE 59 ROZDZIAŁ VII: Agnieszka GENEROWICZ, Ryszarda IWANEJKO PROPOZYCJE MIAR RYZYKA STRAT FINANSOWYCH W GOSPODARCE ZUŻYTYM SPRZĘTEM ELEKTRYCZNYM I ELEKTRONICZNYM 73 ROZDZIAŁ VIII: Justyna MUWEIS GOSPODARCZE I ŚRODOWISKOWE ZNACZENIE PROCESU ODZYSKU I RECYKLINGU ALUMINIUM NA PRZYKŁADZIE PRZEDSIĘBIORSTWA DZIAŁAJĄCEGO W BRANŻY ZŁOMOWEJ 88 ROZDZIAŁ IX: Jerzy PISAREK METODY MATEMATYCZNE JAKO INNOWACYJNE NARZĘDZIA WSPOMAGAJĄCE ZARZĄDZANIE BEZPIECZEŃSTWEM WYPADKOWYM 101

4 ROZDZIAŁ X: Jerzy PISAREK, Urszula NOWACKA MODELE ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM WYPADKOWYM 116 ROZDZIAŁ XI: Monika ZŁOTO-MAŁOLEPSZY EKONOMICZNE I INNOWACYJNE ASPEKTY ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM I HIGIENĄ PRACY W PRZEDSIĘBIORSTWIE 128 ROZDZIAŁ XII: Anna JARZĘCKA, Oleksandr IVASHCHUK CIĄGŁOŚĆ DZIAŁANIA METODĄ NA OGRANICZENIE RYZYKA OPERACYJNEGO W SEKTORZE BANKOWYM 140 ROZDZIAŁ XIII: Zofia GRÓDEK-SZOSTAK, Danuta KAJRUNAJTYS, Anna SZELĄG-SIKORA USŁUGA DORADCZA JAKO SPOSÓB KSZTAŁTOWANIA EFEKTYWNOŚCI ORGANIZACYJNEJ FIRM MŚP 154 ROZDZIAŁ XIV: Ewa WALICZEK MARKETINGOWE ZARZĄDZANIE PRZEDSIĘBIORSTWEM W PRZYSZŁOŚCI 163 ROZDZIAŁ XV: Katarzyna GÓRALCZYK ZNISZCZENIA ŚRODOWISKA NATURALNEGO W KONFLIKTACH ZBROJNYCH W ASPEKCIE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO 172

5 PRZEDMOWA Innowacje w zarządzaniu produkcją w aspekcie ochrony środowiska oraz bezpieczeństwa człowieka to jedne z najważniejszych nowych rozwiązań w XXI wieku w krajach Europy. Jednak ryzyko związane z zagrożeniami istniejących i planowanych inwestycji, a także z rozwojem technologii jest nadal duże i może mieć różny charakter. Wśród nich na specjalną uwagę zasługują zagrożenia dla człowieka (zawodowe) i jego otoczenia, które wymagają nowoczesnych i kompleksowych metod oceny, uwzględniających aspekty ekonomiczne i prawne. Działalność gospodarcza człowieka może wywierać negatywny wpływ na zdrowie i życie ludzi bezpośrednio, jak i pośrednio poprzez zanieczyszczenie gleby, wody i powietrza. Wiele zagrożeń dla środowiska jest skutkiem nieprzewidzianych gwałtownych zdarzeń (na przykład awarią lub katastrofą przemysłową), które często niosą w sobie powszechne niebezpieczeństwo dla ludzi, w tym pogorszenie stanu a nawet degradacja środowiska. Szczególnie stosowanie substancji chemicznych w procesach produkcji stwarza ryzyko zagrożenia zdrowia ludzi i skażenia środowiska. W związku z tym istnieje konieczność wdrażania nowych rozwiązań w zakresie zarządzania w każdej fazie procesu produkcyjnego, ale także podczas procesu użytkowania i końcowego zagospodarowania odpadów. Jest to szczególnie istotne w kontekście wdrażania nowych strategii zarządzania np. wprowadzania gospodarki o obiegu zamkniętym. Wymienione wyżej problemy dały asumpt do współpracy wielu środowiskom naukowym, a jej zwieńczeniem była Konferencja Naukowo-Techniczna pt. Technologie Bezpieczeństwo Środowisko, organizowana w Politechnice Częstochowskiej w 2016 roku. Jej głównym celem była wymiana wiedzy i doświadczeń w zakresie innowacji w produkcji, poruszając przy tym problemy bezpieczeństwa środowiska i ochrony zdrowia pracowników. W efekcie powstała niniejsza monografia przedstawiająca zagadnienia związane z wprowadzaniem innowacji, porównaniem barier innowacyjności w przedsiębiorstwach, kształtowaniem efektywności organizacyjnej oraz oceną zagrożeń, uwzględniając zasady racjonalnego gospodarowania i aspekty prawne. Monografia jest tematycznie spójnym, kompleksowym i oryginalnym opracowaniem naukowym, powstałym w trakcie wieloletniej współpracy Katedry Systemów Technicznych i Bezpieczeństwa Politechniki Częstochowskiej z Akademią Górniczo-Hutniczą w Krakowie, Instytutem Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN w Krakowie, Politechniką Krakowską oraz Akademią im. Jana Długosza w Częstochowie, Uniwersytetem Ekonomicznym w Krakowie oraz Instytutem Autostrada Technologii i Innowacji IATI. Wioletta M. BAJDUR Natalia IWASZCZUK

6 Rozdział I: ANALIZA PORÓWNAWCZA WYBRANYCH BARIER INNOWACYJNOŚCI W PRZEDSIĘBIORSTWACH PRZEMYSŁOWYCH I USŁUGOWYCH Paweł KUĆMIERZ*, Agnieszka CZAPLICKA-KOTAS* *AGH, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie Streszczenie: Wdrażanie i efektywne wykorzystywanie innowacji jest jednym z najważniejszych aspektów rozwoju współczesnej gospodarki. Przedsiębiorstwa przemysłowe i usługowe w różnym stopniu decydują się na wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań. Wiąże się to zarówno z wielkością przedsiębiorstwa, sektorem jego działalności. Analiza trendów związanych z barierami innowacji w minionych latach powinna przyczynić się do wyeliminowania ograniczeń lub wypracowania modelu wprowadzania innowacyjnych rozwiązań. Celem niniejszego artykułu jest wskazanie i porównanie najistotniejszych barier innowacyjności uwzględniając czynniki ekonomiczne i społeczne w przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych. Po analizie wykazano, iż rozwój działalności innowacyjnej jest najbardziej widoczny w przedsiębiorstwach przemysłowych, natomiast sektor MŚP, który stanowi najliczniejszą grupę w badanym zestawieniu ze względu na wysokie ryzyko jest w większości nieinnowacyjny. Słowa kluczowe: innowacje, bariery innowacyjności, przedsiębiorstwa przemysłowe, przedsiębiorstwa usługowe, sektor MŚP. Wstęp Innowacja to wdrożenie w praktyce gospodarczej nowego albo znacząco udoskonalonego produktu, usługi lub procesu, w tym także nowej metody marketingowej lub organizacyjnej redefiniującej sposób pracy lub relacje firmy z otoczeniem (OECD i Eurostat 2008). Innowacja może być związana z konkretnym zastosowaniem, działaniem lub procesem. Niewątpliwie jest to pojęcie zespolone ze zmianami w obszarze technologicznym, organizacyjnym i społecznym. Jest to też stopniowe wprowadzanie udoskonaleń dających nową jakość oraz poczucie postępu i rozwoju. Główny cel innowacji, w przedsiębiorstwach to umiejętne zarządzanie jego rozwojem oraz potencjałem (Murawska 2007, s. 352). Poszukiwanie i wdrażanie nowych, unikalnych rozwiązań wynika m.in. z dążenia podmiotów do poprawy pozycji konkurencyjnej i zwiększenia efektywności procesów. Rosnąca złożoność i turbulentność otoczenia sprawia, że wobec nowych wyzwań rynkowych, jak również niepewności i nieprzewidywalności, przedsiębiorstwa coraz częściej muszą wprowadzać zmiany w ramach prowadzonej działalności gospodarczej (Fryca 2013). Wdrażanie innowacji nie zawsze wiąże się jednak z pionierskim pomysłem czy nowoczesnym procesem. Nie każda innowacja musi być nowością sensu stricto (Bukowski 2012, s.3). Bardzo często skutek zależy od tempa inicjowania innowacji. Prowadzenie innowacyjnej działalności gospodarczej związane jest z różnego rodzaju utrudnieniami i ograniczeniami. W trakcie ich wdrażania może pojawić się wiele barier, szczególnie groźnych dla sektora MŚP. W przypadku polskiej gospodarki, która cechuje się niską kulturą innowacji, w wielu publikacjach i raportach (np. Podręcznik OSLO, OCED, Warszawa 2008 lub Potencjał i bariery polskiej innowacyjności, IBS, Warszawa 2012) zostały wskazane najistotniejsze czynniki ograniczające działalność innowacyjną.

7 Prawidłowa ich identyfikacja pozwala bowiem na stopniową eliminację blokad oraz umożliwi optymalne kształtowanie polityki innowacyjnej Polski. Systematyczne niwelowanie barier doprowadzi bowiem do wzrostu innowacyjności polskich przedsiębiorstw, co powinno również mieć pozytywny wpływ na poziom polskiej gospodarki. Według raportu Innowacyjna przedsiębiorczość w Polsce, Odkryty i ukryty potencjał polskiej innowacyjności przygotowanego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, 23% polskich firm w 2012 roku prowadziło innowacyjną działalność gospodarczą. Średnia krajów Unii Europejskiej (UE) pod tym względem wynosiła 48,9%, a liderem tego zestawienia były Niemcy z wynikiem 66,9%. Polska została zaklasyfikowana do grupy określonej jako kraje o niskim udziale innowacyjnej aktywności wśród przedsiębiorstw ogółem (Zadruch-Lichota 2015, s ). W artykule dokonano porównania zidentyfikowanych przez GUS barier dotyczących wdrażania różnego rodzaju innowacji (procesowe, produktowe, organizacyjne i marketingowe) wśród przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych w celu wskazania i porównania najistotniejszych barier innowacyjności w przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych na podstawie opracowanego raportu Głównego Urzędu Statystycznego Działalność Innowacyjna Przedsiębiorstw w latach Celem artykułu jest wskazanie najważniejszych barier dla poszczególnych sektorów przemysłowych. Dzięki temu możliwe będzie określenie różnic we wdrażaniu innowacji w przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych, a poznanie przyczyn braku innowacyjności pozwoli na systematyczne niwelowanie ograniczeń co może doprowadzić do wzrostu gospodarczego kraju. 1. Rodzaje innowacji w przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych w Polsce Powszechnie stosowana metodyka w przemyśle oraz w sektorze usług rynkowych w zakresie badań statystycznych innowacji opracowana została pod kierunkiem OECD i Eurostatu (Szarucki, Wyróżnia ona cztery kategorie innowacji: - produktowe bazują na ulepszeniu lub wprowadzeniu nowych parametrów w produkcie lub usłudze. Udoskonalenie produktu odnosi się do przekształceń opartych na technologii i wiedzy (Mazur-Wierzbicka 2015, s ); - procesowe definiowane są jako wprowadzenie nowej lub udoskonalenie dotychczas stosowanej strategii związanej z wykorzystaniem narzędzi produkcyjnych lub logistycznych. Celem tych innowacji jest zmniejszenie kosztów jednostkowych produkcji, poprawa jakości oraz zaimplementowanie nowych lub udoskonalonych produktów (Matusiak 2011); - organizacyjne dotyczą zaimplementowania nowej lub ulepszonej metody zarządzania, która wpłynie na udoskonalenie struktury przedsiębiorstwa. Skutkiem wdrożenia tych innowacji jest poprawa przepływu informacji zarówno w otoczeniu wewnętrznym jak i zewnętrznym przedsiębiorstwa zgodnie z najnowszymi osiągnięciami technologii i wiedzy(matusiak 2011); - marketingowe wiążą się z aspektami dotyczącymi zmian w projektowaniu lub konstrukcji produktów, ich dystrybucji, promocji lub strategii cenowej za pomocą wykorzystania instrumentów marketingowych. Przedsiębiorstwo jest w stanie

8 polepszyć relacje z klientem poprzez zidentyfikowanie jego potrzeb (Lewandowska 2014, s.32). Na postawie Tabeli 1 porównując działalność przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych w Polsce w latach i zaobserwowano, że: - w przedsiębiorstwach przemysłowych nastąpił wzrost aktywności innowacyjnej (5%), a usługowych spadek (-12%); - w obu przypadkach najniższą dynamikę charakteryzowały się innowacje marketingowe; - wskaźnik dynamiki innowacji procesowych i produktowych ma wartość dodatnią w przedsiębiorstwach przemysłowych, a w usługowych ujemny; - najmniejszą zmienność odnotowano w innowacjach produktowo-procesowych zarówno dla przedsiębiorstw przemysłowych jak i usługowych. Tabela 1. Udział przedsiębiorstw, które w latach i wdrożyły innowacje produktowe, procesowe, produktowe i procesowe, organizacyjne i marketingowe w liczbie przedsiębiorstw ogółem w przemyśle i usługach [%] Przedsiębiorstwa przemysłowe Przedsiębiorstwa usługowe Innowacje dynamika dynamika Produktowe 11,2 11,7 4% 7 6,8-3% Procesowe 12,4 12,9 4% 9,1 8,4-8% Produktowe i procesowe 7,1 7,2 1% 3,8 3,8 0% Organizacyjne 10,3 8,4-18% 10,5 9,7-8% Marketingowe 10,2 7,6-25% 11,1 7,9-29% Przedsiębiorstwa aktywnie innowacyjnie 17,7 18,6 5% 13,9 12,3-12% Źródło: opracowanie na podstawie: GUS (2013), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Urząd Statystyczny w Szczecinie; GUS (2015), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Urząd Statystyczny w Szczecinie. Uwzględniając podział na poszczególne działy i sektory gospodarki można zauważyć, iż w przypadku usług największą liczbę innowacji wdrożyły podmioty z działu Ubezpieczenia, reasekuracja oraz fundusze emerytalne z wyłączeniem obowiązkowego ubezpieczenia społecznego, natomiast wśród przedsiębiorstw przemysłowych były to różne działy w poszczególnych rodzajach innowacji, tj.: - organizacyjnych przedsiębiorstwa przemysłowe: Produkcja wyrobów tytoniowych (35,1%) w , a Wydobywanie węgla kamiennego i węgla brunatnego (lignitu) (34,5%) w ;przedsiębiorstwa usługowego: Ubezpieczenia, reasekuracja oraz fundusze emerytalne z wyłączeniem obowiązkowego ubezpieczenia społecznego (40% , a 36,6% w ); - marketingowych przedsiębiorstwa przemysłowe Produkcja napojów (27% zarówno w ); przedsiębiorstwa usługowe Ubezpieczenia, reasekuracja oraz fundusze emerytalne z wyłączeniem obowiązkowego ubezpieczenia społecznego (39,2% ,a 46,5% );

9 - procesowych przedsiębiorstwa przemysłowe Produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (40,9% , a 33,3% w ); przedsiębiorstwa usługowe Ubezpieczenia, reasekuracja oraz fundusze emerytalne z wyłączeniem obowiązkowego ubezpieczenia społecznego (48,6% w , a 42,3% ); - produkcyjnych przedsiębiorstwa przemysłowe Produkcja wyrobów farmaceutycznych (40% w , a 41,9% ,); przedsiębiorstwa z sektora usługowe Ubezpieczenia, reasekuracja oraz fundusze emerytalne z wyłączeniem obowiązkowego ubezpieczenia społecznego (51,4% w , 56,3% ) (GUS 2013; GUS 2015). Rozwój technologii ICT, wzrost konkurencyjności oraz indywidualne potrzeby klienta są to czynniki, które wpływają na innowacje w dziale Ubezpieczenia, reasekuracja oraz fundusze emerytalne z wyłączeniem obowiązkowego ubezpieczenia społecznego (Czubała 2015, s.39; Czerwińska 2014, s. 83). Przykładem innowacyjnych restrukturyzacji były czynności zaimplementowane przez przedsiębiorstwo Wedlock w zakresie ubezpieczeń od rozwodów. Działania wyróżniają się nowoczesnym charakterem z racji na zastosowanie nie tylko innowacji produktowych, ale też innowacji procesowych tj. działania promocyjne i sprzedaż, które zostały przeniesione do internatu (Osiadacz 2014, s ). Dynamiczny rozwój działu ubezpieczeń jest również szansą do tworzenia nowych startup ów, na które zebrane inwestycje do 2010 roku wyniosły 2,12 mld USD, a w 2014 roku kształtowały się one na poziomie 831,5 mln USD (CB Insights). Wdrożona platforma P2P (Persone-to-persone) przez brytyjski Guevera jest przykładem innowacyjnego start-up u. Nowatorska koncepcja ubezpieczenia polega na równomiernym ponoszeniu obciążenia finansowego w przypadku wystąpienia szkody dla każdego klienta, który zobowiązał się do płacenia składek (Kubera 2015). 2. Bariery innowacyjności w przedsiębiorstwach usługowych i przemysłowych Wdrażanie innowacji, niezależnie od ich rodzaju wiąże się z identyfikacja i znaczeniem czynników stymulujących i ograniczających ich wpływ. Są one zmienne i zależne od rozwoju m.in. nowych technologii, zasad finansowania działalności badawczorozwojowej, w tym dotacji i podatków, czy też uwarunkowań społecznych. Stąd dla precyzyjnego zidentyfikowania barier innowacyjności konieczne jest stałe monitorowanie zmian prawnych, rynkowych, środowiskowych, oraz potrzeb przedsiębiorstw. Bariery zależą też od rodzaju innowacji. Niektóre z nich wiążą się przede wszystkim z popytem, najczęściej innowacje produktowe lub marketingowe (np. poprzez podniesienie jakości produktu), natomiast podażowe to zwykle innowacje procesowe i organizacyjne (np. redukcja kosztów). Niektóre bariery odnoszą się do wszystkich rodzajów innowacji (np. czynniki kosztowe) (OECD i Eurostat 2008, s.110). Z punktu widzenia przedsiębiorców bardzo ważna jest analiza różnego rodzaju statystyk i opracowań dotyczących barier innowacyjności. Analiza powinna odbywać się poprzez obserwację trendów poszczególnych ograniczeń na przestrzeni rozpatrywanego okresu czasu(oecd i Eurostat 2008, s.117). Jednym ze źródeł analizy barier innowacji jest opracowany przez Główny Urząd Statystyczny raport Działalność Innowacyjna Przedsiębiorstw w latach , który wskazuje najważniejsze bariery innowacyjności polskich przedsiębiorstw przemysłowych oraz usługowych. Omawiana część raportu przedstawia wyniki podzielone na trzy grupy według klas wielkości w przedziałach: pracujących, pracujących oraz 250

10 Bariera innowacyjności % przedsiębiorstw i więcej pracujących. Analiza przeprowadzona jest również w podziale na przedsiębiorstwa przemysłowe i usługowe. Zdecydowanie największy odsetek badanych, zarówno w grupie przedsiębiorstw przemysłowych jak i usługowych stanowią przedsiębiorstwa zatrudniające pracowników (rysunek 1) ,2 73,3 21,7 14,5 4,9 2, i więcej Liczba pracowników Przedsiębiorstwa przemysłowe Przedsiębiorstwa usługowe Rysunek 1. Struktura badanej zbiorowości przedsiębiorstw przemysłowych oraz usługowych według klas wielkości (wyrażona w %) Źródło: opracowanie na podstawie GUS (2015), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Urząd Statystyczny w Szczecinie. Brak możliwości finansowania innowacji ze źródeł przedsiębiorstwa Zbyt duża konkurencja na rynku Brak możliwości finansowania innowacji ze źródeł zewnętrznych kredytów bądź środków w ramach finansowania private equity Trudności w pozyskaniu publicznych grantów bądź subsydiów na innowacje Niepewny popyt na rynku na pomysły przedsiębiorstwa na innowacje Brak partnerów do współpracy Brak personelu o odpowiednich umiejętnościach w przedsiębiorstwie 7,3 7,7 11,1 12,4 13,9 12, ,1 15,5 18,9 18, , % przedsiębiorstw 29,7 Przedsiębiorstwa przemysłowe Przedsiębiorstwa usługowe Rysunek 2. Przedsiębiorstwa, które oceniły znaczenie przyczyn niewprowadzenia innowacji oraz barier innowacyjności jako wysokie w % przedsiębiorstw nieinnowacyjnych w latach według liczby pracujących (10-49 zatrudnionych osób) Źródło: opracowanie na podstawie GUS (2015), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Urząd Statystyczny w Szczecinie.

11 Bariera innowacyjności Bariera innowacyjności Brak możliwości finansowania innowacji ze źródeł przedsiębiorstwa Zbyt duża konkurencja na rynku Brak możliwości finansowania innowacji ze źródeł zewnętrznych kredytów bądź środków w ramach finansowania private equity Trudności w pozyskaniu publicznych grantów bądź subsydiów na innowacje Niepewny popyt na rynku na pomysły przedsiębiorstwa na innowacje Brak partnerów do współpracy Brak personelu o odpowiednich umiejętnościach w przedsiębiorstwie 6,6 7,9 9,4 10, ,8 13,7 13,1 16,7 16,6 16,7 13,5 14, % przedsiębiorstw 23,7 Przedsiębiorstwa przemysłowe Przedsiębiorstwa usługowe Rysunek 3. Przedsiębiorstwa, które oceniły znaczenie przyczyn niewprowadzenia innowacji oraz barier innowacyjności jako wysokie w % przedsiębiorstw nieinnowacyjnych w latach według liczby pracujących ( zatrudnionych osób) Źródło: opracowanie na podstawie GUS (2015), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Urząd Statystyczny w Szczecinie. Brak możliwości finansowania innowacji ze źródeł przedsiębiorstwa Zbyt duża konkurencja na rynku Brak możliwości finansowania innowacji ze źródeł zewnętrznych kredytów bądź środków w ramach finansowania private equity Trudności w pozyskaniu publicznych grantów bądź subsydiów na innowacje Niepewny popyt na rynku na pomysły przedsiębiorstwa na innowacje Brak partnerów do współpracy Brak personelu o odpowiednich umiejętnościach w przedsiębiorstwie 5,1 7,3 6,8 7 10,8 9,9 10,5 12,7 12,6 13, ,3 16,1 16, % przedsiębiorstw Przedsiębiorstwa przemysłowe Przedsiębiorstwa usługowe Rysunek 4. Przedsiębiorstwa, które oceniły znaczenie przyczyn niewprowadzenia innowacji oraz barier innowacyjności jako wysokie w % przedsiębiorstw nieinnowacyjnych w latach według liczby pracujących (250 i więcej zatrudnionych osób) Źródło: opracowanie na podstawie GUS (2015), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Urząd Statystyczny w Szczecinie.

12 Z analizy danych prezentowanych na wykresach (Rysunek 2-4) można wywnioskować, że największą barierą, która była przeszkodą dla rozwoju innowacji jest brak możliwości finansowania ich ze źródeł wewnętrznych przedsiębiorstwa. Największy udział procentowy tej bariery (29,7%) odnotowano dla przedsiębiorstw przemysłowych, w których pracuje osób. Wraz ze wzrostem liczby zatrudnienia, bariery finansowe maleją, co wynika z corocznych raportów GUS monitorujących działalność innowacyjną przedsiębiorstw. Najmniejszą barierą dla rozwoju przedsiębiorstw jest brak personelu o odpowiednich klasyfikacjach (rys. 2-4). Najmniejszy udział procentowy tej bariery (5,1 %) zaobserwowano dla przedsiębiorstw z sektora usług o zatrudnieniu 250 osób i więcej. Ważnym aspektem dotyczącym analizy jest fakt, że większa liczba barier dla innowacji wdrożonych jest w przedsiębiorstwach przemysłowych niż w usługowych (jedynym wyjątkiem jest brak możliwości finansowania innowacji ze źródeł wewnętrznych przedsiębiorstwa, w których jest zatrudnionych powyżej 250 osób). Tendencja może być spowodowana większym udziałem przedsiębiorstw innowacyjnych w przemyśle, niż w sektorze usługowym, jak również nakładami finansowania działalności innowacyjnej, które są prawie dwukrotnie większe w przedsiębiorstwach przemysłowych niż usługowych. Według Eurostatu,w większości krajów Unii Europejskiej 1, największą barierą innowacyjności jako wysoką w % przedsiębiorstw nieinnowacyjnych w 2012 roku była silna konkurencja cenowa (Eurostat). Bazując na raportach sporządzanych na przestrzeni lat, dotyczących barier innowacyjności dla przedsiębiorstw nieinnowacyjnych w krajach Unii Europejskiej, największym utrudnieniem we wprowadzeniu nowoczesnych rozwiązań były czynniki finansowe (Este i in. 2008; Reinstaller 2010; National Statistic Office Malta 2010). W literaturze zagranicznej przedmiotu wykazano, iż innowacje nie technologiczne wpływają bardziej na wartość dodaną w sektorze usługowym, za to przedsiębiorstwa przemysłowe są bardziej zależne od innowacji technologicznych. W przedsiębiorstwach przemysłowych innowacje są uwarunkowane w większym stopniu od rozwoju maszyn i urządzeń, za to w przedsiębiorstwach usługowych od prac badawczo-rozwojowych. Jest to również przyczyna znaczącego rozwoju narzędzi ICT dla innowacji w przedsiębiorstwach z sektora usługowego (Iammarino i in. 2009, s. 86; Morrar 2014, s.177,179). Barierą dla wprowadzenia nowatorskich rozwiązań poprzez ICT, w szczególności w małych i średnich przedsiębiorstwach, jest brak odpowiednich środków finansowych oraz trudność w znalezieniu odpowiednio wykwalifikowanej kadry (Fulantelli 2016). 1 Niemcy, Estonia, Chorwacja, Włochy, Cypr, Litwa, Węgry, Austria, Polska, Portugalia, Słowenia, Słowacja, Turcja.

13 % przedsiębiorstw 3. Wytypowanie kluczowej bariery innowacyjności dla polskiej gospodarki Według analizy raportu GUS Działalność Innowacyjna Przedsiębiorstw w latach , zarówno dla przedsiębiorstw przemysłowych jak i usługowych, jako najistotniejszą barierę innowacji wskazano brak możliwości finansowania innowacji ze źródeł wewnętrznych przedsiębiorstwa. Ze względu na strukturę badanej zbiorowości przedsiębiorstw usługowych oraz przemysłowych według klas wielkości, można przyjąć, że wyniki raportu w zdecydowanej większości odnoszą się do sektora małych i średnich przedsiębiorstw (rysunek 5) , ,7 16,7 16,1 16,3 0 Małe przedsiębiorstwa Średnie przedsiębiorstwa Duże przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwa przemysłowe Przedsiębiorstwa usługowe Rysunek5. Zestawienie bariery innowacyjności brak możliwości finansowania ich ze źródeł wewnętrznych przedsiębiorstwa dla poszczególnych klas przedsiębiorstw w latach Źródło: opracowanie na podstawie GUS, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Urząd Statystyczny w Szczecinie, Przedsiębiorstwa te często nie prowadzą działalności innowacyjnej, gdyż nie posiadają na nią środków własnych, a nie mogą lub nie potrafią pozyskać kapitału obcego. Z bieżącej działalności trudno jest wygospodarować przedsiębiorstwom nadwyżkę na wdrażanie innowacji, gdyż wysokie koszty prowadzenia działalności gospodarczej pochłaniają znaczną część zysku (Mądra 2013, s ). W działalności innowacyjnej przedsiębiorstw duże znaczenie mają nakłady finansowe. Barierą w zewnętrznym pozyskiwaniu kapitału na inwestycje przedsiębiorstw są wytyczne, stawiane przez instytucje finansujące. Jako najprostszą formę finansowania zewnętrznego przedsiębiorcy wskazują na leasing. Trudności z pozyskiwaniem środków unijnych czy venture capital, są często spowodowane brakiem odpowiednich kompetencji przedsiębiorców (Filip i in. 2014, s.107). Kapitał własny zapewnia płynność finansową w przedsiębiorstwie i gwarantuje jego wypłacalność. Natomiast kapitał obcy jest obciążony ryzykiem oraz duży jego udział w przedsiębiorstwie może w efekcie końcowym prowadzić do braku wypłacalności (Wyszkowska 2006, s.564).w nakładach na działalność innowacyjną w 2014 roku dominował kapitał własny zarówno w przedsiębiorstwach przemysłowych jak i usługowych (tabela 2).

14 Usługowe Przemysłowe Tabela 2 Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych według źródeł finansowania i klas wielkości w 2014 r. (ceny bieżące) [w mln zł] osób Wyszczególnienia Ogółem osób osób i więcej Ogółem 24621,6 2077,3 5293, ,0 Własne 17032,2 763,5 2746, ,8 Otrzymane z budżetu państwa 400,8 38,3 133,3 229,2 Pozyskane z zagranicy 2477,5 590,8 1289,2 597,6 - w tym z Unii Europejskiej 2391,7 575,3 1250,4 566,0 - kredyty bankowe 2487,9 548,5 776,3 1163,1 Ogółem 12995,2 2204,6 2899,0 7891,6 Własne 8701,9 1363,3 1875,0 5463,7 Otrzymane z budżetu państwa 283,3 97,9 87,4 98,0 Pozyskane z zagranicy 2162,2 554,8 452,9 1154,5 - w tym z Unii Europejskiej 1991,2 554,3 436,8 1000,1 - kredyty bankowe 1326,8 126,1 # # Źródło: GUS (2015), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Urząd Statystyczny w Szczecinie. Udział środków własnych w przedsiębiorstwach przemysłowych wynosił 69%, a w przedsiębiorstwach z sektora usługowego 67%. Obserwuje się trend rosnący w udziale kapitału własnego w ogólnych nakładach finansowych w zależności od liczby pracowników. Nakłady finansowe na działalność innowacyjną są prawie dwa razy większe w przedsiębiorstwach przemysłowych niż usługowych. Najmniejszy udział finansowania inwestycji przedsiębiorstwa stanowią środki otrzymane z budżetu państwa. Przyczyną tak wysokiego udziału funduszy pozyskanych z Unii Europejskiej przedsiębiorstwa w sektorze MŚP zawdzięczają działaniom, które wspierają innowacje, np. Program Operacyjny Inteligentny rozwój na lata , który zapewnia wsparcie otoczenia i potencjału innowacyjnego. Podsumowanie Rozwój współczesnej gospodarki odbywa się w znaczącej mierze poprzez wprowadzanie oraz efektywne wykorzystanie innowacji w przedsiębiorstwach. Obecna konkurencyjność czy dynamika rynku sprawiają, że przedsiębiorstwa, zarówno przemysłowe jak i usługowe, które chcą odgrywać znaczącą rolę w gospodarce, powinny nadać wysoki priorytet działalności innowacyjnej w swojej strategii. Analiza raportu GUS Działalność Innowacyjna Przedsiębiorstw w latach wskazuje, że najistotniejszą barierą innowacji dla ankietowanych przedsiębiorstw jest brak możliwości finansowania innowacji ze źródeł wewnętrznych przedsiębiorstwa. Sektor MŚP, który jest najliczniejszą grupą wśród badanych podmiotów, wykazuje wysoki udział wśród funduszy pozyskanych z Unii Europejskiej (przez dużą aktywność przedsiębiorców oraz dostępność odpowiednich programów, jak np. POIR).Niestety podmioty sektora MSP skupiają się głównie na finansowaniu bieżącej działalności, nie chcąc ryzykować inwestycji w innowacje, nie mając pewności ich skuteczności. Istnieje wiele czynników, które

15 ograniczają wdrażanie innowacyjnych rozwiązań, procesów czy technologii. Polskie przedsiębiorstwa powinny inwestować w stały rozwój, ale ze względu na brak odpowiednich kompetencji i przede wszystkim brak stosownych środków finansowych, obecnie jest to proces mocno ograniczony. Literatura 1. Bukowski M. (2012), Potencjał i bariery polskiej innowacyjności, IBS, Warszawa, str Czerwiński B. (2014), Innowacyjność instytucji finansowych w Polsce perspektywy rozwoju, Oeconomia Copernicana, nr 1, str. 83, DOI: (dostęp: ). 3. Czubała A. (2015), Innowacje w sektorze usług w Polsce, Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie, t. 26, nr 1, str D Este P., Iammarino S., Savona M., von Tunzelmann N.(2008), Barriers to Innovation: Evidence from the UK Community Innovation Survey, SPRU Electronic Working Paper Series. 5. Eurostat, Science-technology-innovation, (dostęp: ). 6. Filip P., Grzebyk M., Bulwa B. (2014), Alternatywne formy finansowania polskich przedsiębiorstw - znaczenie i kryteria wyboru, [w:] Zagrożenia globalne jako źródło barier rozwoju przedsiębiorstw w regionie, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s Fryca J. (2013),Stymulowanie rozwoju innowacyjności w przedsiębiorstwach - uwarunkowania behawioralne, Materiały z IX Kongresu Ekonomistów Polskich (streszczenie - str pełen tekst artykułu na załączonej płycie CD - s. 1-12), Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa. 8. Fulantelli G., Allegra M. (2003), Small company attitude towards ICT based solutions: Some keyelements to improve it, Educational Technology and Society, 6/1, (dostęp: ). 9. GUS (2013), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Urząd Statystyczny w Szczecinie. 10. GUS (2015), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Urząd Statystyczny w Szczecinie. 11. Iammarino S., Sanna-Randaccio F., Savona M. (2009), The perception of obstacles to innovation. Foreign multinationals and domestic firms in Italy, Revue d'économie industrielle, Mar 15(125), str Kubera G. (2015), Ubezpieczenia z technologią w tle, (dostęp: ). 13. Lewandowska M.S. (2014), Cele innowacji marketingowych polskich przedsiębiorstw przemysłowych, Marketing i Rynek tom XXI numer 3, Warszawa, str Matusiak K.B. (2011), Innowacje i transfer technologii słownik pojęć, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, ISBN Mazur-Wierzbicka E. (2015), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w Polsce, Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej 1 (26), Tarnów, str Mądra J. (2013), Bariery innowacyjności przedsiębiorstw z sektora MSP, Konferencja Innowacje w Zarządzaniu i Inżynierii Produkcji Zakopane 2013 Artykuły, Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole, str Morrar R. (2014), Innovation in French services compared to manufacturing: an empirical analysis based on CIS4, Journal of Innovation Economics & Management, 1, n 13, str. 177, Murawska M. (2007), Zarządzanie strategiczne zasobami niematerialnymi przedsiębiorstwa - podstawy koncepcji PWE, Warszawa, str National Statistic Office - Malta, Business Innovation: , (dostęp: ). 20. OECD i Eurostat (2008), Podręcznik Oslo: zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, wydanie trzecie, MNiSW, Warszawa. 21. Osiadacz J. (2014), Innowacje w sektorze usług. Przewodnik po systematyce oraz przykłady dobrych praktyk, PARP, Warszawa, str

16 22. Reinstaller A. (coord.), Hölzl, W., Janger J., Stadler, I., Unterlass F., Daimer S., Stehnken (2010), T., Barriers to internationalisation and growth of EU's innovative companies. PRO INNO Europe: INNO-Grips II report, Brussels: European Commission, DG Enterprise and Industry. 23. Szarucki M., Badanie innowacji według metodologii Oslo, (dostęp: ). 24. Wyszkowska Z. (2006), Kapitał finansowy w przedsiębiorstwach, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. cz. 2, Problemy globalizacji i regionalizacji, Wydawnictwo Mitel, Rzeszów, s Zadura-Lichota P. (2015), Innowacyjna przedsiębiorczość w Polsce, Odkryty i ukryty potencjał polskiej innowacyjności, PARP, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji PIB, Warszawa, str

17 Rozdział II: POZYTYWNE I NEGATYWNE SKUTKI WPROWADZANIA INNOWACJI W PRODUKCJI ARTYKUŁÓW SPOŻYWCZYCH Natalia IWASZCZUK*, Marta SZYBA* * AGH, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie, Wydział Zarządzania Streszczenie. W niniejszym opracowaniu podjęto próbę analizy wpływu (pozytywnego i negatywnego) innowacji, wdrażanych w przemyśle spożywczym, na stan zdrowia i jakość życia konsumentów. Pozytywnym skutkiem owych innowacji jest większy asortyment tańszych, trwalszych i łatwiejszych w przygotowaniu artykułów spożywczych. Negatywnym zaś wzrost zapadalności na choroby cywilizacyjne (otyłość, cukrzyca, choroby układu krążenia). Istnieją przesłanki, że ich przyczyną jest stosowanie tanich surowców (np. olej palmowy, syrop glukozowo-fruktozowy) oraz substancji dodatkowych (np. konserwantów, barwników). Organy, stanowiące prawo żywnościowe i sprawujące urzędową kontrolę żywności, są niewystarczająco skuteczne w eliminowaniu tych zagrożeń. Sytuację może poprawić nacisk naukowców i konsumentów na producentów, aby stosowali się do zasad społecznej odpowiedzialności biznesu, w zakresie zagadnień konsumenckich. Słowa kluczowe: przemysł spożywczy, innowacje, substancje dodatkowe, barwniki organiczne Wstęp Przemysł spożywczy jest działem gospodarki, który zajmuje się wytwarzaniem produktów i półproduktów, przeznaczonych do konsumpcji przez ludzi 2. W Polsce największymi (pod względem przychodów ze sprzedaży) branżami przemysłu spożywczego są: przetwórstwo mięsa, przetwórstwo mleka, przetwórstwo owoców i warzyw, produkcja ciastek i słodyczy, produkcja koncentratów spożywczych 3. Polski przemysł spożywczy wytwarza wyroby, które z powodzeniem konkurują na rynku krajowym, europejskim i globalnym z wyrobami innych państw. Świadczą o tym półki sklepowe w Polsce i nadwyżka wartości eksportu żywności nad importem (Mazur i in. 2006). Innowacyjność w przemyśle spożywczym, podobnie jak w przedsiębiorstwach innych branż, wynika głównie z czynników zewnętrznych, którymi są: potrzeby konsumentów, wymagania partnerów handlowych, możliwości surowcowe, nowe technologie i opakowania. Ważnym czynnikiem jest też proinnowacyjna polityka państwa wspierająca działalność badawczo-rozwojową (B+R) placówek naukowo-badawczych (Kaczorowska 2009). Sukcesy polskiego przemysłu spożywczego na rynku krajowym i w eksporcie żywności są wynikiem wdrożonych innowacji produktowych, technologicznych i organizacyjnych (Firlej, Żmija 2014; Firlej, Makarska 2012). Innowacje produktowe polskiego przemysłu mają jednak charakter naśladowczy. Są to kopie istniejących 2 Żywność (lub środek spożywczy ) oznacza jakiekolwiek substancje lub produkty, przetworzone, częściowo przetworzone lub nieprzetworzone, przeznaczone do spożycia przez ludzi, lub których spożycia przez ludzi można się spodziewać. Środek spożywczy obejmuje napoje, gumę do żucia i wszelkie substancje, łącznie z wodą, świadomie dodane do żywności podczas jej wytwarzania, przygotowania lub obróbki Art. 2 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady nr 178/2002/WE z dnia 28 stycznia 2002 r. 3 W 2012 roku przychody ze sprzedaży wymienionych branż wynosiły odpowiednio: ,1 mln zł; ,7 mln zł; ,4 mln zł; ,9 mln zł; ,7 mln zł [Drożdż 2014]

18 produktów, uzupełniane o nowe smaki, ze zmianami składu w celu poprawy jakości i/lub obniżenia kosztów produkcji (Kaczorowska 2009). Problemem jednak mogą być innowacje wprowadzane tylko w celu obniżenia kosztów, gdyż mogą być szkodliwe dla konsumentów. W niniejszym opracowaniu zbadane zostaną pozytywne i negatywne skutki wdrożenia innowacji w sektorze spożywczym. 1. Jakość środków spożywczych Innowacje wprowadzane przez przemysł spożywczy mogą być korzystne dla konsumenta, jeśli poprawiają jakość wyrobów. Jakość żywności charakteryzują trzy podstawowe cechy: atrakcyjność sensoryczna, dyspozycyjność i zdrowotność. Przy zakupie środków spożywczych duże znaczenie ma jej atrakcyjność sensoryczna, ponieważ często od pierwszego wrażenia zależy czy klient kupi ten produkt, czy może nie zwróci na niego uwagi. Szczególną rolę odgrywają substancje lotne, które oddziałują na zmysł powonienia potencjalnych klientów z dużej odległości. Zapach może wywoływać uczucie głodu i prowadzić klienta do źródła zapachu, gdzie może on, wykorzystując też inne zmysły, dokładniej przyjrzeć się i ocenić produkt. Klient, kierujący się zmysłami przy zakupie artykułów spożywczych, może mniejszą uwagę zwracać na parametry związane z ich zdrowotnością. Dyspozycyjność także jest ważnym czynnikiem, branym pod uwagę przez klienta. O tym, które parametry związane z dyspozycyjnością są dla niego najważniejsze, decydować może np. sposób robienia zakupów, skład rodziny, możliwości finansowe, czas przygotowania posiłku. Obecnie przemysł wytwarza szeroką gamę produktów nazywanych żywnością wygodną Convenience Food. Do żywności tej zalicza się mrożonki, konserwy, koncentraty spożywcze, płatki śniadaniowe, a także odżywki i posiłki dla dzieci. Jednak dla prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego najważniejszą wartością jest zdrowotność żywności. Określają ją wartości: odżywcza, energetyczna i dietetyczna 4 oraz bezpieczeństwo zdrowotne, czyli brak mikroorganizmów chorobotwórczych i zanieczyszczeń fizycznych, oraz dopuszczalne poziomy zanieczyszczeń chemicznych i substancji dodatkowych. Wartości dla konsumenta oraz przykładowe parametry charakteryzujące opisane powyżej cechy zestawiono w tabeli 1. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Unia Europejska (UE) wydały szereg zaleceń i rozporządzeń regulujących działalność gospodarczą w obszarze gospodarki żywnościowej (łańcucha żywnościowego). Dotyczą one wymagań dla surowców roślinnych i zwierzęcych, stosowanych do produkcji artykułów spożywczych, substancji dodatkowych, materiałów przeznaczonych do kontaktów z żywnością itd. Powszechnie obowiązuje stosowanie zasad systemu Analizy Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontroli HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points), co pozwala rozpoznawać i eliminować zagrożenia dla bezpieczeństwa żywności w całym łańcuchu żywnościowym. 4 Wartość dietetyczna związana jest ze strawnością pokarmu, czyli podatnością pokarmu na procesy trawienne. Jest to stopień, w jakim składniki odżywcze w danym produkcie spożywczym mogą być uwolnione i rozłożone na części składowe, które nadają się do wchłonięcia. Strawność zależy od wielu czynników, takich jak np.: stan zdrowia człowieka i jego wiek, aktywność enzymów trawiennych człowieka, fauna i flora układu pokarmowego, składu żywności.

19 Tabela 1. Jakość żywności jako funkcja cech podstawowych i wartości dla konsumenta wraz z przykładowymi parametrami Cecha podstawowa Zdrowotność Atrakcyjność sensoryczna Dyspozycyjność Wartość dla konsumenta wartość dietetyczna wartość energetyczna wartość odżywcza bezpieczeństwo dla zdrowia wygląd zewnętrzny konsystencja smak zapach wielkość jednostkowa rozpoznawalność gatunku trwałość łatwość przygotowania Przykładowe parametry strawność kaloryczność zawartość: białka węglowodanów, tłuszczu, błonnika, sodu, witamin, minerałów, pierwiastków śladowych liczba mikroorganizmów, poziomy: - zanieczyszczeń chemicznych - substancji dodatkowych - napromieniowania - zawartości dozwolonych substancji dodatkowych kształt i wielkość, barwa, faktura powierzchni twardość, sprężystość, lepkość, mazistość kwaśny, słodki, słony, gorzki zawartość substancji lotnych masa, objętość marka okres przydatności do spożycia czas gotowania/pieczenia Źródło: Zalewski R, Zarządzanie jakością w produkcji żywności, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2008, s. 39. Określone zostały także wymagania dotyczące informacji, które powinny być przekazane klientowi. Na etykietach (lub w inny sposób) klient powinien otrzymać informację o składzie środka spożywczego, z ostrzeżeniem o występowaniu substancji mogących wywoływać negatywne skutki dla konsumenta (np. alergie pokarmowe), substancjach dodatkowych, terminie przydatności do spożycia, sposobie przechowywania i przyrządzania. Zalecone jest też podawanie wartości odżywczej i energetycznej. W UE producenci żywności mają swobodę w tworzeniu receptur swoich produktów, jeśli tylko nie wprowadzają substancji niedozwolonych lub nie przekraczają dopuszczalnych zawartości substancji dozwolonych. Z tego powodu po wejściu Polski do UE przestały obowiązywać normy branżowe i niektóre polskie normy (Lewicka-Strzałecka 2015) 5. Prawo żywnościowe zakazuje producentom prowadzenia reklamy w sposób wprowadzający konsumentów w błąd (np. poprzez sugerowanie, że środek spożywczy posiada szczególne własności, podczas gdy inne środki spożywcze je też posiadają). Reklama nie może też przypisywać środkowi spożywczemu właściwości zapobiegania 5 Likwidacja norm branżowych wynika z założenia, że klient dokonuje świadomego wyboru kupowanego produktu, uwzględniając różne aspekty związane z jego wytwarzaniem, działaniem i na końcu z ceną. Z różnych powodów (brak czasu na analizę informacji o produkcie, niepełną informację, brak wiedzy o prawidłowym odżywianiu, ograniczone środki finansowe, niechęć do ograniczania swoich potrzeb) klienci przy wyborze produktów kierują się głównie ceną.

20 chorobom lub ich leczenia (Jeżewska-Zychowicz, Płuciennik 2002; Kuc 2012). Szczególną uwagę zwrócono na to, że reklama niektórych produktów (słodycze, przekąski) nie powinna być kierowana bezpośrednio do dzieci, gdyż może wyrabiać u nich złe nawyki żywieniowe (Mazur i in. 2006). Do przestrzegania przepisów prawa żywnościowego w UE został powołany Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności EFSN (European Food Safety Network) oraz Europejski System Nadzoru nad Bezpieczeństwem Żywności RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed), które współpracują z organami urzędowej kontroli żywności krajów członkowskich UE (Szyba 2014) Innowacje w przemyśle spożywczym W gospodarce centralnie planowanej w Polsce (do 1989 roku) przemysł spożywczy był własnością państwa (branża mięsna, owocowo-warzywna, cukrownie, zakłady zbożowe) lub spółdzielni (branża mleczarska). Zakłady produkcyjne podlegały zjednoczeniom branżowym lub związkom spółdzielczym (np. Centralny Związek Spółdzielni Mleczarskich), które ustalały plany produkcyjne i decydowały o wielkości i sensowności inwestycji. Zakłady produkowały wąski asortyment wyrobów, w większości o krótkim okresie przydatności do spożycia. Przejście do gospodarki rynkowej (od roku 1990) uruchomiło procesy, które zmieniły warunki działalności i pozwoliły na rozwój branży. Większość zakładów została sprywatyzowana, a właściciele zaczęli wprowadzać innowacje organizacyjne, technologiczne i inne. Do tego procesu dołączyły też Spółdzielnie Mleczarski, które uzyskały pełną samodzielność. Zmiany organizacyjne w początkowym okresie wynikały ze sprzedaży zakładów państwowych inwestorom zagranicznym, którzy zaczęli wprowadzać przede wszystkim innowacje organizacyjne. Polegały one na stosowaniu nowych metod działania, nowego podziału zadań, uprawnień decyzyjnych i odpowiedzialności (Juchniewicz 2011). Wprowadzano też innowacje marketingowe, które najczęściej obejmowały zmiany w opakowaniach wyrobów. Zmiany te dostosowywały wielkość opakowań jednostkowych do potrzeb poszczególnych grup konsumentów, ułatwiały przygotowywanie posiłków (możliwość podgrzania lub pieczenia produktu w opakowaniu), zwiększały trwałość wyrobów (np. pakowane próżniowo pokrojone wędliny, sery twarde). Innowacjami marketingowymi były też reklamy w mediach (telewizja, radio, Internet), degustacje wyrobów połączone z promocyjną sprzedażą, i nowe kanały dystrybucji (np. sprzedaż artykułów spożywczych na stacjach benzynowych, obwoźna sprzedaż mrożonek, sprzedaż internetowa). Poza tym, kupowano wówczas i instalowano nowe linie technologiczne, pozwalające produkować i pakować wyroby w sterylnych warunkach. Wprowadzono nowe opakowania: butelki PET, opakowania wielowarstwowe, puszki aluminiowe, folie PVC. Nowe linie technologiczne pozwoliły na uruchamianie produkcji wyrobów nowych na polskim rynku, chociaż znanych od dawna w USA i krajach UE. Szczególnie szybko rozwijała się produkcja (i konsumpcja) napojów słodzonych (soki, nektary, napoje owocowe, napoje gazowane), wyrobów cukierniczych (czekolady, batony, ciastka, wafle), przekąsek (chipsy, paluszki, solone orzeszki ziemne), konserw mięsnych i wyrobów 6 Polski system urzędowej kontroli żywności tworzą: Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK), Państwowa Inspekcja Handlowa (PIH), Inspekcja Weterynaryjna (IW), Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHARS), Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN), Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS), Inspekcja Farmaceutyczna (IF), Zespół ds. Bezpieczeństwa Żywności, Służba Celna (SC) [23].

21 instant (zupy w proszku, desery, kawa rozpuszczalna). Towarzyszyły im ofensywy reklamowe prowadzone w telewizji. Reklamy te nie zawierały informacji o produktach, ale koncentrowały się na przyjemnościach związanych ze spożywaniem tych produktów. W przypadku batonów sugerowały nawet, że mogą one w pełni zastąpić tradycyjne posiłki. Do kupowania zachęcano informacjami o coraz większych opakowaniach i niskich cenach. Informacja o obniżkach cen była elementem walki o klienta pomiędzy sieciami hipermarketów i sklepów dyskontowych. Zmiany te były skutkiem zmian własnościowych, które spowodowały napływ kapitału (w dużej części zagranicznego). Szacuje się, że w latach w polski przemysł spożywczy zainwestowano ok. 36,8 mld zł, z czego znaczną część na działalność innowacyjną (Knap-Stefaniuk 2010). Nakłady te obejmowały: działalność badawczorozwojową, zakup technologii, inwestycje w budynki i maszyny, a także w działania marketingowe i szkolenia personelu. Obecnie na działalność innowacyjną nadal przeznaczane są znaczne środki finansowe. Na rysunku 1 pokazano wydatki na innowacje ogółem i wydatki inwestycyjne w przemyśle spożywczym w latach Analiza dynamiki nakładów na innowacje pokazuje, że w latach nastąpił wyraźny spadek ich wielkości (zarówno w nakładach ogółem, jak i nakładach inwestycyjnych). Wiąże się to zapewne z kryzysem gospodarczym, który nawiedził kraje UE z końcem 2008 roku. Jednak dane z 2012 roku pokazują, że gospodarka wspólnoty przezwyciężyła kryzys, czego potwierdzeniem jest znaczny wzrost nakładów ogółem (szczególnie szybki w 2014 roku) i nieco powolniejszy wzrost nakładów na inwestycje. Rysunek 1. Nakłady na innowacje w przemyśle spożywczym Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski ( ) Pojawienie się nowych produktów wpłynęło też na poziom i strukturę spożycia żywności. Z badań Laskowskiego (Laskowski 2008) wynika, że w roku 2006 w porównaniu z rokiem 1988 zmalało spożycie artykułów zbożowych, ziemniaków, warzyw, masła, śmietany, mleka i napojów mlecznych, cukru i jaj. Na podobnym poziomie pozostało spożycie mięsa i tłuszczy zwierzęcych, serów, ryb. Wzrosło natomiast spożycie owoców i tłuszczy roślinnych. W omawianym okresie zmalała masa spożywanej żywności na jedną osobę z 668 kg/rok do 519 kg/rok. Szczególnie duża zmiana nastąpiła

22 w spożyciu mleka i napojów mlecznych (ze 121 kg/osobę do 59 kg/osobę), co należy uznać za niekorzystne, z punktu widzenia ich roli w żywieniu dzieci i młodzieży 7. Do podboju rynku przez nowe produkty spożywcze przyczyniła się również ich atrakcyjność sensoryczna i niskie ceny. Atrakcyjność sensoryczną pozwalają poprawić substancje dodatkowe, dopuszczone do stosowania w przemyśle spożywczym, a niskie ceny wynikają między innymi ze stosowania zamienników tradycyjnych surowców. Dwa z nich, syrop glukozowo-fruktozowy i olej palmowy stosowane są powszechnie. Cukier został zastąpiony syropem glukozowo-fruktozowym, który jest chętniej używany przez producentów do produkcji żywności (napoje, przetwory owocowe, wyroby cukiernicze), ze względu na swoją niską cenę i łatwość wykorzystania w procesie produkcyjnym. Z kolei, tłuszcz palmowy zastąpił masło i oleje produkowane z roślin uprawianych w Polsce (rzepak, słonecznik). Używany jest do wyrobów cukierniczych, smażenia potraw oraz jako dodatek do produktów mlecznych (serów twardych i śmietan). 3. Substancje dodatkowe i zamienniki surowców w artykułach spożywczych W celu przedłużenia trwałości żywności od dawna stosowano konserwanty. Najczęściej to były takie konserwanty naturalne, jak sól, ocet czy zioła. Obecnie przemysł spożywczy używa skomplikowanych związków chemicznych, z których najbardziej znany jest benzoesan sodu (E211). Wśród konsumentów istnieje świadomość, że może on być szkodliwy dla zdrowia człowieka. Wynika ona między innymi z faktu, że nie można go stosować w artykułach spożywczych przeznaczonych dla dzieci. Niektórzy producenci nie stosują go w swoich wyrobach, a informacje o tym wykorzystują marketingowo. Mniej natomiast znany jest szkodliwy wpływ barwników organicznych, które stosowane są między innymi do barwienia słodyczy dla dzieci i w kosmetykach. W Tabeli 2 wymienione są barwniki, stosowane w pokarmach i kosmetykach, których działanie uczulające jest potwierdzone wieloma badaniami. Barwniki te wywołują alergie pokarmowe, zmiany skórne, a niektóre nawet oddziałują na system nerwowy dzieci. Wieloletnie badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii, wskazujące na związek tych barwników z ADHD, opublikowano w 2007 roku. W związku z tym, w 2008 roku Parlament Europejski i Rada wydały Rozporządzenie (WE) 1333/2008, w sprawie dodatków do żywności, dopuszczonych do stosowania w produktach spożywczych w celu polepszenia żywności. W rozporządzeniu zapisano, że na wyrobach zawierających w/w barwniki, musi być umieszczane ostrzeżenie o treści może wywierać negatywny wpływ na aktywność i koncentrację dzieci, z terminem obowiązywania 18 miesięcy po opublikowaniu rozporządzenia (to jest w 2010 roku). Chronologia działań jednak pokazuje powolność działania organów UE w dokonywaniu zmian prawa żywnościowego. Nie jest wykluczone, że wynikała ona z postawy producentów, którzy kwestionowali sygnały o szkodliwości barwników i żądali w pełni potwierdzonych wyników badań medycznych. Po ich uzyskaniu nie wydano zakazu stosowania, a jedynie umieszczanie ostrzeżenia, którego skuteczność wydaje się wątpliwa. 7 Proces spadku spożycia mleka i napojów mlecznych został powstrzymany w wyniku akcji społecznych takich jak Pij mleko będziesz wielki.

