Tomaszów Lubelski. Andrzej Onyszczuk

Transkrypt

1 Tomaszów Lubelski Andrzej Onyszczuk

2 Z dziejów miasta Założony ok na gruntach wsi Rogóźno przez Jana Zamoyskiego, hetmana i kanclerza wielkiego koronnego. Pierwotnie od herbu założyciela nazwany Jelitowo, po przyjściu na świat syna kanclerza, Tomasza, od 1595 obecna nazwa. W potwierdzeniu aktu lokacyjnego wydanym w 1621 przez Zygmunta III miasto otrzymało prawa magdeburskie i przywileje na skład soli i pobieranie mostowego zajęty przez Szwedów wcielony do Austrii wszedł w skład Księstwa Warszawskiego, następnie od 1815 Królestwa Polskiego. Do 1866 miasto prywatne Zamoyskich. Od 1867 siedziba powiatu.

3 Na przełomie XIX i XX wieku w zachodniej części Tomaszowa, nad Siwą Doliną, powstały nowe koszary garnizonu carskich wojsk. Garnizon rozlokowany został w drewnianych barakach i murowanych sztabowcach w rejonie obecnego osiedla "Brygada" i ulicy Tadeusza Kościuszki. Dawne koszary wybudowane w 1868r. Od 1957r użytkowane jako mieszkania komunalne.

4 Przy końcu XIX wieku w rynku wybudowana została z okrągłych bali drewnianych o ciekawej architekturze tzw. Czajnia, przekazana w użytkowanie 18.V.1895 roku. Początkowo jak sama nazwa wskazuje była to herbaciarnia. Czajnia

5 "Sztabowiec" wojsk carskich przy ul. T. Kościuszki, wybudowany w 1868r. W latach siedziba tomaszowskiego Liceum Ogólnokształcącego im. B. Głowackiego. Od roku szkolnego 1929/1930 siedziba Szkoły Podstawowej Nr 2. Zgodnie z decyzją władz miejskich z marca 1999r, począwszy od roku szkolnego 1999/ siedziba tomaszowskiego Gimnazjum, utworzonego w wyniku reformy szkolnictwa.

6 Żywszy ruch budowlany rozwinął się w pierwszych latach naszego stulecia. W 1912 wzniesiono miedzy innymi szpital.

7 Pierwsza wojna światowa w 1914 r. do Tomaszowa zawitała od strony granicy austriackiej. W czerwcu 1915 r. pod miastem doszło do ostrych walk między wojskami austriackimi (feldmarszałka Mackenzena) i rosyjskimi (gen. Olchowa), w wyniku czego miasto tylko na pewien czas opanowane zostało przez władze austriackie. W listopadowe dni 1918 r. po 123 latach rozbicia i niewoli odrodziła się. wolna, niepodległa Rzeczpospolita Polska. "Stare miasto" w tzw. "okopie". Na pierwszym planie ul. Bracka i budownictwo mieszkaniowe z okresu międzywojennego.

8 Na odnotowanie zasługuje fakt że dnia 20 marca 1920 roku w Tomaszowie Lubelskim przebywał ówczesny Naczelnik Państwa marszałek Józef Piłsudski, który wręczył sztandar 14 Pułkowi Ułanów Jazłowieckich i dokonał dekoracji orderem wojennym Virtuti Militari 1 i 14 Pułku Ułanów.

9 Tomaszów w latach pierwszego dziesięciolecia po odzyskaniu niepodległości, wydaje się obecnie niewiarygodnym reliktem przeszłości. Zabór wycisnął na nim piętno ubóstwa, gospodarczego zastoju i kulturalnego zaniedbania. Drewniane domy, często chylące się ze starości ku upadkowi, niebrukowane błotniste ulice i brak oświetlenia stanowiły nędzarską spuściznę, którą otrzymał po zaborach nasz region. Ludność żyła ścieśniona w małych mieszkaniach Większość stanowili Żydzi. Drobny przeważnie handel i rzemiosło były zajęciem mieszkańców. Przeważała ludność biedna.

10 Dawna zabudowa miasta była wyłącznie drewniana. Pogrzeb strażaka przechodzący jedyną jako tako utwardzoną ulicą Lwowską (rok 1930).

11 W okresie międzywojennym ( ) przy zachodniej pierzei rynku wzniesiono dwie identyczne hale targowe każda założona na rzucie litery L. Oddzielone od siebie ulicą, przecinającą tą pierzeję. Były to duże budynki parterowe z obiegającymi dookoła podcieniami arkadowymi. Przykryte wysokimi dachami krakowskimi. Nadawały one specyficzny wygląd zachodniej części rynku tworząc coś w rodzaju sukiennic, jedyną tego rodzaju oryginalną zabudową rynkową. Hale zostały rozebrane w 1971 roku.

