Zasoby wêgla kamiennego na tle innych surowców energetycznych

Transkrypt

1 Materia³y XXVI Konferencji z cyklu Zagadnienia surowców energetycznych i energii w gospodarce krajowej Zakopane, r. ISBN Agnieszka KRZYKOWSKA-S OMSKA*, Waldemar BEUCH* Zasoby wêgla kamiennego na tle innych surowców energetycznych STRESZCZENIE. W artykule przedstawiono zmiany zachodz¹ce w bazie zasobów bilansowych oraz przemys³owych wêgla kamiennego w Polsce w latach Przedstawiono stan zasobowy wêgla kamiennego na dzieñ 31 grudnia 2011 roku w okresie obowi¹zywania koncesji jak równie dla ca³oœci z³o a. Wyszczególniono zmiany wielkoœci zasobów przemys³owych w filarach ochronnych w latach Dokonano porównania stanu zasobów wêgla kamiennego z innymi surowcami pierwotnymi: wêglem brunatnym, gazem ziemnym oraz rop¹ naftow¹. S OWA KLUCZOWE: zasoby wêgla, zasoby bilansowe, zasoby przemys³owe, filary ochronne, surowce energetyczne, surowce pierwotne Wprowadzenie W artykule przedstawiono stan zasobów wêgla kamiennego na tle pozosta³ych surowców energetycznych. Wykorzystano dane ze sprawozdania G-09.9 Ministra Gospodarki o zasobach wêgla kamiennego (udostêpnianego w formie Informatora ARP S.A. Informacja o zasobach wêgla kamiennego na dany rok). Sprawozdanie to zosta³o sporz¹dzone wed³ug * Mgr Agencja Rozwoju Przemys³u S.A. Oddzia³ w Katowicach 55

2 stanu na dzieñ 31 grudnia 2011 roku. Obejmuje ono swoim zakresem z³o a wêgla kamiennego w granicach obszarów górniczych kopalñ czynnych nastêpuj¹cych jednostek: 1. Kompania Wêglowa S.A. (bez z³o a Rymer, w przypadku którego koncesja KW S.A. na wydobywanie wêgla kamiennego wygas³a w dniu 8 listopada 2010 roku). 2. Katowicka Grupa Kapita³owa. 3. Jastrzêbska Spó³ka Wêglowa S.A. 4. Po³udniowy Koncern Wêglowy S.A. 5. Lubelski Wêgiel Bogdanka S.A. 6. Zak³ad Górniczy Siltech Sp. z o.o. 7. Przedsiêbiorstwo Górnicze Silesia Sp. z o.o. 8. Eko-Plus Sp. z o.o. Dane liczbowe dotycz¹ce pozosta³ych surowców energetycznych zaczerpniêto z Bilansu zasobów z³ó kopalin w Polsce (równie wg stanu na 31 grudnia 2011 r.). W klasyfikacji zasobów stosowanej w Polsce ca³oœæ zasobów wêgla pocz¹tkowo jest oceniana pod wzglêdem mi¹ szoœci, któr¹ okreœla siê z danych otworowych, ods³oniêæ powierzchniowych itd., przy okreœlonych kryteriach dotycz¹cych zawartoœci popio³u jak równie wartoœci opa³owej. Pok³ady wêgla o minimalnej mi¹ szoœci wêgla kamiennego w pok³adzie (wraz z przerostami o gruboœci do 30 cm) do 0,6 m, minimalnej œredniej wa onej wartoœci opa³owej 15 MJ/kg uznaje siê za zasoby bilansowe (zgodnie z rozporz¹dzeniem w sprawie dokumentacji geologicznej z³o a kopaliny Dz.U. nr 291, poz. 1712). Jest to wykaz inwentaryzacyjny wêgla, ewidencjonowany przez pañstwo. Z zasobów bilansowych, na podstawie kryteriów ekonomicznych oraz innych wskaÿników modyfikuj¹cych, wydziela siê zasoby przemys³owe (przeznaczone do wydobycia) i nieprzemys³owe. Dla zasobów przemys³owych opracowuje siê harmonogramy wydobycia oraz wspó³czynniki wykorzystania z³o a oraz oblicza straty. Oszacowana iloœæ wêgla mo - liwa do wydobycia ze œcian okreœlana jest pojêciem zasobów operatywnych. Rys. 1. Zasoby wêgla kamiennego a w okresie obowi¹zywania koncesji, b dla ca³oœci z³o a (2011 rok) w s³upkach udzia³ procentowy poszczególnych poziomów w wyró nionych typach zasobów Fig. 1. Coal resources a during the term of the concession, b for all deposits (2011 year) 56