23 Tabela 2. Barwniki organiczne stosowane w pokarmach oraz kosmetykach Nazwa barwnika Oznaczenie polska angielska E INCI Błękit brylantowy FCF Brillant blue FCF E 133 C.I Czerwień allura AC Allura red AC E 129* C.I Erytrozyna Erytrosine E 127 C.I Indygokarmin Indigo carmine E 132 C.I Tartrazyna Tartrazine E 102* C.I Zieleń trwała FCF Fast green FCF E 143 C.I Żółcień chinoliowa Quinoline yellow E 104* C.I Żółcień pomarańczowa Sunset yellow E 110* C.I Skróty: INCI International Nomenclature of Cosmetics Ingredients, C.I. colour index Barwniki oznaczone * należą do tzw. Szóstki z Southampton, pozostałe to Azorubina E 122 i Czerwień koszelinowa E 124. Źródło: opracowanie własne na podstawie: (Kozłowska i in. 2012). Do produkcji wyrobów cukierniczych, napojów, przetworów owocowych stosowany był cukier produkowany z trzciny cukrowej lub buraków cukrowych (nazwa chemiczna sacharoza). Jest to disacharyd, składający się z glukozy i fruktozy, połączonych wiązaniem α-1,4-glikozydowym. Sacharoza otrzymywana jest w Polsce metodą ekstrakcji z buraków cukrowych. Po stwierdzeniu, że spożywanie go w nadmiernej ilości powoduje cukrzycę, próchnicę i otyłość, zaczęto zastępować go fruktozą. Uważano, że jest ona zdrowsza, gdyż nie zwiększa stężenia insuliny powodującej lipogenezę, w związku z czym nie powinna sprzyjać odkładaniu tkanki tłuszczowej. Wykazano jednak niekorzystny wpływ czystej fruktozy na zdrowie i zaczęto ją zastępować syropami glukozowo-fruktozowymi (Angelopoulos i in. 2016; Sadowska, Rygielska 2014). Syrop glukozowo-fruktozowy różni się od sacharozy tym, że zawiera wolną glukozę i wolną fruktozę, w różnych proporcjach 8. Syrop glukozowo-fruktozowy jest tańszy niż cukier, a ze względu na stan płynny, łatwiej go stosować w produkcji (zwłaszcza napojów) i w transporcie. Syrop glukozowofruktozowy stosowany jest nie tylko do produkcji napojów słodzonych i wyrobów cukierniczych, ale też do produkcji artykułów spożywczych, które uchodzą za składniki zdrowej diety (jogurty, soki, dżemy, musli zbożowe). Mimo, że syrop glukozowo-fruktozowy i sacharoza zawierają te same cukry proste, to ze względu na brak wymienionego wiązania pomiędzy nimi, jego metabolizm w organizmie ludzkim przebiega inaczej. Spożywanie go w dużych ilościach powoduje wzrost stężenia kwasu moczowego we krwi. Podwyższony poziom tego kwasu powoduje: nadciśnienie tętnicze, choroby układu krążenia i nerek oraz insulinooporność, która prowadzi do cukrzycy typu 2. Konsumpcja produktów słodzonych tym syropem powoduje wzrost apetytu co prowadzi do otyłości. Zagrożenia, które wynikają z konsumpcji produktów słodzonych syropem glukozowofruktozowym są dobrze rozpoznane przez środowisko medyczne, jednak przemysł spożywczy zwiększa liczbę produktów, w których jest obecny. Argumentem, za stosowaniem syropu jest to, że klient przy zakupach korzysta z informacji i przy wyborze nie kieruje się głównie ceną. Badania (Lewicka-Strzałecka 2015) pokazują, że cena jest czynnikiem decydującym, a korzystanie z informacji jest utrudnione, gdyż jest ona 8 Syropy glukozowo-fruktozowe występują pod nazwami: izoglukoza, syrop wysokofruktozowy HFS (High Fructose Syrup) lub wysokofruktozowy syrop kukurydziany HFCS (High Fructose Corn Syrup). Na rynku występują 42% HFCS, 55% HFCS i 90% HFCS.

24 formułowana w sposób zagmatwany, a do tego zapisana bardzo małą czcionką na niekontrastującym tle. Niektórzy producenci wiedząc o szkodliwości syropu glukozowo-fruktozowego, informację o jego zastosowaniu podają w sposób zakamuflowany. I tak na syropach Herbapolu o różnych smakach, informacja o składzie zapisana jest czarną czcionką o wysokości 0,8 mm na ciemnoczerwonym tle. Informacja o substancjach słodzących jest sformułowana następująco A cukier i syrop glukozowo-fruktozowy, B syrop glukozowo-fruktozowy oznaczenie na zakrętce. Przy takim zapisie klient nawet wtedy gdy odnajdzie produkt A, nie ma gwarancji, że cukru jest w nim bardzo mało 9. W podobny też sposób producenci zapisują na etykietach informacje o pochodzeniu produktu. Na przykład, firma CD S.A. na miodach nektarowych wielokwiatowych umieszcza informację mieszanka miodów pochodzących z UE i niepochodzących z UE. Olej palmowy jest najtańszym spośród olejów roślinnych, co wynika z wydajności sięgającej 4000 kg/ha uprawy palmy oleistej i bardzo niskich płac u największych producentów tego oleju (Indonezji, Filipin). Olej palmowy jest bogatym źródłem witamin E i K, steroli, koenzymu Q i naturalnych antyoksydantów. Obecność tych ostatnich wydłuża okres przydatności do spożycia samego oleju i wyrobów z jego zawartością. Używany jest do produkcji lodów, mrożonego ciasta chlebowego o obniżonej kaloryczności, zamienników masła kakaowego, do produkcji cukierków oraz frytury gastronomicznej wykorzystywanej do smażenia frytek, placków ziemniaczanych i pączków. Olej ten posiada wysoką zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych. Opinie o wpływie tych kwasów na wzrost cholesterolu we krwi są podzielone (Angelopoulos i in. 2016; Sadowska, Kowalska i in. 2012). Natomiast stosowanie go do wielokrotnej, długotrwałej obróbki termicznej żywności, stanowi ewidentne zagrożenie zdrowotne proporcjonalne do zawartości aldehydów, ketonów, monomerów i polimerów cyklicznych, izomerów trans oraz kwasów tłuszczowych z układem podwójnych i potrójnych wiązań sprzężonych. Obowiązujący sposób oceny olejów roślinnych w oparciu o poziom nadtlenków nie jest żadną gwarancją ich bezpieczeństwa zdrowotnego. Powodem powszechnego stosowania oleju palmowego i jego frakcji we wszystkich gałęziach przemysłu spożywczego jest wysoka stabilność przechowalnicza wyrobów produkowanych z ich zastosowaniem, a przede wszystkim wyjątkowo atrakcyjna cena (Kowalska i in. 2012). 4. Choroby związane z odżywianiem i dolegliwości metaboliczne O ile w krajach słabo rozwiniętych ludzie cierpią na choroby związane z brakiem żywności, to w krajach wysokorozwiniętych chorują z powodu nadmiernego spożycia wysoko przetworzonych artykułów spożywczych. Najczęstszymi chorobami są: cukrzyca, choroby układu krążenia, otyłość, choroby układu ruchu, choroby nerek. Cukrzycy, która jest chorobą metaboliczną, towarzyszy zwykle co najmniej jedna z pozostałych chorób. Istnieją dwa typy cukrzycy. Cukrzyca typu 1, która jest wywołana zaburzeniami pracy trzustki produkującej insulinę. Ma ona podłoże genetyczne. Zapadają na nią ludzie młodzi. Przyczyną cukrzycy typu 2 nie jest brak insuliny, lecz jej nieprawidłowe wydzielanie. Pojawia się ona głównie u osób otyłych, powyżej 30 roku życia. Jej przyczyną jest 9 Na etykietach syropów Herbapolu o różnych smakach najwięcej miejsca zajmują obrazki owoców, sugerujące, że są one z nich wyprodukowane. W rzeczywistości bazą jest sok z aronii i śladowe ilości koncentratu owocu umieszczonego na etykiecie.

25 nadmierne spożycie pokarmów i napojów słodzonych (Sadowska, Rygielska 2014). Cukrzyca typu 2 jest poważnym problemem zdrowotnym zarówno w krajach rozwiniętych jak i rozwijających się. Epidemia cukrzycy typu 2 rośnie stając się poważnym problemem zdrowia na całym świecie (Zhao i in. 2016). Światowa Organizacja Zdrowia uznała ją za epidemię, wśród chorób niezakaźnych, która może zabić nawet 38 milionów osób rocznie (Sadowska, Rygielska 2014). Choroba ta kiedyś była kojarzona wyłącznie z zachorowaniami u osób starszych, obecnie atakuje również ludzi młodych w wieku lat. International Diabetes Federation w 2013 roku opracowała sprawozdanie dotyczące występowania cukrzycy na świecie, z którego wynika, że ilość chorych w wieku od 40 do 59 lat wynosiła 382 mln. Cukrzyca była też powodem 5,1 mln zgonów wśród osób powyżej 60-go roku życia (Zoungas i in. 2014). W Polsce w 2006 roku na cukrzycę typu 1 chorowało około 205 tys. osób, a na cukrzycę typu 2 ponad milion. Ponieważ cukrzyca typu 2 może być długo nie wykryta, liczba przypadków cukrzycy utajonej szacowana była na prawie milion (Kawalec i in. 2006). Według Raportu Cukrzyca ukryta pandemia 2014 sytuacja w roku 2011 była jeszcze gorsza. Zdiagnozowanych i korzystających z opieki lekarskiej pacjentów chorych na cukrzycę było ponad 1,65 mln a ponad milion nie wiedziało o chorobie (Cukrzyca 2014). Cukrzyca dodatkowo powoduje powikłania takie jak: choroba niedokrwienna serca, powikłania naczyniowe, choroby skóry i inne. Z leczeniem cukrzycy i jej powikłań wiążą się koszty bezpośrednie i pośrednie, które obciążają system publicznej opieki zdrowotnej oraz pacjentów i ich rodziny. Koszty bezpośrednie, związane z leczeniem cukrzycy, obejmują: insulinoterapię, doustne leki przeciwcukrzycowe, hospitalizacje, wizyty ambulatoryjne i diagnostykę. W 2013 roku koszty leczenia cukrzycy i jej powikłań szacowane były na 4326 mln zł. Koszty pośrednie leczenia cukrzycy i jej powikłań, obejmujące zmniejszoną produktywność z powodu przedwczesnej renty, zwolnień lekarskich i przedwczesnej śmierci, szacowane były na 7469 mln zł. Cukrzycy najczęściej towarzyszy nadciśnienie tętnicze, będące przyczyną zawałów serca i udarów mózgu. Nadciśnienie wiąże się z wysokim poziomem HDL złego cholesterolu i niskim poziomem LDL dobrego cholesterolu, czemu sprzyja wysoki poziom cukru we krwi. Wysoki poziom cholesterolu związany jest także ze spożywaniem pokarmów słonych i bogatych w nasycone kwasy tłuszczowe. Kampanie informujące o tym spowodowały spadek spożycia masła i smalcu, a wzrost spożycia utwardzonych tłuszczów roślinnych. Przyczyną otyłości jest nadmierne spożycie wysokokalorycznej żywności (słodka i tłusta) oraz mało aktywny tryb życia. Jest to problem we wszystkich krajach wysokorozwiniętych. Po 2004 roku również w Polsce obserwuje się wzrost liczby osób otyłych i z nadwagą (Sadowska, Rygielska 2014). Oprócz związku z cukrzycą i chorobami układu krążenia, otyłość powoduje przeciążenie układu ruchu, co prowadzi do uszkodzeń stawów kolanowych i biodrowych. Jest to kolejny czynnik sprzyjający mało aktywnemu trybowi życia. Postęp medycyny co prawda pozwala poprawić stan zdrowia chorych przez wszczepianie endoprotez tych stawów, jednakże są one bardzo kosztowne.

26 Podsumowanie Innowacje produktowe wprowadzane przez przemysł spożywczy zapewniają konsumentom szerszy asortyment atrakcyjnych sensorycznie, trwałych i łatwych do przyrządzania produktów spożywczych. Opanowanie handlu żywnością przez wielkie międzynarodowe sieci handlowe i konkurencja cenowa pomiędzy nimi zmusza ich do obniżania kosztów produkcji. Po wyczerpaniu rezerw, związanych z lepszą organizacją i zarządzaniem, producenci zaczynają stosować surowce zastępcze. Konsumpcja artykułów spożywczych zawierających takie surowce jest szkodliwa, zwłaszcza gdy klienci dokonują zakupów kierując się wyłącznie ceną. Stosując takie surowce producenci powinni przynajmniej informować w sposób jasny o ich obecności w artykułach spożywczych. Europejskie organy tworzące prawo i nadzorujące produkcję i obrót żywnością powinny szybciej reagować na doniesienia o związkach przyczynowo-skutkowych pomiędzy spożywaniem żywności a substancjami dodatkowymi. W przypadkach udowodnionego negatywnego wpływu na zdrowie konsumentów, substancja taka powinna być skreślona z listy środków dopuszczonych do stosowania w artykułach spożywczych. Należy także sprawdzić czy w typowych zestawach dań nie są przekraczane dopuszczalne dawki dziennego ich spożycia. Innowacje są konieczne w każdej działalności przemysłowej, jednak powinny być wprowadzane w celu poprawy jakości i być etyczne (Bugdol 2012). Innowacje w produktach żywnościowych są konieczne, ale wprowadzanie ich nie może być szkodliwe dla konsumentów (szczególnie dzieci) oraz dla środowiska naturalnego. Bibliografia 1. Angelopoulos T. J., Lowndes J., Sinnett S., Rippe J.M. (2016), Fructose Containing Sugars at Normal Levels of Consumption Do Not Effect Adversely Components of the Metabolic Syndrome and Risk Factors for Cardiovascular Disease, Nutrients, vol. 8, p Bugdol M. (2012), Triada: jakość, innowacje i etyka, Problemy Jakości, s Cukrzyca. Ukryta pandemia. Sytuacja w Polsce. Edycja 2014, Warszawa Drożdż J. (2014), Polskie firmy spożywcze na rankingowej liście 2000, Przemysł Spożywczy, tom 68, s Firlej K., Żmija D. (2014), Transfer wiedzy i dyfuzja innowacji jako źródło konkurencyjności przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w Polsce. Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 6. Firlej K., Makarska A. (2012), Działania innowacyjne firm przemysłu spożywczego jako element ich strategii, Folia Pomeranae Universitas Technologiae Stetinensis, nr 297 (68), s Jeżewska-Zychowicz M., Płuciennik B. (2002), Ocena prasowych reklam żywności, ACTA Scientorum Polonorum, Technologia Alimentaria, nr 1(12), s Juchniewicz M. (2011), Innowacje nietechnologiczne w przemyśle spożywczym, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Roczniki Naukowe, tom XIII, zeszyt 2, s Kaczorowska J. (2009), Innowacyjna działalność produktowa polskich przedsiębiorstw przemysłu spożywczego. Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Problemy Rolnictwa Światowego, nr 07(22), s Kawalec P., Kielar M., Pilc A. (2006), Koszty leczenia cukrzycy typu 1 i 2 w Polsce, Diabetologia praktyczna tom 7, nr 5, s Knap-Stefaniuk A. (2010), Przemysł spożywczy w Polsce. Problemy i wyzwania, Biuletyn POU, cz. 1, nr 5(39), s Kowalska M., Aljewicz M., Mroczek E., Cichosz G. (2012), Olej palmowy tańsza alternatywa. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 65(2), nr 2, s

27 13. Kozłowska K., Jeruszka-Bielak M., Piwowarczyk L., Brzozowska A. (2012), Niedozwolone stosowanie barwników w żywności na rynku europejskim w latach na podstawie raportów RASF, BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLV, nr 4, s Kwasek M. (2013), Bezpieczeństwo żywnościowe na świecie, Przemysł spożywczy, tom 67, s Kuc A. (2012), Reklama żywności branżowa specyfika, Przemysł spożywczy, tom 66, s Laskowski W. (2008), Zmiany poziomu spożycia żywności w Polsce, ZN SGGW Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 07, s Lewicka-Strzałecka A. (2015), Mit społecznie odpowiedzialnego konsumenta, Marketing i Rynek, nr 10, s Mazur A., Szymanik I., Matusik P., Małecka-Tendera E. (2006), Rola reklam i mediów w powstawaniu otyłości u dzieci i młodzieży, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, nr 2(1), s Pająk P., Fortuna T., Przetaczek-Rożnowska I. (2013), Opakowania jadalne na bazie białek i polisacharydów charakterystyka i zastosowania, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, nr 2(87), s Pawlak K. (2014), Zmiany w polskim handlu zagranicznym produktami rolno-spożywczymi po akcesji do Unii Europejskiej, Problemy rolnictwa światowego, tom 14 (XXIX), zeszyt 2, s Pawlicka M., Mazańska M., Postupolski J. (2015), Formaldehyd i inne substancje potencjalnie rakotwórcze, Przemysł Spożywczy, tom 69, s Sadowska J., Rygielska M. (2014), Technologiczne i zdrowotne aspekty stosowania syropu wysokofruktozowego do produkcji żywności, ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, nr 94, s Szyba M. (2014), Bezpieczeństwo i jakość polskiej żywności po akcesji do UE próba oceny, Problemy Jakości, s Śpiewak R. (2013), Wyprysk i alergia pokarmowa czy istnieje związek przyczynowoskutkowy, Przegląd Lekarski, nr 70 (12), s Zalewski R. I. (2008), Zarządzanie jakością w produkcji żywności, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. 26. Zhao Z., Lin F., Wang B., Cao Y, Wang Y. (2016), Residential Proximity to Major Roadways and Risk of Type 2 Diabetes Mellitus a meta-analysis, Int. J. Environ. Res. Public Health, 14, 3, s Zoungas S., Woodward M., Li Q., Cooper M.E., Hamet P., Harrap S., Heller S., Marre M., Patel A., Poulter N., Williams B., Chalmers J. (2014), Impact of age, age AT diagnosis and duration of diabetes on the risk of makrovascular and mikrovascular complications and Heath in type 2 diabetes, Diabetologia, 57(12), s

28 Rozdział III: INNOWACJE W BRANŻY SPOŻYWCZEJ W POLSCE A KRYTERIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Małgorzata WERNICKA*, Marek DROŻDŻ* *AGH, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie Streszczenie. Zarządzanie przedsiębiorstwem zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju jest jednym z priorytetowych celów, nad którymi pracuje Komisja Europejska. Wprowadzenie zasad zrównoważonego rozwoju jest istotne ze względu na zachodzące zmiany klimatyczne, kończące się nieodnawialne źródła energii oraz zmieniającą się mentalność konsumentów, dla których nie cena jest najważniejsza, a właśnie wspomniane aspekty. Z tego względu unijne cele zrównoważonego rozwoju to tak zwane 3x20: do roku 2020 roku ograniczenie emisji gazów cieplarnianych o 20 % w stosunku do poziomu z 1990 roku; zwiększenie do 20 % udziału energii ze źródeł odnawialnych w ogólnym zużyciu energii oraz dążenie do zwiększenia efektywności wykorzystania energii o 20 %. Aby osiągnąć te cele, od 2013 roku opracowywana jest jednolita metodyka obliczania śladu środowiskowego dla produktu lub organizacji. Ministerstwo Rozwoju (dawniej Ministerstwo Gospodarki) oraz Ministerstwo Środowiska wspierają przedsiębiorców w komunikacji z Komisją Europejską i we wspólnym tworzeniu metodyki. Produkty spożywcze stanowią najszerszą grupę dóbr, nad którą pracują wymienione wcześniej podmioty, a ze względu na fakt, że produkcja mięsa oraz nabiału stanowią ważny element polskiej gospodarki, prace te nie powinny być ignorowane. Niestety podczas prac grup roboczych do spraw zrównoważonej produkcji i konsumpcji organizowanych przez Ministerstwa spotkaniach w 2015 i 2016 roku nie pojawili się przedstawiciele żadnej polskiej firmy, która zajmuje się produkcją opisanych wyrobów. Producenci mięsa w Polsce rozpoczęli optymalizację procesów produkcji, jednak na razie skupiają się głównie na redukcji kosztów i zwiększeniem liczby dróg eksportu. Innowacyjne rozwiązania i sposoby pomiaru wyników w obszarze ochrony środowiska, nawet jeżeli są podejmowane przez krajowych producentów, to nie są spójne z działaniami promowanymi w UE w zakresie oceny efektywności środowiskowej. Może to skutkować obniżeniem konkurencyjności i innowacyjności wielu krajowych produktów. Podobna sytuacja istnieje w sektorze produkcji nabiału, gdzie tylko międzynarodowe koncerny, posiadające politykę ogólnoświatową, redukują swój wpływ na środowisko także w Polsce. Celem artykułu jest analiza identyfikacji działań (także innowacji) antycypujących zdefiniowanie i wdrożenie PEFCR Polsce w wybranych sektorach branży spożywczej. Słowa kluczowe: cykl życia produktu, ekoinnowacje, LCA, ślad środowiskowy, ślad węglowy, zrównoważony rozwój Wprowadzenie Pojęcie zrównoważonego rozwoju najlepiej streszcza pierwsze zdanie raportu World Commission on Environment and Development (WCED) z 1987 r. Na obecnym poziomie cywilizacyjnym możliwy jest rozwój zrównoważony, to jest taki rozwój, w którym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie (Proczek 2013).Oznacza to możliwe ale i obowiązkowe zastosowanie wszelkich metod, na zmniejszenie wpływu każdego rodzaju działalności na środowisko. Zgodnie z polityką prowadzoną przez Unię Europejską oraz zasadami zrównoważonego rozwoju, wszystkie kraje Wspólnoty zobowiązane są poczynić działania hamujące zmiany, jakie wywierają na otoczenie. Aby spełnić te wymagania, od 2013 roku opracowywane są dokumenty rekomendujące ocenę śladu środowiskowego z wykorzystaniem metodyki oceny cyklu życia dla wyrobów i organizacji. Aktualnie

29 Komisja Europejska prowadzi fazę pilotażową dla wprowadzenia metodyki określającej w prawidłowy sposób zasady obliczania śladu środowiskowy dla 26 grup produktów (EU Environmental Footprint Pilot Phase), z sektorów: spożywczego, odzieżowego, IT, chemicznego, elektronicznego oraz budowlanego. W skład sektora spożywczego wchodzą produkty takie jak: piwo, kawa, nabiał, woda butelkowana, karma dla zwierząt, owoce morza, mięso wołowina, wieprzowina, baranina, oliwa z oliwek, makarony, wino (Kulczycka, Wernicka 2015a) Spośród wszystkich grup, to właśnie sektor spożywczy zwrócił szczególną uwagę Komisji i został opracowany najbardziej szczegółowo. Unia Europejska jest największym światowym eksporterem żywności (Matuszak- Flejszman 2015). Ze względu na zaawansowanie prac Unii Europejskiej, twierdzić można, że także w Polsce, ślad środowiskowy jako element gospodarki cyrkulacyjnej będzie najbardziej promowanym narzędziem do realizacji planów zrównoważonego rozwoju. Na dzień dzisiejszy nawet sektory wiodące w produkcji i eksporcie nie realizują najnowszych planów wprowadzonych przez UE, ale twierdzić należy, że jest to kwestią czasu. 1. Zrównoważony rozwój w Polsce Idea zrównoważonego rozwoju wspierana jest intensywnie przez politykę UE, która za zadanie ma zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw z Europy na tle rynku światowego. Rozwój zrównoważony oznacza przede wszystkim stworzenie konkurencyjnej, niskoemisyjnej gospodarki, która w racjonalny sposób wykorzystuje zasoby. To gospodarka, która chroni środowisko naturalne, ogranicza emisję gazów cieplarnianych oraz zapobiega utracie bioróżnorodności, ale jednocześnie opracowuje nowe, przyjazne środowisku i efektywne sieci produkcyjne. Inteligentna gospodarka, jaką można stworzyć dzięki zrównoważonemu rozwojowi wspiera także konsumentów, którzy uczą się dokonywania świadomych, wielokryterialnych wyborów. Unijne cele służące zapewnieniu zrównoważonego rozwoju to tak zwane 3x20: 1. do 2020 roku ograniczenie emisji gazów cieplarnianych o 20% w stosunku do poziomu z 1990 roku, 2. zwiększenie do 20% udziału energii ze źródeł odnawialnych w ogólnym zużyciu energii, 3. dążenie do zwiększenia efektywności wykorzystania energii o 20% (KE, Zrównoważony rozwój ). Istnieje kilka powodów, dla których także Polska zaangażowana jest w dążenie do zrównoważonego rozwoju i redukcji wpływu na środowisko. Pierwszym i kluczowym aspektem jest zbyt duże uzależnienie od paliw kopalnych (ropa, gaz, węgiel), co przede wszystkim zmniejsza bezpieczeństwo gospodarcze, ale także niszczy surowce nieodnawialne. Kolejnym argumentem są postępujące zmiany klimatu. Ograniczenie emisji gazów cieplarnianych możliwe jest dzięki zdecydowanemu zwiększeniu działu odnawialnych źródeł energii w polskim miksie energetycznym. Proces ten w Polsce jest dość skomplikowany i niestety poniekąd wstrzymywany. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że energia elektryczna w Polsce, oparta w ponad 50% na węglu (Derski, Piszczatowska 2016) uniemożliwia w tej chwili osiągnięcie założonych celów. Kolejnym argumentem za dywersyfikacją źródeł energii jest wzmocnienie odporności systemu gospodarczego na ewentualne klęski. Osiągnięcie celów w zakresie wytwarzania energii pozwoliłoby Europie zaoszczędzić do 2020 roku około 60 mld euro na imporcie ropy naftowej i gazu, co miałoby zasadnicze znaczenie zarówno z punktu widzenia bezpieczeństwa energetycznego, jak i ze względów

30 ekonomicznych (Wernicka 2015). Zrównoważony rozwój często kojarzony jest tylko z jednym jego aspektem ochroną klimatu. Pamiętać należy jednak, że jest to jak sama nazwa wskazuje ciągły rozwój, przede wszystkim ekonomiczny, uwzględniający dotyczące go aspekty społeczne oraz środowiskowe. Już w 1999 roku Ministerstwo Środowiska opracowało Strategię Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku, w której rekomendowane są konkretne działania oraz instrumenty wdrażania zrównoważonego rozwoju w kraju. Ze względu na zmiany zaistniałe przez ostatnie niespełna 20 lat wiele aspektów może wydawać się nieaktualnych, jednak cel wprowadzenia strategii pozostaje niezmienny wzrost gospodarczy przy jednoczesnym mniejszym wpływie na środowisko. Istotnym elementem w rozwoju zrównoważonym, aby nie był on tylko teoretyczny, jest sposób kwantyfikowania i mierzenia zrównoważonych zmian (tab. 1). Służy do tego 76 wskaźników rozwoju zrównoważonego, które zgodnie z dokumentem wydanym przez Główny Urząd Statystyczny dzieli się według czterech ładów: społecznego, gospodarczego, środowiskowego oraz instytucjonalno-politycznego (GUS 2011): Tabela 1. Krajowe wskaźniki rozwoju zrównoważonego z podziałem na łady Łady Obszary tematyczne Liczba wskaźników 1.1 Zmiany demograficzne Zdrowie publiczne Integracja społeczna 4 1. Społeczny 1.4 Edukacja Dostęp do rynku pracy Bezpieczeństwo publiczne Zrównoważone wzorce konsumpcji 3 Razem demograficzne rozwój gospodarczy Zatrudnienie 3 2. Gospodarczy 2.3 Innowacyjność Transport pracy zrównoważone wzorce produkcji 3 Razem Zmiany klimatu Energia Ochrona powietrza 4 3. Środowiskowy 3.4 Ekosystemy morskie Zasoby słodkiej wody Bezpieczeństwo publiczne Bioróżnorodność Gospodarka odpadami 4 Razem Globalne partnerstwo 1 4. Instytucjonalnopolityczny 4.2 Polityka spójności i efektywności Otwartość i uczestnictwo Aktywność obywatelska 1 Razem 7 WSKAŹNIKI OGÓŁEM 76 Źródło: (GUS 2011)

31 Uwzględniając wprowadzane obecnie wymogi dla sektora spożywczego, najistotniejsze są obszary tematyczne z ładu środowiska. Biorąc pod uwagę liczbę wskaźników środowiskowych, poza społecznymi jest ich najwięcej. Firmy, chcąc być postrzegane jako innowacyjne, działające zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, zobligowane są wręcz do rozpoczęcia wprowadzania działań chroniących otaczające je środowisko. 2. Zrównoważony rozwój w zarządzaniu branżą spożywczą Produkcja i eksport żywności, są ważnym elementem gospodarki UE, więc ich ciągły rozwój, który wpierany jest nie tylko przez samych producentów, ale także przez jednostki samorządowe i politykę unijną. Pamiętać należy jednak, że ze względu na specyfikę produkcji żywności i jej wielkość, jest to jeden z najmocniej wpływających na środowisko sektorów. Według opinii analityków, w perspektywie kilku następnym lat, UE będzie nadal największym rynkiem zbytu dla polskich produktów spożywczych. Polski (raz PL raz UEtrzeba uporządkować) eksport na najważniejszy rynek unijny - Niemcy, zwiększy się o 8,9%, niewiele mniejszy wzrost (8,5%) przyniesie sprzedaż na pozostałych rynkach strefy euro, natomiast o 8,2% wzrośnie sprzedaż pozostałym krajom UE (Nasze rolnictwo, Eksport ). Należy wobec tego zwrócić uwagę, na fakt, że zarówno produkcja, konsumpcja jak i tzw.,,koniec życia produktu, więc cały jego cykl życia pozostaje na terenie Europy. Zrównoważenie każdego z tych elementów sprawiłoby zmniejszenie wpływu na wszystkie 3 podstawowe składowe rozwoju zrównoważonego. Rozwój branży spożywczej zwiększony będzie także przez ekspansję na rynki poza Europą. Szczególnie pożądanym kierunkiem polskiego eksportu, według ekspertów, będą kraje azjatyckie, głównie Chiny, oraz rynek afrykański, w tym RPA - ze względu na rosnący tam popyt. Aby jednak wejść i utrzymać się na tych rynkach konieczne będzie ciągłe podnoszenie standardów produkcji, produkcja zrównoważona, przy jednoczesnym utrzymaniu konkurencyjnych cen (KE, Zrównoważony rozwój..). Branża spożywcza charakteryzuje się bardzo szybkim rynkiem zbytu i należy do tak zwanych produktów FMCG (fast-movingconsumergoods). Oznacza to, bardzo wysokie zapotrzebowanie na produkty, a zatem wysoką produkcję oraz powtarzalność tego procesu. Mimo że na świecie marnuje się około 1/3 (Bank Żywności, Fakty mówią ) produkowanej żywności, nie maleje jej wytwarzanie, a wręcz przeciwnie z roku na rok zaobserwować można zwiększenie liczby towarów na rynku spożywczym. W związku z powyższym, uzasadnione jest prawodawstwo UE i ciągłe prace nad ulepszeniem metodyki analizy i wspierania rozwoju zrównoważonego produkcji żywności. Narzędzia, które powstają to między innymi: idea gospodarki cyrkulacyjnej, której podestowym elementem jest metoda obliczenia śladu środowiskowego produktów oraz organizacji według analizy cyklu życia. W Polsce sektory, które w pierwszej kolejności (prawdopodobnie od roku 2018) zobowiązane będą do prowadzenie oceny cyklu życia swoich produktów to wcześniej wspomniane: piwo, kawa, nabiał, woda butelkowana, karma dla zwierząt, owoce morza, mięso wołowina, wieprzowina, baranina, oliwa z oliwek, makarony, wino. Część produktów jak: wino, oliwa z oliwek, owoce morza czy kawa nie są kluczowe z punktu widzenia polskiego przemysłu, jednak produkcja nabiału czy mięsa, w której na tle Europy Polska zdecydowanie przoduje, powinny być dla nas godne uwagi.

32 2.1. Rozwój zrównoważony w sektorze produkcji mięsa Sektor hodowlany, bardzo często przedstawiany jest jako ten najmocniej degradujący środowisko. Opinia ta, potwierdzona jest przez analizy strumieni wejściowych i wyjściowych, prowadzone przez United Nations Environment Programme (UNEP 2010) oraz Joint Research Centre w Komisji Europejskiej (Wernicka 2015). Przeprowadzenie prawidłowej oceny cyklu życia w sektorze mięsnym jest niezwykle skomplikowane. Przyczyną tego jest ogromna różnorodność rodzajów hodowli (kraje rozwinięte i rozwijające się), różnorodność łańcuchów dostaw i bardzo duże zindywidualizowanie pojedynczych hodowców. Dla przykładu, podczas opracowanej oceny cyklu życia (LCA) w sektorze mięsa wieprzowego, wpływ hodowli na globalne ocieplenie wynosi 3,6 kg CO 2e /kg mięsa, wahając się od 2,3 do 6,2CO 2e /kg mięsa (Kulczycka i in. 2015). Światowy przemysł hodowlany szacuje się na około 40% produktu krajowego brutto (GDP) całkowitego przemysłu rolnego, a do roku 2050 przewiduje się podwojenie światowej produkcji mięsa. Polska, jak wcześniej wspomniano, znajduje się w czołówce producentów europejskich biorąc pod uwagę ilość produkowanych dóbr z sektora mięsnego oraz nabiału. Przystąpienie Polski do UE i włączenie do Jednolitego Rynku Europejskiego spowodowało wzrost produkcji oraz wymiany handlowej w zakresie produktów pochodzenia zwierzęcego. W przypadku produkcji mięsa, pomimo nieznacznego spadku w ostatnich latach w porównaniu do roku 2005 jego produkcja ogółem jest wyższa od ponad 10%. Dominujące znaczenie ma produkcja wieprzowiny i drobiu, którego produkcja wykazuje stałą tendencję wzrostową (tab. 2). Największe udziały na polskim rynku maja: Grupa PKM DUDA, Grupa ANIMEX S.A., Sokołów, oraz PINI Polonia Sp. z o.o. (Kulczycka, Wernicka 2015a). Tabela 2. Produkcja mięsa w wadze poubojowej ciepłej (tys.t) Rok ogółem wieprzowe drobiowe Źródło: (GUS ) Od 2013 roku Ministerstwo Rozwoju oraz Ministerstwo Środowisko opracowują dokumenty rekomendujące ocenę śladu środowiskowego z wykorzystaniem metodyki oceny cyklu życia dla wyrobów i organizacji. Działanie to ma na celu wprowadzenie zasad zrównoważonego rozwoju do polskiej gospodarki (MR 2016). W trakcie prac nad ustaleniem polskiego stanowiska do dokumentu PEFCR (Product Environmental Footprint Category Rules) dla produkcji mięsa, w 2016 roku zwrócono się do 18 podmiotów z Polski, między innymi: Sokołów S.A., Zakłady mięsne Olewnik Bis sp z o.o., Morliny/Animex. Nie otrzymano jednak informacji zwrotnej od ani jednej z firm. Żaden przedsiębiorca z główną siedzibą w Polsce nie poczynił działań na rzecz zmniejszenia wpływu swojej działalności na środowisko czy społeczeństwo i nie był też zainteresowany rozmową z administracją państwową na temat ustalanej na swój temat metodyki PEFCR. Nie ma wobec tego w Polsce jeszcze firmy z sektora produkcji mięsa, która mogłaby być wzorem do naśladowania dla innych. W skład grupy opracowującej metodykę liczenia śladu środowiskowego dla krajów z UE wchodzą jednostki takie jak:

33 - 6 Organizacji zrzeszających producentów mięsa: AHDB Beef and Lamb, Beef + Lamb New Zealand Ltd, COV - Dutch Meat Association, Danish Agriculture and Food Council, FEFAC, Meat & Livestock Australia - 3 producentów mięsa czerwonego: Danish Crown Group, DawnMeats, Dunbia Ltd. - 1 krajowe stowarzyszenie: Bord BIA, - 1 konsultant LCA: BlonkConsultants Jak wskazuje powyższe, w Sekretariacie Technicznym także brakuje przedstawiciela z Polski. Stwierdzić więc można, że zainteresowanie rozwojem zrównoważonym wśród polskich producentów mięsa jest znikome. Producenci mięsa w Polsce zdają się zauważać zachodzące w Europie i na świecie tendencje między innymi poprzez zrównoważenie łańcucha dostaw. Ma to za zadanie zwiększyć konkurencyjność polskich produktów zarówno na rynku wewnętrznym jaki na rynkach eksportowych. Optymalizując każdy,,odcinek drogi jaki przemierza wyrób od momentu chowu, przedsiębiorca będzie w stanie zredukować puste przebiegi, opłaty za paliwo, a to jak pokazują przykłady gromadzi oszczędności dla zakładów około 30% rocznych wydatków. Sektor mięsny charakteryzuje się bardzo niską rentownością na poziomie 1% (cytat według GUS??) nie, nie to jest ze strony Portalu spożywczego (Portal Spożywczy, Innowacyjność w branży ), więc optymalizacja kosztów produkcji, transportu i sprzedaży jest kluczowym aspektem opłacalności funkcjonowania zakładów produkcji mięsa. Na jednej z konferencji portalu spożywczego, Prezes Zakładów Mięsnych Silesia stwierdził, że innowacyjność w branży mięsnej to nie tylko nowe produkty, ale przede wszystkim zmaganie się z kosztami, ich optymalizacja. Optymalizacja jest w początkowej fazie kosztowna, ale jej przeprowadzenie pozwala spokojniej patrzeć w przyszłość (Portal spożywczy, Innowacyjność ). W obecnej sytuacji rynkowej (znikoma rentowność) zauważyć można, że temat optymalizacji w sektorze produkcji mięsa w Polsce, skupia się głównie na zwiększeniu liczby kierunków eksportowych, czy obniżeniu kosztów produkcji. Natomiast biorąc pod uwagę skalę zaangażowania struktur europejskich we wpływ produkcji mięsa na środowisko, nieunikniona będzie optymalizacja nie tylko kosztów, ale całej produkcji z uwzględnieniem oceny cyklu życia Rozwój zrównoważony w sektorze produkcji nabiału Polska zajmuje szóste miejsce w Europie pod względem produkcji przetworów mlecznych Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Holandia, Włochy oraz Polska stanowią ponad 70% całkowitej produkcji nabiału w Europie. Chów bydła mlecznego oraz produkcja mleka jest jedną z najważniejszych gałęzi produkcji rolniczej. Polska produkuje około 8,5% globalnej produkcji mleka w UE (największy producent po Niemczech, Francji oraz Wielkiej Brytanii. Najważniejszymi przedsiębiorstwami branżowymi w Polsce są: Mlekpol SM (obroty na poziomie około 3,6 mld zł); Grupa Mlekovita (obroty na poziomie około 3,5 mld zł); Danone sp. z o. o. (obroty około 1,4 mld złotych), Łowicz OSM (obroty 1,4 mld złotych) i Lacpol PHZ SM z obrotami przekraczającymi 1 mld złotych. Do pierwszej 20 zaliczają się również: Piątnica OSM, Polindus, Spomlek SM, Hohland Polska Sp. z.o.o; Giżycko OSM, Sierpc OSZ, Zott Polska, Gostyń SM, Bakoma sp. z. o.o,; Lactalis Polska sp. z.o.o, Meczarnia Turek sp. z.o.o, Ryki SM, Garwolin OZM, Sudowa SM oraz Wieluń SDM (Wszystko Co Polskie, Jak obecnie ). W trakcie pracnad ustaleniem polskiego

34 stanowiska do dokumentu PEFCR (Product Environmental Footprint CategoryRules) w 2016 roku zwrócono się do 17 największych podmiotów z sektora produkcji nabiału w Polsce o opinię i współpracę. W tym przypadku, podobnie jak w branży mięsnej - nie otrzymano jednak informacji zwrotnej od żadnej z firm. Ani jeden przedsiębiorca z główną siedzibą w Polsce nie poczynił działań na rzecz zmniejszenia wpływu swojej działalności na środowisko czy społeczeństwo i nie był też zainteresowany rozmową z administracją państwową na temat ustalanej na swój temat metodyki PEFCR. Przykładem dla polskich producentów może być globalna firma Danone, która we wzorcowy sposób produkuje swoje dobra zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Jest to w dużym stopniu polityka firmy narzucona z centrali, która znajduje się poza granicami Polski, jednak zakłady produkujące w Polsce na rzecz Danone również zobligowane są do postępowania zgodnego z ogólnoświatowymi standardami. Danone redukuje swój ślad węglowy, zwiększa efektywność energetyczną fabryk i inwestuje miliony Euro, aby w przyszłości zwiększyć przychody przy jednoczesnej ochronie środowiska. Danone wybiera dostawcę, który po pierwsze obliczył ślad węglowy dla swojego produktu (w tym przypadku cukru), a po drugie ma ślad węglowy najniższy na tonę wytwarzanego dobra. Jest to również uwypuklone w jego strategii CSR, gdzie opisuje zarówno wprowadzone w 2008 r. narzędzie korporacyjne Ślad Węglowy Danone, jak i raportuje ilości gazów cieplarnianych przeliczanych na gramy dwutlenku węgla, emitowanego do atmosfery w przeliczeniu na kilogram finalnego produktu (g CO 2 /kg finalnego produktu). W raporcie wpływ na środowisko sprawdzany jest w trzech zakresach: - zakres produkcji, w którym kontrolowane jest zużycie energii elektrycznej i cieplnej, rodzaj energii, straty produkcyjne, procent odpadów przekazanych do recyklingu oraz wielkość ChZT (Chemiczne Zapotrzebowanie Tlenu wskaźnik zanieczyszczenia ścieków produkcyjnych); - sprawdzenie jak się ma transport opakowań i surowców oraz rodzaj i wielkość opakowań do ingerencji w środowisko naturalne; - pomiar emisji CO 2, która generowana jest przez dostawców mleka i owoców, a także wpływu składu surowcowego produktu na emisje (Kulczycka, Wernicka 2015b). Dla porównania - firma Bakoma Sp. z o. o. największy polski producent galanterii mlecznej, posiada tylko obowiązkowe pozwolenia środowiskowe: na pobór wody, odprowadzanie ścieków, emisję zanieczyszczeń do atmosfery oraz wytwarzanie odpadów a także posiada certyfikat potwierdzający spełnienie wymagań Normy dotyczącej Zarządzania Środowiskiem Naturalnym ISO 14001:2005 (Bakoma, Ochrona Środowiska) Nie ma nic wspólnego z nowymi wytycznymi unijnymi, ale pozostaje twierdzić, że z biegiem czasu nie tylko aspekty obowiązkowe będą wdrażane w polskich przedsiębiorstwach.

35 Podsumowanie W Polsce, szczególnie dwie branże stanowią istotny element gospodarki: produkcja mięsa oraz produkcja nabiału. Biorąc pod uwagę zaangażowanie struktur UE zmniejszeniem wpływu środowisko działalności między innymi tych jednostek, należy spodziewać się zaostrzenia kryteriów zrównoważonego rozwoju. W Polsce tendencja jest jeszcze stała brak zainteresowania wpływem na środowisko i społeczeństwo i skupienie biznesu przede wszystkim na sferze ekonomicznej, czyli na wzroście zysków. Prawodawstwo unijne, określające konkretne wytyczne dla zasad gospodarki cyrkulacyjnej, najprawdopodobniej w przeciągu roku ustali metodykę oceny cyklu życia dla 26, wcześniej wspomnianych w artykule, grup produktów. Powstanie wytycznych, ma za zadanie klasyfikować producentów wszelkich dóbr na tych, dla których rozwój zrównoważony jest istoty i starają się zminimalizować wpływ swojej działalności na otaczający ich świat i na takich, dla których temat ten jest mniej istotny. Prawo rynku samo zweryfikuje obie grupy przedsiębiorców i przewiduje się, że ta druga grupa wtedy odczuje skutki swojej obojętności na zmiany zachodzące na świecie. Już na etapie przetargu, kontrahent będzie poproszony o przedstawienie wartości śladu środowiskowego swojego produktu. Jeśli przedstawi brak takiej analizy, może zostać wykluczony z inwestycji. Istotnym będzie wskazanie poczynionej redukcji i sposobów minimalizacji wpływu swojego produktu na środowisko i społeczeństwo. Przedsiębiorstwo, które wskaźniki będzie miało najmniejsze z dużym prawdopodobieństwem zostanie wybrane w ofercie, gdyż jego wartości wpływają także na wartości śladu środowiskowego ogłaszającego przetarg. Oznacza to więc, że polskie przedsiębiorstwa, jeśli nie chcą zostać pomijane w handlu zagranicznym i współpracą na rynku europejskim, czy też światowym, powinny na większą niż w tej chwili skalę, angażować się w zrównoważony rozwój swojej działalności. Literatura 1. Bakoma, Ochrona Środowiska, (dostęp: ). 2. Bank Żywności, Fakty mówią same za siebie, (dostęp: ). 3. Derski B., Piszczatowska J. (2016), Polska powinna dywersyfikować miks energetyczny, (dostęp: ). 4. Główny Urząd Statyczny ( ), Rocznik statystyczny rolnictwa, Warszawa 5. Główny Urząd Statyczny (2011), Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, Katowice. 6. Komisja Europejska, Zrównoważony rozwój w kierunku gospodarki efektywnie korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej dla środowiska i bardziej konkurencyjnej, Europa 2020, (dostęp: ). 7. Kulczycka J., Kowalski J., Lewandowska A., Lelek Ł., Smol M., Cholewa M. (2015), Analiza krytycznych elementów projektowanej europejskiej metodyki pomiaru efektywności środowiskowej w kontekście jej potencjalnego wpływu na konkurencyjność produktów i przedsiębiorstw. Wybrane fragmenty, IGSMiE PAN, Kraków. 8. Kulczycka J., Wernicka M. (2015a), Ślad środowiskowy narzędzie do zarządzania w branży spożywczej, Kraków. 9. Kulczycka J., Wernicka M. (2015b), Zarządzanie śladem węglowym w przedsiębiorstwach w Polsce bariery i korzyści, AGH, Kraków.

36 10. Matuszak-Flejszman A. (2015), Kryteria zrównoważonego rozwoju jako element zintegrowanego systemu zarządzania w przemyśle spożywczym, Wrocław. 11. Ministerstwo Rozwoju (2016), Ślad środowiskowy Oddziaływanie na środowisko, (dostęp: ). 12. Nasze Rolnictwo.pl, Eksport polskich produktów spożywczych - prognozy na 2016 rok, (dostęp: ). 13. Portal spożywczy, Innowacyjność w branży mięsnej - przyszłe kierunki rozwoju sektora, (dostęp: ). 14. Proczek R. (2013), Pojęcie zrównoważonego rozwoju, (dostęp: ). 15. Wernicka M. (2015), Ślad środowiskowy narzędzie do zarządzania w branży spożywczej, Kraków. 16. Wszystko Co Polskie, Jak obecnie wygląda patriotyzm ekonomiczny w Polsce? [Infografika], (dostęp: ).

37 Rozdział IV: BUDOWNICTWO ENERGOOSZCZĘDNE W ASPEKCIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Patrycja GAJDA*, Wioletta M. BAJDUR* *Politechnika Częstochowska Streszczenie: Celem pracy jest analiza i ocena motywu wprowadzenia oraz mechanizm działania nowych, energooszczędnych i przyjaznych środowisku rozwiązań dla niskiego zużycia energii na przykładzie budownictwa (mieszkalnego). Ponadto przedstawiono zagadnienia dotyczące ekologicznego budownictwa, które ma duże znaczenie wobec pogarszającego się stanu środowiska naturalnego oraz rosnących cen energii i wody. Zagrożenia środowiskowe są zazwyczaj utożsamiane z przedsiębiorstwami produkcyjnymi, które mogą polepszać swoje produkty w wielu aspektach. Jednak gospodarstwa domowe również powinny wprowadzać proekologiczne rozwiązania do swoich działań. Szczególnie tych, związanych ze szkodliwym wpływem na środowisko, np. w zakresie sposobów ogrzewania a przez to wysokiej energochłonności budynku użytkowego. W rozdziale przedstawiono zalety energooszczędnych budynków oraz zidentyfikowano czynniki determinujące energooszczędność, w tym innowacyjne rozwiązania techniczne i technologiczne. Podjęto również próbę scharakteryzowania znaczenia budownictwa pasywnego oraz przedstawiono wybrane systemy oszczędzania energii wpływające na kształtowanie formy budynków i sposób osiągania zamierzonych rezultatów. Wykazano, iż ze względów środowiskowych, ale również ekonomicznym i społecznym innowacyjne rozwiązania w budownictwie mają szanse szybkiego rozwoju. Słowa kluczowe: alternatywne źródła energii, budownictwo niskoenergetyczne, budownictwo pasywne, innowacje, izolacja termiczna, społeczna odpowiedzialność. Wprowadzenie Budownictwo energooszczędne charakteryzuje się niższym zapotrzebowaniem na energię cieplną użytkową w stosunku do tradycyjnego budownictwa. Pojawiające się zmiany w prawie budowlanym przyczyniają się do tego, iż wiele krajów europejskich w tym Polska od lat wprowadzają mechanizmy promujące rozwój architektury zrównoważonej i energooszczędnej. Dużą rolę w wdrażaniu strategii zrównoważonego rozwoju szczególnie w branży budowlanej odgrywają zielone zamówienia publiczne i ekoinnowacje. W ramach zielonych zamówień publicznych instytucje publiczne dążą do uzyskania towarów i usług budowlanych, których wpływ na środowisko w trakcie ich całego cyklu życia jest ograniczone w porównaniu z innymi towarami i usługami o takim samym przeznaczeniu. Strategia zielonych zamówień publicznych opiera się na poszukiwaniu rozwiązań ograniczających negatywny wpływ produktów i usług na środowisko uwzględniając ich cały cykl życia, a tym samym wpływają na rozwój technologii środowiskowych (Zachura 2016, ). W branży budowlanej najważniejsze technologie środowiskowe mają za zadanie ograniczanie energii zużywanej w budynku, a więc związane są ze sposobem ogrzewania i wentylacją. Przy istniejących możliwościach materiałowych i technicznych oraz posiadanej wiedzy z zakresu ich wdrażania wymaga to ponoszenia większych nakładów inwestycyjnych w porównaniu do tradycyjnych budowli, jedna koszty eksploatacyjne są

38 niższe. Można spodziewać się, iż wraz z rozwojem technologii korzyści z wdrożenia rozwiązań na rzecz budynku energooszczędnego będą wzrastały a koszty będą spadały. Instytucje międzynarodowe wspierają prace badawcze zmierzające do ograniczenia negatywnej presji środowiskowej przemysłu budowlanego, promując budownictwo ekologiczne, energooszczędne. Duża ilość składowych procesu kształtowania przestrzeni stanowi olbrzymie zagrożenie ekologiczne. Zagrożenia te występują również w przypadku procesu wentylacji, klimatyzacji i ogrzewania budynku, gdzie energię niezbędną do ich prawidłowego funkcjonowania uzyskuje się ze spalania paliw. Wydzielanie szkodliwych gazów niszczy środowisko i zmienia jego klimat. Nieustannie rosnące problemy związane z emisją dwutlenku węgla do atmosfery oraz ograniczoną ilością dostępnej energii konwencjonalnej przyczyniły się do powstania budownictwa energooszczędnego, które sprzyja rozwojowi zrównoważonemu (Niezabitowska 2014, s ). Na mocy dyrektywy 2010/31/UE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 19 maja 2010 roku (dyrektywa w sprawie charakterystyki energetycznej budynków) wprowadza się obowiązek sporządzania charakterystyk energetycznych budynków oraz wdrożenia systemów kontroli kotłów, instalacji klimatyzacyjnych i wentylacyjnych. Czynności te mają na celu podniesienie poziomu świadomości społeczeństwa oraz przyczynić się do wykorzystania odnawialnych źródeł energii, dających możliwość zmniejszenie zużycia energii na skutek inwestycji w działania służące racjonalnemu wykorzystaniu paliw kopalnych (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków). Zainteresowanie budownictwem energooszczędnym jest coraz większe i z dnia na dzień przybywa liczba inwestorów, którzy planują w jaki sposób obniżyć koszty eksploatacji budynków mieszkalnych. Dzieje się tak z powodu wysokich cen energii i szacuje się, że z każdym kolejnym rokiem będą jeszcze wyższe, w związku z czym będzie się opłacało budować nisko energetyczne budynki. Według danych Urzędu Statystycznego w Polsce ok. 60% kosztów przeznaczane jest na media, z czego 70% pochłaniają koszty centralnego ogrzewania i podgrzewania ciepłej wody. Jednakże najważniejszą przyczyną, dla której wznoszone jest energooszczędne budownictwo jest ochrona środowiska naturalnego, zmniejszanie niekorzystnego oddziaływania budynków na środowisko poprzez budowanie domów, które zużywają mniej energii i jednocześnie produkujące mniej gazów cieplarnianych. Budynki energooszczędne i pasywne stają się powoli standardem w budownictwie mieszkaniowym i użyteczności publicznej. Od 2021 roku w Unii Europejskiej nowopowstające budynki mają być budynkami o prawie zerowym zużyciu energii. Polska zaczęła wdrażać już nowe regulacje prawne, które wymagają obniżenia wskaźników zużycia energii w budynkach (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków). Obecnie standard polskich budynków nie jest jeszcze tak wysoki jak w przypadku innych krajów, takich jak np. Niemcy, Holandia, Francja, Grecja lub Wielka Brytania. 1. Budynek energooszczędny a budynek pasywny Koncepcją domów energooszczędnych i pasywnych jest przede wszystkim efektywne izolowanie termiczne, w którym dzięki elementom przegród energia słoneczna akumulowana w ścianach jest odpowiednio kontrolowana. W budynkach energooszczędnych i pasywnych stosuje się lepszą w stosunku do standardowych budynków izolację przegród zewnętrznych, wyższej jakości okna i drzwi wejściowe oraz

39 wymienniki ciepła z wentylacji. Wybór wentylacji mechanicznej z odzyskiem ciepła powoduje zmniejszanie się zapotrzebowania budynku na energię do ogrzewania. Istnieje szereg kryteriów, jakie musi spełnić budynek, aby mógł być określany jako energooszczędny. Do typowych cech takiej budowli należy: - zwarta bryła, - duża powierzchnia przeszkleń na nasłonecznionej i południowej elewacji, - zapewnienie wysokiej termoizolacyjności wszystkich przegród zewnętrznych, - szczelność wszystkich podłóg, ścian, dachu, okien i drzwi zewnętrznych, - energooszczędny system grzewczy, - wentylacja mechaniczna z odzyskiem ciepła. Zaletą budownictwa energooszczędnego jest gwarancja lepszego komfortu użytkowania. Wyposażenie w wentylację mechaniczną zapewnia lepsze powietrze wewnętrzne, mniejsze stężenie zanieczyszczeń, na bieżąco usuwana jest para wodna i tlenek węgla z mieszkania przez co uzyskiwane jest czystsze powietrze, które można filtrować (Błaszczyński i in. 2012, s ). Natomiast dom pasywny to budynek, w którym roczne zapotrzebowanie na energię jest niższe niż w przypadku domu energooszczędnego i wynosi mniej niż 15 kwh/m 2. Pomimo tego zapewnione jest ciepło przez cały rok dla jego użytkowników bez konieczności stosowania tradycyjnej instalacji klimatyzacyjnej lub grzewczej. Odpowiednią ilość ciepła uzyskuje się przez dogrzewanie powietrza wentylacyjnego i wykorzystywanie tzw. pasywne źródła energii, do których zaliczane są: - promienie słoneczne, - urządzenia elektryczne, - użytkownicy (mieszkańcy), którzy sami wydzielają ciepło, - odzysk ciepła z wentylacji oraz zmniejszenie strat ciepła spowodowane przenikaniem przez ściany, dach, podłogi, okna i drzwi. Powszechnie występują cztery grupy budynków: budownictwo stare, standardowe, pasywne i energooszczędne. Odniesieniem klasyfikacji jest wskaźnik energii wytwarzania materiałów (Żurawski 2009, s ). Podział budownictwa na klasy energetyczne został sklasyfikowany wg Stowarzyszenia Zrównoważonego Rozwoju, który został przedstawiony na rysunku 1. Rysunek 1. Struktura rocznego zużycia energii w poszczególnych rodzajach budownictwa Źródło: Opracowanie własne na podstawie Żurawski J., Budownictwo energooszczędne i pasywne, [w:] Materiały Budowlane, Nr 1, 2009, s Komisja Europejskiej wprowadziła już wiele regulacji dotyczących środowiska, związanych głównie z efektywnym gospodarowaniem zasobami, odpadami, energią

40 i zrównoważonym rozwojem przestrzeni miejskiej. Jedna z podstawowych regulacji odnosi się do charakterystyki energetycznej budynków, która pozwala kategoryzować budynki pod tym względem. Domy energooszczędne zdefiniowane zostały w dwóch standardach: NF15 i NF40, co odnosi się do zużycia energii użytkowej do ogrzewania i wentylacji budynku. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej udziela dotacje na budownictwo o niskim zużyciu energii. Kwota dofinansowania zależy od standardu w jakim zostanie wybudowany dom, czyli dla NF15 kwota dofinansowania wynosi tys. zł, natomiast dla NF40 kwota ta jest niższa tys. zł ( 2. Utrata ciepła w budynkach i zapobieganie jego stratom Budynek traci najwięcej ciepła przez przegrody zewnętrzne, duża ilość ciepła ucieka przez ściany, wentylację grawitacyjną i dach. Dzięki przemyślanym decyzją o wyborze materiałów budowlanych można znacznie ograniczyć ucieczkę ciepła nawet do 30%. Ważną kwestią wznoszenia energooszczędnego budownictwa jest zadbanie o jak najwyższe parametry izolacyjne ścian zewnętrznych. Współczynnik przenikania ciepła pozwala obliczyć ciepło przenikające przez przegrody i porównać ich parametry cieplne (Zimny 2010, s ). W sektorze budowlanym obecnie występuje tendencja do racjonalnego obniżania współczynnika przenikania ciepła, który powinien wynosić od 0,15 0,20 W/m 2 K. Przepisy Unii Europejskiej dążą do tego, aby w 2020/2021 roku budowa domów o bardzo niskiej energii poniżej 15 kwh/m 2 (czyli takie domy, które nazywane są dzisiaj domami pasywnymi) stały się standardem. Ważnym czynnikiem jest także sposób stawiania ścian. Największe straty ciepła generują następujące elementy budynku (Costa Duran 2012, s. 59): - ściany 30%, - dach (przegrody) 25%, - okna 10%, - wentylacja 15%, - grunt 10%, taka sama ilość ciepła ucieka przez mostki termiczne, czyli są to elementy, które nie da się dobrze ocieplić. Proces wznoszenia budynku wraz ze stosowanymi materiałami budowlanymi w mniejszym stopniu wpływają na środowisko, niż użytkowanie. Szacuje się, bowiem, że potrzeby energetyczne w sektorze mieszkaniowym w 80% związane są z procesem eksploatacyjnym obiektu w jego pełnym cyklu życia (Kurtz, Gawin 2009, s. 15). Potrzeby energetyczne w sektorze budowlanym występują na każdym etapie procesu wznoszenia budynku (rysunek 2).