12 W okresie międzywojennym Czajnia służyła jako dom teatralny. Była tu scena dla teatrów miejscowych i przyjezdnych. Służyła również za poczekalnie autobusową, bowiem stąd 2 3 razy tygodniowo odchodziły autobusy do Lwowa, Lublina czy Zamościa, należące do prywatnej spółki autobusowej.

13 Pomimo złych warunków bytowych ludność Tomaszowa żyła nadzieją rozwoju i garnęła się do kultury i czytelnictwa. Powstała biblioteka Macierzy Szkolnej", ciesząca się dużą frekwencją czytelników. Do 1929r siedziba Szkoły Powszechnej Nr 2 przy ul. Kościuszki (naprzeciwko "Domu Weselnego"). W latach 1930/31 budynek przeznaczono dla Biblioteki Miejskiej. Tym celom służył również po wyzwoleniu - aż do 1984r. Mieściły się tu również mieszkania. W 1990r rozebrany.

14 W warunkach odzyskanej niepodległości, rodził się nowy ogólnospołeczny patriotyzm. Już w roku 1918 powstało Gimnazjum. Miało ono przodującą rolę w szkolnictwie i rozwoju kulturalnym miasta. Uczęszczała do niego młodzież miasta i wsi, również młodzież ze środowisk mniejszości narodowych Nigdy nie zdarzały się żadne konflikty na tle narodowościowym lub religijnym. Z dumą można podkreślić, że szkoła wychowała młodzież w duchu patriotyzmu, poszanowania, godności i tolerancji. Zakończenia roku szkolnego, połączone z pokazami zbiorowych ćwiczeń gimnastycznych, śpiewem chóralnym i rozdaniem nagród wyróżniającym się w nauce uczniom, odbywały się na boisku szkolnym i gromadziły tysiące mieszkańców miasta i okolic. Szkoła była związana żywym węzłem ze społeczeństwem. W latach siedziba tomaszowskiego Liceum Ogólnokształcącego im. B. Głowackiego. Od roku szkolnego 1929/1930 siedziba Szkoły Podstawowej Nr 2.

15 Również w roku 1918 rozpoczęto budowę nowego gmachu aktualnie istniejącego Liceum Ogólnokształcącego im. Bartosza Głowackiego Fot. z roku 1924 Gimnazjum im. B. Głowackiego w budowie

16 Dnia 02.IX.1929 kolejny rok szkolny, tomaszowskie gimnazjum rozpoczęło już w nowych własnych murach. W ścianie frontowej budynku, górnej części szczytu rozpościerał swoje skrzydła olbrzymi orzeł, nad głową którego na wysokości około 50cm widniała korona. Pod godłem był (i jest) napis Honor et Patria. Godło wraz z koroną zostało zburzone przez niemieckiego okupanta w roku Po wyzwoleniu, orzeł powrócił na swoje miejsce lecz bez korony.

17 Krwawe ślady pozostawiła II wojna światowa. 07.IX.1939 roku hitlerowskie bomby zrujnowały zachodnią część miasta. Całkowicie m.in. legła w gruzach dzielnica żydowska pomiędzy ulicą Piekarską a halami targowymi. Synagoga żydowska rozebrana przez Niemców w 1940r. W tle widać furmanki wywożące gruz.

18 Wkrótce potem Tomaszów znalazł się z centrum walk. Od początku okupacji hitlerowcy zastosowali krwawy terror i dopuścili się licznych zbrodni. Pierwsza egzekucja miała miejsce już 04.X.1939 roku. Zimą 1939 roku w gimnazjum ulokowało się gestapo. W zachodniej części miasta okupant zorganizował getto żydowskie. Zbiorowe mordy nastąpiły też wiosną 1940 i jesienią 1942r. Wojska niemieckie na ulicach Tomaszowa

19 Liczba mieszkańców miasta z ponad 13 tys. osób w roku zmalała do niewiele ponad 6 tys. w roku Natomiast straty gospodarcze, określone zostały na ponad 40% stanu sprzed 1939 r. przy czym najbardziej zniszczone (spalone) zostało centrum i zachodnie dzielnice miasta. W/g spisu powszechnego, przeprowadzonego dnia 9.XII.1931 roku na mieszkańców miasta, ludności żydowskiej było osób. Przed wybuchem II wojny światowej, mieszkało tu ok. 7,5 tys. Żydów. Ocenia się, że okupant wymordował ogółem ok. 7 tys. mieszkańców Tomaszowa pochodzenia żydowskiego. Ostatni Żyd Szymon Lejta, rozstrzelany został 9.XI.1943r. Dom zniszczony w okolicach rynku