3 W polskim systemie klasyfikacji zasobów, opartym o stopieñ u ytecznoœci gospodarczej zasobów z³ó surowców mineralnych i energetycznych, pojawiaj¹ siê ró nice w ich wielkoœci. Rozbie noœci, co do tych wielkoœci, wynikaj¹ ze sposobu okreœlania zasobów, w zale noœci czy szacowana wielkoœæ zasobów odnosi siê do ca³oœci z³o a (ca³kowite zasoby wêgla kamiennego, bez uwzglêdnienia czasu koncesji), czy te do jego czêœci (zasoby wêgla kamiennego zalegaj¹cego w z³o ach objêtych okresem wa noœci koncesji). Rysunek 1 przedstawia ró nice w wielkoœci zasobów wêgla w zale noœci od sposobu ich szacowania (dane na 31 grudnia 2011 roku). 1. Wêgiel kamienny W Polsce znane s¹ trzy zag³êbia wêgla kamiennego: górnoœl¹skie, dolnoœl¹skie i lubelskie (rys. 2). Obecnie wydobycie prowadzone jest w dwóch z nich: Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym (GZW) oraz w Lubelskiem Zag³êbiu Wêglowym (LZW). Na terenie trzeciego Dolnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego (DZW) zakoñczono eksploatacjê wêgla kamiennego w 2000 roku. Powodem zaniechania wydobycia by³y ograniczone zasoby wêgla, trudne warunki geologiczno-górnicze oraz wysokie koszty eksploatacji. Rys. 2. Rozmieszczenie z³ó surowców pierwotnych w Polsce Fig. 2. Distribution of mineral raw materials in Poland 57

4 Górnoœl¹skie Zag³êbie Wêglowe znajduje siê z po³udniowo-zachodniej czêœci Polski. Jego granice stanowi¹ wychodnie utworów produktywnych karbonu górnego. Zlokalizowane s¹ tu obecnie wszystkie czynne kopalnie za wyj¹tkiem jednej Lubelski Wêgiel Bogdanka S.A. Obecnie 80,2% udokumentowanych zasobów bilansowych polskich wêgli kamiennych wystêpuje w GZW (Bilans zasobów z³ó kopalin 2011). Zmiany w zasobach wêgla kamiennego w Polsce w latach przedstawiono na podstawie sporz¹dzanych przez spó³ki wêglowe raportów realizowanych w ramach sprawozdañ G-09.9 ujêtych w Programach badañ statystycznych statystyki publicznej w latach Wspomniane Programy badañ statystycznych stanowi¹ za³¹czniki do nastêpuj¹cych rozporz¹dzeñ: rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie programu badañ statystycznych statystyki publicznej na rok 2011 (Dz.U. z 2010 r. Nr 239, poz. 1594) oraz rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 8 grudnia 2009 r. (Dz.U. z 2010 r. Nr 3, poz. 14) Wyniki przeprowadzonej analizy zasobów wêgla kamiennego wed³ug stanu na koniec 2011 roku, przedstawiono w tabeli 1. TABELA 1. Stan zasobów wêgla kamiennego na 31 grudnia 2011 roku TABLE 1. The state s coal reserves as of 31 December 2011 Wielkoœæ zasobów wêgla kamiennego w okresie obowi¹zywania koncesji dla ca³oœci z³o a* zasoby bilansowe zasoby przemys³owe zasoby bilansowe zasoby przemys³owe [mld ton] [mld ton] 11,6 3,7 17,5 6,2 * Bez uwzglêdnienia czasokresu trwania koncesji Porównuj¹c stan zasobów wêgla kamiennego (na okres wa noœci koncesji) na dzieñ 31 grudnia 2010 roku do analogicznego okresu z 2011 roku widoczne jest zmniejszenie siê zasobów przemys³owych o 65,7 mln ton. Z ogólnej iloœci zasobów przemys³owych (3,7 mld ton) w okresie obowi¹zywania koncesji na poziomach czynnych zalega 2,7 mld ton (72,6%), na poziomach nieudostêpnionych 0,7 mld ton (tab. 2). Wyznaczanie filarów ochronnych w celu zabezpieczenia obiektów podziemnych i powierzchniowych znacznie ogranicza wielkoœæ mo liwych do eksploatacji zasobów. Na koniec 2011 roku w obrêbie filarów ochronnych znajdowa³o siê 21% ogólnej wartoœci zasobów przemys³owych, z tego wiêkszoœæ (17%) na poziomach czynnych (dotyczy okresu obowi¹zywania koncesji). W porównaniu do 2010 roku proporcje te nie uleg³y zmianie. Dla ca³oœci z³o a wielkoœci te przedstawiaj¹ siê nastêpuj¹co: w obrêbie filarów ochronnych na koniec 2011 roku znajdowa³o siê 17% ogólnej wielkoœci zasobów przemys³owych, 58