41 Rysunek 2. Schemat łańcucha procesów występujących w budownictwie Źródło: opracowanie własne Oddziaływanie na środowisko branży budowlanej następuje nie tylko na skutek pochłaniania w dużych ilościach energii, ale także wysokiego zużywania wody i surowców, czyli tzw. zasobów nieodnawialnych. Również stosowane materiały wykończeniowe, jak np. środki chemiczne, farby, lakiery działają szkodliwe na środowisko i zdrowie człowieka. Kolejnym bardzo istotnym przejawem negatywnego oddziaływania na środowisko upatruje się w procesie przygotowania terenu pod zabudowę, gdzie dochodzi do zaburzenia siedliska fauny i flory. Budownictwo mieszkaniowe (gospodarstwa domowe), pochłania ogółem ponad 30% krajowej energii w Polsce (Niezabitowska 2014, s. 77). Na rysunku 3 przedstawiono typowe roczne zużycie energii w gospodarstwach domowych w Polsce. Rysunek 3. Struktura (%)rocznego zużycia energii w gospodarstwie domowym Źródło: opracowanie własne na podstawie Duda J., Kołosowski M., Tomasiak J., Mikrokogeneracja szansą rozwoju ekoinnowacyjnych systemów ogrzewania, [w:] Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji, red. Knosala R., Tom 1, Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole 2016, s. 32.

42 3. Zrównoważony system ogrzewania Przesłaniem zrównoważonego rozwoju (ang. sustainable development) jest oszczędne zużywanie energii, co powinno zostać uwzględnione już w początkowej fazie projektowania budynku. Taki budynek przyjazny środowisku powinien także cechować się ograniczoną emisją zanieczyszczeń podczas jego eksploatacji, co osiągnąć można przez stosowanie nowoczesnych technologii dostępnych na rynku budowlanym. Rozpatrując aspekty ekonomiczne w Polsce podstawowym wydatkiem związanym z utrzymaniem budynku jest jego ogrzewanie. Sposób ogrzewania ma największy udział w energochłonności budynku i zależy nie tylko od stosowanych materiałów budowlanych, ale przede wszystkim od rozwiązań przestrzennych i technicznych całego budynku i jego poszczególnych części składowych. Największa intensywność ogrzewania budynków przypada na sezon jesienno-zimowy. Dlatego też sezonowe zapotrzebowanie energii na ogrzewanie można uznać za miarę energochłonności budynku (Bobko i in. 2006, s ). Tradycyjnym i najbardziej rozpowszechnionym sposobem wykorzystywanym do ogrzewania są źródła energii konwencjonalnej, do których należy koks, olej opałowy i węgiel. Źródła te są dużym emitentem zanieczyszczeń kierowanych do atmosfery, dlatego też coraz szerzej propagowane jest wykorzystywanie alternatywnych źródeł energii w celach grzewczych i przygotowywania ciepłej wody. Odpowiednio zaprojektowany i wybudowany dom energooszczędny potrzebuje trzy razy mniej energii niż dom standardowy. Jego system grzewczy może być tradycyjny, oparty na grzejnikach lub płaszczyznowy polegający na ogrzewaniu typu podłogowego, który musi współpracować z urządzeniami o odpowiednio dobranej mocy. W przypadku kotłów gazowych dobrze współpracują z pompami ciepła, które nie uzyskują wielkiej mocy, jednakże jest to kosztowne rozwiązanie. Zazwyczaj w dużych miastach ciepło do budynków dostarczane jest z miejskiej sieci ciepłowniczej. Wyposażenie instalacji grzewczej i jej stan techniczny mają podstawowy wpływ na ilość pobieranego ciepła. Dlatego też konieczne jest dostosowanie parametrów eksploatacyjnych i technicznych instalacji w taki sposób, aby osiągnąć niski pobór energii (Górzyński 2012, s.364). 4. Podstawowe rozwiązania techniczne obiektów niskoenergetycznych W Polsce obecnie występuje kilkanaście zamieszkanych domów minimalizujących zużycie energii. Większość istniejących już zrównoważonych budynków wytycza drogę swoim następcom, a prawo polskie coraz bardziej przyczynia się i ułatwia realizację takich inwestycji. W tego rodzaju budynkach woda jest podgrzewana przez kolektory słoneczne umieszczone na dachu, a prawidłowa cyrkulacja powietrza zapewniana jest przez rekuperator znajdujący się wewnątrz budynku. Działanie rekuperatora polega na odzysku ciepła z wywiewanego powietrza z budynku. Jest to urządzenie, którego głównym elementem jest wymiennik ciepła (krzyżowy, przeciwprądowy, obrotowy) oraz dwa wentylatory, które powodują ruch powietrza. Jego zadaniem jest nawiewanie świeżego powietrza do wnętrza budynku i usuwanie zużytego powietrze na zewnątrz. Ilość powietrza nawiewanego i wywiewanego jest taka sama, strumienie powietrza wchodzącego i wychodzącego z budynku nie mieszają się ze sobą, mijają się wewnątrz wymiennika ciepła, w którym następuje przekazanie energii z powietrza usuwanego z budynku do powietrza wchodzącego. System ten powoduje, że nawet w czasie występowania mrozów poniżej -10/ -15 C powietrze przechodzące przez rekuperator i wprowadzane do budynku ma temperaturę zbliżoną do powietrza jakie znajduje się

43 wewnątrz domu. Różnica może wynosić tylko około 2-3 C (Błaszczyński, Ksit, Dyzman 2012, s. 118). Dodatkowym elementem systemu wentylacyjnego jest między innymi gruntowy wymiennik ciepła lub jego odpowiednik pompa ciepła. Gruntowy wymiennik ciepła jest to najczęściej rura o stosownej średnicy umieszczona pod ziemią, która w okresie zimowym powoduje, że powietrze przechodząc wewnątrz niej jest ogrzewane i wchodząc do pomieszczenia ma zawsze temperaturę dodatnią. Natomiast w sezonie letnim, gdy występują temperatury w granicach C sytuacja wygląda odwrotnie, wówczas powietrze przechodząc przez gruntowy powietrzny wymiennik ciepła jest schładzane, dzięki czemu osiągana jest lepsza wentylacja wewnątrz budynku (Ulewicz, Selejdak 2013, s ). Ekologiczny charakter inwestycji w budownictwie mieszkaniowym polega na zastosowaniu wielu technik. Oprócz wcześniej wspomnianych technicznych rozwiązań eko-budynku wymienić można (Costa Duran 2012, s. 52, 62): - brak mostków termicznych, - wysoka izolacyjność cieplna ścian zewnętrznych oraz zagłębionych w gruncie, - podwyższona izolacyjność cieplna okien i drzwi zewnętrznych, - dach o wysokiej izolacyjności, - niskotemperaturowe ogrzewania podłogowe. 5. Ekologiczny system oceny wpływu budynków na środowisko W roku 2005 w Polsce istniały tylko dwa budynki certyfikowane najpopularniejszym systemem brytyjskim o nazwie BREEAM (Building Research Establishment). Dziesięć lat później liczba ta wzrosła do nieco powyżej 150 budynków. BREEAM jest pierwszym systemem certyfikacji budynków wprowadzonym w Polsce, drugim jest amerykański LEED, a na rynku krajowym rozwijająsię też lokalne certyfikaty, np. Małopolski Certyfikat Budownictwa Energooszczędnego. Do systemów zielonej certyfikacji ekologicznej budynków zaliczany jest m.in. system: niemiecki GBTOOL, DGNB, holenderski ECO QUANTUM, kanadyjski ATHENA. W systemie certyfikacji dokonywana jest ocena wielokryterialna obiektu budowlanego, której poddawane są takie kategorie jak: obieg wody, poziom zużycia energii, zarządzanie, odpady, aspekty ekologiczne gruntów, na których wznoszony jest budynek, materiały, innowacje, transport, czynniki wpływające na zdrowie i komfort mieszkańców, zanieczyszczenia. Zielona certyfikacja daje inwestorom ekologicznych budowli ogromną motywację i możliwość do poszukiwania innowacyjnych rozwiązań w zakresie materiałów budowlanych (Ulewicz, Selejdak 2013, s , Friedman 2012, s. 7-9). Budynek posiadający bardzo dobrą ocenę BREEAM oznacza, że charakteryzuje go bardziej globalne podejście do ekologii i jest oznaką tego, że Polscy inwestorzy idą w kierunku wysokiej jakości i inteligentnych rozwiązań w dziedzinie zrównoważonego rozwoju. Bardzo ważne jest, by projektując budynek myśląc nie tylko o tym, aby był on wygodny dla osób zamieszkujących go, ale również dla będących na zewnątrz, czyli dla jego otoczenia. Strukturalne i inwestycyjne fundusze europejskie zapewniają środki pieniężne, które pomagają inwestorom wdrożyć nowe przepisy pozwalające poprawiać efektywność energetyczną zarówno budynków publicznych, jak i prywatnych. Należy podkreślić, że Polska jest jednym z największych beneficjentów takich funduszy, które udostępniane są przez specjalne programy operacyjne (Kurtz, Gawin 2009, s ).

44 6. Budownictwo a odpowiedzialność społeczna Program CSR kojarzony jest przede wszystkim z zachodnimi korporacjami, jednakże trend ten w Polsce zaczyna prężnie się rozwijać i coraz więcej firm polskich zaczyna problem ten dostrzegać i go realizować. Jednakże dążenie do społecznej odpowiedzialność niesie za sobą długotrwały proces osiągnięcie pozytywnego oddziaływania na otoczenie. CSR najczęściej definiuje się ją jako ideę, opartą na najwyższych standardach etycznych, dzięki której przedsiębiorstwa na etapie budowania strategii świadomie i dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne i ochronę środowiska, a także utrzymywanie dobrych relacji z interesariuszami (klienci, pracownicy, inwestorzy, dostawcy oraz inni partnerzy biznesowi). Aby działania podejmowane wobec grupy docelowe przyniosły pozytywne efekty, muszą być oparte na długofalowym podejściu strategicznym (Gagacka 2006, s. 245). Odpowiedzialne działania tzn. etyczne i racjonalne, jakie są podejmowane przez niektóre firmy budowlane na każdym etapie procesów charakterystycznych dla sektora budowlanego dają świadectwo zrównoważonego budownictwa (Błaszczyński, Ksit, Dyzman 2012, s. 83). Zrównoważony rozwój jest ściśle powiązany z teorią społecznej odpowiedzialności organizacji. W obu przypadkach przywiązywane jest duże znaczenie do odpowiedzialności za swoje czyny i konsekwencji działalności przedsiębiorstwa (Jastrzębska 2011, s ). Pod pojęciem odpowiedzialność w budownictwie nie tylko kryje się odpowiedzialność inwestycyjna, ale również środowiskowa i społeczna. Dlatego też każda firma z branży budowlanej, wykonując przyjęte przez siebie projekty powinna być zorientowana na ekologię. Aby móc w pełni tworzyć odpowiednie warunki do życia dla społeczeństwa należy dostosowywać procesy technologiczne i metody budowlane do wymogów z zakresu ochrony środowiska naturalnego. Priorytetem przedsiębiorstw budowlanych jest spełnianie potrzeb rynku poprzez świadczenie usług dotyczących robót i obiektów budowlanych. Dlatego też coraz częściej ich częścią strategii staje się społeczna odpowiedzialność biznesu (Błaszczyński, Ksit, Dyzman 2012, s ). Według normy ISO polega ona na odpowiedzialności organizacji za wpływ jej decyzji i działań (produkty, serwis, procesy) na społeczeństwo i środowisko, poprzez przejrzyste i etyczne zachowania. Bycie odpowiedzialnym społecznie oznacza dbałośćo zasoby ludzkie, podejmowanie przedsięwzięć nieszkodzących otoczeniu firmy oraz informowanie społeczeństwa o tych działaniach, dzięki czemu wzbudza się większe zaufanie interesariuszy oraz stanowi podstawędo tworzenia warunków dla zrównoważonego rozwoju społecznegoi ekonomicznego (Norma ISO 26000). Wyniki osiągane z racji wdrożenia narzędzi CSR stanowią element całościowej oceny efektywności i zdolności do kontynuowania działalności przez przedsiębiorstwa budowlane. Z tego też względu realizowane plany, które są spójne ze strategią przedsiębiorstwa powinny być raportowane oraz podawane do publicznej wiadomości (np. publikowanie informacji na swoich stronach internetowych). Takie, prawidłowepostępowaniezgodne z teorią CSR może wzmocnić pozycję konkurencyjnąprzedsiębiorstwa i zwiększyć jego wartość. Prowadzenie prac budowlanych w sposób zapewniający racjonalne korzystanie z terenu i minimalne jego przeobrażanie, ograniczenie wycinania drzew i niszczenia roślin, jak również zabezpieczenie otoczenia przed zanieczyszczeniem substancjami chemicznymi pochodzącymi z budowy jest oznaką dostosowania się do zasad płynących ze społecznej odpowiedzialności biznesu oraz zrównoważonego rozwoju (Czarnecki, Kaproń 2010, s ). CSR to nowa rola organizacji w społeczeństwie, nowa wizja partnerstwa. Respektowanie praw człowieka i praw pracowniczych stanowi jeden z fundamentów odpowiedzialnego biznesu. Należy także pamiętać, że firmy działające zgodnie z zasadami

45 społecznej odpowiedzialności biznesu zwiększają motywację i wydajność pracowników (Norma ISO 26000). Jednakże polityka CSR w polskim świecie biznesu nadal nie jest na tak wysokim poziomie rozwoju jak w przypadku krajów zachodnich. Przyczyna może tkwić w fakcie, iż wiele firm postrzega CSR wciąż jako jednorazowe projekty o charakterze społecznym, a nie jako nowoczesną strategię zarządzania przynoszącą długofalowe korzyści (Gagacka 2006, s ). Podsumowanie Ilość palenisk i rodzaj spalanego paliwa powodują, że gospodarstwa domowe są najbardziej energochłonne w strukturze zużycia energii w Polsce, a tym samym są jednym z większych źródeł emisji dwutlenku węgla. Pomimo stosowania różnych zachęt finansowych i akcji mających na celu likwidację emisji dwutlenku węgla, działania te nie wpłynęły znacząco na poprawę istniejącego stanu. W związku z tym, problem obniżenia zużycia paliw na cele grzewcze w gospodarstwie domowym jest ciągle aktualny i stale trwają badania nad sposobami obniżenia zużycia energii, której koszt w bliskiej przyszłości ma znacznie się zwiększyć. Szacuje się, że koszt energii w ciągu najbliższych lat wzrośnie o 120%. Wspomniane w rozdziale ekoinnowacje i zielone zamówienia publiczne są zatem koniecznością wprowadzania odpowiedzialnych rozwiązań elektronicznych oraz ekologicznych i społecznych. Oczywiście nie zawsze muszą one oznaczać zakup bardziej ekologicznych produktów. Mogą również oznaczać zakupienie mniejszej ilości produktów czy też usług budowlanych. Informacje uzyskane z prowadzonych badań nad metodami wytwarzania wyrobów i materiałów budowlanych, jak również kontrola jakości i funkcjonalności budynków dowodzą, że obiekty te są jednym z największych źródeł degradacji środowiska. Zauważa się, że już w trakcie wytwarzania materiałów budowlanych dochodzi do znacznego niszczenia środowiska, a następnie podczas wznoszenia obiektów budowlanych, aż do momentu rozbiórki i recyklingu materiału porozbiórkowego. Wprowadzanie nowych i innowacyjnych metod w budownictwie ekologicznym, poparte wsparciem finansowym i coraz większą świadomością mieszkańców i decydentów rokuje nadzieję na szybką realizację istniejących i planowanych rozwiązań prawnych i środowiskowych nie tylko tych wprowadzanych w Polsce, ale i w UE Literatura 1. Błaszczyński T., Ksit B., Dyzman B. (2012), Budownictwo zrównoważone z elementami certyfikacji energetycznej, Dolnośląskie Wydaw. Edukacyjne, Wrocław. 2. Bobko T., Rajczyk M., Rajczyk J. (2006), Tendencje rozwoju budownictwa mieszkaniowego i przemysłowego, [w:] Materiały konferencyjne, red. Bobko T., Rajczyk M., Rajczyka J., Tom 1, Wydaw. Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa. 3. Czarnecki L., Kaproń M. (2010), Definiowanie zrównoważonego budownictwa, [w:] Materiały Budowlane,Nr Costa Duran S. (2012), Ekologiczny dom: jak go zbudować i zdrowo w nim mieszkać, Wydaw. Arkady, Warszawa. 5. Duda J., Kołosowski M., Tomasiak J. (2016), Mikrokogeneracja szansą rozwoju ekoinnowacyjnych systemów ogrzewania, [w:] Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji, T. 1, red. Knosala R., Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole. 6. Friedman A. (2012), Fundamentals of Sustainable Dwellings, Issland Press, Washington.

46 7. Gagacka M. (2006), Etyczna i społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w dobie globalizacji, [w:] Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, Frejtag-Mika E., Difin sp. z o.o., Warszawa. 8. Górzyński J. (2012), Podstawy analizy energetycznej obiektów budowlanych, Oficyna Wydaw. Politechniki Warszawskiej, Warszawa. 9. Jastrzębska E. (2011), Wprowadzenie do koncepcji CSR i zrównoważonego rozwoju, [w:] Jak uczyć o społecznej odpowiedzialności i zrównoważonym rozwoju. Przewodnik dla nauczycieli, red. Reichel J., FOB, MG, Warszawa. 10. Jura J. (2013), Możliwości poprawy parametrów energetycznych budynków przy zastosowaniu dostępnych technologii, [w:] Jakościowe i ekologiczne aspekty w technologiach budowlanych, Ulewicz M., Selejdak J., Wydaw. Wydz. Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa. 11. Kurtz K., Gawin D. (2009), Certyfikacja energetyczna budynków mieszkalnych z przykładami, Wrocławskie Wydaw. Nauk. Atla 2, Wrocław. 12. Niezabitowska E. (2014), Budynek inteligentny. Potrzeba Użytkownika a standard budynku inteligentnego, red. Niezabitowska E., Tom 1, Wydaw. Politechniki Śląskiej, Gliwice. 13. Norma ISO Ulewicz M. (2013), Budownictwo zrównoważone szansą na lepsze jutro, [w:] Jakościowe i ekologiczne aspekty w technologiach budowlanych, Ulewicz M., Selejdak J., Wydaw. Wydz. Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa. 15. Zachura K. (2016), Wpływ zamówień publicznych na rozwój ekoinnowacji w branży budowlanej, [w:] Współczesne koncepcje zarządzania publicznego. Wyzwania modernizacyjne sektora publicznego, red. Ćwiklicki M., Jabłoński M., Mazur S., Wyd. Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej, Kraków krakow.pl (dostęp: ). 16. Zimny J. (2010), Odnawialne źródła energii w budownictwie niskoenergetycznym, Wydaw. Polska Geotermalna Asocjacja, Kraków. 17. Żurawski J. (2009), Budownictwo energooszczędne i pasywne, [w:] Materiały Budowlane, Nr (dostęp: r.).

47 Rozdział V: BEZPIECZEŃSTWO I SKUTECZNOŚĆ ZARZĄDZANIA INTELIGENTNYMI MIASTAMI Krzysztof GAWKOWSKI* *Katedra Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Uczelnia Techniczno-Handlowa w Warszawie, Instytut Bezpieczeństwa Inteligentnych Miast Streszczenie. Rozbudowa lokalnej społeczności opartej o nowoczesne technologie stała się w dzisiejszych czasach zbiorowym oczekiwaniem, bez której ludzie nie wyobrażają sobie już życia. Zarządzanie miastami za pomocą technik informacyjnych i komunikacyjnych, ma tą symbiozę człowieka i maszyny tylko pogłębić, a bezpieczeństwo zapewnić komfort użytkownikowi. Inteligentne miasta będą miejscem tworzenia się szeroko rozumianego kapitału społecznego, budowania zbiorowych i indywidualnych tożsamości, obszarem gospodarczej aktywności oraz ośrodkiem podejmowania wszelkich innowacyjnych działań. Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, efektywność, sprawność, inteligentne miasto, lokalna społeczność 1. Wstęp Miasto przyszłości Świat na naszych oczach przeżywa rozwój inteligentnych miast, a powstają one dzięki innowacjom w dziedzinie technologii informacyjnej. Prognozuj się, że ponad 80% miast osiągnie status Smart do roku Koniecznością jest aby miasta przekształcać według najbardziej planowanej, skutecznej i szybkiej metody bo inteligentne miasto jest miejscem, gdzie żywe doświadczenie to najlepszy elementem budowania wspólnoty. Transformacja miasta jest zatem kluczem do właściwej adaptacji jej interesariuszy i szczęścia swoich obywateli. Warto podkreślić, że koncepcja budowy miasta przyszłości, towarzyszyła każdej znanej cywilizacji od zarania dziejów. Wszystkie znane raporty wskazują, że ludzie coraz częściej przenoszą się do miast, a za lat ponad 75% ludności świata stanowić będą mieszkańcy aglomeracji. Dane te są znaczące bo sięgając do historii, to w X wieku miasta zamieszkiwało niespełna 1% populacji, a w XIX w. niecałe 2,5%. Dopiero przełom XX/XXI wieku przyniósł przełom i wartości te zbliżyły się do 50%, podkreślając ich wciąż rosnącą tendencję. 11 Antropologia miasta w kontekście populacyjno-technologicznym byłaby jednak zafałszowaniem przestrzeni rozwojowej lokalnej społeczności i dlatego, rozpoczynając debatę o nowoczesnych metropoliach, uwagę skierować trzeba również na czynniki gospodarcze, społeczne, kulturowe czy polityczne. Miasta były, są i będą przestrzenią gdzie komunikacja społeczna rodzi się na każdym rogu, a tożsamość obywatelska zależy od wzajemnych relacji, zdarzeń i procesów. Tak jak lokalna społeczność ma 10 NESTA Rethinking Smart Cities From The Ground Up, June 2015, (dostęp: ). 11 World Urbanization Prospects, the 2011 Revision, United Nations Departaments of Economic and Social Affairs, (dostęp: ).

48 zagwarantowane prawa do dobrej administracji 12, tak prawem nabytym jest też zamieszkiwanie w dobrze zarządzanym i bezpiecznym mieście. W zurbanizowanym świecie, wciąż nowych sojuszy często o charakterze ponadnarodowym, to właśnie miasta są miejscem gdzie globalizacyjne i modernizacyjne procesy odbijają się największym skutkiem, zarówno w pozytywnym jak i negatywnym aspekcie. Miasta stanowią żywe ośrodki rozwoju cywilizacyjnego gdzie bezpieczeństwo oraz dostęp do nauki, kultury, sportu czy nowoczesnych technologii jest na porządku dziennym. Liczba spektakularnych przedsięwzięć i wydarzeń wciąż rośnie, ale istniej także coraz większa potrzeba zasypywania pogłębiających się nierówności społecznych 13. Różnice dochodowe i prekaryzacja zatrudnienia widoczna jest gołym okiem i dlatego, tak duże znaczenie ma rola komunikacji, informatyzacji i nauki. Śmiało można postawić tezę, że dzisiejsze miasta są złożonymi strukturami podobnymi do organicznej formy życia. Procesy zachodzące w innowacyjnych społecznościach spowodowały, że ośrodki miejskie coraz częściej wychodzą poza terytorialne ramy swojej działalności i wpływów. Zawiązują pomiędzy sobą sojusze, tworzą partnerstwa i budują aglomeracje. Zachęcają do lokalnego patriotyzmu, nie boją się prezentować odrębności kulturowej i budują społeczne więzi współpracy. Benjamin R. Barber w książę pt. Gdyby burmistrzowie rządzili światem. Dysfunkcyjne kraje, rozkwitające miasta. stawia nawet tezę, że miasta stają się równorzędnymi partnerami dla państw narodowych. 14 Metropolie i duże miasta są lokomotywami rozwoju. Są obszarami olbrzymiej aktywności produkcyjnej i miejscem podejmowania nowych wyzwań technologicznych. Dojrzewają w nich pomysły, których absorpcja dotyczy później całych społeczeństw zarówno o charakterze regionalnym jak i globalnym. W końcu to miasta i ich mieszkańcy są najczęściej filarami spokoju ale zdarza się, że i kondensatorami rewolucji. Celem artykułu jest zaprezentowanie wpływu nowoczesnych technologii na życie zarówno ludzi jak i całych społeczności. Dodatkowo autor starał się będzie wskazać te pola aktywności, które w sposób naturalny mogą stanowić o szybkim rozwoju inteligentnych miast jednocześnie zwracając uwagę, jak ważnym elementem w procesie komunikacji jest zapewnienie odpowiedniego standardu bezpieczeństwa. 2. Ewolucja miast i ich społeczności Dzisiejsze miasta i żyjący w nich ludzie, zazwyczaj pamiętają czas z przed epoki Internetu i pomimo, że nowe technologie otaczają nas praktycznie z każdej strony, życie bez nich wydaje się jednak możliwe. Miasto dla większości zamieszkującej społeczności jest jak drugi, trochę większy dom. Tam robimy zakupy, pracujemy, mierzymy się z troskami i pomnażamy nasze dobra. Odpoczywamy, relaksujemy się i bawimy. Oczywiście często z niego wyjeżdżamy ale prawie zawsze wracamy. Rozwój sieci teleinformatycznej oraz dostęp do telefonii komórkowej spowodował, że zachodzące zmiany w miastach ale i w nas samych, przekształciły się w stały element życia. Zachodzące procesy tak głęboko zakorzeniły się w codzienności, że zwykły brak 12 A. Gołębiowska, Geneza oraz konstytucyjno prawne aspekty samorządu powiatowego i jego koncepcje prawno organizacyjne, [w:] Rzeczpospolita w koncepcjach transformacji ustrojowej 1989 r., (red.) A. Gołębiowska, PowszechneWydawnictwoPrawnicze, Warszawa 2015, s R.Giffinger, G. Haindlmaier, H. Kramar, The role of rankings in growing city competition, Urban Research & Practice, Volume 3, Issue 3, B.R. Barber, Gdyby burmistrzowie rządzili światem. Dysfunkcyjne kraje, rozkwitające miasta., Warszawskie Wydawnictwo Literackie, Muza SA, Warszawa 2014

49 sygnalizacji świetlnej przez kilka godzin, mógłby sparaliżować życie setek tysięcy osób, a gospodarkę doprowadzić do wielomilionowych strat. Elementem powodującym, że nie wyobrażamy sobie powrotu do życia miejskiego, chociażby z końca XX wieku, są techniki informacyjne i komunikacyjne, w skrócie nazywane ICT (ang. Information nad Communication Technologies) 15. Wpływ jaki wywarły one na rozwój i zarządzanie miasta widoczny jest praktycznie w każdej gałęzi życia. Rozpoczynając od transportu i inżynieria lądowej, poprzez świat finansów, planowanie, gospodarkę przestrzenną, administrację, budownictwo, utylizacje śmieci i uzdatnianie wody, aż po edukację, kulturę czy sport. Lista ta zapewne jest o wiele dłuższa, ale już te kilka branż wskazuje jak daleko świat inteligentnych systemów komputerowych zawładnął naszym życiem. Techniki ICT i ich uniwersalny charakter mają zastosowanie niemal w każdej dziedzinie gospodarki, jednocześnie w zdecydowanym stopniu wpływają na organizacje życia społecznego 16. Pogłębiająca się symbioza człowieka z techniką już nikogo nie dziwi, a wręcz jest oczekiwana. Do słownika wchodzą nowe kategorie nazewnictwa, takie jak chociażby internet rzeczy 17, którego sens sprowadza się do możliwości komunikacji pomiędzy człowiekiem, a przedmiotem. Socjologiczne badanie zachowań pojedynczych jednostek bądź grup społecznych przechodzi do przeszłości, bo wyzwaniem jest dziś pomiar interakcji na poziomie człowiek-maszyna, a wręcz czasem maszyna-maszyna. Funkcjonalność nowych technologii weszła do społecznego krwiobiegu i właśnie w takim kontekście trzeba opisywać funkcjonowanie współczesnego miasta. Równolegle do tworzenia nowych możliwości gospodarczych i społecznych, musimy podjąć jednak wyzwanie zmierzenia się z oczekiwaniami zachowania zasad bezpieczeństwa i prywatności. Ludzie już od lat są ze sobą połączeni poprzez smartfony i inne gadżety. Coraz więcej jest inteligentnych liczników energii, a domy, samochody, miejsca publiczne i inne systemy użyteczności publicznej są teraz na drodze do pełnej łączności w czasie rzeczywistym. Na naszych oczach standardy ewoluują dla wszystkich tych potencjalnie połączonych systemów. Będą one prowadzić do bezprecedensowych poprawy jakości życia ale aby z nich skorzystać, infrastruktury miast i usług zmienią się w połączone systemy monitorowania, kontroli i automatyzacji. 3. Zarządzanie cybermiastem Zarządzanie miastami nie sprowadza się jednak tylko do sygnalizacji świetlnej, dostępu do Internetu czy monitoringu wizyjnego. Nowoczesne systemy wspomagające zarządzanie i bezpieczeństwo mają integrować prace na rzecz rozwoju infrastruktury przy pełnym wsparciu i zaangażowaniu tkanki społeczności miejskiej. Współpraca służb miejskich, szpitali, szkół, biznesu czy organizacji pozarządowych wraz z administracją i jednoczesnym wpływem na budowę dróg, parków nowych jednostek edukacyjnych, kulturalnych i sportowych, dają poczucie wspólnoty i tylko wtedy są efektywne jeśli mają końcowe przełożenie na rzeczywistość. Tylko taka organizacja życia może dać pozytywny 15 T. Nam, T. A. Pardo,Conceptualizing smart city with dimensions of technology, people and institution, Proceedings of the 12th Annual International Digital Government Research Conference: Digital Government Innovation in Challenging Times, AMC, New York 2011, s S. Dirks, M. Keeling, J. Dencik, How Smart is your city? Helping cities measure progres, IBM Global Business Services Government Executive Report, IBM Institute for Business Value, IBM Corporation, A. Vidwans, Smart City Technology Solutions Examples

50 impuls rozwojowy i obopólne korzyści mieszkańcom oraz infrastrukturze miejskiej, a miasto pozwoli nazywać inteligentnym 18. Czym zatem jest to inteligentne miasto? Terminologia ta, pomimo szybkiego rozwoju nowoczesnych technologii wciąż nie jest do końca sprecyzowana. Pojawia się wiele znaczeń, które swoim sensem oddawać mają zarzadzanie lokalną społecznością poprzez użytkowanie nowych technik komunikacji. Żadna z nich nie ma jednak charakteru obligatoryjnego, a cybermiasto, Smart City czy w końcu rzeczone inteligentne miasto są sobie bardzo bliskie. Sama terminologia nie powinna mylić się z utopią miasta przyszłości, gdzie możliwe jest życie bez potrzeby wychodzenia z domu. Nowoczesne inteligentne miasto to metoda organizacji życia społeczeństwa. Wykorzystuje ona innowacyjne technologie oraz techniki dla wzmocnienia sieci wzajemnych powiązań komunikacyjnych i współdziałających ludzi, rożnych zasobów, struktur oraz usług. To w końcu otwarta społeczność sieciowa gdzie mieszkańcy są aktywnymi użytkownikami wspomnianych zasobów i usług ale również poprzez swoje działania i zaangażowaną energię, tworzą wspólną miejską kreację inteligentnego miasta. Koncepcja inteligentnych miast, nierozerwalnie związana jest z przemianami powodowanymi przez nowe techniki komunikacyjne i informacyjne. Dzięki sieci internetowej, interaktywna komunikacja stała się nowym paradygmatem organizacji społeczeństwa. To sieć i nowe rozwiązania technologiczne umożliwiają produkcję i świadczenie usług w sposób znacząco zindywidualizowany. Można zaryzykować nawet tezę, że obecny etap rozwoju cywilizacyjnego dogonił przyszłość, do niedawna opisywaną w futurystycznych powieściach. Najlepszym przykładem są wciąż rozrastające się sieci cyberkomunikacji, które sprawiają że rośnie liczba kontaktów międzyludzkich i tym samym powiększają się aktywa społecznego kapitału. Od dłuższego czasu, wśród specjalistów, trwa ożywiona dyskusja na temat wpływu, Internetu, robotyki i prac nad sztuczną inteligencją na życie i bezpieczeństwo człowieka. Bez wątpienia rozkwit wspomnianych branż daje silne impulsy rozwojowe ale powoduje także, że codzienne życie niemal każdego człowieka jest nieustannie monitorowane. Systemy gromadzenia danych sięgają już zetabajtów i ekspansja ta wciąż się poszerza. Analiza zebranych informacji daje oczywiście duże możliwości rozwojowe, chociażby dla tkanki miejskiej ale mało kto zastanawia się nad konsekwencjami nielegalnego wykorzystania zgromadzonych danych. W ramach inteligentnych systemów miejskich monitoruje się parametry rożnych zjawisk zachodzących w przestrzeni całych metropolii. Mierzy się między innymi poziom natężenia ruchu, zanieczyszcza powierza, wykorzystania wody, zużywanej energii, a nawet natężenia światła na parkingach. Równocześnie kamery i drony monitorują ulice, a nadajniki mobilne i systemy GPS zapisują miejsce położenia ludzi i rzeczy. Ta niewidzialna powłoka komunikacyjna z założenia ma nam oczywiście upraszczać życie jednak przy braku odpowiedniego zarządzania może okazać się bardzo niebezpieczna. 4. Standaryzacja jako element budowania bezpiecznej przestrzeni miejskiej Postępujące unowocześnianie życia powoduje, że niezwykle ważnym elementem rozwoju inteligentnych miast jest proces standaryzacji i normalizacji. Procesy ujednolicania prawa mają szczególne znaczenia dla standardów bezpieczeństwa jakie powinny być stosowane w tworzeniu sektora Smart. Tylko w taki sposób jesteśmy w stanie 18 L. Drel, 25 Technologies Every Smart City Should Have, Mashable, October 26, (dostęp: ).

51 poradzić sobie z rosnącymi zagrożeniami wynikającymi ze stosowania nowych technologii. W wyniku prac takich organizacji jak ISO 19 czy BSI Group 20, w ostatnich latach powstało kilka dokumentów wprowadzających ład i przejrzystość do programów Smart Cities: 4. ISO Zrównoważony rozwój społeczności - Wskaźniki dla usług miejskich i jakości życia. Norma ustanawia klasyfikacje i metodologie dotyczącą sterowania i mierzenia efektów usług miejskich oraz jakości życia. Celem jej jest pomoc miastom w ocenie i pomiarze postępu 5. ISO Zrównoważony rozwój w gminach - System zarządzania - Ogólne zasady i wymagania. Norma prezentuje system zarządzania wspierający zrównoważony rozwój oraz umiejętność szybkiego przystosowania się do zmieniających się warunków. 6. ISO/TR 37150: Raport Techniczny przedstawia przegląd istniejących działań uznanych za istotne w kontekście sformułowania odpowiednich wskaźników oceny sprawności rożnych nowoczesnych infrastruktur komunalnych takich jak dostawy energii, wody, transportu, odpadów i innych). Dokument wytycza również kierunki dalszych prac normalizacyjnych w tym obszarze. 7. BSI PAS Słownik podstawowych pojęć, którego zadaniem jest wspomaganie komunikacji i rozróżniania podstawowych wskaźników inteligentnych miast. Zestawienie ujednolica język stosowany przez projektantów, producentów i użytkowników systemu. 8. BSI PAS Opracowanie ma być mapą drogową dla władz miast w przygotowaniu strategii dochodzenia do zarządzania w rozumieniu Smart. 9. BSI PAS Zbiór wspólnych klasyfikacji i zależności pomiędzy zbiorami danych, które zadaniem jest doprowadzenie do zdolności jednoczesnego przetwarzania danych pochodzących z rożnych źródeł. 10. PD Zestawienie wskazówek i mierników, mających zadanie skutecznego przekazywania rządzącym wiedzy i konkretnych wartości wynikających z realizacji idei Smart City. 11. PD Przewodnik dotyczący roli procesu planowania i rozwoju. Zestawienie wskazówek dla władz lokalnych, dotyczycące zachęcania do tworzenia rozwiązań służących rozwojowi idei Smart City. Pomimo prób normalizacyjnych zakłada się, że w każdej jednostce samorządu terytorialnego stosuje się rożne stopnie standaryzacji danych, gromadzonych w ramach idei inteligentnego miasta. Preferowane jest jednak stosowanie takich klauzul i konceptów, które z konieczności stanowiły będą wspólnotę wartości i określały standardy 19 ISO (ang. International Organization for Standardization) międzynarodowa organizacja pozarządowa opracowująca normy i przeprowadzająca audyty. 20 BSI (ang. British StandardsInstytution) globalna korporacja, której głównym przedmiotem działalności jest tworzenie standardów i świadczenie usług w tym zakresie. 21 (ang. Sustainable development of communities Indicators for city services and quality of life) 22 (ang. Sustainable development of communities Management systems General principles and requirements) 23 (ang. Review of existing activities rele- vant to metrics) 24 (ang. Smart cities Vocabulary) 25 (ang. Smart City framework Guide) 26 (ang. Smart city concept model Guide) 27 (ang. Smart City overview) 28 (ang. Smart Cities Planning Guidelines)

52 bezpieczeństwa. Na potrzeby Smart City Concept Model (SCCM) 29, wyróżniono cztery kluczowe podejścia do jednolitego opisywania danych. W ramach mierników ustalono tożsame kwestie: operacyjne, krytyczne, analityczne i strategiczne. 5. Bezpieczeństwo Smart City Wśród charakterystyk operacyjnych najważniejszym elementem jest zapewnienie takiego opisu obiektów, społeczności i organizacji, które spowoduje ich lepsze wykorzystanie w procesach zarządzania miastem i zapewni odpowiedni poziom bezpieczeństwa. Monitorowanie wartości krytycznych ma na celu zbieranie informacji w czasie rzeczywistym z rożnych sektorów i z udziałem wielu podmiotów, celem szybkiej koordynacji ich działań i zmniejszeniem czasu reakcji. Działania analityczne mają za zadanie wykrycie i odpowiednie zarządzanie zachodzącymi korelacjami, pomiędzy rożnymi uczestnikami i sferami życia lokalnej społeczności. Nadrzędnym w stosunku do pozostałych trzech mierników jest podejście strategiczne. Weryfikuje ono skutki i zyski wszystkich pozostałych działań operacyjnych oraz decyduje o potrzebach współdzielenia zebranych danych, pomiędzy inne grupy sektorowe. Realizacja i ocena wdrożenia koncepcji inteligentnego miasta może podlegać właściwej ocenie jedynie wtedy, jeśli mamy do czynienia z porównywalnymi konkretnymi danymi 30. Zadaniem wprowadzanych praw i norm jest zatem zastąpienie istniejących rozproszonych dokumentów, zbiorem przejrzystych i akceptowanych przez wszystkie strony odpowiednich modeli danych. Tylko wtedy idea bezpieczeństwa Smart City może zostać właściwie wdrożona i być rzeczywistą szansą dla rozwoju wszystkich grup społecznych. Progresywny pomiar zmian w strukturze miejskiego ekosystemu ma przyczynić się do poprawy jakości życia i realizacji zasady zrównoważonego rozwoju. W ramach rozwoju Smart City, systemy sterowania muszą stać się bardziej wyrafinowane, co pozwali na lepszą kontrolę i większa niezawodność. Inteligentne miasto będzie wymagać wyższych stopni łączności sieciowej w celu wspierania nowych zaawansowanych funkcji. Ten wyższy stopień łączności ma również potencjał stworzyć nowe niebezpieczeństwa. Z tego powodu jednym z największych wyzwań rozwoju sektora Smart jest związane z cyberbezpieczeństwem systemów. Integracja bezpieczeństwa i prywatności jest kluczem do dobrze realizowanych koncepcji inteligentnych miast, a kompleksowa polityka bezpieczeństwa smart daje nadzieję na odpowiednią architekturę zabezpieczoną przez atakami z zewnątrz. W raporcie Smart Cities - Ranking of European Medium SizedCities 31 opis inteligentnego miasta zawiera się w sześciu obszarach, które charakteryzują najważniejsze funkcjonalności indywidualnego i organizacyjnego życia lokalnej społeczności. Od stopnia realizacji opisanych czynników zależy ogólna ocena miasta jako inteligentnego i wykorzystującego nowoczesne technologie dla swojego rozwoju PAS 182:2014, Smart city concept model Guide to establishing a model for data interoperability, (dostęp: ). 30 E. Cosgrave, L. Doody, N. Walt, Delivering the Smart City, Governing Cities in the Digital Age, Arup, London Smart cities Ranking of European medium-sized cities, (dostęp: ). 32 M. Maruszkiewicz, W stronę społeczeństwa sieciowego i inteligentnych miast. Propozycja programu I Miasto, Przegląd Telekomunikacyjny, nr 8-9, 2013, s

53 1. Smart Economy, czyli konkurencyjna i nowoczesna gospodarka. Obszar ten w dużym stopniu generuje owoce zrównoważonego rozwoju, między innymi dzięki tworzeniu nowych miejsc pracy, wspieraniu małej i średniej przedsiębiorczości czy rozwijaniu i wspieraniu innowacyjności. Dużą uwagę zwraca się na współpracę z rożnymi podmiotami, w szczególności z partnerami miejskimi w kraju i za granica. Znaczenie ma również zdolność do transformacji i umiejętność dostrzegania nowych trendów, dostosowując je oczywiście do swojego działania. Elastyczność w definiowaniu celów oraz nastawienie na ich permanentną realizacje idzie w parze z troską o budowę pozytywnego wizerunku i eksportowych marek towarowych. 2. Smart People, czyli kapitał ludzki i społeczny. Często traktowany jako podstawowy warunek funkcjonowania inteligentnego miasta, opiera się na wysokim poziomie kwalifikacji i zdolności do ich ciągłego podnoszenia. Tworzą go kolejne pokolenia mieszkańców ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju pozbawionego ksenofobii i nastawionego na różnorodność i pluralizm. Stopniem wpływającym na innowacyjność jest także, elastyczność i kreatywność jako czynnik wspierający dążenia do aktywnego uczestnictwa z zachodzących przemianach. 3. Smart Environment, czyli środowisko i zasoby naturalne. Czyste powietrze to dziś o wiele cenniejszy zasób niż górujące nad miastami kominy fabryczne. Siłą napędową dla wielu miast są właśnie atrakcyjne i sprzyjające inwestorom warunki naturalne. Zrównoważona gospodarka zasobami naturalnymi i konsekwentna polityka ochrony środowiska oraz przetwarzania odpadów, w zdecydowaniu stopniu pomaga niż przeszkadza szybkiemu rozwojowi. 4. Smart Mobility, czyli mobilność i transport. Serce lokalnej społeczności bije tam gdzie komunikacja przenika się z oczekiwaniem każdego mieszkańca. Właśnie ten wymiar dotyczy z jednej strony dostępności do niezawodnego i bezpiecznego systemu transportowego, a z drugiej dostępności do lokalnych urzędów, usług i zasobów miejskich. To również spełnianie oczekiwań społecznych w zakresie cyberkomunikacji i harmonii życia w przestrzeni Internetowej. 5. Smart Governance, czyli zarządzanie. Budowa każdej nowoczesnej strategii miejskiej, powinna rozpoczynać się od jak największego uspołecznienia podejmowanych rozwiązań. Tylko wtedy udziału mieszkańców, producentów i dostawców w tworzeniu wspólnoty ma sens, a sprawy z zakresu funkcjonowania miasta mają rzeczywisty obraz. Normą jest także przejrzystość procesów zarządczych i szeroki wachlarz usług sektora publicznego oraz prywatnego. 6. Smart Living, czyli jakość życia. Zapewnianie mieszkańcom dobrobytu jest tak wieloaspektowe, że miasta nie mogą skupiać się jedynie na wąskich aspektach życia. Bezpieczeństwo socjalne, zdrowotne czy finansowe są w równym stopniu ważne jak atrakcyjność turystyczna, dobry poziom oświaty, dostępność wydarzeń kulturalnych i sportowych. Ta wielonerwowość służyć ma kształtowaniu spójności społecznej i budowaniu poczucia identyfikacji z miastem. Techniki komunikacyjne i informacyjne wykorzystywane w tworzeniu inteligentnych miast cały czas się rozwijają, a prace nad nowymi programami, klauzulami czy projektami prowadzone są obecnie na wszystkich kontynentach. Skuteczne i bezpieczne zarządzanie nowoczesną technologią, rozwijającą się w tak wielu miejscach, możliwe jest tylko wtedy, gdy podstawowym warunkiem wszystkich elementów systemu będzie pełna kompatybilność. Zdolność współdziałania musi być wielowymiarowa i dlatego tak wielką

54 uwagę trzeba przykładać się do bezpieczeństwa i wymiany danych. Wszystkie zmiany muszą być również czytelne zarówno dla operatorów jak i użytkowników systemu, bo tylko w taki sposób można zapewnić oczekiwany poziom bezpieczeństwa. Łatwa i szybka integracja programowa, możliwość adoptowania nowych rozwiązań, nielimitowane zwiększanie użytkowników, powszechny dostęp, energooszczędność, niezawodność czy szansa na użytkowanie z dowolnego miejsca, to tylko niektóre elementy składowe dla stworzenia możliwości zarządzania i realizowania koncepcji bezpieczeństwa Smart City. Podstawowym elementem, bez którego nie byłoby możliwości, wdrożenia całego systemu inteligentnego miasta jest sieć. Oczekuje się od niej dużej przepustowości i bez względu czy korzystamy z sieci światłowodowej czy częstotliwości radiowej, cel jest ten sam - przesłanie jak największej liczby bitów w ciągu sekundy. Bezpieczna, szybka i dostępna sieć to nie jedyny warunek udanego projektu posiadającego walory security smart. Drugą bardzo ważną sprawą jest neutralność sieci, czyli zachowanie standardów gdzie każdy użytkownik Internetu ma do niego dostęp na równych zasadach. Innymi słowy dostawcy usług nie mogą sprzedawać szybkiego dostępu do Internetu kosztem innych, których dostęp będzie spowolniony. Podobnie władze nie mogą nakładać na dostęp do sieci żadnych ograniczeń lub wskazywać preferencyjnych grup użytkowników. Bezpieczne zarządzanie inteligentnym miastem, w dużej mierze jest możliwe również dzięki nowemu modelowi korzystania z baz, narzędzi i aplikacji. Technika ta, popularnie nazywana przetwarzaniem w chmurze (ang. cloudcomputing) opiera się na zasadę gdzie zamiast olbrzymich jednostek obliczeniowych i konieczności zakupu odpowiedniego oprogramowania, możemy całe środowisko zbieranych danych przenieść do wyspecjalizowanego dostawcy. Porównując ten proces do znanych i adekwatnych modeli najlepszym wskazaniem będzie zużywanie elektryczności czy wody. Wymienione media znajdują się u dostawcy, a użytkownicy korzystają z nich w takim stopniu w jakim potrzebują, zapalając światło w łazience i odkręcając np. kran podczas kąpieli. Dostawca w każdym przypadku dba o sprawność infrastruktury, bezpieczeństwo i dostępność, a klient płaci tylko za rzeczywiste użytkowanie. 6. Modelowanie inteligentnych miast Nowy model organizacji, zarządzania i bezpieczeństwa w inteligentnym mieści, w dużym stopniu opiera się o takie aplikacje i techniki, które mają ułatwiać życie zarówno indywidulanym jednostkom jaki i całej społeczności. Opracowywanie i wdrażanie innowacyjnych usług pozwala wskazać katalog tych programów, które tworzą miejski ekosystem o charakterze smart 33 : - dostęp do szerokopasmowego Internetu w takich miejscach publicznych jak szkoły, ośrodki zdrowia, stacje kolejowe i przystanki autobusowe, metro, lotnisko, itd., - możliwość realizacji mobilnych płatności w takich miejscach jak autobusy, koleje, sklepy, muzea czy urzędy, - monitoring miejski, - ekrany informacyjne (komunikacja, transport, sport, kultura, turystyka, itd.), - aplikacje kierowania i przekierowania ruchu np. w przypadku szczytu komunikacyjnego, 33 M. Krukowska, Miasta, które myślą., Forbes Life, 2015, (dostęp: ).

55 - zautomatyzowany system lamp ulicznych dostosowujący się do natężenia światła naturalnego, - interaktywne zarządzanie dostępem do miejsc parkingowych, - ścieżki rowerowe i wypożyczalnie rowerów objęte programami elektronicznego zarządzania, - systemy zarządzania energią i korzystanie z energii odnawialnej, - inteligentne budynki mieszkalne i biurowe, - wspomaganie gospodarki informacjami o rozwoju miasta, - elektroniczne systemu recyklingu śmieci, - zarządzanie dostawami wody i jej oczyszczanie, - możliwości ładowania samochodów elektrycznych, - aplikacje pozwalając na swobodne włączanie się i wypowiadanie mieszkańców w sprawach dla nich istotnych, - elektroniczna konsultacja projektów o kluczowym charterze społecznym, - wykorzystanie serwisów społecznościowych do planowania rozwoju, - pełna dostępność e-usług w administracji, - systemy informacji elektronicznej w taksówkach, - aplikacja zarządzania kryzysowego i powiadamiania o zagrożeniach, - publikacja informacji o zbieranych danych i ich wykorzystywaniu. Zaprezentowany katalog ma oczywiście charakter niepełny, a obraz otaczającej nas rzeczywistość ewoluował będzie tak dlatego, jak starczy wyobraźni projektantom systemów i aplikacji. Niezmiennie jednak prace nad wdrażaniem koncepcji inteligentnego i bezpiecznego jednocześnie miasta trwają na całym świecie. 7. Bezpieczeństwo jutra Najlepszym przykładem przekształceń społeczno-technologicznych jest kolumbijskie miasto Medellin. Pod koniec 2012 r. zostało uznane w konkursie Wall Street Journal i banku Citi za najbardziej innowacyjne miasto świata 34, a jeszcze na początku lat 90. XX w. metropolia straszyła statystykami, blisko 20 zabójstw dziennie. Pomimo, że miasto było w olbrzymim stopniu zaludnione i pojawiały się rożne obywatelskie inicjatywy, niemalże w każdej dzielnicy było tak niebezpieczne, że nie istniało pojęcie przestrzeni publicznej. Proces przemian w Medellin rozpoczął się od tego, że władze dostrzegły potrzebę inwestowania w tereny zamieszkałe przez najuboższych. Slumsy połączono z resztą miasta, za pomocą innowacyjnych rozwiązań komunikacyjnych, a w całym mieście został zmodernizowany transport publiczny. Dodatkowo zainwestowano w biblioteki, szkoły, centra kultury, infrastrukturę sportową, autobusy, ścieżki rowerowe i nowe parki. Inwestycje udały się i opłaciły, bo były konsultowane ze społecznością lokalną, a nie narzucone odgórnie. Wspominana wcześniej tkanka miejska odżyła, bo jedni chcieli słuchać, a inni nie bali się mówić. W rezultacie po dekadzie przemian Medellin zmieniło się nie do poznania. Zmalała przestępczość i wielokrotnie zmniejszyła się liczba zabójstw, do metropolii ściągają wciąż nowi inwestorzy, a gospodarka kwitnie. Nieustannie powiększa się liczba zadowolonych z życia mieszańców i miasto coraz częściej nazywane jest Doliną Krzemową Ameryki Południowej. 34 City of the Year, Wall Street Journal, (dostęp: ).

56 Przyszłość nowoczesnych miast nie zawsze musi iść w parze z sukcesem. Ważny aspekt mądrego budowania inteligentnej przestrzeni, ujawnia raport Human Smart CitiesCookbook. Dokument podsumowuje wyniki europejskiego projektu Peripheria 35, który angażuje miasta z wielu krajów Unii Europejskiej do poszukiwań rozwiązań smart służących zaspokajaniu potrzeb swoich obywateli. Autorzy raportu słusznie zwracają uwagę na błąd planistów przygotowujących strategie inteligentnego miasta, którzy koncentrują się na technologii i twardej infrastrukturze, a zapominają o bezpieczeństwie i potencjale mieszkańców. Problem jest poważny, bo niezrozumienie rządzących i mieszkańców, już na wstępie prowadzić może do upadku projektu. Istota miejskiej inteligencji polega na wykorzystaniu doświadczenia i wiedzy mieszkańców, którzy wdrażają potrzebne rozwiązania w sposób efektywniejszy, niż robi to lokalna administracja. Współpraca taka przynosi obopólne korzyści i pozwala uniknąć kosztownych inwestycji infrastrukturalnych, w zamian zastępując je rozbudową bezpieczeństwa i większym kapitałem społecznym. Dla przykładu, takich praktyk wzajemnego zrozumienia i współpracy, warto wspomnieć brazylijskie miasto Kurtybe, której władze w innowacyjny sposób rozwiązały sposób zbiórki śmieci w dzielnicach biedy. Zamiast wysyłać samochody do zbiórki śmieci, zaproponowano mieszkańcom aby sami gromadzili nieczystości w workach i przynosili je do punktów odbioru. W zamian dostawali żywność i możliwość darmowego poruszania się komunikację publiczną. Problem, który gasił potencjał rozwojowy miasta przez dekady, został rozwiązany w kilka tygodni. Podsumowanie Bezpieczeństwo inteligentnych miast ma zasadnicze znaczenie ze względu na rosnący potencjał zagrożenia cyberatakami. Niebezpieczeństwo może pochodzić zarówno ze strony terrorystów jaki i niezadowolonych pracowników czy próby dokonania szpiegostwa przemysłowego. Ataki mogą być zaplanowane bądź przypadkowe. Infrastruktura może ulec awarii bądź być wynikiem katastrofy naturalnej. Aby chronić Smart City we właściwy sposób wszystkie możliwe sytuacje kryzysowe muszą być opisane, a priorytetem musi być stworzenie zaufania użytkowników do technologii. Od wielu lat, dla szybko rozwijających się miast, granice administracyjne są bytem jedynie umownym i często blokują ich rozwój. Budowa miast przyszłości możliwa jest dopiero wtedy gdy połączymy długofalowe działania, zapewnienie bezpieczeństwa i obudzimy energię obywateli. Największą szanse rozwoju mają te ośrodki miejskiej, które znajda skuteczne sposoby na przyciągnie inwestorów i zarazem nowych mieszkańców. Strategia rozwoju każdej metropolii ma szanse na powodzenie, jeśli władze wspólnie z mieszkańcami rozumieją jaki jest jej cel i sens. Tylko wytworzenie wzajemnie wspierającego się prospołecznego systemu daje gwarancje, że inteligentne miasto stanie się miastem realnym. Bezpieczeństwo i skuteczne zarządzenie inteligentnym miastem jest możliwe jeśli opracowany zostanie spójny system gromadzenia oraz przetwarzania danych. Udostępnianie informacji pochodzących z wielu rejestrów, baz czy mierników musi być realizowane w czasie rzeczywistym, a komunikacja odbywać się on-line. Nawet najbardziej zaawansowane systemy sprowadzone do roli liczydła będą tylko zabawkami, 35 J. Marsh, The Human Smart Cities Cookbook, (dostęp: ).