20 Zdziesiątkowana ludność i ocalałe po wojnie rudery nie sprzyjały rozwojowi miasta. Handel, drobna wytwórczość i usługi znajdowały się początkowo w rękach prywatnych. Przeobrażenia rozpoczęły się w latach 50-tych. Ulica Fornalska aktualnie gen. Andersa (postój taksówek)

21 Równocześnie z usuwanie skutków wojny wznoszono obiekty użyteczności publicznej. Przystąpiono do rozbudowy szpitala. Rozbudowa szpitala miejskiego. Na fotografiach widoczny m.in. ówczesny dyrektor szpitala dr. Janusz Peter uznany za głównego architekta budowy i rozbudowy bazy szpitalnej

22 Ważnym wydarzeniem było otwarcie stadionu sportowego w dniu 05.VII.1959r. W roku 1958 rozpoczęto budowę Domu Kultury (tak wygląda aktualnie rok 2002).

23 W latach 60-tych nastąpił dalszy rozwój społeczny i gospodarczy miasta. Z miasta rolniczego Tomaszów zaczął przekształcać się w ośrodek administracyjno-handlowy i usługowy. W tym okresie powstały m.in. takie zakłady przemysłowe jak Zakłady Przetwórstwa Owocowo - Warzywnego Tomasovia, Filia Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego w Świdniku. W 1963 oddano do użytku Spółdzielczy Dom Handlowy. Spółdzielczy Dom Handlowy 1963r.

24 Widok na ulicę Kościuszki i Lwowską w latach 60-tych.

25 W zachodniej części miasta, gdzie od rynku prowadzi ulica Armii Czerwonej (aktualnie ulica Piłsudskiego) zostały wzniesione zespoły placówek handlowych, oraz bloki mieszkalne powstałe na miejscu zabudowy zniszczonej podczas ostatniej wojny. Ulica Armii Czerwonej (od roku 1990 ulica Józefa Piłsudskiego).

26 Spacerkiem po mieście W narożniku północno-wschodnim zwraca uwagę wieża dawnej straży pożarnej, która powstała z początkiem naszego wieku. Po przebudowie obiekt ten służy Państwowej Szkole Muzycznej.

27 Obszerny rynek stanowi centrum dawnego układu miejskiego zaprojektowanego za pewne z początkiem XVII w. przez twórcę renesansowego Zamościa, Bernardo Moranda. Otoczenie rynku stanowią w większości kamieniczki wzniesione w latach 30-tych naszego wieku. Zajęły one miejsce dawnej zabudowy drewnianej. Widok na kamieniczki na ulicy Lwowskiej i Kościelnej.

28 W sąsiedztwie w głębi wyłania się okazała Cerkiew św. Mikołaja. Powstała z końcem XIX w. w regionie uprzedniej cerkwi. O jej istnieniu świadczy też zachowana nazwa ulicy odbiegającej od rynku ul. Starocerkiewnej.

29 Naprzeciwko Państwowej Szkoły Muzycznej znajduje się budynek dawnej Czajni który po wyzwoleniu używany był jako Dom Ludowy. Później jako świetlico kawiarnia, połączona z przystankiem autobusowym PKS. W latach mieścił się tu eksportowy zakład produkcyjny branży odzieżowej Gracja. Aktualnie mieści się tu ciąg handlowo usługowy a na górze chińska restauracja.

30 W południowo-wschodnim narożniku rynku znajduje się okazały pomnik upamiętniający uchwalenie Konstytucji 3 Maja.

31 Z tego samego narożnika prowadzi w kierunku wschodnim niewielka ulica Kościelna.

32 Ulicę zamyka barokowy kościół drewniany, najcenniejszy obiekt zabytkowy klasy 0 Tomaszowa Lubelskiego. Powstał w 1627 roku, przebudowany w 1727, odnawiany m.in. z końcem XVIII w. Następnie po uszkodzeniach w czasie I i II wojny światowej. Po południowej stronie placu (ul. Królewska 1) usytuowana jest plebania (z połowy XIXw.). Za kościołem od strony wschodniej (około 100m) zachowały się wyraźne ślady dawnych murów obronnych.