5 TABELA 2. Zmiana stanu zasobów wêgla kamiennego wed³ug charakteru poziomów w latach 2010* 2011 TABLE 2. Change in coal resources according to the nature of the levels in the Zasoby [tys. ton] Charakter poziomu Oznaczenia bilansowe przemys³owe ró nica * ró nica Poziomy czynne a b Poziomy pozosta³e (poz. nieudostêpnione oraz poz. w budowie) a b w tym poziomy nieudostêpnione a b Ogó³em a b a na okres wa noœci koncesji; b docelowo dla ca³oœci z³o a * Z uwagi na brak prowadzenia przez Kompaniê Wêglow¹ S.A statystyk w zakresie zasobów przemys³owych dla ca³oœci z³o a, przyjêto wielkoœæ zasobów w okresie obowi¹zywania koncesji 59

6 w tym 14% na poziomach czynnych. W porównaniu do stanu z 2010 roku nast¹pi³ kilkuprocentowy spadek tych wartoœci (tab. 3 4 oraz rys. 5 6). Pod wzglêdem jakoœciowym stan zasobów przemys³owych w czasie trwania koncesji przedstawia rysunek 7. Przewagê (2008 mln ton) stanowi¹ wêgle o zawartoœci popio³u poni ej 10% i zasiarczeniu nie przekraczaj¹cym 6 (1788,3 mln ton). Zestawianie zmian stanu zasobów w latach przedstawiaj¹ tabele 2 4 oraz rysunki 3 6. TABELA 3. Zasoby przemys³owe w filarach ochronnych w okresie obowi¹zywania koncesji w latach TABLE 3. Developed reserves in protective pillars of the concession period in years Charakter poziomu [tys. ton] % [tys. ton] % Ró nica Poziomy czynne , , Poziomy pozosta³e , , w tym poziomy nieudostêpnione Ogó³em , , TABELA 4. Zasoby przemys³owe w filarach ochronnych dla ca³oœci z³o a w latach TABLE 4. Developed reserves in protective pillars for all deposits in the Charakter poziomu [tys. ton] % [tys. ton] % Ró nica Poziomy czynne , , Poziomy pozosta³e , , w tym poziomy nieudostêpnione Ogó³em , ,