57 a nie funkcjonalnościami pozwalającymi wpływać na życie milionów ludzi. Taki system pozwoli wdrożyć odpowiednie protokoły bezpieczeństwa, które wraz z rozwojem systemu komunikacji sektorowej w mieście zapewni odpowiedni poziom wzajemnego zaufania. Determinanty szybkiego rozwoju przestrzeni miejskiej są w dzisiejszym świecie całkowicie niepoliczalne i nieprzewidywalne. Trudno wyobrazić sobie też przyszłość za 10 czy 20 lat, bo zmiany które nastąpiły przez ostatnią dekadę są wręcz przytłaczające. Wydaje się jednak, że najważniejszym elementem budowania miast przyszłości będzie mobilność i wzajemne przenikanie się wszelkich systemów komunikacyjnych. Mobilne płatności, aplikacje sterowania ruchem, wykrywania smogu czy informowania o pogodzie, automatyzacja procesów zarządzania informacja oraz szybki rozwój Internetu rzeczy to te obszary, które w najbliższych latach zasadniczo zmienią życie ludzi i otaczającą nasz rzeczywistość. Szukając odpowiedzi o bezpieczeństwo inteligentnych miast i zarazem naszą - ludzką, bez wątpienia trzeba stwierdzić, że jesteśmy świadkami dziejowej zmiany funkcjonowania lokalnej społeczności. Metropolie do dziś posiane wielkimi fabrykami stają się coraz bardziej elektronicznymi miernikami życia. Rzeczywistość materialna przenika się komunikacją w sieci, a pojęcie cyberprzestrzeni nie ogranicza się do koncepcji przyszłości a jest teraźniejszością. Jeśli dziś na etapie projektowania tej przyszłości zapomnimy, że w pogoni za globalną siecią powiązań muszą podążać odpowiednie systemy zabezpieczeń to nasz świat któregoś dnia może zostać po prostu wyłączony. Ciesząc się zatem perspektywą dobrej przyszłości starajmy się opracować takie standardy, a może nawet Kodeks Etyczny Rzeczy, który zapewni nam bezpieczeństwo i stabilny rozwój w symbiozie z nowoczesnymi technologiami. Bibliografia 1. Bednarczyk M., Organizacje publiczne. Zarządzanie konkurencyjnością, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Boni M. (red.), Państwo 2.0 nowy start dla e-administracji. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Warszawa Caragliu A., Del Bo C., Nijkamp P., Smart cities in Europe, Series Research Memoranda 0048, VU University Amsterdam, Amsterdam Castels M., Wiek informacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Ching T.Y., Ferreira J., Smart Cities: Concepts, Perceptions and Lessons for Planners [w:] Planning Support Systems and Smart Cities, Springer, Cosgrave E., Doody L., Walt N., Delivering the Smart City, Governing Cities in the Digital Age, Arup, Dirks S., Keeling M., Dencik J., How Smart is your city? Helping cities measure progres, IBM Global Business Services Government Executive Report, IBM Institute for Business Value, IBM Corporation, Drel L. 25 Technologies Every Smart City Should Have, Mashable, October 26, 2012, (dostęp: ). 9. Ericsson, Networked Society City Index 201, 3, (dostęp: ). 10. Falk T., Smart cities market: $20 billion by Smart Planet, February 5, Frąckiewicz-Wronka A. (red.), Zarządzanie publiczne elementy teorii i praktyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice Giffinger R., Haindlmaier G., Kramar H., The role of rankings in growing city competition, Urban Research & Practice, Volume 3, Issue 3, Gołębiowska A., Geneza oraz konstytucyjno prawne aspekty samorządu powiatowego i jego koncepcje prawno organizacyjne, [w:] Rzeczpospolita w koncepcjach transformacji ustrojowej 1989 r., (red.) A. Gołębiowska, Powszechne Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2015, s

58 14. Gotlib D., Olszewski R. (red.), Smart City Informacja przestrzenna w zarządzaniu inteligentnym miastem., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Grochowski M., Fuhrmann M. Zegar T., Rewitalizacja w Warszawie jako instrument zarządzania rozwojem miasta i regionu, MAZOWSZE Studia Regionalen 5/2010, Samorząd, 2010, s Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź Kardaś A., Idea Smart City w rozwoju regionalnym, monografia Wpływu wybranych metod zarządzania na rozwój regionalny, Krukowska M., Miasta, które myślą., Forbes Life, Landry Ch., Kreatywne miasto, Warszawa Leszczyński M., Bezpieczeństwo społeczne Polaków wobec wyzwań XXI wieku. Zarządzanie bezpieczeństwem, Difin, Warszawa Markowski T., Marszał T., Metropolie. Obszary metropolitarne. Metropolizacja. Problemy i pojęcie podstawowe, PAN KPZK, Warszawa Markowski T., Zarządzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa Maruszkiewicz M., W stronę społeczeństwa sieciowego i inteligentnych miast. Propozycja programu I Miasto, Przegląd Telekomunikacyjny, nr 8-9, 2013, s Mierzejewska L., Smart growth jako model rozwoju miasta, [w:] Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, (red.) Słodczyk J. i Śmigielska M., Uniwersytet Opolski, Opole Nam T., Pardo T. A., Conceptualizing smart city with dimensions of technology, people and institution, Proceedings of the 12th Annual International Digital Government Research Conference: Digital Government Innovation in Challenging Times, AMC, New York 2011, s Nawratek K., Dziury w całym. Wstęp do miejskiej rewolucji, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Nowakowska a., Regionalny wymiar procesów innowacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź Pałkiewicz J., Dżungla miasta. Klucz do bezpieczeństwa, Zysk i S-ka, Warszawa Papińska-Kacperek J., Usługi cyfrowe. Perspektywy wdrożenia i akceptacji cyfrowych usług administracji publicznej w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź Sikora-Fernandez D., Koncepcja smart-city w założeniach polityki rozwoju miasta polska perspektywa, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź Sosinsky B., Sieci komputerowe. Bibila. Helion, Szymańska D., Urbanizacja na świecie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Vidwans A., Smart City Technology Solutions Examples, (dostęp: ). 34. Węcławowicz-Bilska E., Miasto przyszłości tendencje, koncepcje, realizacje., czasopismo techniczne Architektura, zeszyt 1, rok 109, 1-A/2/2012, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, 2012, s Żurek K., Wciąż wiemy za mało, [w:] Przyszłość miast, miasta przyszłości. Strategie i wyzwania. Innowacje społeczne i technologiczne, Raport THINKTANK, European Commission, Directorate General for Regional Policy, Cities of tomorrow, Chalanges, visions, ways forward, European Union, Bruksela Raport MAiC, Polska 2030, Trzecia fala nowoczesności, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Warszawa Raport Bezpieczeństwo Miast 2.0, Instytut Bezpieczeństwa Inteligentnych Miast, Norma PAS180 (2014), BSI Group. 40. Norma PAS181 (2014), BSI Group. 41. Norma PAS182 (2014), BSI Group. 42. Norma PD8101 (2014), BSI Group. 43. Standard ISO37120 (2014), ISO. 44. Strategia Sprawne Państwo 2020, pdf (dostęp: ). 45. World Urbanization Prospects, the 2011 Revision, united Nations Departaments of Economic and Social Affairs, (dostęp: ).

59 Rozdział VI: ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY JAKO IMPLIKACJA WDRAŻANIA EKOINNOWACYJNYCH ROZWIĄZAŃ W BUDOWNICTWIE Krzysztof ZACHURA* * AGH, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie, Wydział Zarządzania, Kraków, ul. Gramatyka 10, zachurek@gmail.com, Streszczenie. Zamówienia publiczne ze względu obligatoryjny charakter dla wielu podmiotów gospodarczych oraz znaczną wartość wyznaczają kierunki rozwoju wielu branż, a w szczególności budowlanej. Tempo zmian technologicznych dokonane po wejściu Polski do Unii Europejskiej i konkurowanie na rynku globalnym wymaga stałego wprowadzania innowacyjnych rozwiązań. Zamówienia publiczne wzmacniają również popyt na proekologiczne usługi i towary ze strony instytucji publicznych stanowiąc jeden z najbardziej efektywnych instrumentów wprowadzania takich rozwiązań. Unia Europejska wydała szereg dyrektyw, rozporządzeń i komunikatów, które określają zasady, możliwości i pożądany zakres stosowania ekologicznych kryteriów przyznawania zamówień publicznych. W referacie przedstawiono aktualną sytuację na rynku zielonych zamówień publicznych oraz podano praktyczne przykłady kreowania innowacyjności i zrównoważonego rozwoju na przykładzie branży budowlanej. Budownictwo w sposób znaczący napędza gospodarkę, która jest narażona na różne kryzysy i zawirowania. Zielone zamówienia publiczne, ze względu na perspektywę ukierunkowania w stronę zrównoważonego rozwoju mogą wraz z pojawiającymi się ekoinnowacjami korzystnie wpływać na rozwój i stabilizację branży. Doświadczenia innych państw europejskich, zwłaszcza zachodnich, takie jak Niemcy czy Austria oraz krajów skandynawskich, w których potwierdzono wysoki stopień wdrożenia budownictwa energooszczędnego i pasywnego opartego na ekoinnowacjach, zwłaszcza dzięki prowadzeniu prac badawczych i wdrożeniowych przez różne instytucje oraz dotacjom państwowym, stanowią dla Polski istotny wzorzec i jedyną drogę do obniżenia kosztów budowy obiektów, które w nieodległej przyszłości mogą sprostać zapisom dyrektyw unijnych. Wydaje się, iż środowiska naukowców i praktyków doceniają zachodnioeuropejski model działania w tym zakresie, gdyż powstają w Polsce instytucje i inicjatywy na rzecz wdrażania budownictwa zrównoważonego. Należą do nich min. działalności Polskiego Instytutu Budownictwa Pasywnego w Gdańsku czy też Małopolskiego Centrum Budownictwa Energooszczędnego w Krakowie. Nawiązując do ścieżki doświadczeń zachodnioeuropejskich, rozwiązaniem jest tworzenie własnego zaplecza naukowego, instytucji testujących i wdrażających nowe, rodzime, a więc tańsze implementacje technologiczne i materiałowe, będące innowacjami. Opisane w niniejszym artykule praktyczne przykłady z małopolskich jednostek sektora finansów publicznych świadczą o istnieniu wśród polskiej kadry inżynierskiej pomysłów i chęci tworzenia nowych rozwiązań. Celem artykułu jest analiza i ocena rozwiązań związanych z funkcjonowaniem systemu zamówień publicznych, a w szczególności tzw. zielonych zamówień pod kątem jego wpływu na rozwój ekoinnowacyjnych rozwiązań w budownictwie. Słowa kluczowe: budownictwo, eko-innowacje, zielone zamówienia publiczne, zrównoważany rozwój

60 Wstęp Ekoinnowacje w branży budowlanej stanowią ważną gałąź gospodarki, która może być w przyszłości stymulatorem rozwoju i utrzymania stabilności branży budowlanej. Potencjał przedsiębiorstwa czy instytucji zamawiającej nie zależy dziś wyłącznie od posiadanych zasobów finansowych a w szczególności od zasobu wiedzy i świadomości, jak też umiejętności jej skutecznego przeniesienia do gospodarki. Kształtowanie popytu na proekologiczne usługi i towary ze strony jednostek sektora finansów publicznych to obecnie jeden z najbardziej efektywnych instrumentów czynienia życia publicznego bardziej przyjaznym środowisku. UE wydała szereg dyrektyw, rozporządzeń i komunikatów, które określają zasady, możliwości i pożądany zakres stosowania ekologicznych rozwiązań, które z kolei przenoszą się na sektor prywatny. Tym samym powstaje pytanie, czy osiągnięcie celu jakim jest zrównoważony rozwój może być implikacją wdrażania ekoinnowacyjnych rozwiązań w budownictwie budynków użyteczności publicznej? 1. Innowacyjne zamówienia publiczne W definicjach, które powstały po II wojnie światowej innowacje można interpretować w szerokim bądź wąskim znaczeniu. W wąskim ujęciu innowacja jest po prostu wynalazkiem, który znajduje określone wykorzystanie, natomiast w szerszym ujęciu jest całym procesem zarządzania, obejmującym różnorodne czynności, prowadzące do tworzenia, rozwijania i wprowadzania nowych wartości w produktach lub nowych połączeń środków i zasobów, które są nowością dla tworzącej lub wprowadzającej je jednostki 36. Postrzegane w szerokim ujęciu innowacje obejmują również przenoszenie tych wartości na istniejących bądź nowych partnerów czy podmioty rynkowe, oraz mogą być wynikiem pracy grupy przedsiębiorstw. Zawsze jednak podmiot inspirujący powinien mieć na uwadze interes otoczenia. Innowacje ekologiczne, zwane ekoinnowacjami to rozwiązania na rzecz zrównoważonego rozwoju, mające na celu zmieniać wzorce konsumpcji i produkcji poprzez rozwijanie technologii, produktów i usług ograniczających oddziaływanie na środowisko. Szczególne znaczenie odgrywają na rynku budowlanym, gdzie koncepcja zrównoważonego rozwoju zdobywa coraz większą popularność i powoli staje się praktycznym sposobem realizacji długookresowych celów państw. Wśród podstawowych zasad zamówień publicznych za najważniejszą, należy uznać zasadę konkurencyjności, obowiązującą zamawiającego do przygotowania i przeprowadzenia postępowania o udzielenie zamówienia publicznego w sposób zapewniający zachowanie uczciwej konkurencji. 37 Zasada uczciwej konkurencji jest zasadą, która wiąże tak zamawiającego jaki i wykonawców. Zamawiający dokonując opisu przedmiotu zamówienia nie może go opisywać w sposób, który mógłby utrudniać uczciwą konkurencję. 36 P. Niedzielski, K. Rychlik,,,Innowacje i Kreatywność,[Innovative and creative], Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2006 r., s Nowicki H.,,,System zamówień publicznych jako regulacja kreująca innowacyjność, [Public procurement system as a regulation creating the innovation], UZP UMCS, Lublin 2011 r., s. 111.

61 Pojęcie konkurencyjności jest obecnie nierozerwalnie związane z innowacyjnością. Wynika to min. ze Strategii Lizbońskiej, wskazującej na długookresowym dążeniu do osiągnięciu gospodarki opartej na zasobie wiedzy. Konkurentem na rynku zamówień publicznych jest wykonawca, wprowadzający lub mogący wprowadzić w tym samym czasie towary (rozumie się przez to rzeczy, jak również energię, papiery wartościowe i inne prawa majątkowe, usługi, a także roboty budowlane). Pod pojęciem konkurencji na gruncie prawa rozumiemy również rywalizację lub współzawodnictwo ( ) przedsiębiorców o korzyści ekonomiczne osiągane ze sprzedaży towarów i usług. Tak pojmowana konkurencyjność będzie oczywiście wpływała na osiągane, przez zamawiającego efekty ekonomiczne. Osiąganie efektu ekonomicznego, wynikającego z konkurencyjności, może być ponadto połączone z efektem innowacyjności, tyle tylko, że zamawiający musi mieć świadomość, które z regulacji zawartych w ustawie mogą temu służyć a także w jaki sposób je praktycznie wdrażać. Jednym z możliwych sposobów wdrażania ekoinnowacji są zielone zamówienia publiczne. Zielone zamówienia publiczne (ang. green public procurement GPP) stanowią proces, w ramach którego instytucje publiczne starają się uzyskać towary, usługi i roboty budowlane, których oddziaływanie na środowisko w trakcie ich cyklu życia jest mniejsze w porównaniu do towarów, usług i robót budowlanych o identycznym przeznaczeniu, jakie zostałyby zamówione w innym przypadku. 38 Proces zielonych zamówień publicznych stanowi niewątpliwie element faktycznego kreowania innowacyjności i realizowanie zasad zrównoważonego rozwoju. Zielone zamówienia publiczne są zjawiskiem pozytywnym w dobie dzisiejszego wzrastającego zapotrzebowania na wysoką jakość środowiska naturalnego, w którym społeczeństwo chce niewątpliwie pracować, jak też odpoczywać. Zielone zamówienia publiczne mogą znacząco poprawić relację gospodarkaśrodowisko, o którą upominają się wspomniane strategie i sporządzane plany KE, a także społeczeństwo Europy. Władze publiczne jako największy konsument cechuje duży wkład w ustalanie tzw. gry rynkowej, oddziałując na elastyczność cenową i popytową nabywanych przez siebie dóbr i usług. Instytucje publiczne mogą odgrywać rolę pioniera konsumpcji, za którego dobrym, sprawdzonym przykładem będą podążać kolejne podmioty gospodarki rynkowej, w tym przedsiębiorcy i gospodarstwa domowe. Aby móc wykreować wewnętrzny popyt na ekoinnowacje sektor publiczny musi zacząć oddziaływać na niego jako tzw. inteligentny klient", który powinien rozwijać inteligencję organizacji. 39 Największe sukcesy w zakresie innowacji jednostki sektora finansów publicznych mogą osiągnąć stosując konsekwentnie określone zasady działania takie jak stałe poszukiwanie innowacyjnych rozwiązań, tworzenie baz informacyjnych o innowacjach, stwarzanie struktur organizacyjnych sprzyjających innowacyjności, włączanie pracowników w proces zmian, doskonalenie umiejętności kierowania innowacjami w sektorze finansów publicznych (dostęp: ). 39 Kurowska A., Promowanie innowacji w zamówieniach publicznych przegląd instrumentów prawnych dyrektywy 2004/18/WE, [Promoting innovation in public procurement - a review of the legal instruments of Directive 2004/18 / EC], Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2011 r.

62 2. Wymagania stawiane dla budownictwa zrównoważonego. Zgodnie z zapisami Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków 40 to budynki odpowiadają za ok. 40% łącznego zużycia energii w UE. Sektor ten się rozwija, co prowadzi do znacznego wzrostu zużycia energii i wykorzystania zasobów konwencjonalnych. Dlatego ograniczenie zużycia energii oraz wykorzystywanie energii ze źródeł odnawialnych w sektorze budownictwa stanowią istotne działania konieczne do ograniczenia uzależnienia energetycznego UE i emisji gazów cieplarnianych. Praktyczne podejmowanie licznych ekoinnowacyjnych inicjatyw w budownictwie może służyć ograniczeniu zużycia energii w krajach UE, któremu towarzyszy wzrost zużycia zasobów ze źródeł odnawialnych. W konsekwencji pozwoliłyby to na realizację postanowień min. protokołu z Kioto, w zakresie Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC) oraz na dotrzymanie jej długoterminowego zobowiązania do utrzymania poziomu wzrostu globalnej temperatury poniżej 2 o C a także zobowiązania do ograniczenia do 2020 roku łącznych emisji gazów cieplarnianych o co najmniej 20 % poniżej poziomu z roku 1990 i o 30 % w razie osiągnięcia międzynarodowego porozumienia. Mniejsze zużycie energii oraz zwiększone wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych ma również duże znaczenie dla zwiększenia bezpieczeństwa dostaw energii, wspierania rozwoju technicznego, a także dla tworzenia możliwości zatrudnienia i rozwoju regionalnego, zwłaszcza na obszarach wiejskich. W tym celu w omawianej Dyrektywie2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. wskazano min. wytyczne, w zakresie kierunków w dążeniu do zrównoważonego rozwoju, ustalając, że Państwa członkowskie zapewniają, aby: a) do dnia 31 grudnia 2020 r. wszystkie nowe budynki były budynkami o niemal zerowym zużyciu energii; oraz b) po dniu 31 grudnia 2018 r. nowe budynki zajmowane przez władze publiczne oraz będące ich własnością były budynkami o niemal zerowym zużyciu energii. 41 W przedmiotowych aktach prawnych zdefiniowano również wymagania dla budynków o niemal zerowym zużyciu energii. Niemal zerowa lub bardzo niska ilość wymaganej energii powinna pochodzić w bardzo wysokim stopniu z energii ze źródeł odnawialnych, w tym energii ze źródeł odnawialnych wytwarzanej na miejscu lub w pobliżu 42. W przyjętym dokumencie stwierdzono również, iż charakterystyka energetyczna budynku określana będzie na podstawie obliczonej lub faktycznej ilości energii zużywanej rocznie na jego ogrzewanie i chłodzenie oraz zaopatrzenie w ciepłą wodę Rodzaje ekoinnowacyjnych budynków. Według wskazanych danych Komisji Europejskiej (KE) budownictwo rocznie zużywa około 40% produkowanej energii i emituje około 35% gazów cieplarnianych w całej UE. Przykładami redukcji są budowane obiekty (budynki i budowle) energooszczędne i tzw. budynki pasywne. Najważniejszym celem budynków budowanych w tym standardzie jest minimalizacja wskaźników energochłonności eksploatacyjnej w ich cyklu życia. 40 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 roku w sprawie charakterystyki energetycznej budynków. 41 Dz.U. L 153/21 z , art Dz.U. L 153/18 z , art Dz.U. L 153 z , Załącznik I.

63 W budownictwie pasywnym zasadnicze jest zwrócenie uwagi na wykorzystanie naturalnych możliwości posadowienia budynku, jego kształcie, zastosowaniu rodzimych i trwałych materiałów a także np. na usytuowaniu pomieszczeń z uwzględnieniem ich wykorzystania oraz funkcji. W komplecie z pozostałymi elementami takimi jak solidne docieplenie przegród, wentylacja z odzyskiem czy też praktyczną likwidującą mostków termicznych, stanowi to zatem ekoinnowację budowlaną. Zgodnie z wprowadzonymi od 1 stycznia 2009 roku przepisami każdy istniejący budynek będący przedmiotem sprzedaży lub najmu, jak i ten nowo powstały, musi posiadać świadectwo charakterystyki energetycznej. Dokument ten określa wielkość energii wyrażonej w kwh na m 2 powierzchni użytkowej, jaka będzie niezbędna do zaspokojenia potrzeb związanych z użytkowaniem nieruchomości przez rok. Dokument charakterystyki energetycznej jest ważny co do zasady przez 10 lat 44. W warunkach polskich, zgodnie z obliczeniami do świadectw energetycznych tradycyjny dom wymaga na ogrzewanie energii w ilości około kwh/m 2 /rok, podczas gdy dom o wyższych standardach oszczędności energii, czyli dom energooszczędny potrzebuje maksymalnie kwh/m 2 /rok 45. Wyższe standardy oszczędności energii to nie tylko wspomniane odpowiednia szczelność przegród, trwałe materiały ale także odzysk zużywanej energii czy też wykorzystanie zasobów naturalnych, takich jak np. ciepło ziemi bądź naturalne nasłonecznienie czy też energia cieplna pozyskiwana ze źródeł niekonwencjonalnych. Istnieją również tzw. obiekty i budynki pasywne, dla których natomiast wystarcza zaledwie 15 kwh/m 2 /rok (tab. 1). Tabela 1. Rodzaje budynków ze względu na roczne zużycie energii potrzebnej do ogrzewania. Rodzaj budynku Zużycie energii Źródło wg literatury przedmiotu Tradycyjny 120 kwh/m2 Piotrowski, Dominiak 2012: 44; Wnuk 2012: 18; Węglarz, Stępień 2011: 5. Energooszczędny kwh/m2 Piotrowski, Dominiak 2012: 44; Węglarz, Stępień 2011: 5; Stachowicz, Fedorczak-Cisak 2007: 137; Kasperkiewicz 2005: 4. Pasywny 15 kwh/m2 Wnuk 2012: 11; Węglarz, Stępień 2011: 6; Kaczkowska 2009: 8; Wnuk 2007: 14; Kasperkiewicz 2005: 4. Źródło: opracowanie własne, na podstawie M. Płaziak,,,Domy energooszczędne i pasywne jako nieunikniona przyszłość budownictwa w Polsce 46, Dom pasywny jest budynkiem o bardzo niskim zapotrzebowaniu na energię do ogrzewania wynoszącą do 15 kwh/m 2 /rok, w którym komfort cieplny zapewniony jest dzięki wykorzystaniu pasywnych źródeł ciepła (mieszkańcy, urządzenia elektryczne, promieniowanie słoneczne) oraz radykalnemu zmniejszeniu strat ciepła związanego 44 Ustawa z dnia r. o zmianie ustawy Prawo Budowlane oraz ustawy o gospodarce nieruchomościami, Dz. U z 2009, nr 161, poz.1279, ze zm. 45 M. Płaziak,,,Domy energooszczędne i pasywne jako nieunikniona przyszłość budownictwa w Polsce, [Energy-saving and passivehouses as the inevitablefuture of construction in Poland], Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Kraków 2013 r. 46 Ibidem.

64 z przenikaniem przez ściany i wentylację (odzysk ciepła w systemie wentylacji mechanicznej, odpowiednie i staranne ocieplenie przegród). Bardzo ważnym i istotnym elementem, który stanowi o niskim zużyciu energii jest ograniczenie i likwidacja tzw. mostków termicznych, czyli fragmentów konstrukcji wykonanych z materiałów o większych wartościach współczynnika przewodzenia ciepła niż pozostała część konstrukcji. Wszelkie tego typu inicjatywy określamy jako ekoinnowacyjne rozwiązania wyznaczające obecnie trend w budownictwie, zwanym budownictwem świadomym czy też zrównoważonym. Głównym celem budownictwa energooszczędnego i pasywnego jest zachowanie równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. Projektowanie budynków oraz realizacja projektów z wykorzystaniem zasad budownictwa zrównoważonego niekoniecznie wiąże się ze znaczącym wzrostem kosztów. W Europie Zachodniej budownictwo pasywne w roku 2009 było droższe o około 5-7%, natomiast w Polsce dodatkowe koszty są szacowane obecnie na uśrednionym poziomie ok % w zależności od rodzaju budynku, jego przeznaczenia i gabarytów czy też dodatkowego wyposażenia. Budynek pasywny wymaga większych nakładów na docieplenie, specjalną stolarkę okienną czy system wentylacji, ale w zamian pojawiają się z tego tytułu znaczne oszczędności. Budynek pasywny może oszczędzać w ciągu roku przeciętnie około 230 zł/m². Różnice między kosztem budowy budynku tradycyjnego a pasywnego z biegiem czasu i wraz ze wzrostem konkurencji na rynku budowlanym z pewnością będą malały, na co wpływ ma min. zwiększająca się konkurencja w branży budowlanej i chęć wdrożenia ekoinnowacyjnych rozwiązań. Zyski, jakie osiąga się podczas eksploatacji, są natomiast ogromne, gdyż budynki pasywne redukują produkcję odpadów o ok. 70%, zużycie wody o ok. 40%, a zużycie energii między 30-50%, a w niektórych przypadkach produkują nawet energię, którą można wysłać z powrotem do sieci. Zalety tego typu budowli oparte są na generalnej zasadzie: lepsze (nie koniecznie droższe) materiały i tańsza eksploatacja zamiast tańszych materiałów i droższej eksploatacji. W Polsce budownictwo pasywne jest w fazie rozwojowej, co oznacza, że pojawiły się już budynki pasywne, zarówno mieszkalne jak też budynki niemieszkalne, w tym budynki użyteczności publicznej. Warto w tym miejscu zwrócić szczególną uwagę na sektor publiczny, którego ogromna wartość jest wynikową ponoszonych kosztów, umieszczonych np. we wszelkich podatkach i cłach a także w innych daninach publicznych. 4. Eko-innowacyjna hala sportowa w standardzie budynku pasywnego w Zakopanem. Do obiektów ekoinnowacyjnych należy zaliczyć powstające obiekty użyteczności publicznej, w szczególności obiekty o funkcji sportowo-rekreacyjnej, będące przedmiotem szeroko rozumianej użyteczności publicznej. Centralny Ośrodek Sportu Ośrodek Przygotowań Olimpijskich w Zakopanem, został powołany do życia w obecnym kształcie tj. jako instytucja gospodarki budżetowej na podstawie zarządzenia Ministra Sportu

65 i Turystyki w Warszawie 47 w sprawie utworzenia instytucji gospodarki budżetowej pod nazwą Centralny Ośrodek Sportu. Historia ośrodka przygotowań olimpijskich sięga początku XX wieku. 48 COS-OPO w Zakopanem jest podmiotem, który realizuje zadania publiczne, polegające na tworzeniu warunków dla szkolenia sportowego prowadzonego przez Polskie Związki Sportowe i inne podmioty działające w zakresie kultury fizycznej, poprzez bieżące utrzymanie i zarządzanie obiektami sportowymi Centralnego Ośrodka Sportu, które jest częściowo dofinansowane ze środków Ministerstwa Sportu i Turystyki. Najbardziej znanym obiektem sportowym Centralnego Ośrodka Sportu Ośrodka Przygotowań Olimpijskich w Zakopanem jest skocznia narciarska Wielka Krokiew im. Stanisława Marusarza, która znana jest na całym świecie dzięki odbywającym się tutaj zawodom pucharu świata w skokach narciarskich. Największą sławę zarówno skoczni jak też sportom zimowym przyniósł Adam Małysz, który odnosił na Wielkiej Krokwi największe triumfy w swojej długiej karierze sportowej. Przykładem, na który warto zwrócić uwagę, w kontekście praktycznego wdrożenia i wykorzystania zasad zrównoważonego rozwoju i ekoinnowacji jest oddana do użytku we wrześniu 2016 r. hala sportowa w Centralnym Ośrodku Sportu Ośrodku Przygotowań Olimpijskich w Zakopanem, wybudowana w standardzie budynku pasywnego. Nie jest to pierwszy tego typu obiekt w Polsce, jednak ze względu na bardzo dużą bryłę budynku a także na liczną ilość wybudowanych sal sportowych należy do największych tego typu obiektów. Innymi wzorcowymi przykładami są min. obiekty hali sportowej pasywnej w Gminie Słomniki, czy też kościół pasywny w Nowym Targu. Niniejszy artykuł ze względu na dużą ilość posiadanych danych empirycznych obejmuje w szczególności obiekt z Zakopanego. 49 Proces budowy rozpoczął się od momentu opracowania projektu budowlanowykonawczego, wykonanego przez biuro projektów Locum Pani Małgorzaty Paszyn z Kalisza. 50 Obiekt hali sportowej wielofunkcyjnej w COS-OPO w Zakopanem posiada min. główną arenę tj. salę treningową spełniającą warunki meczowe dla dyscyplin sportu takich jak siatkówka, koszykówka czy piłka ręczna. W obiekcie mieszczą się również dwie siłownie, sala fitness, sala judo, sala zapasów oraz wewnętrzna bieżnia lekkoatletyczna o długości 60 mb. Obiekt hali sportowej wielofunkcyjnej w COS-OPO w Zakopanem uzyskał w lipcu 2016 r. certyfikat Małopolskiego Centrum Budownictwa Energooszczędnego przy Politechnice Krakowskiej. W uzasadnieniu przyznania certyfikatu zawarto następujące potwierdzenie spełnienia określonych parametrów: Zarządzenie nr 32 Ministra Sportu i Turystyki w Warszawie z dnia 13 grudnia 2010 r. 48 Zarządzenie nr 224 Prezesa Rady Ministrów z dnia roku w sprawie utworzenia przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą Państwowe Przedsiębiorstwo Imprez Sportowych PIS (Biul. Urz. GKKF Nr 10, poz. 72 z późn. zm.) będącego poprzednikiem prawnym COS. 49 Protokół z postępowania w trybie przetargu nieograniczonego z załącznikami, dokumentacja projektowa, dane dostępne w trybie dostępu do informacji publicznej z COS-OPO w Zakopanem, Dział zamówień publicznych, Zakopane 2017 r. 50 Umowa o wykonanie dokumentacji projektowej hali sportowej w COS-OPO w Zakopanem, źródło COS- OPO w Zakopanem, Listopad 2016 r. 51 Certyfikat Małopolskiego Centrum Budownictwa Energooszczędnego w Krakowie dla hali sportowej w COS-OPO w Zakopanem, źródło COS-OPO w Zakopanem, Listopad 2016 r.

66 1. Ochrona cieplna budynku jest kompletna, a izolacje i detale połączeń są wysokiej jakości pod względem fizyki budowli. Zapotrzebowanie na energię użytkową do ogrzewania nie przekracza 15 kwh/m 2 powierzchni użytkowej na rok, 2. Powłoka budynku ma bardzo dobrą szczelność powietrzną, którą sprawdzono zgodnie z normą PN-EN Pry różnicy ciśnień 50 Pa krotność wymian powietrza nie przekracza 0,11 na godzinę w odniesieniu do objętości powietrza w budynku. 3. Budynek dysponuje kontrolowaną wentylacją, wysokoefektywnym odzyskiem ciepła i energooszczędnymi wentylatorami. Pozwala ona na osiągnięcie wysokiej jakości powietrza wewnętrznego przy niewielkim zużyciu energii. 4. Łączne roczne zapotrzebowanie energii pierwotnej na ogrzewanie, przygotowanie ciepłej wody, wentylację i prąd elektryczny przy przeciętnym użytkowaniu nie przekracza 120 kwh/m 2 powierzchni użytkowej. Rysunek 1. Hala sportowa w COS-OPO w Zakopanem Źródło: fotografia własna z dnia r. Nakłady inwestycyjne zrealizowanego obiektu i najistotniejsze parametry ekoinnowacyjne budynku pasywnej hali sportowej wielofunkcyjnej w COS-OPO w Zakopanem przedstawiają się w sposób następujący 52 : - Czas budowy wyniósł 22 miesiące z wliczonymi okresami zimowymi ( r.). - Koszt budowy z wyposażeniem ok. 23 mln zł (z podatkiem VAT). - Koszt budynku bez wyposażenia i przyrządów technicznych: ok. 20 mln. zł (z podatkiem VAT). - Wymiary budynku: 70,74m x 36,50 m. - Powierzchnia użytkowa łącznie: 5.325,20 m 2 (bez łącznika). - Kubatura obiektu łącznie: ,00 m 3. - Liczba kondygnacji: 4 (3 naziemne, 1 podziemna), - Uzyskane współczynniki przenikania ciepła przegród ścian zewnętrznych i wewnętrznych: 0,8 W/m 2 K, zastosowano min. 40 cm docieplenia ścian fundamentowych styropianem o współczynniku λ=0,030 w (m*k), docieplenie części ścian styropianem o grubości 40 cm i współczynniku λ=0,032 w (m*k), 52 Specyfikacja inwestycji budowy hali sportowej wielofunkcyjnej w COS-OPO w Zakopanem, źródło COS- OPO w Zakopanem, IX.2016 r. Dane pozyskano z protokołu z postępowania przetargowego przeprowadzonego zgodnie z PZP, z dokumentacji projektowej, a także z charakterystyki energetycznej budynku. Dane dostępne w drodze dostępu do informacji publicznej, Biuletyn Informacji Publicznej COS, dział zamówień publicznych, Zakopane 2017 r.

67 docieplenie części ścian wełną mineralną o grubości 36 cm o współczynniku λ=0,034 w (m*k). - Wpółczynnik przenikania ciepła dla dachu: 0,7 W/m 2 K, zastosowano min. 40 cm. pianki PIR o współczynniku λ=0,022 w (m*k). - Współczynnik przenikania ciepła dla okien zewnętrznych: 0,6 W/m 2 K, zastosowano min. stolarkę okienną pasywną w systemie ciepłego montażu, typu Ilbruck, praktycznie likwidującego mostki termiczne. - Współczynnik przenikania ciepła dla drzwi zewnętrznych: 0,7 W/m 2 K. - Wytwarzanie ciepła do ogrzewania: pompa ciepła (90%), gaz (10%). - Wytwarzanie ciepłej wody użytkowej: pompa ciepła (50%), kolektory (40%), gaz (10%). - Wentylacja mechaniczna z odzyskiem ciepła o sprawności 90%. - Wynik testu szczelności metodą wg. normy PN-EN wyniósł 0,11 przy 50Pa. - W obiekcie zastosowano energooszczędne źródło światła LED. Budynek hali sportowej w Zakopanem oddany do użytku w miesiącu wrześniu 2016 r. wybudowany został jako budynek pasywny, który uzyskał certyfikat Małopolskiego Centrum Budownictwa Energetycznego. MCBE jest instytucją, której podstawowym działaniem jest prowadzenie badań i wspieranie innowacyjnych rozwiązań. 53 Podjęcie decyzji inwestycyjnej o rozpoczęciu budowy hali sportowej wielofunkcyjnej w systemie pasywnym było uzasadnione nie tylko rozrostem bazy sportowej ale w szczególności świadomością rosnących kosztów jej utrzymania i eksploatacji w całym cyklu życia obiektu. Nie chodzi tylko o zyski czysto ekonomiczne czy też sprawy przychodowe, ale o zyski długofalowe, które mogą być liczone w postaci długookresowego zmniejszenia wykorzystywanych zasobów. Warto podkreślić w tym miejscu oddziaływanie, jakie wybudowany budynek mógłby nieść za sobą, w przypadku zastosowania konwencjonalnych metod grzewczych i budowie w technologii podstawowej. Nie wszystkie obiekty sportowe są dochodowe, co dotyczy zwłaszcza dyscyplin specjalistycznych takich jak np. skoki narciarskie, łyżwy szybkie czy też narciarstwo biegowe. Powyższe dotyczy w szczególności instytucji jaką jest Centralny Ośrodek Sportu, realizujący w szczególności zadania statutowe, związane z przygotowaniem i utrzymaniem bazy sportowej dla kadr narodowych, w tym olimpijskich i polskich związków sportowych. Obiekt użyteczności publicznej budowany w charakterze budynku pasywnego zapewni realizację długookresowej strategii na rzecz zrównoważonego rozwoju badanej jednostki, pozwalając jej jednocześnie na optymalne zarządzanie kosztami eksploatacyjnymi w długim okresie. Ze względu na umiejscowienie w obszarze znajdującym się w zakresie oddziaływania parku narodowego, taki sposób inwestycji był w pełni uzasadniony, zarówno pod względem ekonomicznym jak też środowiskowym. Realizacja zadania była możliwa dzięki programowi inwestycji o szczególnym znaczeniu dla sportu, realizowanego przez Ministerstwo Sportu i Turystyki. Wysokość dofinansowania wyniosła niemal 99% i pochodziła ze środków Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej Więcej o MCBE w Krakowie: (dostęp: ). 54 Zadania inwestycyjne Centralnego Ośrodka Sportu dofinansowane są przez Ministra Sportu i Turystyki w wysokości do 99% ze środków Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej.

68 5. Bariery i trudności w budownictwie pasywnym w odniesieniu do sektora MŚP Do podstawowych barier i trudności związanych z budownictwem pasywnym możemy zaliczyć min. bariery ekonomiczne, problemy z transferem wiedzy i brakiem skutecznego rozpowszechnienia informacji. Jako bariery ekonomiczne możemy wymienić koszty budowy budynków pasywnych, które na przestrzeni ostatnich lat, w związku z dużą konkurencją w sektorze budowlanym zaczęły nieznacznie spadać, jednak dotyczyło to głównie sektora finansów publicznych, gdzie zamawianie robót budowlanych wydaje się być znacznie tańsze niż w sektorze prywatnym. 55 Powyższe wynika z faktu, że to głownie jednostki sektora finansów publicznych inwestują znaczne nakłady w rozwój bazy sportowej, która przeznaczana jest min. dla szkół. Czynnik popytowy jest zatem znaczący. Wzorcowym przykładem dowodzącym zapewnienie odpowiedniej konkurencji i uzyskania końcowych konkurencyjnych cen zamawianych robót budowlanych może być postępowanie przetargowe na wybór Generalnego Wykonawcy robót budowlanych hali sportowej wielofunkcyjnej w COS-OPO w Zakopanem z 2014 roku. Wartość szacunkowa zamówienia, oszacowana została na podstawie kosztorysu inwestorskiego i wynosiła ok. 22,50 mln zł brutto. Wartość najkorzystniejszej (najtańszej) oferty wyniosła po przetargu 21,55 mln zł brutto, czyli niżej od oszacowanej wartości kosztorysu inwestorskiego niemal o milion złotych 56. W postępowaniu złożona została ponadto jedna oferta zbliżona do wartości oferty najkorzystniejszej a pozostałych pięć było wyższych od oszacowanej wartości. W przetargu złożono w sumie 7 ofert, z czego pięć ofert w jedynym kryterium jakim była cena osiągnęło około 80 punktów na 100 możliwych. Warto nadmienić, że wartość szacunkowa podlegała koreferatowi i niezależnemu sprawdzeniu przed ogłoszeniem postępowania na wybór Wykonawcy robót budowlanych. Dwie oferty były zdecydowanie droższe. Uzyskane wyniki można zinterpretować tak, że pięciu na siedmiu oferentów wyceniało roboty bardzo konkurencyjnie i w wartości zbliżonej do oszacowanej wartości zamówienia, a dwie najtańsze oferty były niższe od wartości zamówienia, z czego wartość najkorzystniejszej oferty wyniosła ok. 95% planowanych kosztów wynikających z kosztorysu inwestorskiego. Przyjmowana w środowisku podmiotów publicznych hipoteza wskazująca na wyższe koszty, będące barierami ekonomicznymi nie została zatem udowodniona w tym przypadku. W tej materii należało przeprowadzić kierunkowe i szczegółowe badania w tym zakresie, w oparciu o dane statystyczne wynikające ze sprawozdań UZP z funkcjonowania systemu zamówień publicznych, ale w połączeniu np. z Wykonawcami robót budowlanych i Zamawiającymi. Taki efekt końcowy można zinterpretować, jako min. pochodną wychodzenia rynku budowlanego z kryzysu budowlanego, w szczególności z okresu r., kiedy to rynek budowlany doświadczył licznych bankructw i upadków W szczególności rozumie się tutaj budownictwo ogólne, związane ze wznoszeniem budynków. 56 Kosztorys inwestorski budowy hali sportowej wielofunkcyjnej w COS-OPO w Zakopanem z 2014 roku. Źródło: COS-OPO w Zakopanem, Zakopane 2016 r. 57 Tak min. w fachowych czasopismach branżowych np. muratorplus (dostęp: ).

69 Wskazać należy, na przykładzie budowy w COS-OPO w Zakopanem, że warunki udziału w postępowaniu przetargowym zostały ustalone proporcjonalnie do przedmiotu zamówienia i przewidywały wobec wykonawców min. wymóg realizacji co najmniej jednego obiektu o tożsamej konstrukcji z dźwigarów dachowych o rozpiętości nie mniejszej niż 28 mb a także realizację co najmniej jednej roboty polegającej na wykonaniu odwiertów dla wykorzystania ciepła ziemi do celów ogrzewania. 58 Równie wysokie wymagania zostały postawione wobec wymagania w zakresie kadry inżynierskiej i potencjału technicznego, od którego zależy w dużej mierze uzyskanie efektu końcowego zamawianej roboty budowlanej. Powyższe, wraz z ilością złożonych ofert dowodzi zatem, że rynek zielonych zamówień publicznych może być bardzo konkurencyjny. Należy jednak stosować odważne rozwiązania, które oparte są na założeniu uzyskania najlepszych efektów w stosunku do ponoszonych nakładów, co powinno być domeną systemu wydatków publicznych a także co wynika z zasad zrównoważonego rozwoju. Wykonawcy, chcący pozyskać stosunkowo atrakcyjny kontrakt rywalizują między sobą w oparciu o posiadane know-how, zdobytą wiedzę i doświadczenie, co w tym konkretnym przypadku przyniosło wymierne korzyści, gdyż za uzyskane oszczędności zrealizowano dodatkowe zamówienia, w tym zakupiono niezbędne ruchome wyposażenie do funkcjonowania hali sportowej. Kolejną barierą są problemy z transferem wiedzy i brakiem rozpowszechnienia informacji o budownictwie pasywnym. Taka bariera wynika min. z tego, że poziom rozpowszechnienia wiedzy w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw jest stosunkowo niski. Dotyczy to głównie firm wykonawczych zatrudniających do osób, które nie posiadają zaplecza technicznoinżynierskiego i logistycznego, aby móc w wysokim stopniu samodzielnie zrealizować zamawianą robotę na specyficzny obiekt budowlany, jakim jest niewątpliwie budynek pasywny. W przypadku postępowania przetargowego przeprowadzonego w COS-OPO w Zakopanem nie złożono żadnej bezpośredniej oferty przez przedsiębiorców lokalnych z sektora MŚP. Gdyby tak się stało, można by było przyjąć, że koszty realizacji zamówienia były by prawdopodobnie jeszcze niższe. Powyższe wynika z oczywistego faktu, że Generalny Wykonawca kalkuluje w swojej wycenie określone narzuty, koszty pośrednie a także zysk kalkulacyjny. Przedsiębiorcy lokalni realizowali jednak roboty na rzecz Generalnego Wykonawcy jako podwykonawcy. W toku prowadzonych licznych rozmów z podwykonawcami, wskazywali oni jako jedne z powodów braku złożenia ofert bezpośrednio bądź w formie np. konsorcjów na stosunkowo niską wiedzę w zakresie budownictwa pasywnego, jak również na zbyt małe zaplecze inżyniersko-logistyczne, aby samodzielnie móc się ubiegać o udzielenie zamówienia. 59 Po wykonaniu i odebraniu robót budowlanych wskazywali oni jednak na fakt, że kolejnym razem mogli by się podjąć samodzielnie lub poprzez lokalne konsorcja, gdyż posiadają już praktyczną wiedzę wykonawczą, jak realizować taki obiekt. Wskazywano 58 Wykaz warunków udziału w postępowaniu i opis sposobu ich spełnienia, specyfikacja istotnych warunków zamówienia, dział zamówień publicznych, Zakopane 2017 r. 59 Dane pochodzą od podwykonawców Generalnego Wykonawcy realizujących prace w branżach konstrukcyjnych, instalacyjnych, ogólnobudowlanych, elektrycznych, wodno-kanalizacyjnych i drogowych. Wywiady własne z podwykonawcami prowadzono na przestrzeni r. w toku bieżącej realizacji inwestycji, źródło dział zamówień publicznych COS-OPO w Zakopanem, Zakopane 2017 r.

70 jako barierę również fakt, że rynek nie przysposobił znacznej ilości kadry inżynierskiej w tej gałęzi budownictwa, która mogła by się przenieść na rynek tzw. lokalny. Wskazywano również na problem znacznej fluktuacji pracowniczej, w tym w szczególności na brak kadry inżynierskiej mogącej dać rękojmię stałego i długookresowego zatrudnienia, aby móc należycie się wywiązać z przyjętych zobowiązań. W wielu przypadkach firmy z sektora MŚP z terenu Podhala biorące udział w charakterze podwykonawców w realizacji budowy hali pasywnej wskazywały na brak przepływu informacji lokalnej o budownictwie energooszczędnym a zwłaszcza budownictwie pasywnym. Dla wielu podwykonawców realizacja np. dociepleń przegród (fundamenty, ściany, dach) do których można zaliczyć np. grubości docieplenia sięgające 40 cm była zupełnie czymś nowym, czego nie doświadczali jeszcze w swoich realizacjach. Pewna część podwykonawców poddawała w wątpliwość prawidłowość sporządzonego projektu budowy takiego obiektu. Pomimo iż pojawiły się wprawdzie programy dofinansowujące budowę obiektów w systemie energooszczędnym i pasywnym, jednak nie są one tak bardzo rozpowszechnione w sektorze MŚP, aby lokalne firmy mogły z nich praktycznie korzystać, co z kolei mogło by stanowić bodziec stymulujący dla tej gałęzi budownictwa. Wskazany powyżej przypadek stanowi o zidentyfikowaniu głównych barier, które są najczęściej wymieniane jako przyczyny słabego stosunkowo rozwoju tej gałęzi budownictwa jakim jest budownictwo pasywne obiektów użyteczności publicznej w Polsce. Pomimo, że rynek materiałów rodzimych wydaje się przygotowany i gotowy do realizacji takich inwestycji, wydaje się, że problemem jest brak kadry inżynierskiej a także brak wykwalifikowanych wykonawców. Warto również zwrócić uwagę na aspekt obaw Zamawiających, którzy w tak skonstruowanym systemie prawnym, jakim jest sektor finansów publicznych, nie potrafią często podjąć decyzji o budowie obiektów użyteczności publicznej w systemie gwarantującym uzyskanie długookresowych korzyści ekonomicznych, środowiskowych i społecznych. Podsumowanie Problemy związane z niską świadomością wszystkich uczestników procesu budowlanego występują w całym procesie inwestycyjnym na wielu jego etapach. Nie sposób jednoznacznie wskazać typowych przyczyn niskiego rozwoju tej gałęzi budownictwa. Wskazane problemy związane z fluktuacją czy brakiem kadry inżynierskiej wymagają pilnej naprawy, co w długim okresie może przyczynić się do zwiększenia ilości budowanych obiektów energooszczędnych i pasywnych a także w konsekwencji do obniżenia ich cen i stania się standardem w budownictwie, które wpłynie na efektywną stymulację sektora budowlanego, opartego na zasobie wiedzy. Zauważana zmiana tempa zmian technologicznych dokonana po wejściu Polski do Unii Europejskiej, to potężny skok do przodu w zupełnie inną i nową rzeczywistość nie tylko gospodarczą ale również technologiczną. Zgodnie z założeniami zasad zrównoważonego rozwoju, wiedząc, że wyczerpują się proste rezerwy rozwoju gospodarki, których podstawą była tania siła robocza, gospodarka kraju, w tym budownictwo, nie będzie się rozwijało szybciej, jeżeli nie stanie się bardziej innowacyjne. A to oznacza, że niezbędne jest wsparcie kapitałowe i przede wszystkim

71 dobra współpraca nauki, przedsiębiorstw i całych branż, przy zdecydowanym wsparciu państwa. Budownictwo, jako specyficzna branża budowlana w sposób znaczący napędza gospodarkę, ale przez to jest narażone na różne kryzysy i zawirowania. Zielone zamówienia publiczne i ekoinnowacje jakimi są budynki energooszczędne i pasywne, ze względu na perspektywę ukierunkowania w stronę zrównoważonego rozwoju mogą wraz z pojawiającymi się innowacjami korzystnie wpływać na rozwój i stabilizację branży. Jak dowodzą oświadczenia innych państw europejskich, zwłaszcza zachodnich, takich jak Niemcy czy Austria oraz krajów skandynawskich, w których potwierdzono wysoki stopień wdrożenia budownictwa energooszczędnego i pasywnego, zwłaszcza dzięki prowadzeniu prac badawczych i wdrożeniowych przez różne instytucje oraz dotacjom państwowym, stanowią dla Polski istotny wzorzec i jedyną drogę do obniżenia kosztów budowy obiektów. Nawiązując do ścieżki doświadczeń zachodnioeuropejskich, rozwiązaniem jest tworzenie własnego zaplecza naukowego, instytucji testujących i wdrażających nowe, rodzime, a więc przez to tańsze i bardziej konkurencyjne implementacje technologiczne i materiałowe. W prostym znaczeniu oznaczało by to stymulację rodzimych rynków w taki sposób, aby samodzielnie zaspokoić lokalne potrzeby wynikające z tej gałęzi budownictwa, czyniąc ten rynek wzorcowym i niezwykle konkurencyjnym. Gdyby dołożyć w tym zakresie zwiększenie potencjału wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych i wykorzystanie recyklingu bądź innej gałęzi ponownego wykorzystania np. odpadów, rynek ten mógłby być istotnym stymulatorem gospodarki o obiegu zamkniętym, pozwalając w konsekwencji osiągnąć cel, jakim jest dążenie do gospodarki opartej na zasobie wiedzy. Nie jest to jednak możliwe do osiągnięcia, kiedy nie uwzględnia się przy inwestycjach całego cyklu życia. Konieczna jest w szczególności współpraca i wymiana doświadczeń naukowców ze środowiskiem praktyków, czyli architektów, konstruktorów, producentów i deweloperów. Konieczne są także niezbędne przedsięwzięcia w celu wykształcenia wykwalifikowanej kadry technicznej i wykonawczej. Firmy z sektora MŚP musza mieć nabyć umiejętności w tym zakresie. Wydaje się, że takie działania winny być podejmowane znacznie wcześniej aniżeli na studiach wyższych. Opisany przykład ekoinnowacyjnych obiektów użyteczności publicznej wybudowanych jako zielone zamówienia publiczne na terenie Małopolski świadczy o istnieniu nie tylko wśród polskiej kadry inżynierskiej, ale również wśród instytucji zamawiających pomysłów i chęci tworzenia nowych rozwiązań, opartym na zasobie wiedzy w gospodarce o obiegu zamkniętym. Tym samym, osiągnięcie celu, jakim jest zrównoważony rozwój, możliwe jest poprzez implikację wdrażania ekoinnowacycjnych rozwiązań w budownictwie, ze szczególnym uwzględnieniem budynków pasywnych i energooszczędnych.

72 Bibliografia: 1. Certyfikat Małopolskiego Centrum Budownictwa Energooszczędnego w Krakowie dla hali sportowej w COS-OPO w Zakopanem. Kraków. Lipiec 2016 r. 2. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 roku w sprawie charakterystyki energetycznej budynków. Dz.U. L 153/21 z , art Dz.U. L 153/18 z , art Dz.U. L 153 z , Załącznik I. 5. Dz. U z 2009, nr 161, poz.1279, ze zm. 6. Fundusz Rozwoju Kultury Fizycznej, Program inwestycji o szczególnym znaczeniu dla sportu, edycja 2017 r., źródło: (dostęp: ) (dostęp: ) (dostęp: ) (dostęp: ). 10. Kosztorys inwestorski budowy hali sportowej wielofunkcyjnej w COS-OPO w Zakopanem z 2014 roku. Zakopane 2014 r. 11. Kurowska A., Promowanie innowacji w zamówieniach publicznych przegląd instrumentów prawnych dyrektywy 2004/18/WE, [Promoting innovation in public procurement - a review of the legal instruments of Directive 2004/18 / EC], Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2011 r. 12. M. Płaziak,,,Domy energooszczędne i pasywne jako nieunikniona przyszłość budownictwa w Polsce, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Kraków 2013 r. 13. Nowicki H., System zamówień publicznych jako regulacja kreująca innowacyjność, [Public procurement system as a regulation creating the innovation], UZP UMCS, Lublin 2011 r., s P. Niedzielski, K. Rychlik,,,Innowacje i Kreatywność, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2006 r., s Specyfikacja inwestycji budowy hali sportowej wielofunkcyjnej w COS-OPO w Zakopanem, źródło COS-OPO w Zakopanem, IX.2016 r. 16. Specyfikacja istotnych warunków zamówienia inwestycji budowy hali sportowej, postępowanie na wyłonienie wykonawcy robót budowlanych, protokół z postępowania z załącznikami, dokumentacja projektowa, charakterystyka energetyczna budynku, dokumentacja z realizacji inwestycji, źródło COS-OPO w Zakopanem, dane udostępnione w drodze informacji publicznej, IX.2016 r. 17. Umowa o wykonanie dokumentacji projektowej hali sportowej w COS-OPO w Zakopanem, źródło COS-OPO w Zakopanem, Listopad 2016 r. 18. Zarządzenie nr 32 Ministra Sportu i Turystyki w Warszawie z dnia 13 grudnia 2010 r. 19. Zarządzenie nr 224 Prezesa Rady Ministrów z dnia roku w sprawie utworzenia przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą Państwowe Przedsiębiorstwo Imprez Sportowych PIS (Biul. Urz. GKKF Nr 10, poz. 72 z późn. zm.) będącego poprzednikiem prawnym COS.

73 Rozdział VII: PROPOZYCJE MIAR RYZYKA STRAT FINANSOWYCH W GOSPODARCE ZUŻYTYM SPRZĘTEM ELEKTRYCZNYM I ELEKTRONICZNYM Agnieszka GENEROWICZ*, Ryszarda IWANEJKO* *Instytut Zaopatrzenia w Wodę i Ochrony Środowiska, Politechniki Krakowskiej, ul. Warszawska 24, Kraków, Streszczenie. Zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny, tzw. elektrozłom lub elektroodpady, to odpady coraz częściej powstające w krajach wysokorozwiniętych. Nieustające dążenie do komfortu, poprawy jakości życia oraz gwałtowny postęp technologiczny, powoduje powstawanie produktów, o coraz krótszym cyklu życia, które stają się właśnie elektrozłomem. Zasady postępowania ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym określa ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym oraz przepisy wykonawcze. Nakłada ona pewne obowiązki (również finansowe) na wprowadzającego sprzęt, czyli przedsiębiorcę, który produkuje i wprowadza sprzęt na rynek (pod własnym oznaczeniem), na system gospodarowania tymi odpadami oraz na Polskę jako kraj członkowski UE. Zasady odnoszą się one również do tych, którzy handlują sprzętem wyprodukowanym przez inny podmiot gospodarczy i wprowadzają go (pod własną marką) do sprzedaży. Ryzyko związane z funkcjonowaniem systemu elektroodpadów można analizować na wielu płaszczyznach. Celem artykułu jest więc podjęcie próby rozpoznania i oszacowania ryzyka strat finansowych wynikających z zaniedbań lub nieprawidłowości działania tego systemu. Słowa kluczowe: odpady elektryczne i elektroniczne, zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny, ZSEE, analiza ryzyka, gospodarka odpadami, elektroodpady, straty finansowe. Wstęp Sposób postępowania z odpadami elektronicznymi reguluje prawo ochrony środowiska, ustawa o odpadach 60, ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym oraz szereg rozporządzeń związanych z tymi ustawami. Przepisy nakładają szereg obowiązków na wytwórców odpadów, na wprowadzających na rynek (producentów, importerów, sprzedawców) oraz na zbierających i przetwarzających powstające odpady elektryczne i elektroniczne. Nieprawidłowości w jego funkcjonowaniu mogą stanowić zagrożenie dla środowiska naturalnego poprzez uwolnienie szkodliwych związków, w wyniku nieprawidłowości w procesach odzysku i recyklingu, ale również ekonomiczne straty związane zarówno ze składowaniem frakcji surowcowych, które mogłyby być wykorzystane jak i karami finansowymi, za nie osiągnięcie poziomów odzysku i recyklingu 6162.Ryzyko związane z funkcjonowaniem systemu elektroodpadów można analizować na wielu płaszczyznach. 60 Ustawa o odpadach z dnia 8 stycznia 2013 (Dz. U ) 61 Generowicz A., Iwanejko R., Wstępna ocena ryzyka zagrożeń środowiska pracy w technologiach gospodarki odpadami komunalnymi, rozdział w monografii pod red. nauk. W. M. Bajdur, pt. Światowy Dzień Bezpieczeństwa i Ochrony Zdrowia w Pracy, Chemiczne zagrożenia środowiskowe i zawodowe. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Sekcja Wydawnictw Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, 2014, pp ,

74 Celem artykułu jest więc podjęcie próby rozpoznania i oszacowania ryzyka strat finansowych wynikających z zaniedbań lub nieprawidłowości działania tego systemu. 1. Zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny w przepisach prawa polskiego i UE Podstawą prawną regulującą gospodarowanie zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym w krajach Unii Europejskiej jest Dyrektywa 2002/96/WE w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz jej nowelizacja 2012/19/UE z dnia 4 lipca 2012 w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (ZSEE - zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny, ang. WEEE - waste electric and electronic equipment), wynikająca z nowelizacji Dyrektywy ramowej odpadowej 2008/98/ UE 63. Wg art. 7 tejże dyrektywy do dnia 31 grudnia 2015 r. stosowany był poziom zbiórki selektywnej wynoszący przeciętnie co najmniej 4 kilogramy ZSEE pochodzącego z gospodarstw domowych na mieszkańca rocznie lub tę samą ilość ZSEE, co średnia masa zebrana w tym państwie członkowskim w ciągu trzech poprzedzających lat, w zależności od tego, która z tych wartości jest większa. Przepisy te były implementowane do naszego prawa polskiego poprzez zapisy ustawy o odpadach z dnia 8 stycznia 2013 (Dz. U z późn. zm.)i kilkukrotnie nowelizowaną ustawę o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym, aktualnie z dnia 23 października 2015 (Dz. U ). Unijne prawodawstwo w sprawach elektroodpadów swoim początkiem sięga roku 2003 roku, kiedy to weszła w życie tzw. Dyrektywa WEEE. Do zakresu elektroodpadów włączono 10 grup urządzeń elektrycznych i elektronicznych wielkogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego (np. lodówki, pralki, mikrofalówki), 2. małogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego (małe AGD), 3. urządzenia IT i telekomunikacyjne, 4. urządzenia konsumenckie (np. TV, radio, kamery), 5. urządzenia oświetleniowe, 6. przyrządy elektryczne i elektroniczne (z wyjątkiem wielkogabarytowych, stacjonarnych przyrządów przemysłowych), 7. zabawki, sprzęt rekreacyjny i sportowy, 8. wyroby medyczne (z wyjątkiem wszelkich wyrobów wszczepianych i skażonych), 9. przyrządy do nadzoru i kontroli, 10. automaty. Według polskich przepisów prawa definicja zużytego sprzętu ściśle związana jest z definicją odpadów i definiuje go jako sprzęt stanowiący odpady w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia14 grudnia 2012 r. o odpadach, łącznie ze wszystkimi częściami składowymi, podzespołami i materiałami eksploatacyjnymi stanowiącymi część sprzętu w momencie pozbywania się go. Natomiast zużyty sprzęt pochodzący z gospodarstw domowych zdefiniowany jest jako zużyty sprzęt pochodzący z gospodarstw domowych oraz zużyty sprzęt pochodzący ze źródeł innych niż gospodarstwa domowe, który ze 62 Generowicz A, Kowalski Z., Kulczycka J., Planning of waste management systems in urban area using multicriteria analysis Journal of Environmental Protection, 2011, Vol.2 No.6,pp Directive 2008/98/EC of the European Parliament and of the Council of 19 November 2008 on waste and repealing certain Directives (Dz.U.UE.L ) 64 (dostęp: ).