33 W 1990 roku rozpoczęto gruntowne prace remontowe i konserwatorskie tego kościoła, które objęły kompleksowo całą świątynie. Prócz zabezpieczenia struktury zewnętrznej kościoła poddano konserwacji wystrój wnętrza. Na wałach obronnych miasta pobudowano kapliczki drogi krzyżowej. Z XVII w. pochodzi stojąca przy kościele dzwonnica drewniana konstrukcji słupowej o lekko pochylonych ścianach.

34 W północno-wschodniej części rynku u zbiegu ulic Zamojskiej i Starocerkiewnej usytuowany jest Dom Kombatanta w którym mieści się m.in. warte zwiedzenia Muzeum Regionalne.

35 Jeszcze z początkiem lat 70-tych było tu wiele drewnianych obiektów, w części o charakterze małomiasteczkowych dworków. Ich miejsce zajęły obecnie nowe obiekty mieszkaniowe, handlowo-usługowe i użyteczności publicznej, a w części zachowała się murowana zabudowa z przed I wojny światowej i z okresu XX-lecia międzywojennego. Budynek TP S.A.

36 Ulica Lwowska hotel Laureat

37 W 1927 rozpoczęto budowę nowego kościoła. Budowę zakończono po wojnie. W kościele NSPJ uwagę zwracają późnobarokowe obrazy w ołtarzach, oraz późnobarokowa ambona w kształcie łodzi z posągami apostołów.

38 Po drugiej stronie ulicy w latach 80-tych wybudowano pomnik poświęcony żołnierzom września Obok pomnika w narożniku ulicy Lwowskiej i Kopernika znajduje się barokowa rzeźba św. Tekli z 1782 roku.

39 W latach 1928/29 lekarz powiatowy dr. Stefan Cybulski wybudował przy ulic Lwowskiej murowany dom mieszkalny o ciekawej bryle architektonicznej. Od nazwiska właściciela do dzisiaj nazywany jest Cybulówką. W latach 1944/56 mieścił się tu Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, zaś w części piwnicznej areszt śledczy. Od 1975 roku mieści się tu Terenowa Stacja Sanepidu. Decyzją konserwatora wojewódzkiego w Zamościu z dnia 29.V.1979r. budynek ujęty w rejestrze zabytków kultury III klasy

40 Naprzeciwko Cybulówki na budynku ulicy Lwowskiej 62 (aktualnie mieści się tam księgarnia Agora ) znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona ofiarom Smoczej Jamy, karceru Tomaszowskiego Urzędu Bezpieczeństwa, zajmującego w latach powojennych ten budynek, sąsiedni, oraz Cybulówkę

41 Urząd Miasta Tomaszowa Lubelskiego przy ulicy Lwowskiej 57 Przed cofniętą od ulicy siedzibą władz miasta stoi pomnik poświęcony bohaterom walk o Tomaszów w latach ostatniej wojny. Złożono przy nim urny z prochami z 24 miejsc walki i męczeństwa. Pomnik odsłonięto w 1969 roku.

42 Na cmentarzu wojennym mieszczą się kwatery żołnierzy września 1939.

43 Dla upamiętnienia udziału w krwawych walkach pod Tomaszowem, gen. T. Piskora, dowódcy połączonych polskich armii Lublin i Kraków, wybudowano obok kwater żołnierzy września 1939 roku, pomnik ku czci bohatera.

44 W roku 1990 w 51 rocznicę walk pod Tomaszowem, sprowadzono z Anglii prochy T. Piskora.

45 Naprzeciwko cmentarza na ulicy Lwowskiej, odbiegają w kierunku zachodnim Aleje Grunwaldzkie. Tu na uwagę zasługuje pomnik ku czci T. Kościuszki.

46 Przy niedalekiej ulicy Wyspiańskiego godny obejrzenia jest też wyróżniający się architektonicznie gmach Liceum Ogólnokształcącego im. Bartosza Głowackiego, wzniesiony w okresie międzywojennym. Tył liceum ogólnokształcącego (rys. górny) i hala sportowa (rys. z lewej strony).

47 Park Miejski - miejsce festynów i wypoczynku mieszkańców miasta.

48 Nasze miasto z lotu ptaka

49

50

51

52

53

54

55 Aktualny herb Tomaszowa Lubelskiego

56 Źródła: Jan Górak Miasta i Miasteczka Zamojszczyzny Praca zbiorowa opracowane przez Stanisława Kudlickiego Bohaterom Września 1939r. TTR w Tomaszowie Lubelskim Roczniki Tomaszowski Bolesław Cisło O Dawnym Tomaszowie Informacje z gazet regionalnych Rewizje Tomaszowskie, TZ Zdjęcia z prywatnych zbiorów mieszkańców Tomaszowa Informacje ze stron internetowych Tomasz Kielar