7 Rys. 3. Wielkoœæ zasobów bilansowych (a) i przemys³owych (b) w 2010 i 2011 roku w okresie obowi¹zywania koncesji Fig. 3. Size of the recoverable reserves (a) and developed reserves (b) in 2010 and 2011 during the term of the concession Rys. 4. Wielkoœæ zasobów bilansowych (a) i przemys³owych (b) w 2010 i 2011 roku dla ca³oœci z³o a Fig. 4. Size of the recoverable reserves (a) and developed reserves (b) in 2010 and 2011 for all deposits 61

8 Rys. 5. Wielkoœæ zasobów przemys³owych filarowych w okresie obowi¹zywania koncesji w 2010 roku (a) i 2011 roku (b) Fig. 5. The size of the developed reserves (in pillars) for the duration of the concession in 2010 (a) and 2011 (b) Rys. 6. Wielkoœæ zasobów przemys³owych filarowych dla ca³oœci z³o a w 2010 roku (a) i 2011 roku (b) Fig. 6. The size of the developed reserves (in pillars) for all depositsin 2010 (a) and 2011 (b) Rys. 7. Jakoœæ zasobów przemys³owych w czasie obowi¹zywania koncesji (2011 rok). Zawartoœæ popio³u (a), zawartoœæ siarki (b) Fig. 7. The quality of developed reserves for the duration of the concession (2011). The ash content (a) sulfur content (b) 62

9 2. Wêgiel brunatny Wêgle brunatne miêkkie wystêpuj¹ powszechnie na obszarze Ni u Polskiego i w basenach satelickich w utworach paleogenu i neogenu, a wêgle brunatne twarde lokalnie w utworach kredy w niecce pó³nocnosudeckiej i jury w obrze eniu Gór Œwiêtokrzyskich (Konstantynowicz 1994). Znaczenie gospodarcze maj¹ mioceñskie z³o a wêgla brunatnego miêkkiego, których bogate z³o a powszechnie wystêpuj¹ w zachodniej czêœci Polski (rys. 2). Stan zasobów wêgla brunatnego w Polsce wed³ug stanu na 31 grudnia 2011 przedstawiono na podstawie Bilansu zasobów z³ó kopalin w Polsce zrealizowanym przez Pañstwow¹ S³u bê Geologiczn¹. Geologiczne zasoby bilansowe wêgli brunatnych wynosz¹ ,08 mln t, w tym 0,8 mln t stanowi¹ wêgle bitumiczne, mln t (oko³o 11%) wêgle brykietowe i oko³o 1496 mln t (7,5%) wêgle wytlewne. Stan zasobów wêgli brunatnych, a tak e strukturê ich rozpoznania i stopieñ zagospodarowania przedstawiono w tabeli 5. TABELA 5. Stan zasobów wêgla brunatnego (stan na koniec 2011 roku) TABLE 5. The state of lignite reserves (as of the end of 2011) Wyszczególnienie Iloœæ z³ó Zasoby geologiczne [mln ton] bilansowe razem A+B+C1 C2+D Zasoby przemys³owe pozabilansowe Zasoby ogó³em , , , , ,03 w tym: zasoby z³ó zagospodarowanych Razem , ,31 17,11 101, ,03 Z³o a zak³adów czynnych , ,46 17,11 97, ,27 Z³o a eksploatowane okresowo 1 1,86 1,86 3,32 0,76 ród³o: Bilans zasobów z³ó kopalin, PIG Gaz ziemny G³ównym regionem wystêpowania z³ó gazu ziemnego w naszym kraju jest Ni Polski. Z³o a gazu ziemnego znane s¹ równie z przedgórza Karpat. Niewielkie zasoby gazu wystêpuj¹ tak e w ma³ych z³o ach obszaru Karpat oraz w polskiej strefie ekonomicznej 63