75 względu na charakter i ilość jest podobny do zużytego sprzętu pochodzącego z gospodarstw domowych. Za zużyty sprzęt pochodzący z gospodarstw domowych uznaje się odpady powstałe ze sprzętu, który z dużym prawdopodobieństwem był używany zarówno przez gospodarstwa domowe, jak i przez użytkowników innych niż gospodarstwa domowe. Zasady postępowania ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym określa cytowana już ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym oraz przepisy wykonawcze. Nakłada ona pewne obowiązki na wprowadzającego sprzęt, czyli przedsiębiorcę, który sprzęt produkuje i wprowadza na rynek (pod własnym oznaczeniem). Odnoszą się one również do tych, którzy handlują sprzętem wyprodukowanym przez inny podmiot gospodarczy i wprowadzają go (pod własną marką) do sprzedaży. Przepisy te stosuje się również do importerów urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Do obowiązków ich obowiązków należy również: - zarejestrowanie się w rejestrze prowadzonym przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, - zawarcie umowy z organizacją odzysku, - sporządzanie sprawozdań, - prowadzenie punktów odzysku, - ponoszenie odpowiedzialności za zbyt mały poziom odzysku i idące za tym sankcje finansowe. Oprócz tego gminy są zobowiązane do zapewnienia wszystkim mieszkańcom odbioru wszystkich odpadów komunalnych oraz utworzenia funkcjonowania systemu selektywnej zbiórki odpadów, w tym również odpadów elektrycznych i elektronicznych. Przedsiębiorstwa gospodarki odpadami, w których udziały mają gminy, mogące mieć korzyści ze zbiórki lub przetwarzania elektroodpadów również starają się wychodzić naprzeciw posiadaczom niechcianego elektrozłomu oferując bezpłatny odbiór zużytego sprzętu (np. EKOBRYGADA w Krakowie) oraz biorą udział w kształtowaniu świadomości ekologicznej społeczeństwa. (np. akcje sadzonka za baterie ). Istnieje też możliwość wymiany ZSEE na bilety do kina,teatru, karate lub jogę 65. Możliwe jest też dofinansowywanie terapii autyzmu 66, czy inne atrakcyjne bonusy, promujące zachowania proekologiczne. Rozpoznając i analizując ryzyko w gospodarce ZSEE w odniesieniu do wprowadzającego sprzęt można mówić o ryzyku niezebrania wystarczającej ilości ZZSE wynikającej z ilości nowego sprzętu wprowadzonego na rynek. Zgodnie z ustawą (Dz. U ) wprowadzający na rynek sprzęt jest obowiązany do osiągnięcia minimalnych rocznych poziomów zbierania zużytego sprzętu, które wynoszą: - od dnia 1 stycznia 2018 r. do dnia 31 grudnia 2020 r. nie mniej niż 40% średniorocznej masy sprzętu wprowadzonego do obrotu, a w przypadku sprzętu należącego do grupy sprzętu nr 3 (lampy) określonej w załączniku nr 1 do ustawy nie mniej niż 50% średniorocznej masy sprzętu wprowadzonego do obrotu; - od dnia 1 stycznia 2021 r. nie mniej niż 65% średniorocznej masy sprzętu wprowadzonego do obrotu albo 85% masy zużytego sprzętu wytworzonego na terytorium kraju (dostęp: ) (dostęp: ).

76 Dla istniejącego zakładu gospodarki elektroodpadami można mówić o ryzyku ekonomicznym dotyczącym działalności produkcyjnej, handlowej, finansowej. Można tu mówić o ryzyku nieosiągnięcia spodziewanych zysków wobec np.: - stosowania nieefektywnych lub nieprawidłowych procesów odzysku lub recyklingu, - poniesienia nadmiernych kosztów na organizację i prowadzenie zakładu (np. zakup nieodpowiednich lub energochłonnych urządzeń, mało optymalny transport odpadów z punktów gromadzenia do zakładu odzysku), - bariery technologicznej czyli braku odpowiednich instalacji do przetwarzania określonych rodzajów ZZSE, - braku możliwości zbytu odzyskanych surowców, z uwagi na słabe warunki rynkowe, - braku wystarczającej ilości elektroodpadów, odebranych od mieszkańców z powodu słabej edukacji lub słabej organizacji systemu zbiórki, - zniszczenia elektroodpadów lub odzyskanych surowców wskutek niewłaściwego ich przechowywania lub przetwarzania (brak gospodarności), - silnej globalnej i lokalnej konkurencji na rynku elektroodpadów, - działania szarej strefy, czyli nielegalnego gospodarowania odpadami 67 (bez wymaganych decyzji i bez spełnienia podstawowych wymogów ochrony środowiska) oraz działania prowadzone z naruszeniem prawa w legalnie działających podmiotach, - niewystarczającego stopnia finansowania organizacji odzysku (choć rocznie producenci i importerzy przekazują mln zł, to potrzeby są dwukrotnie wyższe) 68, - kar lub restrykcji będących konsekwencją nieprzestrzegania ustaw krajowych. W odniesieniu do zagadnienia ryzyka państwa można mówić o możliwości poniesienia: - kar lub restrykcji będących konsekwencją nieprzestrzegania Dyrektyw UE, - utracenia szansy na tanie pozyskanie surowców wobec konieczności ich wydobycia lub importu z zagranicy, - konkurencji firm zagranicznych działających na terenie kraju lub poza nim, umiejętnie pozyskujących cenne frakcje surowcowe z elektroodpadów. Podane powyżej przykłady wskazują, że poszczególne ryzyka nie są niezależne. Równocześnie każde z nich można traktować jako ryzyko dynamiczne, którego zmienność w czasie jest związana ze zmianami ekonomicznymi, technologicznymi, upodobaniami użytkowników, poziomem konsumpcyjności, dynamiką rynku odpadów, zamożnością mieszkańców i stylem ich życia, edukacją ekologiczną lub jej brakiem i z wieloma innymi czynnikami. W dalszej części artykułu, przedstawiono aplikacje różnych metod wykorzystywanych przy badaniu ryzyka. Przykłady dobrano tak, by przedstawić przydatność oraz szeroki zakres stosowalności tych metod (dostęp: ) (dostęp: ). 69 Iwanejko R., O praktycznym stosowaniu jakościowych metod szacowania ryzyka w systemach zaopatrzenia w wodę, Czasopismo Techniczne PK x.8-ś, 2005, 70 Iwanejko R., Generowicz A., Klasyfikacja przyczyn pożarów i ocena ryzyka ich występowania w obiektach gospodarki odpadami komunalnymi w aspekcie start ekonomicznych, ekologicznych i społecznych, Czasopismo Inżynierii Lądowej, Środowiska i Architektury, 32 (62) /1, 2015, pp , ISSN , 71 Iwanejko R., Lubowiecka T., Ryzyko w gospodarce wodno-ściekowej współczesnego zakładu przemysłowego,

77 2. Ryzyko finansowe 2.1. Możliwości systemowe i opłacalność recyklingu Polacy kupują 2,3 mln telewizorów rocznie, mln telefonów komórkowych, 3,5 mln pralek i innego dużego sprzętu AGD. Gdyby zużyte stare sprzęty tego typu były prawidłowo zagospodarowane, to odzyskane z nich surowce mogłyby być powtórnie wykorzystane (np. do wykonanie elementów czajnika czy nawet elementów instrumentów muzycznych). Najczęściej odzyskiwanymi metalami są żelazo, aluminium i miedź. Odzysk jest korzystny, gdyż pozwala na oszczędność energii, zasobów naturalnych oraz osiąganie zysków. Przykładowo do wyprodukowania aluminium w procesie recyklingu potrzeba zaledwie 10% energii, którą pochłonęłoby wydobycie tego metalu z naturalnych złóż, a do uzyskania w recyklingu miedzi potrzeba 20% energii, którą należałoby zużyć do produkcji miedzi ze złóż naturalnych. Ponadto miedź podobnie jak aluminium, jest poddawana recyklingowi bez jakiejkolwiek straty jakości. Szacuje się, że w latach recykling dostarczał około 35% zużywanej miedzi, a przewiduje się, że w ciągu następnych lat udział recyklingu w ogólnej produkcji miedzi będzie rósł. W Polsce najnowocześniejszym zakładem przetwarzania ZSEE jest, wchodząca w skład grupy kapitałowej Elemental Holding SA, spółka Terra Recykling 73. W roku 2014 grupa pozyskała ponad 120 tys. ton metali nieżelaznych i odpadów elektronicznych, z czego osiągnęła wysoki zysk. Poniżej podano wybrane informacje o możliwych wielkościach odzysku surowców 74,75,76 : - przeciętny skład obwodu drukowanego 77 to około 40 % metali, 30 % włókien szklanych i tworzyw sztucznych i 30 % żywic. Wśród metali to wagowo: miedź %, glin 1,3 4,8 %, ołów 1 4,2 %, cynk 0,2 2,2 %, nikiel 0,3 2,4 % żelazo 1,2 8 %, cyna 1 5,3 %, antymon 0,06 0,4 % oraz złoto ppm, platyna 4,6 30 ppm, srebro ppm, pallad ppm. Wg danych pochodzących od przedsiębiorców przetwarzających elektrozłom 78 rocznie przetwarzana ilość ton płytek drukowanych daje do 200 kg miedzi, do 50 kg cyny i ołowiu i niewielkie ilości złota, srebra i platyny, - ze zużytego komputera i monitora o wadze 27 kg można odzyskać 79 :6,8 kg szkła; 6,2 kg tworzywa sztucznego; ok. 5,6 kg stali, ok. 3,8 kg aluminium; ok. 1,9 kg miedzi; 1,7 kg ołowiu, Ryzyko. Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie. TNOiK, Bydgoszcz, Iwanejko R., Lubowiecka T., Woźniakiewicz T., Wielowarstwowa ocena ryzyka odbiorców wody w przypadku awarii oczyszczalni ścieków. Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN, vol.32, Lublin (dostęp: ). 74 Iwaszczuk N., Jarzecka A., Jarosiński A., Selected Problems of Processing and Risks Connected with Recycling of Waste Electric and Electronic Equipment, Journal of the Polish Mineral Engineering Society, lipiec- grudzień Lebida B., Ryzyko działalności małych i średnich przedsiębiorstw zajmujących się recyklingiem zużytego sprzętu elektrycznego I elektronicznego w Polsce, Zeszyty Naukowe IGSMiE, PAN 89/ 2015, pp Hausner J. (red.), Polityka surowcowa Polski, Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej, Kraków (dostęp: ). 77 Woynarowska A., Żukowski W., Termiczne przekształcanie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, Czasopismo techniczne Chemia 108, z. 2-Ch,, 2011, pp (dostęp: ) (dostęp: ).

78 - ziphone'a 4, w wersji 16 GB, można odzyskać metale szlachetne o wartości 178 dolarów 80. Z odpadów w postaci jednego miliona telefonów komórkowych można odzyskać: 34 kg złota,350 kg srebra,15 kg palladu, ok. 16 ton miedzi, - z jednej lodówki można odzyskać (szacunkowo): kg stali, 4-8 kg - aluminium i miedzi, 0,3-0,7 kg freonu, 5-9 kg - tworzyw sztucznych, 0,5-3 kg - oleju mineralnego i kg stali i miedzi pochodzących z agregatu. Wg innego źródła 81 ze zużytej dużej lodówki można odzyskać około 1,5 kg aluminium i miedzi, 18,5 kg stali, 10 kg stali i miedzi z agregatu i 8,5 kg tworzyw sztucznych. Zawiera ona także około 10 kg pianki poliuretanowej, 1,35 kg szkła, 0,1 kg kabli i kilka gramów żarówek. Jest w niej również co najmniej 350 g oleju mineralnego i g freonu lub innych gazów chłodniczych Ryzyko dla państwa wynikające z nieprawidłowości gospodarowania ZSEE Ryzyko państwa wiąże się z nieprawidłowo prowadzonymi procesami zbiórki, odzysku i recyklingu zużytego sprzętu elektrycznego lub elektronicznego globalnie tj. w skali całego kraju. Dla państwa członkowskiego UE najważniejsze jest ryzyko niespełnienia wymogu Dyrektywy 2012/19/UE z dnia 4 lipca 2012 w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (WEEE, ZSEE). Nieosiągnięcie wymaganego poziomu zbiórki 4 kg elektrodpadów rocznie na jednego mieszkańca grozi sankcjami i nałożeniem kar finansowych dla krajów członkowskich UE. Ryzyko państwa można szacować jako : - prawdopodobieństwo nieosiągnięcia wymaganego poziomu zbiórki elektroodpadów R1=P{Zb<ZbW}, gdzie Zb uzyskany roczny poziom zebranych elektrodpadów w przeliczeniu na 1 mieszkańca, ZbW wymagany poziom zbiórki równy 4 kg/mk rok, - prawdopodobieństwa nieosiągnięcia wymaganych poziomów odzysku oraz przygotowania do ponownego użycia i recyklingu zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (zgodnie z zapisami dyrektywy 2012/19/UE) R2=P{Od<OdW}oraz R3=P{Rc<RcW}, gdzie Od, Rc odpowiednio osiągnięty poziom odzysku i poziom recyklingu zużytego sprzętu, OdW, RcW odpowiednio wymagany poziom odzysku i wymagany poziom recyklingu zużytego sprzętu. Ryzyko zdefiniowane jako prawdopodobieństwo nieosiągnięcia w przyszłości przez wyniki badanego zjawiska jakiegoś określonego, wymaganego poziomu, w zależności od sytuacji można szacować na kilka sposobów. Jeśli mechanizm rozwoju sytuacji się nie zmienia i jeśli nie obserwuje się trendu rozwojowego, to szukane ryzyko najprościej można wyznaczyć jako prawdopodobieństwo klasyczne tj. stosunek liczby przypadków (tu: lat) nie spełniających zadanego kryterium do liczby wszystkich przypadków (lat). Można też dokonać prognozy krótkoterminowej z wykorzystaniem tzw. modeli adaptacyjnych (np. metoda wygładzania wykładniczego Browna oraz metoda trendu pełzającego zwana też metodą regresji lokalnej). Modele te mają zdolności dostosowawcze w przypadku braku lub nieregularnych zmian trendu i znacznych wahań przypadkowych. Ze względu na ich elastyczność są one szczególnie polecane do sporządzania prognoz krótkoterminowych i średnioterminowych 82. W sytuacji gdy widoczny jest trend rozwojowy, można dokonać krótkoterminowej prognozy (punktowej, przedziałowej) 80 (dostęp: ) (dostęp: ). 82 Aczel A. Statystka w zarządzaniu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000

79 z wykorzystaniem klasycznych modeli trendu, w których prognoza polega na ekstrapolacji wyznaczonej linii trendu (np. trendu liniowego) Inną możliwością jest wykorzystanie modeli nieklasycznych np. metody bootstrapowej. Po dokonaniu prognozy, wyznaczeniu błędu prognozy, przedziału prognozy względnie przedziału ufności, szukane ryzyko można wyznaczyć jako prawdopodobieństwo geometryczne tj. stosunek długości tej części przedziału prognozy, w której nie jest spełnione odpowiednie kryterium do długości całego przedziału prognozy. W dalszej części, z uwagi na obszerność tematu, informacje zostały podane jedynie skrótowo, a szersze omówienie zagadnienia jest przewidziane w oddzielnym artykule Do zbadania pierwszego z w/w ryzyk wykorzystano informacje zawarte w sprawozdaniach GIOŚ 88.W przeliczeniu na jednego mieszkańca Polski zebrano 4,15 kg zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w roku 2014, podczas gdy w poprzednich latach poziomy te wynosiły odpowiednio: w roku ,25 kg, w roku ,34 kg, w roku ,55 kg, w roku ,8 kg, w roku ,7 kg, w roku ,48 kg, w ,71 kg, a w roku ,13 kg. Jak widać (rys.1), do roku 2011 poziom zbiórki był raczej niski, lecz należy mieć na uwadze że ta restrykcyjna dyrektywa obowiązuje dopiero od roku 2012, a wcześniejsze zapisy prawnie wprowadzały żadnych sankcji w przypadku braku organizacji lub funkcjonowania systemu gospodarki ZSEE. W latach zebrano wystarczającą ilość elektrozłomu. Jednak w ostatnich latach obserwuje się trend malejący wielkości zbiórki. Mógł on wynikać z faktu kryzysu, który dotknął wszystkie kraje UE i zapewne wpłynął na zmniejszenie liczby kupowanych nowych sprzętów elektrycznych i elektronicznych jak również z pewnego nasycenia zaspokojenia potrzeb tych odbiorców, którzy dokonali zakupów do roku ,90,91,92, Iwanejko R., Bajer R., Teoretyczne podstawy i prognozowania uszkadzalności sieci wodociągowej; Czasopismo Techniczne 2-Ś/ Zeliaś A., Teoria prognozy. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, Rak J., Podstawy bezpieczeństwa systemów zaopatrzenia w wodę. Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN, vol.28, Lublin Rak J., Metoda trójwarstwowa matrycy ryzyka dla bezpieczeństwa systemu zaopatrzenia w wodę, Ekotechnika 2 30/ 2008, Rak J., Zarządzanie ryzykiem w systemie zaopatrzenia w wodę. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej. Rzeszów (dostęp: ). 89 PN-N-18002: 2000: System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne oceny ryzyka zawodowego; 90 PN-EN ISO :2008 Bezpieczeństwo maszyn. Ocena ryzyka Część 1; Zasady (zastępuje PN-EN 1050:1999) 91 PN-IEC , Zarządzanie niezawodnością. Przewodnik zastosowań. Analiza ryzyka w systemach technicznych 92 PN-EN 61025:2007 Analiza drzewa niezdatności - wersja angielska 93 PN-EN 1050:1999, Maszyny. Bezpieczeństwo. Zasady oceny ryzyka.

80 Rysunek 1. Osiągnięte poziomy zbiórki Zb elektroodpadów w Polsce w przeliczeniu na mieszkańca w latach Źródło: opracowanie własne Fakt pojawienia się tendencji spadkowej uzasadnia konieczność przeprowadzenia analizy ryzyka nieosiągnięcia wymaganego poziomu zbiórki Zb. Dlatego dokonano prognozy osiągania poziomów zbiórki elektroodpadów. Ponieważ dysponowano bazą danych jedynie do roku 2014, więc krótkoterminowe prognozy dotyczą roku Prognozy przeprowadzono z wykorzystaniem dwóch rodzajów modeli klasycznego modelu trendu i modeli adaptacyjnych W pracy zastosowano: - model regresji liniowej z wykorzystaniem funkcji REGLINW w Excel-u dla ostatnich trzech lat wykazujących trend spadkowy wielkości Zb; przy wartości kwadratu współczynnika korelacji r 2 =0,9991 uzyskano prognozy Zb(2015)=4,06 [kg/os rok] oraz Zb(2016)=3,96 [kg/os rok]; 94 Aczel A. Statystka w zarządzaniu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Zeliaś A., Teoria prognozy. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, Iwanejko R., Bajer R., Teoretyczne podstawy i prognozowania uszkadzalności sieci wodociągowej; Czasopismo Techniczne 2-Ś/ Markowski A.S., Borysiewicz M., Zastosowanie analizy warstw zabezpieczeń do oceny ryzyka dla rurociągów. Warsztaty Zarządzanie zagrożeniami dla zdrowia i środowiska. Centrum Doskonalenia MANHAZ, Instytut Energii Atomowej Świerk, 2003, strona (dostęp: ). 98 Masahiro Oguchi, Hirofumi Sakanakura, Atsushi Terazono, Toxic metals in WEEE: Characterization and substance flow analysis in waste treatment processes, Science of the total environment, 2013, , Neri M., Fucic A., Knudsen L.E., Lando C., Merlo F., Bonassi S., 2003, Micronuclei frequency inchildren exposed to environmental mutagens: a review, Mutation Research 544, s

81 - model wygładzania wykładniczego Browna i uzyskano prognozę Zb(2015)=4,15 [kg/mk rok]; - model trendu pełzającego i uzyskano prognozę Zb (2015)=4,15 [kg/os rok]. Jak widać prognozy krótkoterminowe (dla roku 2015), wskazują, że w najbliższej przyszłości zdarzenie nieosiągnięcia wymaganego poziomu zbiórki Zb nie powinno się zrealizować. Należy jednak podkreślić, że wyniki prognoz są tym bardziej wiarygodne, im dłuższy jest okres bazowy, im krótszy okres prognozowania i im mniejsze są zmiany mechanizmów wpływających na dany proces. Jeśli nie ma wystarczająco licznej bazy danych, to prognozy można dokonywać, mając jednakże świadomość, że błąd może być znaczny. Powszechnie uważa się, że błędne prognozy są lepsze niż ich zupełny brak, gdyż zawsze można na bieżąco weryfikować dane i działania. W analizowanej sytuacji, można spodziewać się, że wychodzenie z kryzysu nie odbędzie się w szybki skokowy sposób, więc można przyjąć że ten końcowy malejący tren utrzymywałby się nadal i dlatego, przy bardzo wysokiej wartości kwadratu współczynniku korelacji r 2, dokonano regresyjnej prognozy dla roku Uzyskany wynik świadczyłby o realnej możliwości nieosiągnięcia wymaganego poziomu zbiórki Zb w roku 2016, jednak ten typ regresji powinien zostać zweryfikowany po opublikowaniu przez GIOŚ raportu za rok 2015, co oznacza że przy dodatkowej informacji (większa liczba danych) powinna zostać zweryfikowana hipoteza o istotności współczynnika regresji 32.Dla uzyskanych powyżej prognoz najmniejszy błąd typu ex post uzyskano dla modelu trendu pełzającego (przy pominięciu lat początkowych błąd nie przekraczał 3%). Jeśli taki sam błąd przyjąć dla prognozy dla roku 2015, to ryzyko nieosiągnięcia prognozy wymaganego poziomu zbiórki byłoby praktycznie zerowe. Jeśliby przyjąć, że dla roku 2015 błąd prognozy wyniósłby 5%, to ryzyko wyniosłoby R1 0,134. Przeprowadzona powyżej prognoza dla roku 2015 może się wydawać bezzasadna, gdyż w 2016 roku już powinna byćz nana rzeczywista wartość wielkości jednostkowej zbiórki elektroodpadów. Wobec braku informacji o tych wartościach, prognozy mogą być użyteczne do przeprowadzania wstępnych analiz jedynie do momentu, aż rzeczywiste dane zostaną opublikowane. Ponadto okres, dla którego mechanizm działania był taki sam (zagrożenie sankcjami) jest bardzo krótki. Jednak tutaj ważniejsze wydaje się wskazanie metod prognozowania przyszłości i szacowania ryzyka, które mogłyby być stosowane w późniejszym okresie tj. dla liczniejszej bazy danych. Metody te mogą być również wykorzystane do badania ryzyka finansowego pojedynczego przedsiębiorstwa/ zakładu przeróbki ZSEE. Kolejne ryzyko wiąże się z nieosiągnięciem wymaganych poziomów odzysku i recyklingu dla różnych grup wprowadzonego sprzętu. Zgodnie z art. 21 ustawy o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U ) w każdym roku należy osiągnąć następujące, poziomy odzysku oraz przygotowania do ponownego użycia i recyklingu zużytego sprzętu: 1. dla zużytego sprzętu powstałego ze sprzętu należącego do grup sprzętu nr 1 i 4 (wg załącznika do ustawy): a) odzysku 85% masy zużytego sprzętu oraz b) przygotowania do ponownego użycia i recyklingu 80% masy zużytego sprzętu; 2. dla zużytego sprzętu powstałego ze sprzętu należącego do grupy sprzętu nr 2 (wg załącznika do ustawy): a) odzysku 80% masy zużytego sprzętu oraz

82 b) przygotowania do ponownego użycia i recyklingu 70% masy zużytego sprzętu; 3. dla zużytego sprzętu powstałego ze sprzętu należącego do grup sprzętu nr 5 i 6 (wg załącznika do ustawy): a) odzysku 75% masy zużytego sprzętu oraz b) przygotowania do ponownego użycia i recyklingu 55% masy zużytego sprzętu; 4. dla zużytego sprzętu powstałego ze sprzętu należącego do grupy sprzętu nr 3 (wg załącznika do ustawy), recyklingu w wysokości 80% masy tego zużytego sprzętu. W pracy analizie poddano jedynie grupę nr 4 (sprzęt audiowizualny). Wielkości osiągniętego poziomu odzysku z zebranego sprzętu (Od) oraz poziomu recyklingu zebranego sprzętu (Rc) w latach ulegały wahaniom (rys. 2). Zaobserwowany w latach 2011 i 2012 wzrost odzysku i recyklingu mógł wynikać zarówno z odbywających się w Polsce rozgrywek EURO 2012 jak i zmiany systemu nadawania i przejścia z sygnału analogowego na cyfrowy, co dla odbiorców posiadających stare odbiorniki telewizyjne oznaczało konieczność zakupu nowego sprzętu i pozbycie się zużytego sprzętu lub dokupienie dekodera. Rysunek 2. Uzyskane poziomy odzysku (Od) i recyklingu (Rc) dla zebranego sprzętu elektrycznego wraz w ich poziomami wymaganymi (OdW) oraz (RcW) Źródło: opracowanie własne To ryzyko, podobnie jak poprzednie, przy zmianie mechanizmów rządzących rynkiem, też należy traktować jako dynamiczne, co oznacza, że można przeprowadzić analogiczną prognozę jak powyżej. Stosując modele adaptacyjne dla roku 2015 uzyskano wartości odzysku i recyklingu równe Od(2015)=86,11% oraz Rc(2015)=85,13%. Uzyskane wyniki wskazują, że poziomy odzysku i recyklingu w 2015 roku powinny być zadowalające. Bazując na tych samych danych można też, wyznaczyć krzywe nieosiągnięcia zadanych wartości poziomów OdW i RcW w całym okresie czasu Stosując metodę bezpośredniego szacowania ryzyka dla 4-tej grupy ZSEE (rys.3) uzyskano że ryzyko nieosiągnięcia wymaganego poziomu odzysku OdW=85% wynosi ok. 40%, a ryzyko nieosiągnięcia wymaganego poziomu recyklingu RcW=80% jest praktycznie zerowe (rys.3).

83 Rysunek 3. Ryzyko nieosiągnięcia wymaganego poziomu odzysku Ow oraz wymaganego poziomu recyklingu Rw Źródło: opracowanie własne 2.3. Ryzyko strat finansowych zakładu przetwarzania elektroodpadów Ryzyko zakładu odzysku i/lub recyklingu ZSEE wiąże się z nieprawidłowo prowadzonymi procesami odzysku i recyklingu zużytego sprzętu elektrycznego lub elektronicznego lokalnie, jedynie w skali tego zakładu. Można więc mówić o ryzyku strat finansowych poniesionych w wyniku nieprawidłowej gospodarki zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym Wielkośćzysków i strat finansowych jednego zakładu odzysku / recyklingu można prognozować analogicznie jak poziomy zbiórki elektroodpadów w skali państwa. Jednakw tym przypadku oczekiwany poziom zysków dla każdego roku może być inny, gdyż może być przyjmowany na podstawie zysków osiągniętych w roku poprzedzającym z uwzględnieniem nakładów(np. na nowy sprzęt do demontażu lub recyklingu), dodatkowekoszty, czy opłacalnościprowadzonych procesów lub kosztów dostosowania technicznego zakładów przetwarzających zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny.należy mieć tu na uwadze, że produkowane dawniej i produkowane obecnie sprzęty i urządzenia, które kiedyś zamienią się w elektoodpady, bardzo się różnią poziomem rozwiązań technologicznych. Produkowane dawniej były prostsze, posiadały mniej wyrafinowanej elektroniki, rzadziej się psuły, można je było naprawiać, a przy niższym poziomie zamożności społeczeństwa służyły ludziom dłużej. Produkowane były w czasach, gdy surowce były tańsze, co sprawiało, że w każdym sprzęcie tych surowców było więcej, co umożliwiało łatwiejszy i bardziej opłacalny odzysk. Urządzenia produkowane współcześnie, choć posiadają wiele przydatnych, nowych możliwości, to ich żywot jest znacznie krótszy, co oznacza że elektroodpadów może być coraz więcej. Jednak jest w nich o wiele mniej substancji do odzysku (np. grubość Cu w płytkach drukowanych jest minimalna), co z kolei oznacza, że do odzysku tej samej ilości surowca konieczne staje się stosowanie coraz bardziej efektywnych i złożonych procesów odzysku oraz posiadanie większej ilości elektrozłomu. Dlatego też, obecnie można mówić o pewnej barierze

84 technicznej w procesach odzysku i recyklingu. Praktyczny sposób szacowania ryzyka najlepiej prześledzić na prostym przykładzie.zyski uzyskane i zakładane jednego z zakładów zestawiono w tabeli 1, a graficznie przedstawiono na rys.4. Tabela 1. Zestawienie zysków uzyskanego (ZU) i oczekiwanego (ZO) do analizy ryzyka zakładu przetwarzania odpadów elektrycznych i elektronicznych w latach rok zysk uzyskany zysk oczekiwany wielkość zysku ZU [zł/] ZO [zł] nieosiągniętego ZN[zł] Źródło: opracowanie własne [zł] zysk uzyskany zysk oczekiwany Rysunek 4. Zyski uzyskany i oczekiwany przyjęte do analizy ryzyka zakładu przetwarzania odpadów elektrycznych i elektronicznych w latach Źródło: opracowanie własne Na podstawie danych (tab. 1) można wyznaczyć kilka ryzyk. Są to: - ryzyko będąceprawdopodobieństwem nieosiągnięcia oczekiwanego zysku (prawdopodobieństwo klasyczne) równe R4=P{ZU<ZO}=Ln/Lc,gdzie Ln- liczba lat, w których nie osiągnięto zysku oczekiwanego, Lc liczba wszystkich lat; uzyskano wynik R4=2/8=0,25

85 - ryzyko będące średnią wielkością nieosiągniętego zysku(zn) równe R5=EN(ZN); uzyskano wynik R5=( )/2=29 979,5 [zł] - ryzyko będące maksymalną wielkością nieosiągniętego zyskurówne R6=max{ZN1, ZN2}; uzyskano wynik R6= [zł]. Uzyskane tu wielkości ryzyk powinny zostać poddane indywidualnej ocenie przez decydentów danego zakładu. Wprawdzie ryzyko R4 jest duże, lecz dla zakładu o średniej lub dobrej kondycji finansowej, pozostałe ryzyka R5 i R6 mogą być akceptowalne. Przykładowo R5 oznaczałoby nieosiągnięcie zaplanowanego zysku w wysokości ok. 2,5 tys. zł miesięcznie. Jak widać, żadne z wyznaczonych powyżej ryzyk oceniane pojedynczo nie wystarcza do przeprowadzenia pełnej analizy i do podjęcia ważnych decyzji. Dlatego zaleca się analizę wszystkich ryzyk łącznie, co pozwoli na skuteczniejsze prowadzenie działań w zakresie odzysku i recyklingu na poziomie jednego przedsiębiorstwa, ale możliwe jest też uwzględnienie całego systemu, grupy przedsiębiorstw lub gminy. Podsumowanie i wnioski - Żadna instalacja techniczna, czy obiekt technologiczny nie są wolne od ryzyka, rozumianego się jako możliwość zajścia tzw. zdarzenia szkodliwego (niebezpiecznego, niepożądanego) powodującego wystąpienie strat (np. finansowych), szkód (np. zdrowotnych, środowiskowych) czy innych negatywnych skutków. Aby ograniczyć szansę realizacji szkodliwych scenariuszy lub zapewnić minimalizację strat konieczne jest zarządzanie ryzykiem. - Ryzyko związane z gospodarką elektroodpadami można rozumieć bardzo szeroko i odnosić zarówno do grup zajmujących się produkcją, użytkowaniem lub odzyskiem, recyklingiem i przetwarzaniem zużytego sprzętu elektrycznego lub elektronicznego; ale również można odnosić je do płaszczyzn funkcjonowania systemów użytkowania lub zbiorki i przetwarzania omawianych odpadów w aspektach: ekonomicznym, ekologicznym czy społecznym, - Zarządzanie ryzykiem związanym z elektroodpadami powinno mieć charakter ekonomiczno społeczny i uwzględniać zasady zrównoważonego rozwoju w różnych obszarach np. w sektorze gospodarki surowcowej, w odniesieniu do środowiska, oddziaływania na nie, jak również korzyści wynikające z prawidłowej gospodarki odpadami, - W artykule przedstawiono próbę oszacowania ryzyka, na płaszczyźnie ekonomicznej; w tym celu zaproponowano kilka miar ryzyka strat finansowych wynikających z zaniedbań lub nieprawidłowości działania tego systemu oraz metody szacowania tych miar, - Stosowanie przedstawionych metod wyznaczania ryzyka finansowego będzie bardziej uzasadnione dla liczniejszej bazy danych (tj. dla dłuższego okresu obowiązywania dyrektywy), lecz jednym z celów artykułu było właśnie wskazanie metod, które mogłyby być rozwijane i stosowane w przyszłości; - Problematyka ryzyka wynikającego z nieprawidłowego obchodzenia się z elektrozłomem jest nowa i wymaga rozpoznania oraz wskazania odpowiedniej metodyki postepowania.

86 Literatura 1. Aczel A. (2000), Statystka w zarządzaniu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 2. Directive 2008/98/EC of the European Parliament and of the Council of 19 November 2008 on waste and repealing certain Directives (Dz.U.UE.L ) 3. Generowicz A., Iwanejko R. (2014), Wstępna ocena ryzyka zagrożeń środowiska pracy w technologiach gospodarki odpadami komunalnymi, rozdział w monografii pod red. nauk. W. M. Bajdur, pt. Światowy Dzień Bezpieczeństwa i Ochrony Zdrowia w Pracy, Chemiczne zagrożenia środowiskowe i zawodowe. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Sekcja Wydawnictw Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, pp , ISBN Generowicz A, Kowalski Z., Kulczycka J. (2011), Planning of waste management systems in urban area using multi-criteria analysis Journal of Environmental Protection, Vol.2 No.6,PP ; Published Online August 2011, DOI: /jep , (dostęp: ). 5. Hausner J. (red., 2015), Polityka surowcowa Polski, Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej, Kraków, (dostęp: ). 6. Podstawowe informacje. Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. z dn poz ), (dostęp: ) 7. Konkel M. (2015), Więcej zysku z odzysku, (dostęp: ) 8. Fundacja SYNAPSIS (2014), Wymień elektroodpady na terapię, (dostęp: ) 9. GIOŚ (2015), Raport o funkcjonowaniu systemy gospodarki zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym w 2014roku, Warszawa, (dostęp: ) 10. Molga T. (2014), Wyrzucasz telewizor, telefon, a oni zaczynają biznes. Polski patent na 70 mln zł z recyklingu elektrozłomu, (dostęp: ), 11. Terra Recykling, O firmie, (dostęp: ) 12. ZSH, (dostęp: ) 13. Iwanejko R. (2005), O praktycznym stosowaniu jakościowych metod szacowania ryzyka w systemach zaopatrzenia w wodę, Czasopismo Techniczne PK x.8-ś, 14. Iwanejko R., Bajer R. (2012), Teoretyczne podstawy i prognozowania uszkadzalności sieci wodociągowej; Czasopismo Techniczne 2-Ś/ Iwanejko R., Generowicz A. (2015), Klasyfikacja przyczyn pożarów i ocena ryzyka ich występowania w obiektach gospodarki odpadami komunalnymi w aspekcie start ekonomicznych, ekologicznych i społecznych, Czasopismo Inżynierii Lądowej, Środowiska i Architektury, 32 (62) /1, ss , ISSN , 16. Iwanejko R., Lubowiecka T. (2002), Ryzyko w gospodarce wodno-ściekowej współczesnego zakładu przemysłowego, Ryzyko. Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie. TNOiK, Bydgoszcz. 17. Iwanejko R., Lubowiecka T., Woźniakiewicz T. (2005), Wielowarstwowa ocena ryzyka odbiorców wody w przypadku awarii oczyszczalni ścieków. Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN, vol.32, Lublin. 18. Iwaszczuk N., Jarzecka A., Jarosiński A. (2016), Selected Problems of Processing and Risks Connected with Recycling of Waste Electric and Electronic Equipment, Journal of the Polish Mineral Engineering Society, 19. Lebida B. (2015), Ryzyko działalności małych i średnich przedsiębiorstw zajmujących się recyklingiem zużytego sprzętu elektrycznego I elektronicznego w Polsce, Zeszyty Naukowe IGSMiE, PAN 89/2015, pp , 20. Markowski A.S., Borysiewicz M. (2003), Zastosowanie analizy warstw zabezpieczeń do oceny ryzyka dla rurociągów. Warsztaty Zarządzanie zagrożeniami dla zdrowia i środowiska. Centrum Doskonalenia MANHAZ, Instytut Energii Atomowej Świerk, (dostęp: ).

87 21. Oguchi M., Sakanakura H., Terazono A. (2013), Toxic metals in WEEE: Characterization and substance flow analysis in waste treatment processes, Science of the total environment, , Neri M., Fucic A., Knudsen L.E., Lando C., Merlo F., Bonassi S. (2003), Micronuclei frequency inchildren exposed to environmental mutagens: a review, Mutation Research 544, s PN-N-18002: 2000: System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne oceny ryzyka zawodowego; 24. PN-EN ISO :2008: Bezpieczeństwo maszyn. Ocena ryzyka Część 1; Zasady (zastępuje PN- EN 1050:1999) 25. PN-IEC : Zarządzanie niezawodnością. Przewodnik zastosowań. Analiza ryzyka w systemach technicznych 26. PN-EN 61025:2007: Analiza drzewa niezdatności - wersja angielska 27. PN-EN 1050:1999: Maszyny. Bezpieczeństwo. Zasady oceny ryzyka. 28. Rak J. (2005), Podstawy bezpieczeństwa systemów zaopatrzenia w wodę. Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN, vol.28, Lublin. 29. Rak J. (2008), Metoda trójwarstwowa matrycy ryzyka dla bezpieczeństwa systemu zaopatrzenia w wodę, Ekotechnika 2 30/2008, Rak J. (2009), Zarządzanie ryzykiem w systemie zaopatrzenia w wodę. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej. Rzeszów 31. Ustawa o odpadach z dnia 8 stycznia 2013 (Dz. U ) 32. Woynarowska A., Żukowski W. (2011), Termiczne przekształcanie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, Czasopismo techniczne Chemia 108, z. 2-Ch, ss Zeliaś A. (1979), Teoria prognozy. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

88 Rozdział VIII: GOSPODARCZE I ŚRODOWISKOWE ZNACZENIE PROCESU ODZYSKU I RECYKLINGU ALUMINIUM NA PRZYKŁADZIE PRZEDSIĘBIORSTWA DZIAŁAJĄCEGO W BRANŻY ZŁOMOWEJ Justyna MUWEIS* *AGH, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie, Wydział Zarządzania, Katedra Zarządzania w Energetyce Streszczenie: W pracy przedstawiono problematykę wykorzystania surowca wtórnego aluminium. Przeanalizowano problemy jakie wiążą się z jego odzyskiem i recyklingiem oraz wymagania prawno-administracyjne dotyczące postępowania z odpadami tego typu. Zwrócono też uwagę na innowacyjne metody umożliwiające odzysk aluminium z wielomateriałowych odpadów opakowaniowych. Jako przykładowe technologie przedstawiono Metodę Chemiczną KAMITEC oraz RECLEN Renewable Clean Energy. W artykule posłużono się przykładem przedsiębiorstwa działającego w branży złomowej. Słowa kluczowe: gospodarka cyrkulacyjna, odpady, aluminium, odzysk, recykling. Wstęp Ze względu na swoje właściwości aluminium jest materiałem o szerokim zastosowaniu w różnych gałęziach przemysłu. Pozyskiwanie tego surowca z rudy boksytów będącej zasobem nieodnawialnym, jest środowiskowo i ekonomicznie niekorzystne w porównaniu z jego wtórnym wykorzystaniem. Korzyści z odzysku i recyklingu aluminium jest wiele, tym bardziej, że możliwe jest wielokrotne wykorzystywanie tego surowca wtórnego. Obecnie widocznych jest wiele zmian w wymogach dotyczących racjonalnego postępowania z odpadami, co wynika z założeń i postulatów modelu gospodarki cyrkulacyjnej. W Polsce pojawia się wiele wyzwań w gospodarowaniu odpadami dotyczą one przede wszystkim osiągania nowych, wyższych poziomów odzysku oraz konieczności wdrażania specjalistycznych innowacyjnych technologii, w szczególności względem odpadów wielomateriałowych. Należą do nich przykładowo Metoda Chemiczna KAMITEC oraz technologia RECLEN Renewable Clean Energy, które zostaną omówione w pracy. Celem publikacji jest analiza problematyki odzysku aluminium jako surowca wtórnego wobec obowiązujących wymogów oraz przedstawienie możliwości wykorzystania aluminium jako surowca wtórnego. W pracy wykorzystane zostaną dane udostępnione przez przedsiębiorstwo prowadzące działalność w branży złomowej przyjmującego złom i prowadzącego odzysk surowców oraz przygotowującego je do procesów recyklingu. Szczególna uwaga skupiona będzie na odpadach z aluminium. Ponadto przeanalizowane zostaną czynniki mające kluczowe znaczenie dla działalności w branży odpadowej. Przedsiębiorstwo posiada kilka zakładów w południowej części Polski. Przedsiębiorstwo nie działa na zasadzie organizacji odzysku. Kierownictwo przedsiębiorstwa udostępniając dane nie wyraziło zgody na zamieszczenie jego nazwy w publikacji.

89 1. Gospodarka cyrkulacyjna nowe podejście do gospodarowania odpadami Przekształcenia gospodarki linearnej w gospodarkę cyrkulacyjną skupiają się na wielu obszarach mających kluczowe znaczenie dla środowiska naturalnego i korzystania z jego zasobów. Gospodarka linearna, z której obecnie się wycofujemy oznacza jednorazowe wykorzystanie dóbr i pozbywanie się ich. Według Komunikatu Komisji Europejskiej idea gospodarki o obiegu zamkniętym polega na zamknięciu cyklu życia produktu, który w ujęciu linearnym oznacza sekwencję: produkcja użytkowanie usunięcie odpadu (ujęcie zwane od kołyski do grobu ang from cradle to grave ). Zamykając cykl życia otrzymujemy zaś sekwencję: produkcja użytkowanie wykorzystanie odpadu w kolejnym cyklu produkcyjnym (ujęcie zwane "od kołyski do kołyski" ang from cradle to cradle ). Istotą tego podejścia jest zatem wykorzystanie odpadów powstałych w cyklu życia produktu i tym samym ograniczenie zużycia surowców, zmniejszenie ilości składowanych odpadów oraz zwiększenie strumienia odpadów wykorzystywanych w ramach odzysku i recyklingu (Polski Ruch, 2015). Konieczne w tym modelu jest zastosowanie zintegrowanego podejścia do wszystkich sektorów działalności gospodarczej i nowoczesnego zarządzania zasobami. Odpady stanowią poważne wyzwanie dla gospodarki państw wysokorozwiniętych opartych na konsumpcjonizmie. Zasady funkcjonowania gospodarki cyrkulacyjnej opierają się na racjonalności gospodarowania zasobami, w szczególności odpadami powstającymi w Unii Europejskiej i mają prowadzić do ich maksymalnego wykorzystania oraz poprawy stanu środowiska naturalnego. Odpady stają się więc cennymi zasobami z naciskiem na ich minimalizowanie, odzysk, ponowne wykorzystanie oraz recykling. Najnowsze ustalenia Komisji Europejskiej w tym obszarze zostały ogłoszone dnia 2 grudnia 2015 roku w postaci nowego pakietu Ku gospodarce cyrkulacyjnej. Przedstawia on konieczne zmiany dotyczące transformacji gospodarki Unii Europejskiej na model obiegowy. Pakiet składa się z Komunikatu Komisji Closing the loop an EU action plan for the Circular economy (COM(2015) 614) Zamkniecie pętli Plan działań UE w kierunku gospodarki cyrkulacyjnej, Aneksu nr 1 zawierającego instrumenty realizacyjne i harmonogram ich realizacji, propozycję zmiany dyrektywy 2008/98/EC dotyczącej odpadów, propozycję zmiany dyrektywy 94/62/EC dotyczącej opakowań i odpadów opakowaniowych, propozycję zmiany dyrektywy dotyczącej składowania odpadów, propozycję zmiany dyrektywy 2000/53/EC dotyczącej pojazdów wycofanych z ruchu i dyrektywy 2006/66/EC dotyczącej baterii i akumulatorów oraz odpadów z baterii i akumulatorów oraz dyrektywy 2012/19/EU z dnia lipca 2012 r. w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Zmiany obejmują więc bardzo wiele elementów gospodarki odpadami i sygnalizują konieczność przeobrażeń w tym obszarze. Będą one dotyczyły między innymi: - ustalenia wspólnego celu UE osiągniecie 65% recyklingu odpadów komunalnych do roku 2030, - ustalenia wspólnego celu UE w zakresie recyklingu 75% odpadów opakowaniowych do roku 2030, - przyjęcia obowiązkowego celu w zakresie ograniczenia o 10% odpadów kierowanych na składowiska do 2030 r., - wprowadzenia zakazu składowania zebranych selektywnie odpadów i promocję instrumentów ekonomicznych zniechęcających do składowania odpadów, - realizację działań promocji ponownego użycia i symbioz przemysłowych wykorzystanie odpadów jednej branży jako surowca do produkcji w innej, - zachęcania do wprowadzania na rynek produktów ekologicznych,

90 - wsparcia programów odzysku i recyclingu Obecnie obowiązujące i najważniejsze w Polsce wymogi prawne mające znaczenie dla gospodarki odpadami to: - ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi (Dz.U z późn. zm.), - ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U poz. 21 z późn. zm.), - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 maja 2012 r. w sprawie poziomów recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami niektórych frakcji odpadów komunalnych (Dz. U r. Poz. 645), - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 marca 2014 r. w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych pochodzących z gospodarstw domowych (Dz.U ), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2014 r. w sprawie minimalnych rocznych poziomów odzysku i recyklingu dla opakowań wielomateriałowych oraz dla opakowań po środkach niebezpiecznych, w poszczególnych latach, poniżej których nie mogą zostać określone poziomy w porozumieniu zawieranym z marszałkiem województwa (Dz.U ). Ze względu na przedstawione postulaty w pakiecie Ku gospodarce cyrkulacyjnej dotyczącym zmian w gospodarce odpadowej można się spodziewać, że w najbliższych latach będzie wiele nowelizacji instrumentów prawno-administracyjnych dotyczących tego obszaru. 2. Aluminium i jego oddziaływanie na środowisko Jednym z bardzo cennych surowców wykorzystywanych w różnych gałęziach przemysłu jest aluminium. Według Izby Gospodarczej Metali Nieżelaznych i Recyklingu duża wytrzymałość stopów aluminium w stosunku do ich gęstości sprawia, że znajdują one szerokie zastosowanie w zróżnicowanych obszarach techniki. Aluminium jest cenione i wykorzystywane w różnych gałęziach przemysłu i branżach takich jak (IGMiR, Przemysł metali ): - przemysł samochodowy, - budownictwo przemysłowe i mieszkalne, - przemysł stoczniowy, lotniczy, - produkcja przewodów i kabli, - produkcja opakowań, - produkcja stalowo rdzeniowych kabli napowietrznych, - turbiny wiatrowe, - produkcja mosiądzów, brązów i stopów z cynkiem (jako dodatek stopowy), - jako składnik niektórych materiałów magnetycznych Do pozyskania aluminium pierwotnego wykorzystywana jest ruda boksytu. W tej części pracy przeanalizowane zostanie pozyskiwanie tego surowca z pierwotnych źródeł zasobów oraz skutki dla środowiska naturalnego w związku z jego produkcją pierwotną. Boksyt jest skałą osadową, składa się głównie z mieszaniny wodorotlenków glinu, reprezentowanych w głównej mierze przez hydrargillit, boehmit i diaspor. Podrzędnie występują w niej ponadto: tlenki i wodorotlenki żelaza (przede wszystkim goethym i hematyt, a rzadziej magnetyt). Czasem pojawiają się też wodorotlenki manganu, anataz, rutyl, cyrkon i inne. Skład chemiczny boksytu bywa zmienny w szerokim zakresie. Nazwa boksytu pochodzi od miejscowości Baux we Francji. Boksyt należy do skał

91 rozpowszechnionych tylko w niektórych rejonach ziemi. Największe przemysłowe zasoby występują w Indonezji, Surinamie, Australii, USA, Indiach, Rosji, Brazylii, Ghanie oraz na Węgrzech, we Włoszech, Francji i Wielkiej Brytanii. W Polsce stwierdzono niewielkie występowanie rudy boksytu w Górach Świętokrzyskich i Sudetach (Żaba 2003). W Polsce, huta produkująca pierwotne aluminium w procesie elektrolizy znajdowała się w Koninie. Jednak została ona zlikwidowana. Huta Aluminium w Skawinie produkowała aluminium z boksytu metodą elektrolizy przez ćwierć wieku, ale także zakończyła swoją działalność w 1981 roku. Zakończenie działalności było spowodowane niekorzystnym wpływom produkcji na środowisko. Obecnie w tej branży działa Grupa Kęty S.A. Zakład funkcjonuje jako odlewnia przetwarzająca aluminium wyprodukowane przez inne huty, a także aluminium z odzysku. W Polsce istnieje ponadto kilka odlewni przetwarzających wyłącznie odzyskane aluminium. Jedną z najnowocześniejszych otwartą w dniu 14 października 2011r. jest Alumetal Nowa Sól Sp. z o.o. ( Poniżej przedstawione zostaną etapy uzyskania aluminium w procesach technologicznych z wykorzystaniem rudy boksytu. Proces technologiczny uzyskania aluminium odbywa się poprzez: pozyskanie tlenku glinu Al 2 O 3 i elektrolityczny przetop tlenku glinu Al 2 O 3 na aluminium metaliczne. Pierwszy etap, określany jako proces Bayera, obejmuje rafinację rudy boksytu, która jest rozdrabniana i rozpuszczana w wodorotlenku sodowym lub kwasie siarkowym. Stosuje się również metody termiczne, w których boksyt spiekany jest z sodą i wapieniem w piecu obrotowym lub stapiany z wapieniem i koksem w piecu elektrycznym. W efekcie powstaje tlenek glinu Al 2 O 3 jako materiał wyjściowy do dalszej przeróbki. W etapie drugim, tlenek glinu Al 2 O 3 jest przetwarzany w metal w wyniku elektrolizy prowadzonej w trakcie tzw. procesu Halla-Heroulta. Polega on na rozpuszczeniu tlenku glinu Al 2 O 3 w roztopionym kriolicie oraz przeprowadzeniu procesu elektrolizy prądem o bardzo wysokim natężeniu, co się wiąże z dużym poborem energii elektrycznej, która jednak jest rekompensowana niższą masą produktów aluminiowych oraz praktycznie nieograniczonym recyklingiem tego materiału. Jeśli chodzi o zużycie surowca, to podaje się następującą zależność: do wyprodukowania 1 kg aluminium potrzeba 2 kg tlenku glinu, który jest wytwarzany z 4 kg boksytu (Kossakowski 2013).

92 Rysunek 1. Produkcja tlenku glinu Źródło: Komisja Europejska 2001, s Skomplikowany proces technologiczny produkcji aluminium wymaga więc wykorzystania nieodnawialnego zasobu rudy boksytu. Ponadto konieczne w tym procesie jest wykorzystanie dużej ilości energii elektrycznej. Jest więc wiele korzyści przemawiających jednak za wtórnym wykorzystaniem aluminium. Odpady aluminiowe stanowią cenny zasób, opierając się na ideach gospodarki obiegowej. Odpady te mogą być wielokrotnie wykorzystywane. Ich wtórne wykorzystywanie jest korzystne dla środowiska naturalnego powodując zmniejszenie zanieczyszczenia w porównaniu z produkcją pierwotną, a także poprzez oszczędność zasobów nieodnawialnych rudy boksytu. Ponadto produkcja pierwotna aluminium jest niebezpieczna dla komponentów środowiska. Składniki roztworu i toksyczny szlam, powstający w procesie przeróbki, jest szkodliwy i może nawet być przyczyną katastrof ekologicznych. Dodatkowo, produkcja pierwotna aluminium jest wysoce energochłonna. Natomiast produkcja aluminium ze złomu aluminiowego pozwala zaoszczędzić aż 96% energii, ogranicza emisję toksycznych pyłów do atmosfery, w szczególności fluoru oraz obniża zanieczyszczenie wody o 97%.

93 3. Odzysk i recykling aluminium W kolejnych latach będzie kładziony duży nacisk na racjonalne gospodarowanie odpadami. Podejście to jest zgodne z ideą przekształceń gospodarki na model obiegowy. Dlatego kluczowym postępowaniem względem odpadów będzie odzysk i recykling. W postulatach zgłaszanych przez Komisję Europejską w Komunikacie Zamkniecie pętli podejście to jest silnie akcentowane. Istotne jest również odejście od składowania odpadów, szczególnie tych nie biodegradowalnych. Pojęcie odzysku i recyklingu definiuje ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U , poz.21).odzysk to jakikolwiek proces, którego głównym wynikiem jest to, aby odpady służyły użytecznemu zastosowaniu przez zastąpienie innych materiałów, które w przeciwnym przypadku zostałyby użyte do spełnienia danej funkcji lub w wyniku którego odpady są przygotowywane do spełnienia takiej funkcji w danym zakładzie lub ogólnie w gospodarce. Przez recykling rozumie się odzysk, w ramach którego odpady są ponownie przetwarzane na produkty, materiały lub substancje wykorzystywane w pierwotnym celu lub innych celach; obejmuje to ponowne przetwarzanie materiału organicznego (recykling organiczny), ale nie obejmuje odzysku energii i ponownego przetwarzania na materiały, które mają być wykorzystane jako paliwa lub do celów wypełniania wyrobisk. Ważną grupą odpadów stanowią odpady opakowaniowe. Poziom odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych w danym roku kalendarzowym to iloraz masy odpadów opakowaniowych wyrażony w %. Brane są pod uwagę odpady poddane odzyskowi lub recyklingowi w danym roku, a także masa wprowadzonych do obrotu opakowań w poprzednim roku kalendarzowym. Do osiągniętych poziomów odzysku brane są procesy odzysku R1-R9, a do recyklingu są to procesy R2-R9. Wytyczne znajdują się w załączniku nr 1 do ustawy z dnia 14 grudnia 2012r. o odpadach. Jak wspomniano wcześniej, obecnie odchodzi się od pierwotnej produkcji aluminium z wykorzystaniem rudy boksytów, na rzecz wtórnego wykorzystania odpadów aluminiowych. Recykling aluminium jest więc atrakcyjny pod względem ekonomicznym. Z niektórych odpadów aluminium (np. puszek aluminiowych) można prowadzić recykling w nieskończoność zachowując jakość metalu. Przedsiębiorstwa zajmujące się odzyskiem i/lub recyklingiem odpadów wstępnie dzielą je na frakcje. Odpady aluminiowe ze względu na swój skład chemiczny różnią się miedzy sobą, stąd też postępowanie z nimi jest niejednakowe. Szczególnie problematyczne jest postępowanie z opakowaniami wielomateriałowymi. Składają się one z co najmniej dwóch różnych materiałów i są trudne do oddzielenia w sposób ręczny lub mechaniczny. Wymagania dotyczące tych opakowań reguluje Załącznik 1 do rozporządzenia MŚ z dnia 16 kwietnia 2014 r. w sprawie minimalnych rocznych poziomów odzysku i recyklingu dla opakowań wielomateriałowych oraz dla opakowań po środkach niebezpiecznych, w poszczególnych latach, poniżej których nie mogą zostać określone poziomy w porozumieniu zawieranym z marszałkiem województwa (poz. 618). W tabeli 1. przedstawiono w wartościach procentowych konieczne do osiągnięcia poziomy odzysku i recyklingu dla tej grupy odpadów w poszczególnych latach.

94 odzysku [%] recyklingu [%] odzysku recyklingu [%] odzysku [%] recyklingu [%] odzysku [%] recyklingu [%] odzysku [%] recyklingu [%] odzysku [%] recyklingu [%] Tabela 1. Minimalne poziomy odzysku i recyklingu [w %] dla odpadów opakowaniowych wielomateriałowych ze względu na materiał przeważający w latach Rodzaj opakowania wielomateriałowego (wg rodzaju materiału przeważającego) Poziom poziom Poziom Poziom Poziom Poziom Tworzywa sztucznego ,5 Aluminium Stali w tym blachy stalowej Papieru i tektury Szkła Drewna Źródło: Rozporządzenie W tabeli 1 przedstawiono opakowaniowe odpady wielomateriałowe, które rozliczane są ze względu na materiał wiodący w opakowaniu. Z biegiem lat różnice w poziomach odzysku są coraz większe i wzrastają ponad trzykrotnie, porównując wielkości roku 2015 z Odpady o przewadze aluminium wymagały w 2015roku 20% odzysku i 18% recyklingu. W bieżącym roku 2016 poziom odzysku wrośnie o 5%, a recyklingu o 2%. W kolejnych latach wymagania będą również wzrastały. W roku 2020 wymogi dotyczące odzysku aluminium wzrosną ponad trzykrotnie w porównaniu z rokiem Recykling względem tego materiału również wrośnie niemal trzykrotnie porównując rok 2015 z rokiem 2020.Poziomy recyklingu opakowań o przeważającym udziale tworzywa sztucznego wrosną w omawianym okresie o 7,5 %. Jest to stosunkowo niewielki wzrost w porównaniu z recyklingiem innych opakowań wielomateriałowych. Może być to związane z trudnościami recyklingu tego typu opakowań wymagających specjalistycznych technologii koniecznych do przeprowadzenia recyklingu. Niewiele jest bowiem na rynku przedsiębiorstw świadczących usługi dla recyklingu tworzyw sztucznych. W wielomateriałowych opakowaniach z tworzywem sztucznym, może występować również aluminium. Podobnie jest z opakowaniami kartonowymi, które zaliczają się do wielomateriałowych opakowań wykonanych z papieru i tektury. Kartony do płynnej żywności zawierają także folię aluminiową. Ustawodawca jednak nie bierze tego pod uwagę i odzysk czy recykling innych materiałów niż przeważający materiał nie jest uregulowany. Wynika to z faktu, że zbyt mały jest strumień odpadów opakowaniowych o dominującym udziale aluminium, stali, szkła i drewna. Może to wynikać także z trudności w związku z odzyskiem i dostępności odpowiednio zaawansowanych technologii w tych procesach oferowanych przez wyspecjalizowane organizacje odzysku i recyklingu. Dlatego postępowanie z wielomateriałowymi odpadami opakowaniowymi jest problematyczne. Trudnością jest oddzielenie warstw poszczególnych elementów wykonanych z różnych materiałów z w odpadzie, a wiele takich elementów mogłoby zostać odzyskane. Jednym z trudniejszych w recyklingu materiałów opakowaniowych są kartonowe opakowania wielowarstwowe. Przykładowo są to opakowania soków, śmietany, mleka. Do ich produkcji wykorzystuje się papier, folię aluminiową i polietylen, który skleja po podgrzaniu poszczególne warstwy opakowania. Z tego względu odzysk jest trudny, nie jest możliwa biodegradacja takich odpadów. Problemem też jest ich selektywna zbiórka.

95 4. Metody stosowane w odzysku i recyklingu aluminium Najbardziej pożądane w branży złomowej są odpady z czystego aluminium, albo ewentualnie z domieszką innych pierwiastków. Tego typu surowiec wtórny może być łatwo odzyskany i poddany recyklingowi. Przykładem takich odpadów są zużyte puszki wykonane z aluminium. Problematyczne natomiast są odpady złożone w wielu materiałów, których odzysk jest już trudniejszy. Przykładem takich odpadów są kartonowe wielomateriałowe odpady opakowaniowe. Najczęściej stosowaną metodą do tej grupy odpadów jest metoda przetwarzania kompozytu złożonego z mieszaniny polietylenu i aluminium. Kolejna metoda postępowania z odpadem aluminium to procesy jego współspalania w cementowniach. Po procesach rozwłókniania kartonów do żywności płynnej, oddzielenia celulozy, przetwarzany jest pozostały polietylen i aluminium. Paliwo z odpadów (RDF) jest uzyskiwane w procesie odzysku z odpadów mających wartość opałową. Przyszłościowym rozwiązaniem problemu postępowania z odpadami wielomateriałowymi zawierającymi aluminium, może być stosowanie innowacyjnej metody odzysku surowców z opakowań wielowarstwowych opracowaną przez Izabellę Bogacką i Stanisława Lewandowskiego technologów firmy KAMITEC. Na podstawie tej metody stworzono linię technologiczną do odzysku surowców z opakowań wielowarstwowych. Metoda Chemiczna KAMITEC polega na ogrzewaniu opakowań wielowarstwowych lub ich skrawków w rozpuszczalniku organicznym, w którym rozpuszcza się polietylen, skutkiem czego można łatwo wydzielić aluminium i tekturę. Po odparowaniu rozpuszczalnika nadają się one do ponownego przetworzenia w zakładach specjalistycznych (papierniach i hutach) na pełnowartościowe wyroby. Tworzywa są przerabiane na paliwa lub materiał pierwotny. Dzięki opracowaniu unikalnej technologii wypłukiwania polietylenu sklejającego poszczególne warstwy opakowania możliwe jest łatwe wydzielenie pozostałych składników, czyli aluminium i tektury. Ciecze organiczne używane jako rozpuszczalniki w odróżnieniu od kwasu octowego czy wody mają bardzo niskie ciepło parowania i ciepło właściwe, zużycie energii cieplnej i elektrycznej jest niewspółmiernie niskie w porównaniu z innymi stosowanymi metodami. W wyniku stosowania tej metody można z wysoką wydajnością ok. 99,9 % odzyskać wszystkie surowce wchodzące w skład opakowania. Pozostałe 0,1 % stanowią zanieczyszczenia wchodzące w skład odzyskanego aluminium. Należy również podkreślić, że metoda chemiczna KAMITEC wychodzi naprzeciw dyrektywom unijnym, gdyż charakteryzuje się niskimi nakładami energetycznymi oraz pozwala na znaczną oszczędność wysoko energochłonnego surowca jakim jest aluminium, a co za tym idzie zdecydowanie ogranicza emisję CO 2 do atmosfery (Bogacka, Lewandowski, Linia technologiczna ). Inna metoda stosowana do odzysku aluminium i innych metali, kiedy mechaniczne rozdzielenie ich części wielomateriałowych jest utrudnione, nosi nazwę RECLEN Renewable Clean Energy. Technologia ta skierowana jest do odpadów komunalnych. Celem ostatecznym jest przetwarzanie odpadów na energię elektryczną i cieplną w wysokosprawnej kogeneracji. A co najważniejsze, proces recyklingu odbywa się bez uwalniania zanieczyszczeń do komponentów środowiska. Natomiast sortowanie odpadów komunalnych odbywa się nie przy użyciu metod mechanicznych, lecz chemicznych. Dzięki temu procesowi uzyskuje się wyodrębnione odpady organiczne, tworzywa sztuczne tzw. inert, obejmujący metal, szkło i piach (Opis technologii RECLEN ). Te ostatnie materiały nie biorą już udziału w dalszym procesie i mogą być dalej poddane procesom recyklingu. Dzięki

96 tej metodzie uzyskuje się surowce wtórne o bardzo wysokiej czystości. Technologia ta stosowana jest przykładowo przez: firmę Ezo Recycling, Recykling i Energia S.A. W najbliższym czasie innowacyjne metody odzysku surowców wtórnych będą coraz bardziej przydatne. Szczególnie wobec nowych wymogów, odzysk z wielomateriałowych odpadów będzie miał istotne znaczenie. Coraz więcej podmiotów będzie poszukiwać takich usług w gospodarce odpadami. Szczególnie, że obecnie odchodzi się od składowania odpadów. Dlatego wdrażanie innowacyjnych, aczkolwiek kosztownych technologii stanie się konieczne dla przedsiębiorstw świadczących usługi w branży gospodarki odpadami. 5. Gospodarka odpadami z aluminium na przykładzie wybranego przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwo X funkcjonuje od 2009 roku i prowadzi działalność w województwie małopolskim. Powstało z połączenia kilku przedsiębiorstw działających już wcześniej w branży złomowej, obecnie stanowi część dużego międzynarodowego koncernu. Badane przedsiębiorstwo prowadzi działalność związaną z gospodarowaniem odpadami, głównie metali żelaznych i nieżelaznych. Spółka pozyskuje odpady z terenu całej Polski. Zgromadzone odpady przekazywane są bezpośrednio innym podmiotom dokonującym ich recyklingu lub poddawane są wstępnemu przetwarzaniu we własnej instalacji, w celu przygotowania do dalszych procesów odzysku. Spółka posiada uprawnienia do transportu i zbierania odpadów oraz ich przetwarzania w ramach procesu R-12. Proces ten został określony jako jeden z procesów odzysku zgodnie z załącznikiem do ustawy z dnia 14 grudnia 2014 r. o odpadach (Dz. U nr 0 poz. 21). R12 obejmuje wymianę odpadów w celu poddania ich któremukolwiek z procesów wymienionych w pozycji R1 R11. Oznacza to, że zakres działalności przedsiębiorstwa jest bardzo szeroki i może obejmować następujące procesy odzysku przedstawione w Tabeli 2. Tabela 2. Podział procesów odzysku Kod R1 R2 R3 R4 R5 R6 R7 R8 R9 R10 R11 R12 R13 Proces odzysku Wykorzystanie głównie jako paliwa lub innego środka wytwarzania energii Odzysk/regeneracja rozpuszczalników Recykling lub regeneracja substancji organicznych, które nie są stosowane jako rozpuszczalniki (w tym kompostowanie i inne biologiczne procesy przekształcania) Recykling lub odzysk metali i związków metali Recykling lub odzysk innych materiałów nieorganicznych Regeneracja kwasów lub zasad Odzysk składników stosowanych do redukcji zanieczyszczeń Odzysk składników z katalizatorów Powtórna rafinacja oleju lub inne sposoby ponownego użycia olejów Obróbka na powierzchni ziemi przynosząca korzyści dla rolnictwa lub poprawę stanu środowiska Wykorzystywanie odpadów uzyskanych w wyniku któregokolwiek z procesów wymienionych w pozycji R1 R10 Wymiana odpadów w celu poddania ich któremukolwiek z procesów wymienionych w pozycji R1 R11 Magazynowanie odpadów poprzedzające którykolwiek z procesów wymienionych w pozycji R1 R12 (z wyjątkiem wstępnego magazynowania u wytwórcy odpadów) Źródło: opracowanie własne na podst. Ustawa 2012.

97 Zanim aluminium pochodzące ze złomu będzie nadawało się do recyklingu musi zostać odpowiednio poddane procesom przetwarzania. Do tych procesów należy oczyszczanie, segregacja i klasyfikacja. Gromadzone odpady są wstępnie segregowane, a następnie przygotowywane do dalszego odzysku i transportu poprzez sortowanie, cięcie, rozdrabnianie i zgniatanie. Odzysk odpadów odbywa się z wykorzystaniem urządzeń takich jak: - prasonożyce, - paczkarki, które służą do konfekcjonowania złomu niewsadowego. Złom wsadowy to złom najbardziej pożądany w skupie, ponieważ jest on gotowy do użycia. Złom niewsadowy natomiast wymaga określonej obróbki termicznej i mechanicznej. Podstawą do klasyfikacji jest norma PN-EN :2005 (Norma PN-EN :2005): Wymagania ogólne, pobieranie próbek i badania. W dokumencie znajdują się ogólne wymagania i wytyczne dotyczące dostawy i klasyfikacji różnych rodzajów złomu aluminium, włącznie z wymaganiami jakości, pobieraniem próbek i badaniami przyjmuje odpady od różnych dostawców. Odpady z aluminium, kluczowe dla jego działalności to raczej odpady monomateriałowe, które są sortowane mechanicznie, przy użyciu tradycyjnych urządzeń oraz zastosowaniu magnesu. Firma wielomateriałowe odpady mające w składzie aluminium przekazuje innym specjalistycznym przedsiębiorstwom posiadającym odpowiednie technologie do jego odzysku. Gdyby przedsiębiorstwo posiadało tego typu instalacje, z pewnością mogłoby samo poddawać odpady specjalistycznemu odzyskowi, co skutkowało by przyjmowaniem większej ilości odpadów, w tym odpadów tego typu, np. odpadów opakowaniowych wielomateriałowych. Jednak instalacje takie oraz innowacyjne technologie wymagają dużych inwestycji i na dzień dzisiejszy nie jest planowane ich wdrażanie. W przypadku postępowania względem odpadów aluminiowych przedsiębiorstwo początkowo rozdziela je na frakcje. Podział wynika ze składu chemicznego odpadów. W Tabeli 3. zostały przedstawione różne rodzaje aluminium w podziale na frakcje. W zależności od przynależności do konkretnej, jednej z dziewiętnastu frakcji przedsiębiorstwo podejmuje określone działania dotyczące dalszych działań związanych z odzyskiem. Tabela 3. Rodzaje aluminium w podziale na frakcje L.p. Podział przyjmowanego aluminium 1. aluminium folia 2. aluminium z Fe 3. aluminium puszki 4. aluminium chłodnice 5. aluminium energetyczne 6. aluminium magnezowe 7. aluminium odlewy 8. aluminium offset (odpady podrukarskie) 9. aluminium plastyka 10. aluminium profile 11. aluminium rolety 12. aluminium sektor 13. aluminium spożywcze 14. aluminium wióry

98 15. aluminium kable do 50% Al. 16. aluminium kable od 50% Al. 17. aluminium żaluzje 18. aluminium blacha ALMG3 19. aluminium zgary (odpady poprodukcyjne z przetopów aluminium) Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji udostępnionych przez przedsiębiorstwo Przedsiębiorstwo prowadzi działalność polegającą na przygotowaniu odpadów do właściwego dla poszczególnych surowców procesu recyklingu. Spółka prowadzi skup odpadów od zakładów przemysłowych oraz innych skupów, a także od dostawców indywidualnych. Przyjmowane odpady stanowią głównie złom poprodukcyjny, poamortyzacyjny, oraz złom pochodzący z gospodarstw domowych (w tym odpady przekazywane przez zakłady komunalne, sortownie). Poniżej w Tabeli 4. przedstawiono informację o pozyskanej łącznie ilości odpadów aluminium w zakładach Spółki, działających w południowej części Polski. Tabela 4. Ilości odpadów aluminium przyjętych przez przedsiębiorstwo X łącznie w trzech zakładach działających w Polsce Południowej w latach [w Mg] Lata Wielkość odpadów aluminium przyjętych [w Mg] , , , , ,151 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez przedsiębiorstwo X Jak widać w tabeli 4 wielkość odpadów przyjętych przez trzy zakłady przedsiębiorstwa X w 2011 roku była największa w analizowanym okresie i wyniosła 7521,051 Mg. W pozostałych latach wielkość odpadów z aluminium trafiających do firmy zmniejszała się. Sytuacja w latach pokazuje, ze przedsiębiorstwo przyjęło mniej odpadów aluminium. W roku 2013 było to o 4481,371 Mg mniej w porównaniu z rokiem 2011, a w 2014 o 5330,2 Mg mniej. Sytuacja zmieniła się w roku 2015, kiedy poziom przyjętych odpadów aluminium wzrósł do 5101,151 Mg. Według opinii zarządzających, sytuacja ta nie wiąże się z problemami pozyskania surowca wtórnego przez firmę, ani z sytuacją rynkową. W latach przedsiębiorstwo przechodziło bowiem restrukturyzację. Doszło wówczas do podziału firmy i jej połączenia się z innym podmiotem. Stąd wynikają spadki w wielkościach przyjmowanych odpadów, w tym również aluminium. Pozyskane odpady aluminiowe, przygotowane do transportu, przekazywane są uprawnionym podmiotom specjalizującym się w recyklingu poszczególnych asortymentów tych odpadów. Odpady te trafiają w zależności od odpowiedniej frakcji do następujących odbiorców: - odpady o wysokiej zawartości aluminium kierowane są do instalacji zajmujących się produkcją kabli lub profili z aluminium, - odpady o mniejszej zawartości aluminium kierowane są do producentów stopów odlewniczych głównie dla przemysłu motoryzacyjnego, - puszki aluminiowe przekazywane są do produkcji blachy opakowaniowej. Do najważniejszych czynników mających znaczenie dla recyklingu i odzysku aluminium jest ich przydatność do tego typu działań. Kluczowy jest stopień

99 zanieczyszczenia surowca domieszkami innych metali, a więc jego skład chemiczny. Istotne jest również zanieczyszczenie odpadu np. innymi odpadami jak tworzywa sztuczne oraz pokrycie farbami i lakierami. Instrumenty prawne, ekonomiczne i administracyjne stosowane w obrocie aluminium i odpadami aluminiowymi, mające kluczowe znaczenie dla analizowanego przedsiębiorstwa to: - regulacje z zakresu prawa ochrony środowiska, do których należą: Prawo ochrony środowiska, ustawa o odpadach, ustawa o opakowaniach i odpadach, ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym, wraz z aktami wykonawczymi; - instrumenty ekonomiczne mające znaczenie dla przedsiębiorstwa w obrocie odpadami aluminiowymi poza wynikającymi z prawa handlowego to: opłata produktowa, opłata za korzystanie ze środowiska; - najważniejsze instrumenty administracyjne: o pozwolenia zintegrowane / emisyjne / na wytwarzanie odpadów / na przetwarzanie odpadów, o zezwolenie na zbieranie / przetwarzanie odpadów, o zezwolenie na transport odpadów. Według przeprowadzonego wywiadu z kierownictwem działu zarządzania ochroną środowiska badanego przedsiębiorstwa wynika, że istnieją czynniki, które mają wpływ na odzysk i recykling aluminium oraz na zwiększenie lub zmniejszenie ich wielkości. Na zwiększenie poziomu recyklingu aluminium może więc wpływać: - wzrost zapotrzebowania na surowiec w przemyśle, - wzrost wymaganych prawem poziomów recyklingu, - wzrost świadomości społeczeństwa w zakresie gospodarowania odpadami, - regulacje prawno-administracyjne dla podmiotów gospodarczych. Negatywne wpływy na poziom recyklingu mogą wiązać się z trudnościami w pozyskaniu albo brakiem surowców wtórnych lub kryzysem gospodarczym. Podsumowanie Analizując działalność badanego przedsiębiorstwa, zmiany na rynku odpadów i surowców wtórnych wydają się być optymistyczne. Popyt na surowce wtórne aluminium będzie wykazywał tendencje wzrostowe. Wiąże się to z coraz większymi wymaganiami prawno-administracyjnymi wobec różnych podmiotów generujących odpady, w szczególności zaś z nowymi poziomami obowiązującego minimalnego poziomu odzysku. Tym bardziej, że obecnie bardzo duży nacisk kładzie się na zagospodarowanie odpadów nie tylko pochodzących z przedsiębiorstw ale także z gmin. Dla przedsiębiorstw działających w branży złomowej ważne będzie także posiadanie nowoczesnych instalacji, dających możliwości przeprowadzania bardziej specjalistycznych działań względem odpadów z aluminium. Dlatego innowacyjne rozwiązania i wdrażanie nowych i bardziej zaawansowanych technologii będzie konieczne dla dalszego rozwoju firm o takim profilu działalności. Przykładem innowacyjnych rozwiązań jest metoda chemiczna KAMITEC polegająca na pozyskiwaniu surowców z opakowań wielowarstwowych. Kolejnym rozwiązaniem jest metoda RECLEN, dzięki której oprócz procesów spalania możliwe jest chemiczne oddzielenie z całości różnorodnych odpadów komunalnych tzw. inertu. Obejmuje on między innymi metale, które można następnie wykorzystać. Odzysk i recykling takiego odpadu jakim jest aluminium wiąże się nie tylko

100 z korzyściami, ale jest koniecznością, ponieważ w nowoczesnej gospodarce odpadami nie powinien być on (zaliczając się do metali) w ogóle składowany na składowiskach odpadów, tym bardziej, że odpady wtórne aluminium mogą być wielokrotnie wykorzystywane. Problem w Polsce stanowi także nierozwinięty system selektywnego pozyskiwania odpadów opakowaniowych. Dotyczy to zbiórki zarówno w miejscu wytworzenia, jak i w sortowniach. Podsumowując, odzysk i recykling aluminium ma pozytywne skutki gospodarcze i środowiskowe. Dzięki wykorzystywaniu tego metalu jako surowca wtórnego osiągane są korzyści ekonomiczne w postaci racjonalnej eksploatacji złóż zasobów nieodnawialnych (rudy boksytów) oraz oszczędności energii związanej z produkcją pierwotną aluminium. Ponadto surowiec ten może być odzyskiwany i wykorzystywany wielokrotnie nie tracąc swoich właściwości. Aspekt środowiskowy odzysku i recyklingu wiąże się z ograniczeniem szkodliwego oddziaływania na komponenty środowiska naturalnego. W innowacyjnej metodzie KAMITEC zużycie energii cieplnej i elektrycznej jest o wiele niższe w porównaniu z innymi stosowanymi metodami. Dzięki niej z wysoką wydajnością ok. 99,9 % można odzyskać wszystkie surowce wchodzące w skład odpadu. Natomiast zanieczyszczenia stanowią jedynie 0,1 % składu odzyskanego aluminium. Literatura: 1. Alumetal, (data dostępu: r.) 2. Bogacka I., Lewandowski S., Linia technologiczna do odzysku surowców z opakowań wielowarstwowych, KAMITEC Sp. z.o.o., (dostęp: ) 3. COMMUNICATION FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT, THE COUNCIL, THE EUROPEAN ECONOMIC AND SOCIAL COMMITTEE AND THE COMMITTEE OF THE REGIONS, Closing the loop - An EU action plan for the Circular Economy, COM(2015) 614 final, Brussels , (dostęp: ) 4. Izba Gospodarcza Metali Nieżelaznych i Recyklingu, Przemysł metali nieżelaznych, (dostęp: ). 5. Komisja Europejska (2001), Zintegrowane Zapobieganie i Ograniczanie Zanieczyszczeń (IPPC) Dokument Referencyjny BAT dla najlepszych dostępnych technik w produkcji metali nieżelaznych, (dostęp ). 6. Kossakowski P. (2013), Aluminium materiał ekologiczny Przegląd budowlany. Konstrukcje Elementy artykuły problemowe, nr 10, s Opis technologii RECLEN, (dostęp: ). 8. PN-EN :2005: Aluminium i stopy aluminium - Złom - Część 6: Złom dwóch lub więcej gatunków stopów przerobionych plastycznie, wersja polska. 9. Polski Ruch Czystszej Produkcji (2015), Gospodarka o obiegu zamkniętym nowe wytyczne Komisji Europejskiej, (dostęp: ). 10. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2014 r. w sprawie minimalnych rocznych poziomów odzysku i recyklingu dla opakowań wielomateriałowych oraz dla opakowań po środkach niebezpiecznych, w poszczególnych latach, poniżej których nie mogą zostać określone poziomy w porozumieniu zawieranym z marszałkiem województwa, Dz.U poz. 618, Warszawa Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach, Dz.U poz. 21, Warszawa Żaba J. (2003), Słownik skał i minerałów, Wideograf II Katowice.

101 Rozdział IX: METODY MATEMATYCZNE JAKO INNOWACYJNE NARZĘDZIA WSPOMAGAJĄCE ZARZĄDZANIE BEZPIECZEŃSTWEM WYPADKOWYM Jerzy PISAREK* *Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Streszczenie: W pracy zaproponowano zastosowanie logik wielowartościowych i rozmytych do budowy diagramów zdarzeń. Dzięki temu zwiększona powinna być efektywność algorytmów poszukiwanie przesłanek ukrytych w oparciu o te diagramy. Rozwinięto również opracowaną przez F.Grabskiego i J.Jaźwińskiego metodę macierzy logicznych. Dzięki wprowadzeniu formalizmu logik rozmytych i zadehowskiej definicji prawdopodobieństwa rozmytego uproszczono stosowane w tej metodzie algorytmy obliczeniowe i uzyskano możliwość lepszego dopasowania tego modelu do rzeczywistości. Zaproponowane algorytmy są łatwe do implementacji komputerową. Wychodząc z idei bayesowskich macierzy wpływów autor konstruuje macierz koincydencji przesłanek wypadkowych i zdarzeń wypadkowych. Na podstawie tej macierzy definiowane są prawdopodobieństwa zaistnienia określonego zdarzenia wypadkowego pod warunkiem zaistnienia określonej przesłanki. Prawdopodobieństwa te mogą być wykorzystane przy budowie sieci bayesowskiej. Równocześnie macierz koincydencji może być wykorzystana do wyliczenia udziału określonej przesłanki w generacji zdarzenia wypadkowego. Ten ostatni wynik może zostać wykorzystany do optymalizacji działań naprawczych uwzględniającej zarówno efekty, jak i koszt ich uzyskania. Praca jest adresowana do praktyków działających w obszarze inżynierii bezpieczeństwa. Dlatego opis proponowanych pomysłów i idei jest uzupełniony komentarzami objaśniającymi wykorzystywane narzędzia matematyczne i stosowaną w pracy terminologię. Słowa kluczowe: Inżynieria bezpieczeństwa, logika rozmyta,macierz logiczna, prawdopodobieństwo warunkowe, przesłanka wypadkowa, sieć bayesowska, Wprowadzenie Wyszukiwaniu informacji użytecznych w szumie informacyjnym i prezentacji ich w formie umożliwiającej podjęcie skutecznych działań prewencyjnych służą matematyczne metody wspomagania zarządzania bezpieczeństwem. Niestety wiedza o nich jest wśród osób odpowiedzialnych za prawidłowe działania prewencyjne raczej niska. Bezpieczeństwo kosztuje. W procesie zarządzania bezpieczeństwem bardzo często zachodzi konieczność optymalizacji efektów przy założonym poziomie kosztów albo minimalizacji kosztów zapewnienia społecznie akceptowalnego poziomu ryzyka. Jeśli działania naprawcze i poziom ryzyka mogą być wyrażone ilościowo to możliwym staje się zastosowanie analitycznych metod optymalizacyjnych, w tym metod polegających na minimalizacji funkcjonału będącego miarą ryzyka. Rachunek ekonomiczny jest jednym z najistotniejszych kryteriów doboru stosowanych narzędzi. Dlatego w przedstawionym materiale pominięto szereg interesujących idei, których realizacja na razie nie wydaje się jeszcze ekonomicznie uzasadniona. Dokonana selekcja jest wynikiem subiektywnych wyborów autora.

102 1. Podstawowe narzędzia do budowy modeli matematycznych stosowanych w inżynierii bezpieczeństwa Należy odróżnić inżynierskie narzędzia wspomagające projektowanie konstrukcji lub technologii oraz narzędzia służące kontrolnym obliczeniom wytrzymałościowym od narzędzi wspomagających zarządzanie bezpieczeństwem. W pierwszym przypadku pomocne są: klasyczny rachunek wektorowy, rachunek tensorowy oraz metody numeryczne i zaawansowane narzędzia analizy matematycznej. W drugim przypadku bazujemy głównie na probabilistyce i narzędziach statystycznych oraz bardzo szeroko rozumianej logice i teorii zbiorów rozmytych Logiki klasyczne wielowartościowe i rozmyte Logika klasyczna, zwana też arystotelesowską lub zero-jedynkową jeszcze do niedawna była nauczana w szkołach średnich i wykładana na studiach prawniczych. Dlatego starsze pokolenia prawników potrafią, przynajmniej fragmentarycznie, wykorzystywać zasady logiki w budowanych przez siebie systemach prawnych, w tym systemach służących zarządzaniu bezpieczeństwem. Przeprowadzona reforma szkolnictwa średniego i zmiany w programach studiów (nie tylko prawniczych) spowodowały w obszarze zarządzania bezpieczeństwem poważny regres. Równocześnie nastąpił rozwój samych narzędzi logicznych, które są dziś o wiele efektywniejsze niż kilkadziesiąt lat temu. Najważniejszym narzędziem jest i zapewne długo jeszcze pozostanie logika klasyczna. W tej logice zmienna logiczna może przyjmować tylko jedną z dwóch wartości: prawdę albo fałsz. Zwyczajowo przyjęto oznaczać prawdę liczbą 1, a fałsz liczbą 0. Podstawowe działania logiczne, takie jak suma, iloczyn (koniunkcja), alternatywa (suma rozłączna), i negacja są tradycyjnie definiowane przy pomocy tablic logicznych. W logice klasycznej zostało zdefiniowanych szereg praw (tautologii), które ułatwiają wnioskowanie, zwłaszcza wnioskowanie prowadzone automatycznie. Formuły logiczne są stosowane we wszystkich praktycznie językach programowania, np. występuje w nich instrukcja skoku warunkowego w postaci: IF [formuła logiczna] THEN [skok do etykiety lub wywołanie podprogramu] Umożliwia to łatwe budowanie modeli komputerowych opartych na wnioskowaniach logicznych oraz łatwe budowanie programów automatycznego sterowania i komputerowego wspomagania decyzji. W logice zero-jedynkowej pracowały pierwsze systemy ekspertskie, w tym użytkowany do dziś system CLIPS opracowany przez NASA. Logiki wielowartościowe występują już w Biblii, jednak związany z nimi aparat formalny został opracowany dopiero na początku XX wieku przez polskich logików Jana Łukasiewicza i Bolesława Sobocińskiego. W logikach tych obok wartości 0 i 1 wprowadzono pojęcia pośrednie, często różnie przez różnych logików nazywane i interpretowane (Malinowski 2006). Przykłady interpretacji wybranych logik wielowartościowych podano w tabeli 1. Tabela 1. Semantyczne interpretacje zmiennych logicznych Logika klasyczna Logika Łukasiewicza Logika pięciowartościowa 1 Prawda 1.00 Prawda 1.00 Prawda 0.75 Raczej prawda 0.50 Nie wiem 0.50 Nie wiem 0.25 Raczej fałsz 0 Fałsz 0.00 Fałsz 0.00 Fałsz

103 Kolejnym krokiem było wprowadzenie w latach 60-tych ubiegłego wieku przez azerskiego matematyka L.A.Zadeh a (Malinowski 2006) logik rozmytych. Zmienna logiczna może w nich przyjmować wartość będącą liczbą rzeczywistą z przedziału domkniętego 0, 1. Podstawowe działania logiczne zdefiniowane są w nim w sposób podany w tab.2. Symbolami p, q oznaczono zmienne niezależne, a symbolem r wynik. Tabela2. Definicje podstawowych działań w logice rozmytej wg Zadeh a Działanie Oznaczenie symboliczne Definicja Suma logiczna r = p q r = max (p, q) Iloczyn logiczny r = p q r = min (p, q) Negacja r = p albo r = p r = 1 - p Logika Zadeh a nazywana bywa też logiką minimaksową. Podane wyżej definicje podstawowych działań logicznych są ogólne i mogą być również odnoszone do logiki zero-jedynkowej oraz wielu logik wielowartościowych Zbiory rozmyte Zbiorem rozmytym nazywamy zbiór, którego elementom przypisano zmienną logiczną (wielowartościową lub rozmytą), nazywaną liczbą wiarygodności lub liczbą (stopniem) przynależności do zbioru. Przykładowo: inną wagę mają informacje zaczerpnięte z zeznań przypadkowego świadka wypadku, a inną informacje pozyskane od funkcjonariusza służb mundurowych, który nie jest raczej skłonny do egzaltacji lub konfabulacji. Należy zwrócić uwagę, że elementy tego samego zbioru informacji mogą mieć różną wiarygodność w zależności od celu, w jakim zostały użyte. Informacja, która jest w pełni wiarygodna dla dziennikarza, może być średnio wiarygodna dla naukowca i prawie bezwartościowa dla osoby mającej podjąć odpowiedzialną decyzję. Zatem bazy danych stosowane w inżynierii bezpieczeństwa z zasady powinny mieć strukturę baz relacyjnych, w których istnieje baza rdzeniowa zawierająca informacje merytoryczne bez oceny ich wiarygodności oraz szereg powiązanych z nią baz zawierających wyłącznie informacje o wiarygodnościach elementów bazy rdzeniowej. Fizyczne oddzielenie bazy rdzeniowej od baz zawierających wektory lub macierze wiarygodności ma następujące zalety: - Przetwarzaniu podlegają zbiory zajmujące wprawdzie tę samą ilość elementów co baza rdzeniowa, ale zajmujące znacznie mniej pamięci maszynowej. Przyspiesza to procesy przetwarzania danych i umożliwia ich prowadzenie na maszynach o stosunkowo niewielkiej mocy obliczeniowej; - Ułatwia ochronę bazy rdzeniowej przed atakiem hakerskim lub przypadkowym skasowaniem; - Ułatwia tworzenie nowych baz związanych z konkretnym procesem przetwarzania, np. systemem ekspertskim. Na zbiorach rozmytych definiowane są, analogicznie jak na zbiorach canto-rowskich operacje takie jak: suma, iloczyn, dopełnienie. Wykonywane są one jednak wyłącznie na zmiennych logicznych. Ich definicje podano w tabeli 3.

104 Tabela 3. Elementy rachunku zbiorów rozmytych Dla danego zbioru rdzeniowego: ={ 1, 2,... i...} i przypisanych mu zbiorów rozmytych: A ={ A1, A2,... Ai...} i B ={ B1, B2,... Bi...} zdefiniowanych poprzez liczby wiarygodności A ( A ), B ( B ) będące funkcjami opisanymi na zbiorze Sumą A B jest taki zbiór C, i : C,i A,i B,i że: (1) Iloczynem A B jest taki zbiór C, że: Dopełnieniem A jest taki zbiór C, że: Dopełnieniem B jest taki zbiór C, że: ( ) A,i A,i A,i ( ) A,i i A,i ( ) B,i B,i B,i ( ) ( ) B,i A,i B,i C,i ( ) C,i C,i C,i ( ) ( ) ( ) C,i C,i C,i : C,i : : C,i C,i C,i A,i 1 1 B,i A,i B,i (2) (3) (4) Czyli: - Sumą zbiorów rozmytych jest zbiór rozmyty, którego liczby przynależności przypisane poszczególnym elementom są sumą logiczną liczb przynależności przypisanych odpowiednim elementom zbiorów dodawanych; - Iloczynem zbiorów rozmytych jest zbiór rozmyty, którego liczby przynależności przypisane poszczególnym elementom są iloczynem logicznym liczb przynależności przypisanych odpowiednim elementom zbiorów mnożonych; - Dopełnieniem zbioru rozmytego jest zbiór rozmyty, którego elementom są przypisane negacje liczb wiarygodności zbioru dopełnianego. Na zbiorach rozmytych określa się również operacje, które nie mają swoich odpowiedników w operacjach dokonywanych na zbiorach cantorowskich. Należą do nich operacje: fuzyfikacji, defuzyfikacji i ekspansji. Fuzyfikacją zbioru A nazywamy każdą operację na liczbach wiarygodności, taką że: F F F i (5) i, j A, i A gdzie A A F Ai, Aj A F,j, A F,j i, j, A, i Ai i, j Wyjściowy zbiór rozmyty Zbiór A po fuzyfikacji Liczby przynależności przypisane kolejnym elementom zbioru A Liczby przynależności przypisane kolejnym elementom zbioru A F Numer elementu w zbiorze Ai Aj A, i A, i

105 Ekspansją zbioru A nazywamy taką operację na liczbach wiarygodności, że: E E E i (6) i, j A, i A gdzie E A - A - i,j - A, i Ai i, j Zbiór A po ekspansji Liczby przynależności przypisane kolejnym elementom zbioru A E numery elementów zbiorów A, A E Defuzyfikacja (Cantoryzacja) polega na przekształceniu zbioru rozmytego w zbiór cantorowski. Zazwyczaj jest ona prowadzana w oparciu o tzw. -przekroje wprowadzone przez Yagera (Kacprzyk 2001). Efektem defuzyfikacji (wg,yagera) zbioru rozmytego A jest taki zbiór C C A dla którego elementów A,i mamy: 1 gdy Ai' Ai gdzie 0,1 i Ai' 0 gdy Ai gdzie: C C Ai - Liczba przynależności przypisana i-temu elementowi zbioru A Fuzyfikację i ekspansję można zrealizować na wiele sposobów. Przykładowo, fuzyfikacji zbioru A można dokonać wykonując na każdej z liczb wiarygodności A,i elementu zbioru A działanie arytmetyczne: F n A, i 0.5 (8) gdzie n A F,i A,i A, i n 1 Jest dowolną stałą liczbą naturalną (raz przyjętej nie wolno zmieniać) Jest liczbą przynależności i-tego elementu zbioru po fuzyfikacji Jest liczbą przynależności i-tego elementu zbioru przed fuzyfikacją. Ekspansja zbioru rozmytego może być również realizowana w różny sposób, np. przy pomocy funkcji opisanej wzorem: n A 1 gdy A 0.5 n 1 (9) A' 0.5 gdy A 0.5 n A 0 gdy A 0.5 n 1 gdzie A,i Jest liczbą przynależności i-tego elementu zbioru po fuzyfikacji Działania fuzyfikacji, defuzyfikacji i ekspansji są wykorzystywane w systemach ekspertskich jako element tzw. wnioskowania wstecz, czyli dopasowywania systemu do danych wejściowych (uczenia systemu). Można powiedzieć, że: - Fuzyfikacja zbioru rozmytego prowadzi do większego rozmycia; - Ekspansja zmniejsza rozmycie, ale zbiór nadal pozostaje zbiorem rozmytym; - Defuzyfikacja całkowicie i nieodwracalnie likwiduje rozmycie. Ai Aj A, i A, i (7)

106 Fuzyfikacja i ekspansja zachowują kolejność elementów w zbiorze i są działaniami odwracalnymi. Można je zdefiniować tak, że kolejne wykonanie tych dwóch operacji na dowolnym zbiorze rozmytym prowadzi do uzyskania z powrotem tego samego zbioru. Defuzyfikacja jest nieodwracalna Klasyczne wnioskowanie probabilistyczne Klasyczny rachunek prawdopodobieństwa opiera się (Benjamin, Cornell 1977) na założeniu niezmienności zbioru zdarzeń elementarnych i przypisanego im rozkładu prawdopodobieństw. Dlatego prawidłowość wnioskowania w dużym stopniu zależy od przyjmowanych w sposób intuicyjny założeń. Problem polega na tym, że metody obliczeniowe są tworzone i wdrażane do praktyki przez osoby nie mające doświadczenia w obszarze inżynierii bezpieczeństwa. Ich intuicja może być fałszywa i niestety często zdarza się, że jest. Klasyczne teorie prawdopodobieństwa nie dają narzędzi pozwalających na wyciąganie prawidłowych wniosków przy błędnych założeniach początkowych. Dlatego bardziej złożone problemy powinny być rozwiązywane przy użyciu innych narzędzi, w tym metod bayesowskich i teorii opartych na dynamicznych przestrzeniach probabilistycznych. Metody klasycznej statystyki dominują obecnie przy opracowywaniu danych eksperymentalnych i formułowaniu zaleceń w obszarze prewencji wypadkowej. Tutaj również zakłada się stałość rozkładu prawdopodobieństwa, jednak każde wnioskowanie powinno być poprzedzone testem pozwalającym na wybór takiego rozkładu, który jest możliwie bliski stanowi faktycznemu. Niestety możliwości wyboru są niewielkie, ponieważ prawie wszystkie dostępne literaturowo teorie statystyczne oparte są na kilku zaledwie rozkładach. Dodatkowym utrudnieniem może być stosunkowo niewielka liczebność dostępnej próby statystycznej, uniemożliwiająca prawidłowe przypisanie jej właściwego rozkładu. Najczęściej wybierane są autorytatywnie metody wnioskowania statystycznego oparte na rozkładzie normalnym lub jednostajnym. Wymienione wyżej problemy są potęgowane przez brak odpowiedniego wykształcenia osób stosujących metody statystyczne w praktyce. Bardzo często wybierają one metody obliczeniowe oparte na rozkładzie normalnym tylko dlatego, że o innych nie słyszeli, albo ślepo wierzą programom komputerowym, które na tym właśnie rozkładzie są oparte. Jednak nawet w sytuacji, gdy z wystarczającą do celów praktycznych dokładnością można przyjąć, że rozkład prawdopodobieństw w badanej próbie jest jednym z rozkładów, dla których dysponujemy dobrze opracowaną teorią i wynikającymi z niej narzędziami obliczeniowymi - ostateczny wynik przeprowadzonego wnioskowania nie będzie wiarygodny, gdy nie sprawdzi się przynajmniej dwóch hipotez alternatywnych. Autorowi tej pracy nie udało się znaleźć ani jednego oficjalnego raportu analizującego zagrożenia bezpieczeństwa, w którym rozpatrywane byłyby hipotezy alternatywne i określony został obszar niepewności formułowanych wniosków w oparciu o poprawnie zbudowaną statystyczną analizę danych Wnioskowania rozmyte Wnioskowania rozmyte dotyczą dwóch obszarów: - wnioskowania logicznego (Malinowski 2006); - wnioskowania probabilistycznego (Kacprzyk 2001). Zalety stosowania logicznego wnioskowania rozmytego wyjaśnić można na przykładzie diagramu zdarzeń (rys.1)

107 Zdarzenie pierwotne 1 Zdarzenie pierwotne 2 Zdarzenie pierwotne 3 w2,1 q2,1=l2,1(q1,q2q3) Zdarzenie 2,1 q 3,1=L 3,1(q 2,1,q 2,2,) q4,1=l4(q3,1,q2,2) Zdarzenie pierwotne 4 Zdarzenie pierwotne 5 Zdarzenie pierwotne 6 w2,2 q 2,2=L 2,2(q 4,q 5, q 6) Zdarzenie 2,2 w3,1 Zdarzenie 3,1 w4 Efekt finalny Zdarzenie pierwotne 7 q 2,3=L 2,2(q 7,q 8, ) Zdarzenie pierwotne 8 w2,3 Zdarzenie 2,3 Rysunek 1. Trójpoziomowy diagram zdarzeń z zaproponowanym przez autora wnioskowaniem rozmytym Klasyczny diagram zdarzeń jest strukturą opisywaną przez formuły logiczne zdefiniowane w logice zero-jedynkowej. Dla schematu z rysunku 1 ma ona postać: q E = q 4,1 = L 4 (L 2,3 (q 1,7,q 1,8 ),L 3,1 (L 2,1 (q 1,1, q 1,2, q 1,3 ),L 2,1 (q 1,4,q 1,5, q 1,6 ))) (10) gdzie L 4, L 2,3, L 3,1,L 2,1,L 22 q 1,1 q 4,1 Formuły logiczne przypisane poszczególnym węzłom w i,j schematu Wejściowe zmienne logiczne przypisane zdarzeniom inicjującym Wyjściowa zmienna logiczna przypisana zdarzeniu finalnemu Występujące w powyższym wyrażeniu formuły logiczne L 2,1, L 2,2, L 2,3, L 3,1, L 4 mają często charakter sumy logicznej. Wtedy formuła opisana równaniem 10 sprowadza się do postaci: q E = q 1,1 q 1,2 q 1,3 q 1,4 q 1,5 q 1,5 q 1,7 q 1,8 (11) W przypadku wystąpienia wypadku lub awarii na podstawie takiego diagramu nie można określić żadnych priorytetów odnośnie kolejności sprawdzania elementów, które potencjalnie mogą być odpowiedzialne za zaistniały incydent. Diagramy zdarzeń zazwyczaj mają kilkanaście do kilkudziesięciu poziomów i kilkadziesiąt do kilkuset zdarzeń pierwotnych. Jednak schemat budowany w logice klasycznej z wykorzystaniem sumacyjnych formuł logicznych nie wyróżnia żadnego z nich. Diametralnie inaczej wygląda sprawa, gdy zastosujemy logiki rozmyte. Wtedy w każdej warstwie można określić sekwencję w jakiej powinny być badane odpowiednie elementy struktury. Oczywiście jest to możliwe tylko wtedy, gdy przypisane poszczególnym elementom struktury zmienne logiczne mają różne wartości. Zastosowanie logik rozmytych w budowie diagramów zdarzeń może znacznie przyspieszyć badania przyczyn wypadku lub awarii i obniżyć koszty tego badania. Nie daje ono jednak możliwości prognozowania awarii lub przewidywania katastrofy. Ten ostatni przypadek może być rozstrzygnięty tylko w wyniku wnioskowania probabilistycznego, które może być budowane zarówno na klasycznej definicji

108 prawdopodobieństwa, jak i na definicjach prawdopodobieństw rozmytych. Przy wnioskowaniu klasycznym prawdopodobieństwa odpowiadające poszczególnym węzłom diagramu z rysunku 1 opisane są układem równań 12. 1) P E = P(w E /w 2,3 )P 2,3 +P(w E /w 3,1 )P 3,1 2) P 3,1 = P(w 3,1 /w 2,1 )P 2,1 +P(w 3,1 /w 2,2 )P 2,2 3) P 2,1 = P(w 2,1 /z 1 )P 1 +P(w 2,1 /z 2 )P 2 + P(w 2,1 /z 3 )P 3 4) P 2,2 = P(w 2,2 /z 4 )P 4 +P(w 2,2 /z 5 )P 5 + P(w 2,2 /z 6 )P 6 5) P 2,3 = P(w 2,3 /z 7 )P 7 +P(w 2,3 /z 8 )P 8 gdzie P 1,P 2,P 3,P 4,P 5, P 6, P 7, P 8, P 3,1, P 2,1, P 2,2, P 2,3, P 3,1 (12) Prawdopodobieństwa i przypisane zdarzeniom wejściowym Prawdopodobieństwa na wyjściu poszczególnych węzłów Prawdopodobieństwo zdarzenia finalnego P E Wszystkie prawdopodobieństwa wejściowe i wszystkie prawdopodobieństwa warunkowe mogą być przyjmowane a priori i modyfikowane w miarę pozyskiwania odpowiednich danych statystycznych. Prowadzi to do budowy dynamicznych przestrzeni zdarzeń Prawdopodobieństwo dynamiczne Załóżmy, że mamy jakiś wyjściowy rozkład prawdopodobieństw zdarzeń elementarnych. Na jego podstawie możemy budować prognozy zdarzeń wynikowych. Jednak jeśli przyjęte założenia okażą się nieprawidłowe, to wynik obliczeń będzie znacząco różnić się od wyników eksperymentu. Idea prawdopodobieństwa dynamicznego polega na takiej modyfikacji parametrów rozkładu wyjściowego, by dla określonej serii wyników eksperymentalnych odległość pomiędzy wynikami obliczeń, a wynikami eksperymentalnymi była mniejsza od miary niepewności wyników eksperymentu. Jednym ze sposobów osiągnięcia tego celu jest budowa funkcjonału opisującego ilościowo odległość wymienionych wyżej wyników teoretycznych i eksperymentalnych i jego minimalizacja metodami znanymi z analizy matematycznej lub poprzez odpowiednio zaprojektowany proces iteracyjny. Do dynamicznych rozkładów prawdopodobieństw prowadzić może również zastosowanie narzędzi logicznych Metoda macierzy logicznych W przypadku, gdy pozyskiwane informacje mają charakter dyskretny możliwe jest stosowanie metody macierzy logicznych (Grabski, Jaźwiński 2001), opracowanej przez prof. Franciszka Grabskiego z Akademii Marynarki Wojennej przy współpracy z prof. Jerzym Jaźwińskim z Instytutu Technicznego Wojsk Lotniczych.

109 E f e k t y Tabela 4. Przykład zero-jedynkowej macierzy logicznej (wersja autorska) Symptomy s 1 s 2 s 3 s 4 s 5 Przestrzeń konfiguracji zdarzeń r1 r2 r3 s1r1 s2r1 s3r1 s4r1 s5r1 s1r2 s2r2 s3r2 s4r2 s5r2 s1r3 s2r3 s3r3 s2r3 s5r3 s1r1 s1r2 s1r3 s2r1 s2r2 s2r3 s3r1 s3r2 s3r3 s4r1 s4r2 s2r3 s5r1 s5r2 s5r3 Wiarygodność Konfiguracji zdarzeń 1,1 =1 0 2,1 =1 0 3,1 =1 0 1,2 =1 0 2,2 =1 0 3,2 =1 0 1,3 =1 0 2,3 =1 0 3,3 =1 0 1,4 =1 0 2,4 =1 0 3,4 =1 0 1,5 =1 0 2,5 =1 0 3,5 =1 0 Konfiguracje zdarzeń Autor tego rozdziału proponuje stosowanie nieco zmodyfikowanej wersji cytowanej metody, w której klasyczną logikę arystotelesowską zastąpiono przez logiki wielowartościowe i rozmyte. W nieco inny sposób budowana jest również przestrzeń zdarzeń, ale idea Grabskiego i Jadźwińskiego została zachowana. W oryginalnej wersji ich metody przestrzeń zdarzeń elementarnych tworzą tylko te zdarzenia z przedostatniego wiersza tabeli 4, których wiarygodność jest równa 1, tzn. przyjmuje się a priori, że odpowiadająca im konfiguracja symptomu i efektu jest możliwa. Przyjmuje się ponadto, że prawdopodobieństwa wszystkich zdarzeń elementarnych są sobie równe. Prawdopodobieństwo zaistnienia efektu r i pod warunkiem, że zaobserwowano symptom s j jest wtedy równe: P ri s j i,j P(ri / s j) P(s 3 (13) j) m,j m 1 gdzie m wskaźnik sumacyjny odpowiadający numerowi wiersza Prawdopodobieństwo, że stwierdzonemu efektowi r i powinien towarzyszyć symptom s j jest wtedy równe: P ri s j P(s j / ri ) P(r ) i 5 i,j i,n n 1 gdzie n wskaźnik sumacyjny odpowiadający numerowi kolumny W analogiczny sposób można wyliczyć zależności probabilistyczną pomiędzy dowolnymi kombinacjami symptomów i efektów. W przypadku, gdy wiarygodności konfiguracji zdarzeń opisane zostaną zmienną logiki rozmytej lub wielowartościowej wzory opisujące prawdopodobieństwa warunkowe mają identyczną postać jak wzory 13 i 14, jednak ich interpretacja jest już inna. (14)

110 Przestrzeń zdarzeń elementarnych obejmuje teraz wszystkie kombinacje symptom efekt, natomiast obliczane prawdopodobieństwa są prawdopodobieństwami rozmytymi w sensie Zadeh a. 2. Metody bayesowskie Pomysł tworzenia stosowania rozkładów prawdopodobieństw, które są modyfikowane w miarę pozyskiwania nowych danych doświadczalnych pochodzi od anglikańskiego pastora Thomasa Bayesa żyjącego w latach w Anglii w hrabstwie Kent. Bayesowi przypisywane są dwie nowe dla nas (choć pochodzące z XVIII wieku ) idee: 1. Traktowanie problemu wyznaczania rozkładu prawdopodobieństw jako zadanie odwrotne (invers problem) rozwiązywane w oparciu zarówno o przejmowane a priori założenia jak i w oparciu o eksperyment. 2. Stosowanie w obliczeniach probabilistycznych procedur iteracyjnych Jest to podejście pośrednie pomiędzy stosowaniem klasycznej, deterministycznej definicji prawdopodobieństwa, a stosowaniem czysto empirycznej teorii częstotliwościowej Drzewa bayesowskie Drzewa bayesowskie są metodą, w której zakłada się możliwość generacji przez jedną przyczynę wielu skutków, które następują jednak nie równocześnie, ale w sposób alternatywny. Są one jakby lustrzanym odbiciem drzewa zdarzeń. Jednak przebieg ścieżki zdarzeń nie jest bezwarunkowy, ale stochastyczny. Wybór kolejnego wariantu przebiegu zdarzeń opisany jest prawdopodobieństwem warunkowym wyboru jednej za ścieżek niższego poziomu (niższej warstwy) pod warunkiem, że zaistniało określone zdarzenie poziomu wyższego. Z 1,1 Zdarzenie pierwszej warstwy Zdarzenia drugiej warstwy P(Z 2,1/Z 1,1) P(Z 2,2/Z 1,1) P(Z 2,3/Z 1,1) Z 2,1 Z 2,2 Z 2,3 P(Z 3,1/Z 2,1) P(Z 3,2/Z 2,1) P(Z 3,3/Z 2,1) P(Z 3,4/Z 2,2) P(Z 3,5/Z 2,2) P(Z 3,6/Z 2,2) P(Z 3,7/Z 2,2) P(Z 3,8/Z 2,3) P(Z 3,9/Z 2,3) Warstwa ostatnia zdarzenia wynikowe Z 3,1 Z 3,2 Z 3,3 Z 3,4 Z 3,5 Z 3,6 Z 3,7 Z 3,8 Z 3,9 P(Z 3,1) = P(Z 1,1) P(Z 2,1/Z 1,1) P(Z 3,1/Z 2,1) P(Z 3,2) = P(Z 1,1) P(Z 2,1/Z 1,1) P(Z 3,2/Z 2,1) P(Z 3,3) = P(Z 1,1) P(Z 2,1/Z 1,1) P(Z 3,3/Z 2,1) P(Z 3,4) = P(Z 1,1) P(Z 2,2/Z 1,1) P(Z 3,4/Z 2,2) P(Z 3,5) = P(Z 1,1) P(Z 2,2/Z 1,1) P(Z 3,5/Z 2,2) P(Z 3,6) = P(Z 1,1) P(Z 2,2/Z 1,1) P(Z 3,6/Z 2,2) P(Z 3,7) = P(Z 1,1) P(Z 2,2/Z 1,1) P(Z 3,7/Z 2,2) P(Z 3,8) = P(Z 1,1) P(Z 2,3/Z 1,1) P(Z 3,8/Z 2,3) P(Z 3,9) = P(Z 1,1) P(Z 2,3/Z 1,1) P(Z 3,9/Z 2,3) Prawdopodobieństwa zdarzeń wynikowych Rysunek 3. Fragment trójpoziomowego drzewa bayesowskiego Źródło: opracowanie własne na podstawie (Majdzik, Pisarek 2016)

111 Prawdopodobieństwa te początkowo przyjmowane są a priori, a później w miarę zgromadzenia odpowiedniego materiału statystycznego modyfikowane. Wynikom działania określonej konfiguracji uwarunkowań są przypisane prawdopodobieństwa finalne. Umożliwia to realizację w oparciu o drzewo bayesowskie optymalnych działań organizacyjnych, w tym również działań w zakresie modyfikacji istniejącego systemu prawnego. Cechą charakterystyczną drzewa bayesowskiego jest hierarchiczność. Po wyborze konaru dokonywany jest wybór kolejnej gałęzi tylko z pośród tych, które z niego wyrastają. Po wyborze gałęzi wybór gałązek znowu jest ograniczony tylko do ściśle określonego, wąskiego zbioru, itd. W przypadku zastosowania drzewa bayesowskiego do budowy modelu wypadkowego prowadzi to do milcząco przyjmowanego założenia o sekwencyjności zdarzeń, czyli założenia, że każde kolejne zdarzenie ma jedną i tylko jedną przyczynę. Jest to poważna wada tej metody. Prawdopodobieństwa warunkowe przypisane poszczególnym gałęziom drzewa bayesowskiego są początkowo przyjmowane a priori, a następnie modyfikowane tak, by obliczenia oparte o analizę poszczególnych ścieżek zdarzeń różniły się od rozkładów obserwowanych eksperymentalnie o wartość nie większą od błędu pomiarowego Sieci bayesowskie Ważnym uogólnieniem drzew bayesowskich są sieci bayesowskie. Zakładają one możliwość równoczesnego wpływu wielu czynników na prawdopodobieństwo zaistnienia określonego zdarzenia cząstkowego. X 1 Z 1,1 Z 2,1 Y 1 X 2 Z 1,2 Z 2,2 Y 2 X 3 Z 1,3 Z 2,3 Y 3 X 4 Z 1,4 Z 2,4 Y 4 Zdarzenia inicjujące Kolejne warstwy sieci Zdarzenia wynikowe Rysunek 4. Przykład sieci bayesowskiej do prognozowania prawdopodobieństw zdarzeń wypadkowych Źródło: opracowanie własne na podstawie (Majdzik, Pisarek 2016) Poszczególnym węzłom sieci przypisane są zdarzenia mogące mieć wpływ na bezpieczeństwo. W szczególności funkcję zdarzeń wejściowych, inicjujących sieć mogą pełnić określone zapisy prawne lub czynniki mające wpływ na ich wygenerowanie. Podstawowym elementem sieci bayesowskiej jest węzeł decyzyjny, który jest strukturą mającą wiele wejść i wiele wyjść. Węzeł taki może być modelowany liniową siecią neuronową (Osowski 2006; Tadeusiewicz 1993), której wagi są interpretowane jako prawdopodobieństwa warunkowe. Prawdopodobieństwo zdarzenia wynikowego Y j

112 przypisanego węzłowi sieci leżącemu w ostatniej kolumnie i w j-tym rzędzie opisane jest wzorem: m M (15) P (Y ) P(Z )P(Y / Z gdzie Z N,m j N,m j N,m) m 1 Zdarzenie przypisane węzłowi sieci leżącemu w przedostatniej kolumnie i m-tym wierszu tej kolumny Y j Zdarzenie wynikowe przypisane węzłowi sieci leżącemu w ostatniej kolumnie i j-tym wierszu tej kolumny P(Y j /Z N,m ) Prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia Y j pod warunkiem zajścia zdarzenia Z N.m M Ilość wierszy w przedostatniej (N-tej) kolumnie sieci Prawdopodobieństwo zdarzenia przypisanego węzłowi sieci leżącego w m-tym rzędzie i n-tej kolumnie sieci opisane jest wzorem: gdzie Z n,i Z n-1,m P(Z n,i /Z n-1,m ) P (Z m M n,i ) P(Zn 1,m )P(Zn,i / Zn 1,m ) m 1 Zdarzenie przypisane węzłowi leżącemu w n-tej kolumnie i i- tym wierszu Zdarzenie przypisane węzłowi leżącemu w (n-1)-tej kolumnie i m-tym wierszu tej kolumny Prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia Z n,i pod warunkiem zajścia Z n-1,m Ilość wierszy w n-1 kolumnie M Podobnie jak w przypadku drzewa bayesowskiego początkowe wartości prawdopodobieństw warunkowych występujących na wejściach węzłów mogą być przyjmowane a priori i modyfikowane w miarę pozyskiwania danych statystycznych. Stosowane algorytmy obliczeniowe są jednak o wiele bardziej skomplikowane niż w przypadku drzewa. Można wykazać, że sieć bayesowska może być aproksymowana wielowarstwową siecią neuronową, której poszczególne warstwy są strukturami liniowymi. Sieć bayesowska została w ostatnich latach użyta do zarządzania bezpieczeństwem lotów w brytyjskich siłach powietrznych (RAF). Mimo iż wdrożenie systemu zarządzania opartego na sieciach bayesowskich wymagało przeprowadzenia szeregu dość zaawansowanych szkoleń spełnił on pokładane w nim nadzieje, a dzięki daleko posuniętej komputeryzacji wersji finalnej jego obsługa nie wymaga już obecnie zaawansowanej wiedzy matematycznej Bayesowskie macierze wpływów Zależność pomiędzy przesłankami, a zdarzeniami wypadkowymi można wyrazić w postaci macierzy, zwanej bayesowską macierzą wpływów. W literaturze można znaleźć różne sposoby konstruowania takiej macierzy, Zazwyczaj jej elementami są prawdopodobieństwa warunkowe zaistnienia określonego rodzaju wypadku pod warunkiem wystąpienia określonej przesłanki. Autor proponuje zbudowanie zamiast klasycznej macierzy wpływów, macierzy (tab.5), której elementami są liczby naturalne (16)

113 uzyskane w wyniku sumowania koincydencji przesłanki i incydentu wypadkowego wykrytej w kolejnym rejestrowanym incydencie wypadkowym. Tabela 5. Ewidencja koincydencji incydentu wypadkowego i przesłanki wypadkowej Przesłanki wypadkowe Rodzaje incydentów wypadkowych r 1 r 2... r n... r N-1 r N s 1 J 1,1 J 1,2... J 1,n... J 1,N-1 J 1,N s 2 J 2,1 J 1,2... J 1,n... J 1,N-1 J 1,N Ilość koincydencji + A m,n s m J m,1 J m,2... J m,n... J m,n-1 J m,n s M-1 J M-1,1 J M-1,2... J M-1,n... J M-1,N-1 J 1,N s M J M,1 J M,2... J M,n... J M-1,N-1 J M,N Na jej podstawie można wyliczyć poszukiwane prawdopodobieństwa warunkowe. Przyjęcie wartości początkowych A m,n elementów macierzy koincydencji jest równoważne przyjęciu określonego wyjściowego rozkładu prawdopodobieństw (rozkładu a priori). Symbol J m,n oznacza ilość zaobserwowanych zdarzeń, w których równocześnie wystąpiła m-ta przesłanka i n-ty rodzaj zdarzenia wypadkowego powiększoną o liczbę naturalną odpowiadającą rozkładowi początkowemu. W pierwszym przybliżeniu poszczególne przesłanki traktujemy jako zdarzenia rozłączne. To samo dotyczy typów incydentów wypadkowych. W tym schemacie zdarzeniem elementarnym jest równoczesne wystąpienie m-tej przesłanki i n-tego rodzaju incydentu. Prawdopodobieństwa zdarzenia elementarnego e m,n wynosi: gdzie i j P(e m,n ) M,j i J m,n N J i,j i 1,j 1 Numer wiersza macierzy opisanej tablicą 6 Numer kolumny macierzy opisanej tablicą 6 Otrzymany rozkład prawdopodobieństw zdarzeń rozłącznych e m,n jest dynamiczny i ulega modyfikacji po każdym zarejestrowanym incydencie. Prawdopodobieństwo, że zaistnieje n-ty rodzaj incydentu wypadkowego jeśli wystąpiła m-ta przesłanka wynosi: gdzie j m n N J j 1 m,j (17) m,n P (rn / sm ) N (18) Indeks odpowiadający kolejnym numerom kolumny Numer przesłanki Numer rodzaju zdarzenia wypadkowego Ilość rodzajów zdarzeń wypadkowych J

114 Z założenia o rozłączności przesłanek wynika, że prawdopodobieństwo spowodowania n-tego rodzaju incydentu przez dowolny podzbiór zbioru przesłanek jest równe sumie prawdopodobieństw spowodowania tegoż incydentu przez każdą z przesłanek z tego zbioru. Prawdopodobieństwo, że jeśli doszło do n-tego rodzaju incydentu to mógł być on spowodowany m-tą przesłanką wynosi: J m,n P (sm / rn ) M (19) J gdzie i m M n i 1 Indeks odpowiadający kolejnym numerom wierszy Numer przesłanki Ilość przesłanek Numer rodzaju zdarzenia wypadkowego i,n Z założenia o rozłączności incydentów wynika, że prawdopodobieństwo spowodowania przez przesłankę s m incydentu z dowolnego podzbioru zbioru incydentów jest równe sumie prawdopodobieństw spowodowania przez tę przesłankę każdego z incydentów należących do tego zbioru. Każdemu rodzajowi incydentu można przypisać określone koszty. Każdej z przesłanek można przypisać koszt jej usunięcia. Efektywność E poprawy bezpieczeństwa w wyniku usunięcia określonej przesłanki s m wyniesie wtedy: N n m,n n 1 E (sm ) (20) i M,n N K(s K(r m ) )J J i,n i 1,n 1 gdzie K(r j ) Straty wywoływane n-tym incydentem K(s m ) Koszt likwidacji m-tej przesłanki Na podstawie powyższego wzoru można określić optymalną strategię działań na rzecz obniżenia ryzyka wypadkowego. Opisany wyżej model jest bardzo uproszczony, ponieważ nie uwzględnia istnienia przesłanek pośrednich oraz zakłada niezależność oddziaływania przesłanek bezpośrednich. W zarządzaniu bezpieczeństwem może być on zatem traktowany jako narzędzie stosowane doraźnie, zanim zostanie zbudowana i wytrenowana odpowiednia dla realizowanych zadań sieć bayesowska. Jego podstawową zaletą jest prostota. Odpowiednie ewidencje i obliczenia mogą być prowadzone przy użyciu ogólnie dostępnych narzędzi informatycznych np. arkuszy obliczeniowych LOTUS i EXEL. Określone zdarzenie wypadkowe może być przesłanką dla kolejnego zdarzenia wypadkowego. Prawdopodobieństwo warunkowe określone wzorem 18 może być podstawione do wzoru 15 lub 16 i posłużyć jako element budowy sieci bayesowskiej. Jest to dość istotne poszerzenie obszaru zastosowań opisanej metody, ponieważ daje możliwość konsolidacji wyników niezależnie prowadzonych obserwacji (ewidencji wypadkowych), które mogą być wykorzystywane zarówno we wnioskowaniu lokalnym, opisanym wzorami 17-20, jak i w globalnej sieci bayesowskiej.

115 Wnioski W zarządzaniu bezpieczeństwem szczególną rolę odegrać mogą modele probabilistyczne oparte na teorii prawdopodobieństw rozmytych opracowanej przez L.A. Zadeha oraz modele bazujące na dynamicznych przestrzeniach probabilistycznych. Dopasowanie rozkładów prawdopodobieństw zarówno do posiadanych informacji a priori, jak i do wyników kolejnych eksperymentów jest możliwe metodami analitycznymi lub numerycznymi metodami iteracyjnymi. W tej drugiej grupie szczególną rolę odgrywają metody bayesowskie, z których najprostszą w zastosowaniach praktycznych wydaje się być metoda bayesowskich macierzy wpływów. Umożliwia ona optymalizację procesu eliminacji przesłanek wypadkowych. Opis złożonych procesów prowadzących do generacji zagrożeń wypadkowych można prowadzić w oparciu o model sieci bayesowskiej, który uwzględnia zarówno wielopoziomowość występowania przesłanek wypadkowych, jak i możliwość generacji tego samego zagrożenia przez różne przesłanki. Każdy z węzłów sieci bayesowskiej może być opisany (aproksymowany) liniową siecią neuronową. Literatura 1. Benjamin J.R., Cornell C.A. (1977), Rachunek prawdopodobieństwa, statystyka matematyczna i teoria decyzji dla inżynierów, WNT; 2. Grabski F., Jaźwiński J. (2001), Metody bayesowskie w niezawodności i diagnostyce, Wyd. Komunikacji i Łączności; 3. Kacprzyk J. (2001), Wieloetapowe sterowanie rozmyte, WNT; 4. Malinowski G. (2006), Logiki wielowartościowe, PWN; 5. Majdzik A., Pisarek J. (2016), Przesłanki wypadkowe ukryte w systemach prawnych, [w:] Inżynieria bezpieczeństwa, a zagrożenia cywilizacyjne. Zagrożenia CBRNE, Wyd. Centralna Szkoła Państw. Straży Pożarnej w Częstochowie, Częstochowa, ss ; 6. Mulawka J. (1996), Systemy ekspertowe, WNT; 7. Osowski S. (2006), Sieci neuronowe do przetwarzania informacji, Oficyna Wyd. Pol. Warszawskiej; 8. Tadeusiewicz R. (1993), Sieci neuronowe, Akademicka oficyna wydawnicza.

116 Rozdział X: MODELE ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM WYPADKOWYM Jerzy PISAREK*, Urszula NOWACKA* *Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Streszczenie: Celem przedstawianej pracy jest wskazanie szczególnej roli prawidłowo budowanych modeli bezpieczeństwa dla prowadzenia skutecznej prewencji wypadkowej, w tym działań prewencyjnych polegających na odpowiednim szkoleniu pracowników i służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo wypadkowe. Autorzy poddają krytyce stosowane obecnie szeroko prymitywne, jednoczynnikowe modele wypadkowe proponując w zamian modele oparte na analizie statystycznej przesłanek wypadkowych. Wskazują przy tym na możliwość wykorzystania podstawowych narzędzi rachunku prawdopodobieństwa oraz metod tzw. sztucznej inteligencji, w tym sieci neuronowych. Zwracają również uwagę na ekonomiczne aspekty prewencji wypadkowej. Słowa kluczowe: ekonomia bezpieczeństwa, incydent, przesłanka wypadkowa, sieć bayesowska, wypadek, Wprowadzenie Pojęcie bezpieczeństwa bardzo często mylone jest z pojęciem poczucie bezpieczeństwa, które najczęściej oznacza po prostu brak świadomości istniejących zagrożeń. Osiąga się je przy pomocy różnego rodzaju chwytów socjo-technicznych, takich jak np. stosowanie kasków ochronnych przez osoby narażone na kontakt ze spadającymi z dużej wysokości przedmiotami. To nie ważne, że energia kinetyczna pocisku jest tak wielka, że zniszczy nie tylko hełm, ale i znajdującą się pod nim głowę. Człowiek w hełmie czuje się bezpieczny. Problemem znacznie większym od stosowania nieskutecznych osłon indywidualnych jest stosowanie w prewencji wypadkowej nieskutecznych metod systemowych, w tym brak właściwej organizacji pracy. Większość szkoleń dla pracowników służb BHP dotyczy obowiązujących przepisów prawnych. Informacja o rzeczywistych zagrożeniach sprowadzana jest do opisu czynników wybieranych w sposób przypadkowy lub wynikający z prymitywnie prowadzonych statystyk wypadkowych. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku zagrożeń obszarowych i środowiskowych. Wadliwość systemu informacji o rzeczywistych mechanizmach prowadzących do wypadku, katastrofy lub choroby jest szczególnie widoczna w obszarze zagrożeń związanych z ruchem drogowym. W inżynierii bezpieczeństwa coraz częściej stosuje się przenoszenie rozwiązań sprawdzonych w jednym obszarze ludzkiej działalności na inne obszary specjalnej troski. Niegdyś niemal synonimem wysokiego ryzyka było lotnictwo, a dziś jest ono najbezpieczniejszym środkiem transportu. Działania prewencyjne w lotnictwie polegały i nadal polegają głównie na wykrywaniu i eliminacji przesłanek wypadkowych. Dlatego rozsądnym wydaje się być podobne postępowanie również w przypadku innych dziedzinach ludzkiej działalności. Niestety, metody przesłankowe prowadzą do budowy bardzo obszernych baz danych źródłowych. Lawinowo rosnąca ilość informacji uniemożliwia ich przetwarzanie tradycyjnymi metodami. Zaawansowane metody komputerowe mogą być skuteczne tylko wtedy, gdy wykorzystują efektywne algorytmy (Giarratano, Riley 1994; Hänninen i in. 2014; Majdzik, Pisarek 2016; Pisarek i in. 2010;

117 Tadeusiewicz 1993), oparte na solidnych podstawach matematycznych [9]. Język matematyki jest na tyle uniwersalny, że uzyskiwane wyniki teoretyczne mogą bez większych problemów być zastosowane w zarządzaniu bezpieczeństwem praktycznie wszędzie. Problemem jest jednak bardzo niski poziom kultury matematycznej polskiego społeczeństwa, w tym osób bezpośrednio odpowiedzialnych za tworzenie i stosowanie przepisów prawnych mających służyć ochronie zdrowia i życia ludzi. 1. Filozofie prewencji wypadkowej Naczelną zasadą, stosowaną w lotnictwie od ponad 60 lat jest nie orzekanie przez komisje wypadkowe o czyjejkolwiek winie lub braku winy, ani o zasadności lub bezzasadności czyichkolwiek roszczeń. Złamanie tej zasady prowadziło by do fałszywych zeznań osób bezpośrednio związanych z wypadkiem oraz świadków i ekspertów. Jest jasne, że osoba, której grozi odpowiedzialność karna będzie starać się umniejszyć swoją winę i ukryć obciążające ją okoliczności. Świadkowie i eksperci również w takim przypadku mogliby być nieobiektywni próbując kogoś ratować albo obciążać w sposób nadmierny. Dlatego postępowania powypadkowe muszą być niezależne od postępowań prowadzonych przez organa ścigania, a pozyskiwane informacje drażliwe powinny być tajne. Tylko prawdziwe informacje mogą być podstawą do podjęcia skutecznych działań prewencyjnych. Niestety, obowiązek zachowania tajemnicy służbowej odnośnie okoliczności badanego zdarzenia jest często w sprzeczności z obowiązkiem prawnym przekazywania informacji policji i prokuraturze, a nawet niektórym instytucjom prowadzącym postępowania windykacyjne. Rozwiązanie tego gordyjskiego węzła jest jednak możliwe, jeśli odpowiednie informacje zostaną przekazane do baz danych systemu informatycznego, który nie podając źródeł poda zalecenia wynikające z analizy zdarzenia wypadkowego lub (korzystniej) z analizy większej liczby zdarzeń. Oczywiście źródłowe bazy danych muszą być niedostępne dla organów ścigania, towarzystw ubezpieczeniowych i dziennikarzy. Rozwiązaniem optymalnym jest automatyczne przetwarzanie informacji bazodanowych w oparciu o prawidłowo zbudowane matematyczne modele zdarzeń wypadkowych (Majdzik, Pisarek 2016). Zasada powyższa, jak również zasada rejestracji nie tylko wypadków i katastrof, ale również tych zdarzeń wypadkowych, które nie spowodowały ofiar ani znacznych szkód (incydenty) poza lotnictwem stosowana jest bardzo niechętnie. Zdarzają się również przypadki, gdy na komisje lotnicze wywierane są niedopuszczalne naciski ze strony instytucji i osób prawnych zainteresowanych łamaniem przez nie tajemnicy służbowej Filozofia kozła ofiarnego Badania wypadków i katastrof są najczęściej prowadzone nie tylko przez komisje powypadkowe (lotnicze, kolejowe, morskie) ale również przez instytucje związane z wymiarem sprawiedliwości. Celem ich działań nie jest zapobieganie wypadkom, ale ustalenie tzw. winowajcy i wymierzenie mu kary. Mają na to pełną akceptację społeczną, zwłaszcza jeśli w wyniku zdarzenia wypadkowego ktoś poniósł śmierć lub doznał istotnego uszczerbku na zdrowiu. Jest wtedy oczekiwana surowa kara, ponieważ wtedy i tylko wtedy zostanie zaspokojona żądza zadośćuczynienia, czyli zemsty. Równocześnie winowajców nie może być zbyt wielu, ponieważ nie ma akceptacji społecznej na wymierzanie surowych kar dużej liczbie osób. Zatem naturalnym efektem działania policji i prokuratury jest wskazanie osoby lub małej grupki osób, którym można przypisać całą lub prawie całą winę. Osoby takie potocznie nazywamy kozłami ofiarnymi. Kozłów

118 ofiarnych poszukuje się wśród osób, którym łatwo udowodnić jakiś związek ze zdarzenie wypadkowym (np. kierowanie pojazdem, który uległ wypadkowi). Wśród kozłów ofiarnych mogą się znaleźć zarówno osoby faktycznie winne, jak i te którym stawiane są zarzuty nieprawdziwe lub niewspółmiernie wysokie w stosunku do rzeczywistego wpływu na przebieg zdarzeń. Równocześnie następuje bezzasadne uwolnienie od zarzutów innych osób, pośrednio tylko związanych z wypadkiem. Stosowaniu taktyki kozła ofiarnego przeciwdziała rzetelne badanie wypadku, ujawniające cały wachlarz przyczyn bezpośrednich i pośrednich. W postępowaniu sądowym bardzo odpowiedzialna jest rola ekspertów, zwłaszcza inżynierów bezpieczeństwa. Ich wiedza i osobiste doświadczenie mogą być jednak łatwo podważone poprzez zarzut stronniczości. W odparciu tego typu zarzutów bardzo pomocne jest przytoczenie odpowiednich danych statystycznych możliwie ściśle powiązanych z przedmiotem sprawy. Źródłem tych danych są przede wszystkim wiarygodne modele matematyczne korzystające ze źródłowych baz danych tworzonych przez komisje badające podobne wypadki i incydenty. W ten sposób model matematyczny poprzez podniesienie wiarygodności orzeczenia eksperta może być czynnikiem o istotnym znaczeniu dla wydania sprawiedliwego wyroku Prymitywne modele wypadków Modele prymitywne mają za zadanie objaśnić proces powstawania zagrożeń wypadkowych i wypadków w sposób dostosowany do mentalności osób o najniższym wykształcenie i poziomie inteligencji uniemożliwiającym zrozumienie bardziej złożonych opisów. Należą one do najczęściej spotykanych w literaturze dotyczącej inżynierii bezpieczeństwa (Pietrzak 2004) i niestety również w programach szkoleniowych. Szczególnie niebezpieczne jest stosowanie modeli prymitywnych w szkoleniu osób zarządzających bezpieczeństwem, zwłaszcza osób tworzących przepisy prawne. Istotą tych modeli jest branie pod uwagę tylko jednego rodzaju czynników ryzyka i przyjmowane jawnie lub milcząco założenie, że wypadek może mieć jedną i tylko jedną przyczynę bezpośrednią. Do najczęściej stosowanych modeli prymitywnych należą: - model bariery, zakładający, że istnieje tylko jeden czynnik destrukcyjny (np. energia, skażenie chemiczne, skażenie biologiczne), który może zostać zneutralizowany poprzez zastosowanie odpowiedniej zapory, np. w postaci osłony BHP, fartucha, kasku itp. - model łańcucha zdarzeń, zwany też modelem domina zakładający. że do wypadku prowadzi ciąg zdarzeń, z których każde zostało wyzwolone przez zdarzenie bezpośrednio poprzedzające go w czasie i wyzwala kolejne zdarzenie. Na początku ciągu jest zdarzenie inicjujące (jedno). Na końcu jest wypadek lub katastrofa - model Reasona (Reason 1990), zwany też modelem sera szwajcarskiego, który zakłada, że istnieje zbiór przesłanek pierwotnych i zbiór zapór, które mają uniemożliwić ich zadziałanie. Również w tym modelu do zaistnienia wypadku prowadzi jedna przyczyna, tzn. ta, dla której wszystkie kolejne zapory bezpieczeństwa okazały się nieskuteczne. Przykłady modeli prymitywnych można mnożyć. Żaden z nich nie odpowiada rzeczywistym warunkom powstawania zagrożeń i zdarzeń wypadkowych, ponieważ powstawaniu każdego wypadku zawsze sprzyja wiele przesłanek o różnej intensywności oddziaływania i różnym prawdopodobieństwie wystąpienia. Niestety w oparciu o modele prymitywne tworzone są (niekiedy przy użyciu znacznych nakładów finansowych) systemy bezpieczeństwa, których efektywność jest co najmniej problematyczna. Tworzone

119 w oparciu o modele prymitywne systemy informacyjne i ewidencje statystyczne wprowadzają w błąd, generując wypaczony obraz rzeczywistości. Przypomina to proceder generacji samo-sprawdzających się prognoz. Przykładowo, jeśli w opartej modelu domina karcie zdarzenia drogowego osoba sporządzająca raport musi ograniczyć ilość przyczyn wypadku do jednej, to podaje jedną przyczynę, zazwyczaj taką, która występowała już w poprzednich raportach, jest trudna do weryfikacji i nie przysporzy autorowi raportu problemów prawnych i służbowych. Pojawi się ona w większości raportów i będzie traktowana jako udowodniona statystycznie dominująca przyczyna wypadków. W ten sposób powstają i są powielane pseudonaukowe mity, na podstawie których buduje się przepisy prawa o ruchu drogowym. W modelach prymitywnych przyczyny i skutki wiązane są w sposób deterministyczny. Powoduje to ignorowanie tych przesłanek, które w sposób bezpośredni nie spowodowały zarejestrowanego wypadku, co drastycznie ogranicza możliwość podejmowania skutecznych działań prewencyjnych Analiza przesłanek wypadkowych Przesłanką wypadkową nazywamy sytuację generującą zagrożenia wypadkowe występującą w sposób ciągły lub powtarzający się. Zapobieganie wypadkom polega przede wszystkim na wykrywaniu i eliminacji przesłanek wypadkowych. Przesłanki mogą być bezpośrednie lub pośrednie (Majdzik, Pisarek 2016). Przesłankę bezpośrednią, która przyczyniła się do zaistnienia konkretnego wypadku nazywamy przyczyną bezpośrednią. Przesłankę pośrednią, która przyczyniła się do zaistnienia wypadku nazywamy przyczyną pośrednią. Każda z przesłanek pośrednich ma uwarunkowania, które można traktować jako przesłankę niższego poziomu. Analizę powiązań przyczynowo-skutkowych dla zagrożeń wypadkowych można prowadzić praktycznie w nieskończoność wykrywając i ewidencjonując przesłanki na coraz to niższym poziomie. W praktyce często stosowany bywa model trójpoziomowy (rys.1), w którym wyróżniamy przesłanki pierwotne, pośrednie i bezpośrednie. Przesłanka pierwotna Przesłanka pierwotna Przesłanka pośrednia Przesłanka pierwotna Przesłanka pierwotna Przesłanka pierwotna Przesłanka pośrednia Przesłanka pośrednia Przesłanka bezpośrednia Przesłanka pośrednia Incydent wypadkowy Przesłanka pierwotna Przesłanka pierwotna Przesłanka pośrednia Przesłanka pośrednia Przesłanka pierwotna Przesłanka pośrednia Przesłanka pierwotna Przesłanka pośrednia Rysunek 1. Przykład trójpoziomowego modelu przesłankowego Źródło: opracowanie własne na podstawie: (Majdzik, Pisarek 2016)

120 Jest on stosunkowo prosty i łatwy do intuicyjnej interpretacji, a równocześnie o wiele bardziej efektywny od modeli jedno lub dwupoziomowych. Niestety praktyczna realizacja zbierania danych do modelu wielopoziomowego może być kłopotliwa. Przesłankę można traktować jako obiekt, któremu przypisane są następujące cechy: - intensywność występowania - efektywność wpływu na zdarzenia wypadkowe i inne przesłanki - koszt ewentualnej eliminacji Intensywność występowania może być określona liczbowo poprzez prawdopodobieństwo pojawienia występowania w czasie lub przestrzeni. Przykładowo, jeśli za przesłankę wypadków drogowych uznamy daltonizm kierowców, to intensywnością tej przesłanki będzie stosunek ilości daltonistów w wybranej populacji kierowców do liczebności całej populacji. W tym samym przykładzie za efektywność działania przesłanki będzie ilość zdarzeń, których zaistnieniu ona towarzyszyła w stosunku do ogólnej liczby zdarzeń wypadkowych. Odpowiada to klasycznej definicji prawdopodobieństwa zdarzenia probabilistycznego, że na zaistnienie określonej gruby zdarzeń wypadkowych miała wpływ rozpatrywana przesłanka. Z praktycznego punktu widzenia właściwszym wydaje się jednak określenie intensywności oddziaływania przesłanki jako wartości średniej ocen dokonywanych przez osoby badające wypadki i incydenty. Oceny te powinny być wyrażane w postaci zmiennej logicznej opisującej poziom przekonania eksperta, że dana przesłanka miała istotny wpływ na konkretne, badane przez niego zdarzenie wypadkowe. Gdzie: V(Cj) j,n n 1 V ( ) (1) C j N n 1 j, n Ocena intensywności oddziaływania j-tej przesłanki na zdarzenia wypadkowe Zmienna logiczna określająca stopień przekonania osoby składającej protokół powypadkowy lub protokół z incydentu o tym, że j-ta przesłanka miała istotny wpływ na przebieg zdarzeń. Całkowita ilość zdarzeń wprowadzonych do ewidencji N Zagrożenie powodowane daną przesłanką jest iloczynem intensywności przesłanki i ilościowo określonych negatywnych skutków zdarzeń, na które może ona mieć wpływ. Wymienione czynniki są podstawą do optymalizacji działań prewencyjnych polegającej na uzyskaniu maksymalnego efektu przy założonych kosztach (ograniczenia budżetowe) lub minimalizację kosztów niezbędnych dla osiągnięcia założonego efektu. 2. Zastosowania sztucznej inteligencji Pod pojęciem sztucznej inteligencji (Giarratano, Riley 1994; Mulawka 1996) rozumiemy programy komputerowe, które mają zdolność samoadaptacji polegającej na takiej modyfikacji parametrów procedur przetwarzania informacji, by w możliwie najwyższym stopniu odpowiadały one celom użytkowym, dla których zostały stworzone. Nie można jednak optymalizować parametrów procedury, która nie istnieje. Proces adaptacyjny wbrew obiegowej opinii też nie przebiega spontanicznie, ale musi odbywać się według określonego algorytmu, którego zbieżność powinna być wcześniej zbadana. Tworzenie procedur i algorytmów ich przetwarzania odbywa się w oparciu o metody

121 matematyczne, które są później adoptowane do konkretnych aplikacji przez informatyków. W zasadzie każdy model matematyczny posiadający następujące cechy: - zależność algorytmu obliczeniowego od parametrów, które mogą ulegać zmianie w trakcie użytkowania - automatyczne dopasowywanie wymienionych wyżej parametrów do opisywanych zjawisk (zdolność uczenia się) - możliwość zdefiniowania miary opisującej odległość wyników wyliczanych przez model od wyników pochodzących z obserwacji - możliwość być zaimplementowannia na komputerze W zasadzie każdy model matematyczny przedstawiony w fornie procedury komputerowej może być zaliczony do narzędzi sztucznej inteligencji. Poniżej przedstawione zostaną przykłady najczęściej stosowanych metod sztucznej inteligencji i pokazane ich matematyczne korzenie Sieci neuronowe Sieć neuronowa (Tadeusiewicz 1993) jest modelem obliczeniowym realizowanym przy pomocy układu funkcji wielu zmiennych, nazywanych neuronami. Sieci mogą być w sposób fizyczny realizowane w różny sposób (rys. 2) SIECI NEURONOWE Analogowe Cyfrowe Elektroniczne Optoelektroniczne Optyczne Hybrydowe Falowodowe Holograficzne Przetwarzanie równoległe Przetwarzanie sekwencyjne Cienkowarstwowe Bryłowe Rysunek 2. Podział sieci neuronowych ze względu na technologię wykonania Sieci analogowe (Pisarek i in. 2010) charakteryzują się stosunkowo dużą odpornością na zakłócenia przez czynniki zewnętrzne i dużą szybkością działania. Ich wadą jest brak możliwości zmiany konfiguracji. Dlatego są to w większości proste urządzenia produkowane wielkoseryjnie, bardzo często sztywno oprogramowane. Sieci cyfrowe równoległe można łatwo programować, ale posiadają one sztywną konfigurację sprzętową. Sieci neuronowe symulowane komputerowo (przetwarzanie szeregowe) są możliwe do realizacji na większości współczesnych komputerów. Ich wadą jest mała szybkość

122 działania i duża podatność na błędy 100. Model budowany przy pomocy sieci neuronowych jest modelem aproksymacyjnym. Parametrami aproksymanty są parametry wchodzących w skład modelu funkcji, zwane wagami neuronów. Parametry funkcji realizowanych z użyciem sieci elektronicznych i falowodowych są wyznaczane w sposób podobny jak w sieciach cyfrowych, jednak coraz większe znaczenie mają sieci zaprogramowane w sposób sztywny. Formalnie nie można ich zaliczyć do systemów sztucznej inteligencji, ponieważ nie posiadają zdolności uczenia się. Jednak ich rozwój jest dotowany z tych samych źródeł co rozwój cyfrowych sieci adoptowalnych. Zastosowanie znajdują głównie jako wysoko wyspecjalizowane systemy automatycznego sterowania. Jednym z najprostszych przykładów jest tzw. sieć liniowa (rys.3) w 1,1 w 1,2 x 1 N 1 y 1 w 1,1 x 1,k +w 1,2 x 2,k +w 1,3 x 3,k =y 1,k w 1,3 w 2,1 x 1,k +w 2,2 x 2,k +w 2,3 x 3,k =y 2,k w 2,1 w 3,1 x 2,k +w 3,2 x 2,k +w 3,3 x 3,k =y 3,k x 2 w 2,2 w 2,3 N 2 y 2 [Y] k =[w i,j ] [X] k w 3,1 x 3 w 3,2 w 3,3 N 3 y 3 Rysunek 3. Sieć liniowa i reprezentujące ją układy równań liniowych Proces obliczeniowy, polega na przekształceniu wektora danych wejściowych X k w wektor danych wyjściowych Y k i jest realizowany układem J-równań liniowych: I (2) y w x gdzie k y j w i,j x i,k I k j k i 1 Numer kolejnego uruchomienia (odpalenia) sieci Wartość na wyjściu j-tego neuronu. j-ta składowa wektora Y k i-ta waga j-tego neuronu i-ta składowa k-tego wektora wartości wejściowych ilość składowych wektora wejściowego i,j Zadanie aproksymacyjne polega na takim doborze współczynników równań (wag neuronów w i,j ) by dla ustalonego K-elementowego zbioru par wektorów (X k ; Y k ) odległość pomiędzy wynikami obliczonymi przez sieć (lewe strony równań (2) i wynikami eksperymentalnymi była możliwie najmniejsza. Algorytm obliczeniowy zależy oczywiście od definicji odległości. W przypadku przyjęcia definicji średniokwadratowej wyznaczanie współczynników równań sprowadza się do wyznaczenia minimum funkcjonału: K I F w k 1 i 1 i,j x i,k y j,k i,k 2 (3) 100 W wyniku błędów sterowania automatycznego (tzw. autopilota), opartego w znacznym z stopniu na symulacji komputerowej sieci neuronowych nastąpiło w okresie ostatnich kilku lat kilka katastrof w lotnictwie liniowym i kilkadziesiąt poważnych incydentów.

123 gdzie K Ilość układów równań postaci (2) co prowadzi do oznaczonego (choć nie zawsze stabilnego) układu równań liniowych postaci: F (4) 0 w gdzie W i,j J i I,j J i,j Poszukiwane niewiadome (wagi neuronów) Ilość składowych wektora wyjściowego (wynikowego) Rozwiązania równań (4) można również wyznaczyć stosując algorytmy iteracyjne, np. znany od ponad stu lat algorytm Stefana, zwany w nomenklaturze sieci neuronowych algorytmem wstecznej propagacji błędu. Zadanie komplikuje się, gdy neurony nie są funkcjami liniowymi lub gdy sieć jest wielowarstwowa. W tych przypadkach stosowane są wyłącznie procedury iteracyjne, niekiedy bardzo oryginalne i pomysłowe. Typowe obszary zastosowań sieci neuronowych ze względu na technologie ich wykonania podano w tabeli 1. Tabela.1. Obszary zastosowań cyfrowych i analogowych sieci neuronowych w IB Obszar zastosowań Podobszary Rodzaje sieci Pomiary środowiskowe Wielosensorowe systemy pomiarowe Sieci cyfrowe Systemy automatycznego sterowania Modele aproksymacyjne Systemy decyzyjne Systemy rozpoznawania Systemy alarmowe Zastosowania medyczne Pomiary przemysłowe Pomiary naukowe Monitoring bezpieczeństwa Sterowanie statków powietrznych Sterowanie podzespołami pojazdów drogowych i szynowych Sterowanie podzespołami statków morskich i śródlądowych Badania naukowe Sztaby zarządzania kryzysowego Modele biznesowe systemy zarządzania Systemy dowodzenia Systemy planowania Rozpoznawanie pisma i obrazów Rozpoznawanie kształtów Rozpoznawanie odcisków palców Rozpoznawanie mowy Alarmy p.poż. Alarmy dostępowe Alarmy związane z awariami technicznymi Interpretacja wyników analiz medycznych Sieci analogowe elektroniczne i optoelektroniczne Sieci analogowe elektroniczne Sieci analogowe elektroniczne Sieci cyfrowe Sieci cyfrowe szeregowe Sieci cyfrowe szeregowo-równoległe Symulatory cyfrowe szeregowe Hybrydowe sieci optoelektroniczne Sieci optoelektroniczne Sieci holograficzne Sieci cyfrowe, szeregowe wspomagane programami FFT Sieci cyfrowe równoległe i szeregowe Sieci analogowe elektroniczne Cyfrowe, szeregowe

124 Sieci liniowe mogą wystąpić w każdej z wyszczególnionych w niej konfiguracji. Sieci te mimo, że mają najprostszą z geometrycznych konfiguracji sieci (zwanej w żargonie projektantów sieci architekturą) posiadają istotne znaczenie praktyczne, wynikające między innymi z możliwości stosowania różnych metod sprowadzania zadań złożonych lub nieliniowych do zadania liniowego. Typowym przykładem linearyzacji zadań inżynierii bezpieczeństwa jest diagnostyka wibroakustyczna, gdzie linearyzacji zadania dokonuje się poprzez odpowiednie przekształcenia całkowe, np. FFT 101. Nowym wyzwaniem są sieci holograficzne. Ich prawidłowe zaprojektowanie i obsługa wymagają stosowania dość zaawansowanych metod analizy matematycznej, w tym teorii przekształceń całkowych. Dzięki bardzo wysokiej mocy obliczeniowej i możliwości szybkiego przetwarzania dużych strumieni danych sieci holograficzne są używane do: - wyszukiwania sygnału użytecznego w szumie (np. w systemach radarowych wczesnego wykrywania), - rozpoznawania obrazów (w tym odcisków palców), - konstrukcji silnie rozbudowanych i działających w czasie rzeczywistym systemów sterowania, - konstrukcji modułów wnioskowania w regułowych lub atrybutowych systemach ekspertskich, - zarządzania dużymi bazami danych, - analizy wyników wieloczynnikowej i szeroko-pasmowej detekcji skażeń (w tym rozpoznawania materiału biologicznego na podstawie widm fluorescencyjnych). Sieci holograficzne budowane są głównie jako układy analogowe. W ostatnim okresie pojawiły się jednak również pomysły nie konwencjonalnych zastosowań holografii cyfrowej i układów hybrydowych (skanery terahercowe drugiej generacji). W niektórych obszarach zastosowań mogą być również przydatne symulacje komputerowe przekształceń holograficznych realizowane w układach jednoprocesorowych. 3. Regułowe systemy ekspertskie Podstawowymi pojęciami regułowych systemów ekspertskich (Giarratano, Riley 1994; Mulawka 1996) są: reguła i fakt. Faktem w rozumieniu systemu ekspertskiego nazywamy informację, której przypisano wiarygodność wyrażoną w postaci wartości logicznej, prawdopodobieństwa lub priorytetu. Podprogramy wykonujące działania na faktach (przetwarzanie informacji, w tym generacja decyzji) nazywamy regułami. Reguły mają najczęściej postać instrukcji IF-logiczne połączonej z odpowiednim blokiem wykonawczym. System reguł nazywany jest maszyną wnioskującą. Każdej regule przypisywana jest wiarygodność wyrażona w postaci zmiennej logicznej, prawdopodobieństwa lub priorytetu. Występująca w instrukcji IF-logiczne formuła logiczna ma postać ma postać: gdzie - q - [moduł obliczeniowy] q (5) Jedna z relacji typu { <,, =,,, > } Stała liczba rzeczywista z przedziału domkniętego 0,1 101 FFT- Fast Fourier Transform

125 Modułem obliczeniowym może być formuła logiczna lub dowolne wyrażenie arytmetyczne, którego argumentami są: - zmienne logiczne, - dowolne formuły logiczne, - prawdopodobieństwa, a wynikiem jest liczba z przedziału domkniętego domkniętego 0,1. Jeśli warunek (5) jest spełniony to następuje uruchomienie modułu wykonawczego. W przeciwnym przypadku program przechodzi do kolejnej reguły (np. reguły wskazanej przez ELSE w instrukcji IF-logiczne 102 ). Schemat regułowego systemu ekspertskiego pokazano na rysunku 4. System weryfikacji modyfikuje działanie programu poprzez zmianę wiarygodności faktów i reguł. Blok Faktów Wejściowych Blok reguł Blok Faktów Wyjściowych Blok decyzyjny (konsolidacyjny) Archiwum faktów Weryfikacja Dane korekcyjne Rysunek 4. Schemat blokowy regułowego systemu ekspertskiego Dostosowywanie programu do wzorcowego zestawu danych korekcyjnych w żargonie systemów ekspertskich nazywa się wnioskowaniem wstecz. Opisany system jest jednopoziomowy. Systemy wielopoziomowe tworzone są poprzez zagnieżdżanie systemów poziomu niższego w systemie poziomu wyższego. System niższego rzędu jest wtedy jednym z bloków wykonawczych reguły systemu nadrzędnego Atrybutowe systemy ekspertskie Regułowe systemy ekspertskie oparte są na wnioskowaniu logicznym. Systemy atrybutowe (Mulawka 1996) bazują na teorii miary, przy czym poszczególnym blokom informacyjnym (traktowanym jako obiekt) przypisane są wektory atrybutów. Wnioskowanie polega na porównywaniu atrybutów i wyszukiwaniu w bazie danych obiektu (lub obiektów ) najlepiej pasującego do poszukiwanego wzorca. Miarą dopasowania jest odległość wektorów atrybutów porównywanych obiektów. Wnioskowanie wstecz polega na zmianach składowych wektorów atrybutów obiektów znajdujących się w bazie systemu. Oczywiście jednym z rodzajów atrybutów może być wiarygodność w rozumieniu regułowego systemu ekspertskiego. Atrybutowe systemy ekspertskie służą głównie do przeszukiwania i porządkowania baz danych. Mogą również występować jako moduły w systemach regułowych Metody bayesowskie Są to metody wnioskowania statystycznego, oparte na rozkładach prawdopodobieństw, które początkowo są przyjmowane a priori, a potem modyfikowne tak, by wynik obliczeń był możliwie najbliższy danym eksperymentalnym. Do najczęściej stosowanych należą drzewa bayesowskie i bayesowskie macierze wpływów. W ostatnim okresie zaczynają się 102 Jest to instrukcja postaci : IF [formuła logiczna] THEN [instrukcja skoku (GOTO) lub wywołanie podprogramu] ELSE [istrukcja skoku (GOTO) lub wywołanie podprogramu]

126 Koszty ponoszone przez firmę dla zapewnienia bezpieczeństwa w inżynierii bezpieczeństwa pojawiać modele oparte na sieciach bayesowskich, które są istotnym uogólnieniem sieci neuronowych. 4. Aspekty ekonomiczne i prawne Bezpieczeństwo kosztuje. Wysokość wydatków jest ograniczana z dołu przez nakłady konieczne dla osiągnięcia tzw. poziomu społecznie akceptowalnego ryzyka wypadkowego, rozumianego jako maksymalne prawdopodobieństwo zdarzenia wypadkowego nie powodujące jeszcze niebezpiecznych dla firmy reakcji społecznych lub restrykcji prawnych. Wysokość wydatków na bezpieczeństwo jest również ograniczona z góry poprzez opłacalność prowadzonej działalności. D Maksymalne dopuszczalne nakłady na bezpieczeństwo C Nakłady na osiągnięcie społecznie akceptowanego poziomu ryzyka A B Skala działalności gospodatrczej Rysunek 5. Obszar decyzyjny uwarunkowane względami ekonomicznymi Nakłady na bezpieczeństwo są również zdeterminowane minimalnym zakresem działalności gospodarczej, przy której jest ona dla firmy korzystna (efekt skali) oraz zakresem maksymalnym wynikającym z wielkości posiadanych zasobów finansowych technicznych i ludzkich. Wzajemne relacje pomiędzy wymienionymi wielkościami ilustruje rys. 5. Na rysunku tym punkt oznacza A minimalną skalę działalności gospodarczej, przy której może być ona opłacalna, a punkt B odpowiada maksymalnej skali działalności dostępnej dla firmy. Punkt C oznacza minimalne nakłady na bezpieczeństwo konieczne dla uruchomienia działalności. Obszar zacieniowany jest obszarem dopuszczalnych decyzji. Działania naprawcze w zakresie bezpieczeństwa wypadkowego muszą być rozpatrywane w aspekcie utrzymania się w oznaczonym na rysunku 5 obszarze przy założonym poziomie niepewności skutków podejmowanych decyzji. Skutki decyzji naprawczych są zawsze trzy: 1. spadek prawdopodobieństwa zaistnienia zdarzenia wypadkowego 2. spadek wartości oczekiwanej kosztów ponoszonych przez firmę na obsługę wypadku (w tym kosztów przestojów, zmian konstrukcyjnych i technologicznych) 3. Wzrost kosztów bezpośrednich działań naprawczych Dane potrzebne do przeprowadzenia obliczeń optymalizacyjnych firma może uzyskać poprzez stosowanie ilościowych modeli opisujących prawdopodobieństwo zaistnienia wypadku oraz efektywność potencjalnych działań naprawczych, która również jest wielkością możliwą do oceny wyłącznie przy użyciu narzędzi probabilistycznych. Jedną z najważniejszych grup przesłanek wypadkowych jest czynnik prawnoorganizacyjny (Majdzik, Pisarek 2016). Podejmowanie działań naprawczych w tym obszarze jest trudne, ponieważ prawnicy i specjaliści od organizacji pracy zazwyczaj nie

127 posiadają wykształcenia inżynierskiego i matematycznego, a specjaliści z zakresu inżynierii bezpieczeństwa nie posiadają odpowiedniego przygotowania prawniczego. Bezpośrednia współpraca tych grup zawodowych jest praktycznie niemożliwa. Rozwiązanie możliwym do prawie natychmiastowego wdrożenia jest budowa narzędzi informatycznych, które opierając się na wiedzy prawniczej, inżynierskiej i racjonalnie budowanych statystykach pozwolą na budowę modeli umożliwiających symulację działania poszczególnych rozwiązań prawnych przed wprowadzeniem ich w życie. Ich właściwe zaprojektowanie i uruchomienie, zwłaszcza budowa prawidłowo działających narzędzi pozyskiwania wiedzy ekspertskiej wymaga wykonania trudnych, interdyscyplinarnych prac teoretycznych i sprawnego działania inżynierów wiedzy bezpośrednio nadzorujących projektowanie i wdrażanie systemów informatycznych, opartych na nowych teoriach. Takim działaniem w skali kraju może kierować zespół złożony z zaledwie kilku osób, jednak od tych kilku osób będzie zależeć los tysięcy potencjalnych ofiar wypadków komunikacyjnych i wypadków przy pracy. Miejmy nadzieję, że taki zespół kiedyś w Polsce powstanie. Wnioski W zarządzaniu bezpieczeństwem szczególną rolę odegrać mogą modele probabilistyczne oparte na teorii prawdopodobieństw rozmytych opracowanej przez L.A. Zadeha oraz modele bazujące na dynamicznych przestrzeniach probabilistycznych. Dopasowanie rozkładów prawdopodobieństw zarówno do posiadanych informacji a priori, jak i do wyników kolejnych eksperymentów jest możliwe metodami analitycznymi lub numerycznymi metodami iteracyjnymi. W tej drugiej grupie szczególną rolę odgrywają metody bayesowskie, z których najprostszą w zastosowaniach praktycznych wydaje się być metoda bayesowskich macierzy wpływów. Umożliwia ona optymalizację procesu eliminacji przesłanek wypadkowych. Opis złożonych procesów prowadzących do generacji zagrożeń wypadkowych można prowadzić w oparciu o model sieci bayesowskiej, który uwzględnia zarówno wielopoziomowość występowania przesłanek wypadkowych, jak i możliwość generacji tego samego zagrożenia przez różne przesłanki. Rozwój odpowiednich narzędzi teoretycznych jest warunkiem niezbędnym dla właściwego monitoringu zagrożeń wypadkowych oraz dla stworzenia systemu prewencji działającego na wszystkich szczeblach zarządzania. Literatura 1. Giarratano J., Riley G. (1994), Expert systems, PWS Publishing Company, Boston; 2. Hänninen M., Valdez Banda O.A., Kujala P. (2014), Bayesian network model of maritime safety management, Expert Systems with Applications 41, ; 3. Majdzik A., Pisarek J. (2016), Przesłanki wypadkowe ukryte w systemach prawnych, [w:] Inżynieria bezpieczeństwa, a zagrożenia cywilizacyjne. Zagrożenia CBRNE, Wyd. Centralna Szkoła Państwowej Straży Pożarnej w Częstochowie, Częstochowa, str ; 4. Mulawka J. (1996), Systemy ekspertowe, WNT; 5. Pietrzak L.- Badanie wypadków przy pracy. Modele i metody -Wyd. CIOP, Warszawa; 6. Pisarek J, Kamiński P., Dróżdż D. (2010), Światłowodowe sieci neuronowe - Pomiary, Automatyka, Komputery w Gospodarce i Ochronie Środowiska; nr 2, s ; 7. Reason, J. (1990), Human error. Cambridge, UK: Cambridge University Press; 8. R.Tadeusiewicz R. (1993), Sieci neuronowe, Akademicka oficyna wydawnicza; 9. Zadeh, L. A. (1978), Fuzzy sets as a basis for a theory of possibility, Fuzzy Sets and Systems, 1, ss

128 Rozdział XI: EKONOMICZNE I INNOWACYJNE ASPEKTY ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM I HIGIENĄ PRACY W PRZEDSIĘBIORSTWIE Monika ZŁOTO-MAŁOLEPSZY* *Politechnika Częstochowska Streszczenie: W artykule przedstawiono charakterystykę systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Dokonano analizy kosztów i korzyści bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie. Zwrócono uwagę na działania innowacyjne w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy. Przeprowadzono badanie ankietowe wdrożenia systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, poddając jednocześnie analizie koszty i korzyści jego wdrożenia, dokonano oceny ryzyka zawodowego. Badania przeprowadzono wśród pięciu przedsiębiorstw województwa śląskiego. Celem opracowania jest przedstawienie, jak prawidłowe wdrożenie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oddziałuje na ekonomiczną i innowacyjną sytuacje przedsiębiorstwa. Słowa kluczowe: zarządzanie bezpieczeństwem, higiena pracy, ryzyko zawodowe, koszty, innowacje w przedsiębiorstwie Wstęp Jednym z decydujących elementów w zarządzaniu przedsiębiorstwem, przesądzającym o jego ekonomicznym sukcesie jest bezpieczeństwo i ochrona zdrowia pracowników, stanowiących najważniejszy z jego zasobów. Element ten decyduje nie tylko o wizerunku firmy, pomyślności jej ekonomicznego rozwoju, ale również zapewnia pozyskiwanie najlepszych kandydatów do pracy. Zatem dbałość o bezpieczeństwo pracy i podejmowanie działań profilaktycznych poprawiających poziom bezpieczeństwa wpływa korzystnie nie tylko na pracowników ale także na przedsiębiorstwo. Bezpieczeństwo i higiena pracy stanowią nieodłączny element działania każdego przedsiębiorstwa i mają wpływ na rozmaite elementy jego funkcjonowania, w tym także na polepszanie wyników ekonomicznych. Warunki pracy w przedsiębiorstwie powinny mieć wpływ na świadomość pracowników oraz na podejmowane przez nich decyzje. Pracodawcy często nie zdają sobie sprawy z korzyści płynących z poprawy warunków pracy, skupiają się na kosztach, jakie muszą ponieść, aby zapewnić pracownikom odpowiednie warunki pracy, zgodne z obowiązującymi przepisami 103. W literaturze bezpieczeństwo i higiena pracy jest to stan warunków i organizacji pracy oraz zachowań pracowników zapewniających wymagany poziom ochrony zdrowia i życia przed zagrożeniami występującymi w środowisku pracy 104.Co roku w Unii Europejskiej, wskutek wypadków przy pracy, życie traci ponad 5500 osób 105. Międzynarodowa Organizacja Pracy szacuje, że kolejne osób umiera w wyniku chorób 103 Lewandowski, Znajmięcka-Sikor (red.): Współczesne standardy w zakresie ZBHP, Wydawnictwo Monografie Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014, s Romanowska-Słomka, Słomka : Ocena ryzyka zawodowego, Wyd. Tarbonus, Kraków 2012, s Health and safetyatwork in Europe A statisticalportrait, Urząd Publikacji UE, Luksemburg, 2010, s. 97

129 zawodowych 106 Zapewnienie bezpieczeństwa i higieny pracy jest jednym z podstawowych obowiązków pracodawcy obowiązek ten jest zgodny z prawem Unii Europejskiej. Co do konieczności wywiązywania się z tego obowiązku nie ma żadnych wątpliwości. Rozbieżności pojawiają się w metodach realizacji tego obowiązku. Koszty następstw nieodpowiednich warunków pracy ponoszą zarówno osoby fizyczne, przedsiębiorstwa, jak i sektor publiczny, gdyż urazy spowodowane wypadkami zwiększają zapotrzebowanie na różne jego usługi, np. usługi służby zdrowia. W efekcie końcowym koszty te obciążają wszystkich obywateli jako podatników oraz jako konsumentów. W rezultacie wypadki powodują znaczne straty w gospodarce, których wysokość według szacunków Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy w Bilbao w starych krajach członkowskich UE wynosi od 2,6 do 3,8% PKB. Według szacunków Centralnego Instytutu Ochrony Pracy Państwowego Instytutu Badawczego (CIOP-PIB) w Polsce koszty niewłaściwych warunków pracy wynoszą od 17,4 do 21,75 mld zł, co stanowi od 1,7 do 2,1% PKB. Aspekty ekonomiczne kształtowania warunków pracy mogą być analizowane zarówno na poziomie makroekonomicznym, jak i mikroekonomicznym. Prowadzone analizy powinny uwzględniać zarówno koszty wynikające z nieodpowiednich warunków pracy, jak i koszty działalności prewencyjnej. Istotną rolę ogrywają ekonomiczne stymulatory poprawy warunków pracy, funkcjonujące głównie w formie zróżnicowanej składki na ubezpieczenie wypadkowe 107. Celem opracowania jest przedstawienie, jak prawidłowe wdrożenie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oddziałuje na ekonomiczną sytuacje przedsiębiorstwa. Celem niniejszego opracowania jest również dokonanie badań wdrożenia systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oraz oceny ryzyka zawodowego. Przeprowadzono je wśród pięciu przedsiębiorstw województwa śląskiego. 1. System Zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (system zarządzania BHP) jest częścią ogólnego systemu zarządzania przedsiębiorstwem i obejmuje wszystkie te elementy, które służą ustalaniu polityki i celów przedsiębiorstwa w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz osiąganiu tych celów. Polityka w systemie zarządzania to deklaracja sformułowana i podpisana przez najwyższego rangą członka zarządu, która określa podstawowe zamierzenia i kierunki działań przedsiębiorstwa i zawiera zobowiązanie ich realizacji. Podstawowe wymagania dotyczące systemu zarządzania BHP w przedsiębiorstwie wynikają z przepisów prawa, zgodnie z którymi konieczne jest np. przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego i stosowanie wynikających z niej środków ochrony, a także szkolenie i informowanie pracowników 108. Skuteczną realizację tych i innych wynikających z prawa wymagań może ułatwić wdrożenie systemu zarządzania BHP, którego model i elementy opisano w polskiej normie PN-N-18001:1999 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Na przedstawiony w tej normie system zarządzania BHP składają się: zaangażowanie kierownictwa oraz polityka bezpieczeństwa i higieny pracy,planowanie, wdrażanie i funkcjonowanie, monitorowanie, audytowanie i działania korygujące, przegląd wykonywany przez kierownictwo i ciągłe 106 Międzynarodowa Organizacja Pracy, dane szacunkowe dla UE Health and safetyatwork in Europe A statisticalportrait, Urząd Publikacji UE, Luksemburg, 2010, s Lewandowski, Zarządzanie bezpieczeństwem pracy w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2000.

130 doskonalenie systemu zarządzania BHP. Wdrożenie w przedsiębiorstwie systemu zarządzania BHP według normy PN-N może nie tylko ułatwić spełnienie wymagań obowiązującego prawa, lecz także umożliwić osiągnięcie wymiernych korzyści, związanych z poprawą poziomu BHP. Skuteczny system zarządzania BHP umożliwia: zmniejszenie liczby wypadków przy pracy i chorób zawodowych oraz związanych z nimi strat, zmniejszenie absencji chorobowej pracowników, zwiększenie wydajności i poprawę jakości pracy 109. Aby wdrożyć system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy wystarczy pięć kroków, by zbudować w przedsiębiorstwie skuteczny system zarządzania BHP, odpowiadający wymaganiom normy PN-N (rys. 1). Rysunek 1.,,Jak wdrożyć system zarządzania BHP w przedsiębiorstwie Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ulotki powstałej w wyniku projektu PHARE PL99/IB-SO 01 zrealizowanego w ramach umowy bliźniaczej zawartej między francuskim Ministerstwem Spraw Społecznych, Zatrudnienia i Solidarności oraz Krajowym Instytutem Bezpieczeństwa Pracy (INRS)z jednej strony a polskim Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej oraz Centralnym Instytutem Ochrony Pracy (CIOP) z drugiej strony ( (dostęp: )) System bezpieczeństwa i higieny pracy stanowi nieodłączną część funkcjonowania każdego przedsiębiorstwa i oddziałuje bezpośrednio na różne aspekty jego działalności. Wiedza i świadomość tego bezpośredniego wpływu powinna towarzyszyć pracodawcy zarówno podczas kształtowania warunków pracy jak i przy podejmowaniu związanych z tym decyzji 110.Niestety większość pracodawców ogranicza się do zapewnienia pracownikom jedynie ochrony koniecznej i zgodnej z wymaganiami obowiązujących przepisów nie dostrzegając korzyści jakie może przynieść inwestowanie w poprawę warunków pracy. Stosowanie analiz ekonomicznych w stosunku do ocen opłacalności 109 Jakubiec, Knapek, Wybrane aspekty systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy na przykładzie przedsiębiorstwa produkcyjnego, Zeszyty Naukowe. Organizacja i Zarządzanie / Politechnika Śląska, 2016, z. 87, s Pawłowska, Rzepecki, Zarządzanie bhp w przedsiębiorstwie. Aspekty ekonomiczne. Inspektor Pracy 4(218) 2001, s

131 nakładów ponoszonych na zapewnienie bezpieczeństwa i higieny pracowników może wpłynąć na poprawę warunków pracy w przedsiębiorstwach 111.Teoretycy jak i praktycy zarządzania uważają, że najlepsze efekty w poprawie funkcjonowania przedsiębiorstwa przynoszą usprawnienia realizowane na poziomie procesów organizacyjnych, w szczególności na styku komórek organizacyjnych. Tam bowiem pojawia się najwięcej nieprawidłowości, które mogą wpływać niewłaściwie na skuteczną i efektywną realizację całego procesu 112. Procesem organizacyjnym nazywamy każdą grupę działań realizowaną w przedsiębiorstwie, a więc działania związane z wytwarzaniem wyrobów, dóbr materialnych nazywane zbiorczo procesami produkcyjnymi, a także działania niezwiązane z wytwarzaniem usług i dóbr, czyli procesy nieprodukcyjne. Do procesów nieprodukcyjnych zaliczyć można między innymi zarządzanie finansami, zasobami ludzkimi, środowiskiem oraz zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy. Ulepszanie procesów organizacyjnych stanowi jeden z podstawowych elementów koncepcji zarządzania procesowego i polega na dokonaniu takich zmian w przebiegu procesów, dzięki którym zostanie podniesiona ich efektywność, której wyrazem są koszty i czas przebiegu, oraz elastyczność będąca zdolnością procesu do szybkich zmian. Zmiany te jednak nie mogą negatywnie wpływać na zdolność procesu do realizacji postawionych celów. Do przeprowadzenia działań usprawniających konieczne są procesy organizacyjne realizowane w przedsiębiorstwie 113. Tak przedstawiony system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, można rozpatrywać również od strony prawnej. Najistotniejsze i najważniejsze uregulowania prawne dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy znajdują się w Kodeksie pracy. W Kodeksie zawarte są pełne uregulowania prawne dotyczące bezpieczeństwa pracy i jej prawnej ochrony. Przepisy kodeksu pracy dotyczą każdego pracownika oraz pracodawcy. Do najistotniejszych uregulowań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, znajdujących się w Kodeksie pracy, zalicza się prawa i obowiązki pracodawcy oraz prawa i obowiązki pracownika 114.Do najważniejszych praw i obowiązków pracodawcy w zakresie bhp należą m.in.: chronić zdrowie i życie pracownika, gwarantowanie przestrzegania przepisów bhp, dbanie o bezpieczne i higieniczne warunki pracy, wydawanie nakazów wyeliminowania uchybień w nieprzestrzeganiu tych przepisów oraz nadzór nad wykonywaniem tych przepisów 115. Ponadto pracodawca ma obowiązek przekazywać pracownikom informacje o: sytuacjach, które mogą zagrozić życiu lub zdrowiu pracowników, pojawiających się w zakładzie pracy, na określonych stanowiskach i przy wykonywanej pracy, zasadach postępowania w sytuacjach awaryjnych lub innych przypadkach, które zagrażają życiu i zdrowiu pracowników, przedsięwzięciach profilaktycznych i ochronnych, mających na celu usunięcie lub minimalizację zagrożeń 116.Z kolei do najważniejszych praw i obowiązków pracownika należą m.in.: uczestniczenie w szkoleniach bhp, pracowanie zgodnie z przepisami i zasadami bhp, 111 Rzepecki, Ekonomiczne aspekty ochrony pracy. W: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, pod red. D. Kordeckiej. Warszawa, CIOP 1999, s Pęciłło, Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy Usprawnianie procesów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwie s Pęciłło, Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy, Usprawnianie procesów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwie, Bezpieczeństwo Pracy 1/ Kuźniar, Kodeks pracy 2014 z komentarzem, Wydawnictwo Infor, Warszawa 2014, s Kuźniar, Kodeks pracy 2014 z komentarzem, Wydawnictwo Infor, Warszawa 2014, s Gałuszka, Poradnik BHP dla pracodawców oraz osób kierujących pracownikami, Wyd. Tarbonus, Kraków- Tarnobrzeg 2011, s. 50.

132 spełnianie wszystkich poleceń związanych z przepisami bhp wydawanymi przez przełożonych, dbałość o porządek i czystość na stanowiskach pracy. Ponadto pracownik ma prawo przerwać lub zakończyć wykonywaną pracę po poinformowaniu o tym przełożonego, gdy okoliczności pracy nie są zgodne z przepisami bhp i mają wpływ na bezpośrednie zagrożenie jego zdrowia lub życia czy też innych osób znajdujących się w zakładzie pracy 117. Pracownik nie ponosi żadnych konsekwencji w przypadku niewykonania pracy, gdy łamane są przepisy bhp przez przełożonego lub pracodawcę Analiza kosztów i korzyści bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie Analizy o charakterze ekonomicznym w ramach bezpieczeństwa i higieny pracy obejmują analizy kosztów i korzyści w celu wyboru środków profilaktycznych które prowadzą do zadowalających rezultatów przy minimalnych kosztach. Dla oceny kosztów i przewidywanych korzyści wykorzystuje się model który pozwala określić rodzaj i sposób obliczania poszczególnych składników kosztów oraz profitów będących rezultatem działań profilaktycznych. Model ten może być stosowany do dużych i małych przedsiębiorstw badając różne rozwiązania warunków pracy zgodnie z zasadami bhp i ekonomii. Dotychczas opracowano kilka metod analizy kosztów i korzyści w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie. Na szczególną uwagę zasługuje model wydajności-komputerowy model analizy kosztów- korzyści w zakresie bhp w miejscu pracy opracowany przez Oxenburgha 119.Na podstawie modelu Oxenburgha 120 Centralna Inspekcja Ochrony Pracy opracowała model analizy kosztów i korzyści (model AKK) wspomagany komputerowo. Stanowi on rozwinięcie pierwszego ze wspomnianych modeli i jest on dostosowany do warunków polskich. Kryterium efektywności podejmowanych działań profilaktycznych stanowi okres zwrotu inwestycji, a czas podlegający analizie kosztów i korzyści powinien być z góry określony. Model ten znajduje szerokie zastosowanie zarówno do małych jak i dużych przedsiębiorstw oraz do przedsiębiorstw z różnych branż produkcyjnych. Model AKK wyodrębnia osiem rodzajów kosztów: - Koszty przepracowanych efektywnie godzin pracy. Godziny te obliczamy odejmując od opłaconych godzin pracy godziny absencji chorobowej, wypadkowej, szkolenia, bhp itp. - Koszty zatrudnienia. Obejmuje wynagrodzenie oraz opłacane przez pracodawcę składki na ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe, wypadkowe) fundusz pracy i fundusz gwarantowanych świadczeń pracowniczych, koszty zakupy, koszty sprzedaży oraz koszty zarządu Koszty nadgodzin. Koszt nadgodzin oblicza się mnożąc liczbę nadgodzin przez średnią stawkę godzinową płaconą za nadgodziny. - Koszty obniżonej wydajności pracy. Koszty te mogą być spowodowane niską kwalifikacją pracowników, złym stanem urządzeń i maszyn. 117 Gałuszka: Poradnik BHP dla pracodawców oraz osób kierujących pracownikami, Wyd. Tarbonus, Kraków- Tarnobrzeg 2011, s Kuźniar: Kodeks pracy 2014 z komentarzem, Wydawnictwo Infor, Warszawa 2014, s Oxenbourgh, Guldberg: The economic and healtheffects on introducing a safe manual handlingcode of practice. International Journal of IndustrialErgonomics 1993, nr 12, s Oxenbourgh: Cost-benefit analysis of ergonomicprograms. AIHA Journal (58), February 1997, s Klimas: Podręczna encyklopedia rachunkowości. Wyd. 2. Warszawa, Peltex 2000

133 - Koszty fluktuacji i szkoleń nowych pracowników. Praca w warunkach szkodliwych i uciążliwych dla zdrowia często może spowalniać tempo pracy która musi zostać później skorygowana przez dodatkowe zatrudnienia. Dodatkowe zatrudnienia i szkolenia są również konieczne w przypadku absencji w pracy na skutek choroby lub wypadku przy pracy dotychczasowych pracowników. - Straty materialne i świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Straty materialne obejmują wartość zniszczonych surowców, półwyrobów, wyrobów gotowych, maszyn, urządzeń i pojazdów oraz koszty zakupu nowych. Koszty te mogą zostać zmniejszone przez wypłacenie przez firmy ubezpieczeniowe stosownych odszkodowań. Świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych są to świadczenie wypłacane poszkodowanym pracownikom przez przedsiębiorstwo w postaci odszkodowań jednorazowych, świadczeń wyrównawczych, zasiłków wyrównawczych Koszty profilaktyki. Koszty te zwiększają ogólne koszty produkcji i usług przedsiębiorstwa. Składają się na nie koszty obsługi w ramach bhp przez podmioty wyspecjalizowane, koszty zakupów środków ochrony indywidualnej i zbiorowej, koszty zakupu ubrań roboczych i środków czystości. - Koszty ogółem. Suma wszystkich kosztów w przedsiębiorstwie 123. Ponoszenie przez przedsiębiorstwo wyżej wspomnianych nakładów inwestycyjnych powinno prowadzić do zmniejszenia wypadków przy pracy i chorób zawodowych, a także liczby osób pracujących w warunkach szkodliwych i uciążliwych dla zdrowia. Poprawa warunków pracy powinna przynieść korzyści nie tylko pracownikom ale także samemu przedsiębiorcy. Zmniejszenie materialnych i produkcyjnych strat z powodu wypadków przy pracy oraz zmniejszenie płaconych przez przedsiębiorstwo kosztów świadczeń w ramach odszkodowań przynosi korzyści wyrażone także w formie pieniężnej. Lepsze wykorzystanie siły roboczej prowadzi do wzrostu wydajności pracy,zmniejszenia liczby nadgodzin czy rezygnacji z dodatkowego zatrudnienia Rzepecki: Ekonomiczne aspekty ochrony pracy. W: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, pod red. Koradeckiej D., Warszawa, CIOP 1999, s Pawłowska., Rzepecki: Zarządzanie bhp w przedsiębiorstwie. Aspekty ekonomiczne. Inspektor Pracy 4(218) 2001, s Rzepecki: Ekonomiczne aspekty ochrony pracy. W: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, pod red. Koradeckiej D., Warszawa, CIOP 1999, s

134 Rysunek 2. Podstawowe korzyści płynące z nakładów na poprawę warunków pracy i inwestycji, uwzględnione w modelu AKK, Źródło: opracowanie własne na podstawie: Jan Rzepecki, Bhp w przedsiębiorstwie- model analizy kosztów i korzyści, Bezpieczeństwo Pracy 2/2002, s Innowacyjne aspekty w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwie Innowacyjność w ramach bezpieczeństwa i higieny pracy stanowi jeden z najważniejszych czynników poprawy jakości funkcjonowania przedsiębiorstwa, oraz jego rozwoju. Dbałość o wysoki poziom bezpieczeństwa pracy, wyższa skuteczność systemów zarządzania bezpieczeństwem, działania liderów przedsiębiorstwa oraz czynny udział pracowników i wdrażanie działań związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy przy wykorzystaniu zebranych informacji, odpowiedniego zarządzania wiedzą stanowi podstawę poszukiwania nowych, lepszych od rozwiązań w dziedzinie bhp przedsiębiorstwa. Stworzenie wysokiego poziomu bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie jest czynnikiem polepszającym wyniki funkcjonowania przedsiębiorstw oraz przesądzającym o ich przewadze konkurencyjnej 125. Poprzez innowacje następuje poprawa i ulepszenie procesów wytwórczych, biznesowych, podniesienie produktywności, wydajności i jakości pracy, ulepszenie jakości wyrobów i ich konkurencyjności, zwiększenie ogólnej sprawności i efektywności działania przedsiębiorstwa, unowocześnienie organizacji i metod pracy, eliminacja barier 125 Trias de Bes, Kotler, Innowacyjność przepis na sukces. Model od A do F, Poznań 2013, s. 1.

135 i aktywizacja zasobów, poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy to wszystko generuje wyższe zyski 126. Bezpieczeństwo i higiena pracy niewątpliwie wpływa na wyniki przedsiębiorstw. Firmy powinny zwrócić uwagę nie tylko na to, że stosowanie zasad BHP zapobiega urazom i chorobom spowodowanym pracą, ale że jest to także zasadniczy element Ich sukcesów 127. Nowoczesne przedsiębiorstwo musi stawić czoła rosnącym wymaganiom ekonomicznym i społecznym. Najistotniejszą sprawą w rozumieniu pracodawców jest takie zarządzanie w firmie, aby osiągnąć cele produkcyjne, a w konsekwencji finansowe za pomocą dobrych technologii 128 Nowoczesne działanie zakłada, że zarządzanie jakością, ochrona środowiska oraz bezpieczeństwo stanowią nieodłączną część zarządzania przedsiębiorstwem. Bezpieczeństwo pracy to zapobieganie wypadkom, które mogą spowodować straty przedsiębiorstwa. Tak pojmowane bezpieczeństwo pracy bezpośrednio wpływa na wynik finansowy przedsiębiorstwa (w USA nosi ono nazwę lossprevention zapobieganie stratom) 129. Poprawa procesów organizacyjnych stanowi jeden z podstawowych elementów zarządzania procesem i polega na przeprowadzeniu takich zmian w jego przebiegu w wyniku których zostanie podniesiona jego efektywność, którego odzwierciedleniem są koszty i czas przebiegu oraz elastyczność, a więc zdolność procesu do przeprowadzania zmian. Zmiany te jednak nie mogą wpłynąć negatywnie na zdolność procesu do realizacji postawionych celów. Usprawnienie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinno odbywać się przez: - delegowanie uprawnień poprzez zwiększenie uprawnień podmiotów do spraw bhp oraz kierowników komórek organizacyjnych do podejmowania działań w obszarze bhp, - eliminacja zbędnych działań z punktu widzenia realizacji procesu, - przypisanie zadań tylko jednej komórce organizacyjnej które wcześniej były przypisane wielu komórkom 130. Współudział pracowników w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy jest postrzegany za jeden ze skutecznych elementów jego zarządzania. Znajduję to odzwierciedlenie w wymaganiach przepisów prawnych o charakterze krajowym i międzynarodowym. Kodeks pracy wymaga konsultowania z pracownikami lubi ich przedstawicielami wszelkich działań związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy Wdrożenie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oraz ocena ryzyka zawodowego w świetle badań własnych W ramach prowadzonych badań nad możliwościami wdrożenia systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w podmiotach województwa śląskiego, analizą objęto proces oceny ryzyka zawodowego. Badaniem objęto 5 należących do sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Wszystkie badane firmy wyraziły chęć wdrożenia systemu zgodnego z PN-N-18002, jedna z nich posiadała wdrożony system zarządzania jakością (dostęp: ) (dostęp: ). 128 Rączkowski, BHP w praktyce, Gdańsk 2010, s Ibidem s Miller, Zarządzanie kosztami działań. WIG-Press, Warszawa Krzyśków Partycypacja pracownicza w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy aspekty prawne, Bezpieczeństwo Pracy 1(424)2007.

136 Dwie firmy z pośród pięciu badanych należą do grupy średnich przedsiębiorstw o charakterze produkcyjnym (PP1, PP2) Przedsiębiorstwo produkcyjne (PP1) zatrudnia 40 osób zajmuję się produkcją słodyczy. Pracownicy dzielą się na umysłowych i fizycznych. Praca podejmowana jest przy maszynach służących do produkcji, pakowania i magazynowania produktów. Pracownicy umysłowi podejmują pracę przy komputerach oraz w terenie. Drugie średnie przedsiębiorstwo (PP2) zajmuję się produkcją oświetlenia, zatrudnia 35 osób, większość spośród nich stanowią pracownicy fizyczni. Elementy oświetlenia produkowane są przez maszyny, które wymagają obsługi przez przeszkolonych do tego pracowników. Pozostałe z pięciu badanych przedsiębiorstw to firmy logistyczno-transportowe (PLT1, PLT2,PLT3) zatrudniają kolejno 10, 20, 18 osób, większość spośród pracowników stanowią kierowcy, pozostałe osoby zajmują się obsługą logistyczną. Ryzyko zawodowe związane jest tutaj z bardzo dużą ilością kilometrów jaką pracownicy firm muszą pokonać. PLT1 zajmuję się transportem jedynie krajowym, PLT2 i PLT3 obejmuje obszarem swojej działalności również transport międzynarodowy. Badania przeprowadzono w oparciu o skonstruowany kwestionariusz, który obejmował łącznie 30 pytań pogrupowanych zgodnie ze strukturą normy PN-N-18002, z czego 10 dotyczyło aspektu zarządzania ryzykiem zawodowym tj.: 1. Czy są zauważone zagrożenia występujące w miejscu pracy? 2. Czy jest przeprowadzona ocena ryzyka zawodowego związanego zauważonymi zagrożeniami? 3. Czy przy tworzeniu nowych stanowisk pracy i wprowadzaniu zmian na stanowiskach pracy jest przeprowadzana ocena ryzyka zawodowego? 4. Czy ocena ryzyka zawodowego podlega dokumentacji? 5. Czy informacje o zagrożeniach i ryzyku zawodowym są aktualizowane, biorąc pod uwagę wymagań przepisów prawnych? 6. Czy stworzono udokumentowaną procedurę oceny ryzyka zawodowego? 7. Czy pracownicy biorą udział w ocenie ryzyka zawodowego na swoich stanowiskach pracy? 8. Czy są zauważone zagrożenia związane z projektowanymi i wytwarzanymi wyrobami? 9. Czy stworzono rozwiązania organizacyjne zapewniające uwzględnienie wymagań bhp w specyfikacjach zakupów i umowach leasingowych? 10. Czy wyniki badań oceny ryzyka zawodowego są podstawą do działań korygujących i zapobiegawczych?

137 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 pyt 1 pyt 2 pyt 3 pyt 4 pyt 5 pyt 6 pyt 7 pyt 8 pyt 9 pyt 10 Przyjmując skalę od 1 do 3 ( 1 brak zgodności, 3 pełna zgodność) spełnienia z wymogami normy Rysunek 3. Zgodność z wymaganiami normy w zakresie oceny ryzyka zawodowego. Źródło: opracowanie własne, metoda ankietowa. Wyniki badań dowodzą, że polskie firmy nie są jeszcze przygotowane do wdrażania systemów zarządzania bezpieczeństwem pracy. W większości badanych podmiotach lokalizowane są zagrożenia występujące w środowisku pracy, ocena ryzyka zawodowego jest przeprowadzana w przypadku wprowadzania zmian na stanowiskach, podlega ona dokumentacji. Natomiast sprawy związane z działaniami czysto systemowymi w zasadzie nie są brane pod uwagę. Jedynie w ¾ przedsiębiorstw jest ona podstawą do podejmowania działań korygujących i naprawczych. W niektórych podmiotach uwzględnia się udział pracowników w ocenie ryzyka. Proces oceny nie obejmuje ona jednak specyfiki wytwarzanych dóbr i dokonywanych zakupów. Na podstawie przeprowadzonych badań można wysunąć przypuszczenie iż większość polskich przedsiębiorców ogranicza się jedynie do spełnienia minimum wymogów ustawowych, mających na celu uniknięcie kar. Dodatkowo niska świadomość pracodawców o wielkości ponoszonych kosztów związanych z niewłaściwymi warunkami pracy, i przekonanie o braku korzyści wynikających z działań systemowych, proaktywnych stanowi podstawową przeszkodę w podejmowaniu decyzji o wdrożeniu systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Dokonano podczas badania także analizy korzyści i kosztów wdrożenia systemu bezpieczeństwa i higieny pracy. Większe ryzyko obciążenia finansowego odnosi się do tych przedsiębiorstw które nie spełniają dotychczasowych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy. Może to powodować zwiększenie strat związanych z wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi, absencją chorobową czy podwyższenie składek na ubezpieczenie społeczne z tych tytułów. Dostosowanie się do warunków bezpieczeństwa i higieny pracy wpływa pozytywnie na wizerunek przedsiębiorstwa wobec partnerów, klientów jak i społeczeństwa. Tak więc to nie koszty spełnienia wymagań mogą być czynnikiem hamującym rozwój przedsiębiorstwa, lecz straty które mogą powstać

138 w wyniku ich niespełnienia.bezpieczeństwo i higiena pracy wpływa na wyniki przedsiębiorstw, będąc zarazem jest obowiązkiem prawnym i społecznym. Przedsiębiorstwa powinny doceniać, że stosowanie zasad BHP zapobiega urazom i chorobom spowodowanym pracą, ale również że jest zasadniczy element sukcesów przedsiębiorstw 132. Podsumowanie Istotą i zarazem gwarancją sprawnie funkcjonującego systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest aktywny udział pracowników i kierownictwa zakładu w jego wdrażaniu i ciągłym doskonaleniu. System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest składową systemu zarządzania zakładem. Obejmuje on elementy związane z zapewnieniem bezpieczeństwa i higieny pracy podyktowanym przez przepisy o charakterze krajowym i międzynarodowym. Biorąc pod uwagę przedstawione dane można stwierdzić, że zarówno na poziomie państwa, jak i poszczególnych przedsiębiorstw ponoszone są znaczące koszty związane z nieodpowiednimi warunkami środowiska pracy. Poprawa stanu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy może zatem zmniejszyć te koszty i tym samym wpłynąć na zwiększenie konkurencyjności polskich przedsiębiorstw. Duża rola należy tutaj do ustawodawcy, który poprzez odpowiednie regulacje prawne może stymulująco wpływać na działania pracodawców w kierunku zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym. Literatura: 1. Comarch, Numery archiwalne, (dostęp: ). 2. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (OSHA), Korzyści przedsiębiorstw z odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy, (dostęp: ). 3. Gałuszka M. (2011), Poradnik BHP dla pracodawców oraz osób kierujących pracownikami, Wyd. Tarbonus, Kraków-Tarnobrzeg, 4. Górska E., Lewandowski J. (2010), Zarządzanie i organizacja środowiska pracy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej. Warszawa, 5. Health and safety at work in Europe A statistical portrait (2010), Urząd Publikacji UE, Luksemburg, 6. Jakubiec M., Knapek T. (2016), Wybrane aspekty systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy na przykładzie przedsiębiorstwa produkcyjnego, Zeszyty Naukowe. Organizacja i Zarządzanie / Politechnika Śląska, z Klimas M. (2000), Podręczna encyklopedia rachunkowości. Wyd. 2. Warszawa, Peltex, 8. Krzyśków B. (2007), Partycypacja pracownicza w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy aspekty prawne, Bezpieczeństwo Pracy 1(424), 9. Kuźniar A.P. (2014), Kodeks pracy 2014 z komentarzem, Wydawnictwo Infor, Warszawa, s Leszczyński W. (2002), Stan wdrożenia do prawa polskiego dyrektyw Wspólnot Europejskich dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Bezpieczeństwo Pracy 6(371), 11. Lewandowski J. (2000), Zarządzanie bezpieczeństwem pracy w przedsiębiorstwie, [w:] Lewandowski J., Znajmięcka-Sikora M. (red.): Współczesne standardy w zakresie ZBHP, 132 Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, Korzyści przedsiębiorstw z odpowiedniegopoziomu bezpieczeństwa i higieny pracy, (dostęp: ).

139 Wydawnictwo Monografie Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014 Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź, 12. Luksemburg, (2010), Międzynarodowa Organizacja Pracy, dane szacunkowe dla UE-27, 13. Miller J.A. (2000) Zarządzanie kosztami działań. WIG-Press, Warszawa, 14. Oxenbourgh M. S. (1997), Cost-benefit analysis of ergonomic programs. AIHA Journal (58), 15. Oxenbourgh M.S., Guldberg H.H. (1993), The economic and health effects on introducing a safe manual handlingcode of practice. International Journal of Industrial Ergonomics, nr 12, 16. Pawłowska Z., Pęciłło M., Co to jest system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy i jak go wdrożyć w przedsiębiorstwie?, CIOP, (dostęp: ). 17. Pawłowska Z., Rzepecki J. (2001), Zarządzanie bhp w przedsiębiorstwie. Aspekty ekonomiczne. Inspektor Pracy 4(218), 18. Pęciłło M. (2005), Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy, Usprawnianie procesów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwie, Bezpieczeństwo Pracy 1/2005, 19. Rączkowski B. (2010), BHP w praktyce, Gdańsk. 20. Romanowska-Słomka I., Słomka A. (2012), Ocena ryzyka zawodowego, Wyd. Tarbonus, Kraków, 21. Rzepecki J.( 1999), Ekonomiczne aspekty ochrony pracy. W: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, pod red. D. Koradeckiej. Warszawa, CIOP, 22. Trias de Bes F., Kotler P. (2013), Innowacyjność przepis na sukces. Model od A do F, Poznań,

140 Rozdział XII: CIĄGŁOŚĆ DZIAŁANIA METODĄ NA OGRANICZENIE RYZYKA OPERACYJNEGO W SEKTORZE BANKOWYM Anna JARZĘCKA*, Oleksandr IVASHCHUK** *AGH, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie, Wydział Zarządzania **Politechnika Krakowska, Instytut Ekonomii, Socjologii i Filozofii Streszczenie. W ostatnich latach z uwagi na postęp techniczny, globalizację oraz wyścig przedsiębiorstw w zakresie wprowadzania innowacji na rynek spowodowały, że znacznie wzrosły wymagania jakościowe stawiane przez szeroko pojętych interesariuszy przed podmiotami gospodarczymi, które powodują, że realizacja celów strategicznych nie może być zakłócana awariami, katastrofami, kradzieżami lub innymi zagrożeniami zaliczanymi do czynników ryzyka operacyjnego. Banki pod tym względem niewiele różnią się od przedsiębiorstw. Jednak wymagania stawiane im pod tym względem są o wiele bardziej restrykcyjne. W pierwszej części niniejszej pracy przeanalizowano, na podstawie rocznych raportów ryzyka za lata , podejście kilku wybranych banków do ograniczania ryzyka operacyjnego, a także wielkość strat nim spowodowanych. Następnie skupiono się na ciągłości działania BCM jako rozwiązaniu ograniczającym ten rodzaj ryzyka. Innowacją jest nowatorskie podejście do istniejących procesów celem ich udoskonalenia i lepszego zabezpieczenia się przed niekorzystnymi skutkami zagrożeń ze strony ryzyka operacyjnego. Problemem jest jednak nie tylko brak dojrzałości procesu BCM w organizacji, który może stać się dodatkowym źródłem ryzyka operacyjnego, lecz również jego postrzeganie jedynie z wewnątrz banku, należy bowiem poszerzyć go do perspektywy rynkowej, szczególnie w dobie dynamicznych zmian w otoczeniu i wymogu innowacyjności dla działania organizacji. Słowa kluczowe: ciągłość działania, ryzyko operacyjne w banku, straty operacyjne, narzędzia ograniczania eskpozycji na ryzyko. Wprowadzenie Coraz większy i szybszy rozwój technologii, zachodzące dynamicznie zmiany ekonomiczne i organizacyjno-prawne powodują, że przedsiębiorstwa działają w coraz to bardziej skomplikowanym otoczeniu. W związku z tym, ogólny format ryzyka ulega nieustannym zmianom, tzn. pojawiają się nowe rodzaje ryzyka, a dotychczasowe ewoluują. Dlatego obecnie pozyskanie wiedzy przez organizację o wszystkich zagrożeniach, szczególnie tych dotyczących przedsiębiorstw-partnerów biznesowych, w praktyce nie jest możliwe. Wykonywanie jedynie standardowych procedur, bez ich nieustannego modyfikowania o innowacyjne elementy, odpowiadające nowym produktom czy zachowaniom, może spowodować drastyczny wzrost ryzyka danej organizacji. Co więcej, rosną wymagania stawiane: przez klientów, w szczególności dotyczące dostępności usług w trybie 24x7; regulatorów, chcących zapewnić bezpieczeństwo klientom przedsiębiorstw; akcjonariuszy, wymagających od zarządów pełnej kontroli nad spółką, czy kontrahentów, wymagających terminowości i jakości dostarczanych usług. Skutkiem takiej sytuacji jest to, że nawet najbardziej innowacyjne i prężnie działające przedsiębiorstwa mogą nie sprostać im i wypaść z rynku. Dodatkowo, presja związana z większą efektywnością i osiąganiem coraz to lepszych rezultatów finansowych przez przedsiębiorstwa, wymaga, aby realizacja celów biznesowych czy strategicznych nie była

141 przerywana awariami, katastrofami lub innymi typami zagrożeń, klasyfikowanych jako czynniki ryzyka operacyjnego. Jeśli chodzi o sektor bankowy, to wszystkie polskie banki zostały zobligowane, w ramach postanowień Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 575/2013 z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie wymogów ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych (NBP, Statystyka) oraz Rekomendacji M (KNF, Nowa rekomendacja), do przedstawiania w rocznych raportach danych dotyczących strat z tytułu ryzyka, w tym ryzyka operacyjnego. W niniejszym artykule zostaną zbadane źródła ryzyka operacyjnego w bankowości oraz wielkość strat nim spowodowanych, a także omówione wybrane sposoby przeciwdziałania ryzyku na przykładzie trzech banków: Alior Banku, Banku BPH i PKO BP. Zostanie podjęta próba odpowiedzi, jaki wpływ mają powiązania rynkowe między partnerami biznesowymi na ciągłość działania danego przedsiębiorstwa, a także, jakie działania powinno się podejmować, by ją zapewnić w dobie szybkich zmian w otoczeniu gospodarczym. 1. Ryzyko operacyjne w raportach rocznych wybranych banków komercyjnych Czym jest ryzyko operacyjne? Dla potrzeb zarządzania ryzykiem operacyjnym, badane banki stosują jego definicję, opartą na proponowanej przez Bazylejski Komitet ds. Nadzoru Bankowego, którą to podają w rocznych raportach ryzyka (Roczne raporty ryzyka: Alior, BHP, PKO BP). W banku BPH ryzyko operacyjne jest rozumiane jako ryzyko wystąpienia straty wynikającej z niedostosowania lub zawodności procesów, nieadekwatnych procedur, działań ludzi, działań systemów lub zdarzeń zewnętrznych. Ryzyko operacyjne obejmuje również ryzyko prawne oraz uwzględnia ryzyko reputacji jako efekt zdarzenia operacyjnego (Roczny Raport ryzyka, BHP). W Alior Banku ryzyko operacyjne oznacza ryzyko straty wynikającej z niedostosowania lub zawodności procesów wewnętrznych, ludzi, systemów lub ze zdarzeń zewnętrznych. Ryzyko operacyjne uwzględnia ryzyko prawne, ale nie obejmuje ryzyka utraty reputacji i ryzyka strategicznego (Roczny Raport ryzyka, Alior). Z kolei, w banku PKO BP ryzyko operacyjne jest definiowane jako ryzyko powstania straty wynikającej z niedostosowania lub zawodności wewnętrznych procesów, ludzi i systemów lub zdarzeń zewnętrznych. Ryzyko operacyjne uwzględnia ryzyko prawne, a nie obejmuje ryzyka utraty reputacji i ryzyka biznesowego (Roczny Raport ryzyka, PKO BP). W raportach oprócz definicji ryzyka podane są kwoty strat operacyjnych, które poniosły banki w danym roku sprawozdawczym. Roczne łączne straty operacyjne, jakie poniosły rozpatrywane banki w latach , zostały przedstawione na rysunku 1.

142 Rysunek 1. Roczne straty operacyjne odnotowane w bankach w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie (Roczne raporty ryzyka, Alior, BHP, PKO BP) Z rysunku 1 wynika, że sumarycznie największe straty operacyjne poniósł bank PKO BP, a najmniejsze Alior Bank. Patrząc jednak przez pryzmat ilości klientów, bank PKO BP jest największym wśród nich (z ponad 8,5 mln klientów), Alior Bank plasowany jest na piątym miejscu (z 2,5 mln liczbą klientów), natomiast bank BPH znajduje się w rankingu na dwunastym miejscu (z około 1 mln klientów) (PRNEWS, Raport). Można na tej podstawie wysnuć wniosek, że najlepiej pod względem ryzyka operacyjnego (liczonego łącznie dla trzech badanych lat) biorąc pod uwagę liczbę klientów (dane za 2013 rok) radzi sobie Alior Bank, ponieważ średnio w badanych latach liczba strat przypadająca na jednego klienta jest najniższa i wynosi ok. 9,7 zł. Na drugim miejscu plasuje się PKO BP z ponad 11 zł na klienta i dalej bank BPH z 61 zł per klient. Wobec rodzajów zdarzeń operacyjnych, analizowane banki stosują klasyfikację, wynikającą z załącznika do Rekomendacji M (KNF, Nowa rekomendacja). W tabeli 1 zebrano i porównano straty operacyjne brutto, jakie poniosły badane banki w poszczególnych grupach (rodzajach i kategoriach) zdarzeń (tzw. czynników ryzyka), w latach Tabela 1. Straty brutto banków względem rodzajów zdarzeń, w latach Rodzaj zdarzenia Oszustwa wewnętrzne Oszustwa zewnętrzne Kategoria zdarzenia Działania nieuprawnione Kradzież i oszustwo Kradzież i oszustwo Bezpieczeństwo systemów Strata brutto w 2013r. (mln PLN) Alio r Ban k Ban k BPH PK O BP Strata brutto w 2014r. (mln PLN) Alio r Ban k Ban k BPH PKO BP Strata brutto w 2015r. (mln PLN) Alio r Ban k Ban k BPH PKO BP 0,15 b.d. 0,03 0,16 7,39 1,92 1,27 b.d. 0,14 b.d. b.d. 1,64 b.d. b.d. 1,28 b.d. 2,58 1,33 2,42 12,6 6 6,11 1,67 8,17 15,8 3 12,2 2 8,76 22,0 3 b.d. 0,5 b.d. b.d. 0,01 b.d. b.d. b.d. b.d.

143 Rodzaj zdarzenia Zasady dotyczące zatrudnienia oraz bezpieczeństwo w miejscu pracy Klienci, produkty i praktyki operacyjne Szkody związane z aktywami rzeczowymi Zakłócenia działalności banku i awarie systemów Wykonanie transakcji, dostawa i zarządzanie procesami operacyjnymi Kategoria zdarzenia Stosunki pracownicze Bezpieczeństwo otoczenia pracy Podziały i dyskryminacja Obsługa klientów, ujawnianie informacji o klientach, zobowiązania względem klientów Niewłaściwe praktyki biznesowe lub rynkowe Wady produktów Klasyfikacja klienta i ekspozycje Klęski żywiołowe i inne zdarzenia Szkody w aktywach rzeczowych w wyniku innych wydarzeń Strata brutto w 2013r. (mln PLN) Strata brutto w 2014r. (mln PLN) Strata brutto w 2015r. (mln PLN) b.d. 1,27 2,91 b.d. 0,95 2,12 0,38 0,48 5,54 0,01 b.d. b.d. 0,18 b.d. 3,91 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 0,06 b.d. b.d. 0,06 b.d. 0,44 0,08 b.d. 0,33 0,03 0,55 0,73 0,31 0,01 b.d. 2,85 0,55 0,02 11,0 4 b.d. 1,2 b.d. b.d. 1,26 0,08 b.d. 0,02 b.d. b.d. 0,02 0,01 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 0,03 b.d. 0,17 0,55 b.d. 0,51 0,91 0,28 b.d. 0,58 0,04 b.d. b.d. 0,04 b.d. b.d. b.d. 0,22 b.d. Systemy 0,48 0,28 0,45 1,26 0,2 0,36 0,22 0,05 0,11 Wprowadzanie do systemu, wykonywanie, rozliczanie 0,46 0,37 1,43 0,76 0,72 2,56 1,03 2,73 1,51 i obsługa transakcji Monitorowanie i sprawozdawcz b.d. 0,01 0,47 b.d. 0,03 0,39 b.d. 0,01 0,07 ość Napływ i dokumentacja b.d. 0,03 0,24 b.d. 0,05 0,07 b.d. 0,55 0,23 klientów Zarządzanie b.d. 0,02 0,04 b.d. 0,06 0,17 b.d. 0,14 0,2

144 Rodzaj zdarzenia Kategoria zdarzenia rachunkami klientów Kontrahenci niebędący klientami banku Sprzedawcy i dostawcy Strata brutto w 2013r. (mln PLN) Strata brutto w 2014r. (mln PLN) Strata brutto w 2015r. (mln PLN) b.d. 4,25 0,01 b.d. 3,49 0,03 b.d. 0,45 b.d. b.d. 0,04 0,04 b.d. b.d. 0,02 b.d. 0,09 7,79 Źródło: opracowanie własne na podstawie rocznych raportów ryzyka wybranych banków (Roczne raporty ryzyka, Alior, BHP, PKO BP) Analizując dane z tabeli 1 można stwierdzić, że największą grupą zagrożeń, wspólną dla badanych banków, są straty zakwalifikowane jako zewnętrzne związane z kradzieżami i oszustwami. Jest to grupa zdarzeń, w której liczby są o rząd wielkości większe niż w pozostałych. Jest to jedyna kategoria, dla której wspomniane banki notują najwyższe straty w każdym z badanych lat. Próbując odpowiedzieć na pytanie, które straty stanowią te topowe dla banków kategorie, trudno jest wyodrębnić tak wyraźnie kolejne kategorie, ponieważ są już one mocno zindywidualizowane. Należy jednak zwrócić uwagę na pozycje dotyczące stosunków pracowniczych, z grupy zasad dotyczących zatrudnienia oraz bezpieczeństwa w miejscu pracy, ponieważ rok do roku straty w tym obszarze ulegają zwiększeniu. Kolejną kategorią, wartą uwagi są straty operacyjne związane z wprowadzaniem do systemu, wykonywaniem, rozliczaniem i obsługą transakcji z grupy: wykonanie transakcji, dostawa i zarządzanie procesami operacyjnymi. W bankach BPH i Alior Bank rosną one z roku na rok, natomiast w banku PKO BP po dużym wzroście w 2014 roku utrzymują się na zbliżonym poziomie. Eksperci, uczestnicy debaty z dnia 21 marca 2014 zorganizowanej przez redakcję miesięcznika finansowego BANK, zwracają szczególną uwagę na straty, wynikające z oszustw wewnętrznych, ponieważ według nich ich liczba i skutki będą ulegać zwiększeniu (Złoch 2014). Według R. Turczyn banki posiadają procedury i zabezpieczenia, które co do zasady zapobiegają współpracy z osobami mającymi na celu wyłudzenie fraudy zewnętrzne, o tyle trudniej jest zapobiegać nadużyciom wewnętrznym, które mogą pozostać długo niewidzialne i są wymagające od strony przeciwdziałania (Złoch 2014). Jednocześnie D. Polaczyk twierdzi, że w ostatnich latach coraz częściej rozmawiamy o przestępstwach wewnętrznych, statystyki ich dotyczące rosną. Ale nie wiemy, czy ilość takich wypadków wzrasta czy może komórki bezpieczeństwa lepiej je identyfikują. Przykładem może tutaj być sytuacja jeszcze sprzed paru lat, kiedy to pewna liczba fraudów kredytowych była wskazywana w kategoriach ryzyka kredytowego, a nie przestępstwa. Teraz banki lepiej identyfikują zdarzenia przestępcze, i stąd może pochodzić wzrost statystyk. Oszustwo, również wewnętrzne, jest nieodłącznym elementem prowadzenia działalności bankowej i nie ma banków, których ten problem nie dotyczy (Złoch 2014). Uczestnicy dyskusji są zgodni co do tego, że banki dysponują wieloma narzędziami IT i kanałami komunikacyjnymi (jak reklamacje klientów, wspólne inicjatywy międzybankowe przykładowo system SWOZ 133, informacje o nowych schematach kradzieży) do 133 System SWOZ System Wymiany Ostrzeżeń o Zagrożeniach. System SWOZ stanowi bazę wiedzy o nowych schematach oszustw, opisach zdarzeń niosących zagrożenie dla bezpieczeństwa działalności bankowej, mechanizmach jak postępować wraz z opisem konkretnych akcji. System dostarcza wiedzę ex-ante,

145 wykrywania przestępstw zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. R. Macherski twierdzi, że bezpieczeństwo IT staje się numerem jeden. Jeśli chodzi o fraudy, rozwiązania informatyczne wspierające walkę z nimi muszą być wdrażane w bankach. Pojawia się natomiast problem, jak wiedzę o incydentach generowaną przez te systemy wykorzystać (Złoch 2014). Z raportów (Roczne raporty ryzyka, Alior, BHP, PKO BP) wspomnianych wyżej banków wynika, że stosują one sformalizowane systemy do zarządzania ryzykiem operacyjnym, w ramach których prowadzą działalność prewencyjną, w stosunku do możliwych do wystąpienia zdarzeń operacyjnych, oraz ograniczają straty w przypadku, gdy to ryzyko się zmaterializuje. Do bieżącego monitorowania poziomu i profilu ryzyka operacyjnego badane banki stosują kluczowe wskaźniki ryzyka, tak zwane KRI (Key Risk Indicators). Są to parametry, które pozwalają z wyprzedzeniem identyfikować skalę ryzyka i kierunek zachodzących zmian, a także zapewniają wczesne wykrycie wzrostu poziomu zagrożenia operacyjnego w realizowanych procesach. Dodatkowo w swoich raportach badane banki informują o tym, że posiadają odpowiednio umocowane przez zarządy struktury do zarządzania ryzykiem. Wskazują również, jakie działania podejmują celem ograniczania ekspozycji na ryzyko operacyjne. Działania te zostały zebrane i przedstawione w tabeli 2. Tabela 2. Narzędzia i działania stosowane przez banki celem ograniczania ekspozycji na ryzyko operacyjne Bank BPH Bank PKO BP Alior Bank a) instrumenty kontrolne; b) zabezpieczenia fizyczne; c) ubezpieczenia; d) plany awaryjne i ciągłości działania; e) szkolenia. Dodatkowo w banku został opracowany szereg polityk i procedur mających wpływ na ograniczenie ryzyka operacyjnego. Określają one między innymi zagadnienia związane z: a) bezpieczeństwem Banku; b) bezpieczeństwem informacji; c) bezpieczeństwem danych osobowych; d) bezpieczeństwem systemu teleinformatycznego; e) zarządzaniem ciągłością działania (BCM); f) przeciwdziałaniem nadużyciom w Banku; g) przeciwdziałaniem praniu a) instrumenty kontrolne (m.in. autoryzacja, kontrola wewnętrzna, rozdzielność funkcji), b) instrumenty zarządzania zasobami ludzkimi (dobór kadr, podnoszenie kwalifikacji pracowników, systemy motywacyjne), c) ustalanie albo weryfikacja wartości progowych i krytycznych KRI, d) ustalanie albo weryfikacja limitów na ryzyko operacyjne dla Grupy Kapitałowej, e) plany awaryjne, f) ubezpieczenia, g) outsourcing. a) wdrożenie dodatkowych mechanizmów kontrolnych, b) zmiany w procesach i systemach, c) opracowanie dla pracowników Banku dodatkowych szkoleń. Istotnym elementem jest zarządzanie ciągłością działania (BCM). W ramach BCM Bank realizuje system i strategie BCM, zgodnie z zatwierdzoną przez Zarząd Banku Polityką Zarządzania Ciągłością Działania. Bank posiada cyklicznie testowane rozwiązania awaryjne dla realizacji krytycznych procesów (w tym lokalizacje zastępcze oraz rozwiązania typu disaster recovery). Ponadto w roku 2015 szczególne działania w zakresie BCM związane były ograniczając tym samym ryzyko i skalę możliwych strat. Informacje z systemu są dostępne tylko dla wskazanych osób z banku [3].

146 Bank BPH Bank PKO BP Alior Bank pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Zwrócono szczególną uwagę na kompleksowość zarządzania ciągłością działania poprzez identyfikację krytycznych procesów biznesowych, opracowywanie, aktualizację i testowanie planów ciągłości działania (BCP Business Continuity Plans) oraz wzmacnianie świadomości ciągłości działania wśród pracowników Banku. Źródło: opracowanie własne na podstawie (Roczne raporty ryzyka, Alior, BHP, PKO BP) z procesem integracji z Meritum Bank oraz koniecznością zapewnienia ciągłości działania procesów krytycznych w obu organizacjach. Z wypowiedzi ekspertów (Złoch 2014) wynika, że banki wdrażają systemy do ograniczania ryzyka, lecz dynamicznie zmieniająca się sytuacja, głównie związana między innymi z gwałtownym rozwojem technologii, wymusza na organizacjach poszukiwania nowych i skutecznych metod zarządzania ryzykiem. Jednym ze stosunkowo młodych trendów jest zarządzanie ciągłością działania zwanym również BCM (Business Continuity Management). Z zestawienia zaprezentowanego w tabeli 2 wynika, że wszystkie wspomniane wyżej banki już wdrożyły mechanizmy zarządzania BCM i wykorzystują je do ograniczania ekspozycji z tytułu zdarzeń ryzyka operacyjnego. Poświęcimy więc temu narzędziu nieco więcej uwagi. Ciągłość działania jako metoda ograniczania ryzyka operacyjnego w dobie innowacyjnych produktów i usług oraz dynamicznie zmieniającego się otoczenia. Zgodnie z myślą P. Druckera (Pogorzelski, Informatyczne systemy ) pierwszą powinnością firmy jest przetrwać, a główną zasadą przetrwania i ekonomii nie jest maksymalizacja zysku jest to unikanie strat. Zatem ciągłość działania jest podstawowym wymogiem stawianym przed organizacjami, aby nie utraciły zdolności do realizacji części bądź całości swoich zobowiązań. Rozpatrując ciągłość działania organizacji w kontekście postępowania dającego organizacji możliwości skutecznej reakcji w sytuacji zagrożenia rozumianego jako wynik interakcji przejawów zagrożenia z podatnością wewnętrzną organizacji, jej zasobów lub infrastruktury, można stwierdzić, że jest ona także przedmiotem zarządzania ryzykiem operacyjnym (Staniec, Zawiła- Niedźwiecki 2015). Ciągłość działania według P. Woodman (Woodman 2007) to proces holistycznego zarządzania, który identyfikuje potencjalne zagrożenia dla organizacji i impakt na operacje biznesowe, które te zagrożenia, o ile wystąpią, mogą spowodować i który dostarcza ram do zbudowania odporności organizacji wraz ze zdolnością efektywnego odpowiadania na zagrożenia, która chroni interesy głównych interesariuszy, reputację, markę i działania dostarczające wartości. J. Zawiła-Niedźwiecki (Staniec, Zawiła-Niedźwiecki 2015) definiuje ciągłość działania jako zdolność organizacji do takiego reagowania na zakłócenie warunków normalnej działalności, aby tam gdzie to możliwe szybko przywrócić te normalne warunki, a tam gdzie to niemożliwe, przejść do zaplanowanego sposobu zastępczego wykonywania zadań.

147 Ciągłość działania (Staniec, Zawiła-Niedźwiecki 2015) to także wszystkie działania i procesy stworzone przez organizację, których zadaniem jest zapobieganie i usuwanie przyczyn i skutków zagrożeń. Ważne, aby ciągłość działania rozpatrywać nie tylko jako odpowiedź na zaistniałe zagrożenie, ale również jako działania o charakterze prewencyjnym nie tylko dotyczące organizacji wewnątrz, lecz również jako reakcję na zagrożenia i informacje płynące z otoczenia. Splata się ona z rozwiązaniami bezpieczeństwa, ponieważ rozwiązania te mają charakter zapobiegawczy zagrożeniom. Zatem zarządzanie ciągłością działania to również odpowiadanie na zagrożenie, wynikające z ryzyka operacyjnego. Należy jednak mieć na uwadze, że zarządzanie BCM powinno być racjonalne. Oznacza to, że nie zawsze konieczne jest podtrzymywanie działania całości procesów. Wystarczy podtrzymywać ich newralgiczną część uzasadnioną kosztowo. Świadome wyznaczenie tej krytycznej części procesów biznesowych rekomenduje się przeprowadzać w oparciu o następujące kryteria (Staniec, Zawiła-Niedźwiecki 2015): - poziom tolerancji na możliwość utraty poszkodowanego klienta, - benchmarking 134 wobec najlepszych praktyk rynkowych, - zobowiązania wynikające z umów typu service level agreement 135. Ciągłość działania organizacji to również przewidywanie scenariuszy możliwych zakłóceń oraz zapewnianie rozwiązań służących: - kontynuacji działalności w ograniczonych warunkach, - usuwaniu skutków zmaterializowanego zagrożenia, - zapobieganiu samym zagrożeniom (powiązanym z rozwiązaniami bezpieczeństwa), - utrzymaniu pozytywnego wizerunku organizacji na rynku. Podtrzymywanie działalności powinno opierać się na planie ciągłości działania, który należy wzbogacać o doświadczenia z wcześniejszych awarii i testować z odpowiednią częstotliwością. Należy także rozszerzać plany ciągłości działania o doświadczenia partnerów rynkowych, informacje o zagrożeniach gromadzone lub publikowane przez organizacje branżowe lub związki międzybranżowe, a także zdarzenia mające wpływ na wizerunek innych organizacji w mediach. Plany ciągłości działania należy tworzyć na tyle elastyczne, aby osiągnąć równowagę pomiędzy nieprzewidywalnym a przewidzianym zagrożeniem. Plany te należy rozpatrywać w kontekście (Staniec, Zawiła-Niedźwiecki 2015): 1. organizacyjnym (wyodrębniającym właściwe osoby do kierowania planem ciągłości, w tym zapewniając im odpowiednie umocowanie decyzyjne), 2. prawnym (dotyczącym kwestii odpowiedzialności za obszary działania firmy, w tym pozatechniczne środki zabezpieczeń), 3. biznesowym (dotyczącym równowagi pomiędzy ryzykiem a środkami finansowymi rezerwowanymi na jego ograniczenie), 134 Benchmarking według K. Ziemniewicza [14] jest pojęciem szerokim, umożliwia porównanie produktów, usług, metod i procesów. U podstaw tej metody leży założenie, że każde przedsiębiorstwo ma pewne słabe strony, które trzeba pokonać. Jednak proces zmiany może okazać się kosztowny, a wyniki ujawnione po dłuższym czasie nieadekwatne do oczekiwanych. Zatem łatwiej będzie osiągnąć poprawę poprzez naśladownictwo najlepszych. 135 Service Level Agreement rozumiany jako umowa pomiędzy dostawcami, partnerami i klientami, dotycząca poziomu świadczonych usług serwisowych, określająca standard współpracy, jak i czasy reakcji na zdarzenia, możliwe czasy niedostępności usług, czy punkty lub osoby kontaktowe dla zgłaszanych zakłóceń w działaniu systemu.

148 4. rynkowym (dotyczącym kontynuacji działalności z wybranymi partnerami na rynku, zapewniając cały łańcuch dostawy produktów lub usług, szczególnie tych innowacyjnych, przyciągających klientów). Decyduje to bowiem o koniecznych rozwiązaniach technicznych, związanych z racjonalnym podejściem do utrzymania wybranych, krytycznych dla działalności banku procesów. Procedury BCM coraz częściej są odpowiedzią na pojawiające się wymogi regulatorskie, przykładowo te związane z BASEL II czy normą ISO W Polsce problematyka BCM regulowana jest przez Komisję Nadzoru Finansowego, głównie w Rekomendacji M (KNF, Nowa rekomendacja) i Rekomendacji D (KNF, Rekomendacja). Polskie prawo nakłada na banki obowiązek zarządzania ciągłością działania, w szczególności tymi obszarami i procesami, które są powierzane podmiotom trzecim. Szczególnym przypadkiem powierzania procesów podmiotom trzecim jest dostawa oprogramowania. Banki w większości zamawiają oprogramowanie, szczególnie dotyczy to bankowości internetowej, u wyspecjalizowanych firm-dostawców. Rekomenduje się, aby dostawcy mieli odpowiednie procedury zabezpieczające ich ciągłość działania tak, aby bank nie stracił dobrego wizerunku w związku z ukrytymi błędami aplikacji, spowodowanymi umyślnie bądź nie, przez pracowników firmydostawcy lub błędami czy niedostarczaniem na czas oczekiwanych zmian aplikacji. Zatem do planów ciągłości działania powinno się włączać cały łańcuch dostawy danego dobra lub usługi, a przedsiębiorstwa powinny wymagać od swoich dostawców planów ciągłości, modyfikując swoje plany tak, aby punkty styku były objęte systemem BCM. Pewną innowacją w tym obszarze mogłoby być zatrudnienie podmiotu zewnętrznego, względem organizacji i dostawcy, który w sposób profesjonalny wspierałby komunikację i tworzenie planów ciągłości działania. Statystyki, zaprezentowane w tabeli 3, dotyczące przyczyn zagrożeń/katastrof mogłyby wskazywać, że za ciągłość działania powinny głównie odpowiadać jednostki IT. Tabela 3. Najczęstsze przyczyny awarii/katastrof w bankach Przyczyna katastrofy Procentowa częstotliwość występowania Awaria zasilania 42 Awaria urządzeń IT 31 Awaria sieci 21 Awaria oprogramowania 16 Błąd ludzki 16 Powódź 12 Źródło: Opracowanie na podstawie: (Pogorzelski, Informatyczne systemy ) Jednak, aby właściwie wykonać swoje zadanie, jednostki IT muszą mieć wskazane, które procesy biznesowe oraz które dane są tymi kluczowymi, zapewniającymi ciągłość działania danej instytucji finansowej. Z powyższego wynika, że to departamenty technologiczne banków powinny zapewnić wsparcie dotyczące korzystania z ośrodka zapasowego, w którym swoje miejsce znajdą zduplikowana infrastruktura serwerowa, sieciowa i inne, a także mieć wskazane, które dane w pierwszej kolejności należy zabezpieczyć kopiami zapasowymi, w jakim reżimie czasowym, jak długo przechowywać kopie zapasowe itd. Jednak samo stworzenie przez dział techniczny ośrodka zapasowego nie chroni banku całościowo. Nie chroni między innymi przed brakiem dostępu fizycznego, w razie pożaru czy powodzi, albo przed utratą

149 dokumentacji dotyczącej komunikacji z dostawcami. Dowodzi to tego, że współpraca między jednostkami biznesowymi a technicznymi powinna być ścisła, aby zapewnić przetrwanie organizacji w czasie kryzysu (Pogorzelski, Informatyczne systemy ). Pewnym nowym rozwiązaniem w tym zakresie mogłoby być tworzenie wspólnych centrów zapasowych z partnerami biznesowymi, przykładowo z dostawcami. Koszty, jak również obowiązki, związane z utrzymaniem tychże centrów zapasowych rozkładałyby się na współtworzących je partnerów biznesowych. Problematyczne natomiast mogłoby się okazać wyjście z takiego sojuszu czy też zerwanie umowy o współpracy przez jedną ze stron. Wiele banków stosuje systemy informatyczne, które właściwie zaprojektowane powinny odzwierciedlać przebieg procesów przez stanowiska pracy. Niewątpliwie znaczący wpływ na efektywność procesu zarządzania ciągłością działania mają zastosowane narzędzia, w tym także informatyczne. Mnogość umów oraz złożoność organizacyjna instytucji bankowych sprawia, że bez odpowiedniego wsparcia zarządzanie BCM jest często jedynie pozorne. Zastosowanie systemu informatycznego umożliwia zastosowanie globalnego i bardziej usystematyzowanego podejścia do procesu zarządzania ciągłością działania. Takie podejście zmniejsza ryzyko pominięcia w analizie istotnych zagrożeń dla organizacji, zapewniając jednocześnie większą spójność systemowi zarządzania BCM (Buczak, Czy warto ). Poza tym każda organizacja powinna cyklicznie przeprowadzać analizę zagrożeń. Można tutaj posługiwać się listą zagrożeń, co zostało zaprezentowane na rysunku 2. Każdy bank może traktować ją jako wzorcową i modyfikować adekwatnie do swojej sytuacji, ewentualnie rozszerzając ją o dodatkowe, specyficzne dla swojej działalności czynniki ryzyka. Ważnym aspektem wydaje się ocena zagrożeń dla prowadzonych w bankach innowacyjnych produktów i usług. Powódź Piorun Woda i ogień Wybuch Bunt Strajki Brak zasilania Brak łączności Brak usług Huragan, Tornado Trzęsienie ziemi Pożar Odpowiedzialność społeczna Wymagania prawne Sprawy sadowe o zniesławienie Obszary bezpieczeństwa Zagrożenia bombowe Silna konkurencja Nowa odpowiedzialność Niezawodność sprzętu Szpiegostwo Brak wody Burza Oszustwo Sabotaż Niezawodność komunikacji Niezawodność zastosowań Niezawodność ludzi Wypadek przemysłowy Rysunek 2. Zestawienie potencjalnych zagrożeń, czynników ryzyka operacyjnego Źródło: opracowanie własne na podstawie (Staniec, Zawiła-Niedźwiecki 2015, s. 252)