10 Ba³tyku (Konstantynowicz 1994). Wiêkszoœæ zasobów gazu znajduje siê w utworach miocenu i czerwonego sp¹gowca, a pozosta³e w osadach: kambru, dewonu, karbonu, cechsztynu, jury i kredy (rys. 2). Stan zasobów gazu ziemnego w Polsce wg stanu na 31 grudnia 2011 przedstawiono na podstawie Bilansu zasobów z³ó kopalin w Polsce zrealizowanym przez Pañstwow¹ S³u bê Geologiczn¹. W tabeli 6 zaprezentowano wielkoœæ zasobów wydobywalnych gazu ziemnego ze z³ó gazowych oraz z³ó ropnych i kondensatowych, z uwzglêdnieniem stopnia ich rozpoznania i stanu zagospodarowania. Podane wartoœci dotycz¹ gazu zwyk³ego. TABELA 6. Stan zasobów gazu ziemnego (stan na koniec 2011 roku) TABLE 6. The state of natural gas reserves (as of the end of 2011) Zasoby wydobywalne [mln m 3 ] Wyszczególnienie Iloœæ z³ó bilansowe pozabilansowe razem A+B C Zasoby przemys³owe Zapasy ogó³em , , , , ,41 w tym: zasoby z³ó zagospodarowanych Razem , , ,36 666, ,71 Ba³tyk (off shore) ,76 518,56 808, ,76 Karpaty ,92 635,10 496,82 15,10 407,15 Ni , , ,76 651, ,62 Przedgórze , , ,58 0, ,18 ród³o: Bilans zasobów z³ó kopalin, PIG 2011 Wzrastaj¹ce zapotrzebowanie dla zapewnienia bezpieczeñstwa energetycznego Polski i dywersyfikacja Ÿróde³ energii spowodowa³y wzmo one zainteresowanie niekonwencjonalnymi z³o ami gazu. Obecnie szczególnie intensywnie prowadzone s¹ prace dotycz¹ce wydobycia gazu ³upkowego. W oparciu o dane geologiczne oraz analizê potencja³u gazowego szacuje siê, i na terenie Polski zlokalizowane s¹ znacz¹ce z³o a tego surowca. Pañstwowy Instytut Geologiczny wspó³pracuj¹c z Amerykañsk¹ S³u b¹ Geologiczn¹ oszacowa³ zasoby gazu ziemnego i ropy naftowej w formacjach ³upkowych dolnego paleozoiku w basenie ba³tycko-podlasko-lubelskim. ¹czne zasoby wydobywalne dla l¹dowej i szelfowej czêœci basenu mog¹ wynosiæ maksymalnie 1920 mld m 3 gazu ziemnego (Ocena zasobów wydobywalnych gazu ziemnego i ropy naftowej w formacjach ³upkowych dolnego paleozoiku w Polsce, 2012). Technologia udostêpniania z³ó niekonwencjonalnych wymaga jednak doskona³ego rozpoznania geologicznego, geochemicznego jak równie ekologicznego i ekonomicznego. 64

11 Najbardziej perspektywicznym rejonem wystêpowania niekonwencjonalnych z³ó gazu ziemnego zamkniêtego w Polsce jest pó³nocno-wschodnie obrze enie monokliny przedsudeckiej w utworach czerwonego sp¹gowca, wykszta³conych w facji eolicznej. 4. Ropa naftowa Najwiêksze znaczenie gospodarcze dla Polski maj¹ z³o a znajduj¹ce siê na Ni u Karpackim, na koniec 2011 roku stanowi³y 75% zasobów krajowych (Bilans zasobów z³ó kopalin 2011). Pozosta³e z³o a wystêpuj¹ w Karpatach i ich przedgórzu oraz w obszarze polskiej strefy ekonomicznej Ba³tyku. Z³o a ropy naftowej na Ni u Polskim wystêpuj¹ w utworach permu, karbonu i kambru. Karpackie z³o a wystêpuj¹ przede wszystkim w œl¹skiej jednostce tektonicznej. Natomiast w zapadlisku przedkarpackim z³o a ropy wystêpuj¹ w utworach trzeciorzêdu (rys. 2). Pañstwowy Instytut Geologiczny w ramach raportu dotycz¹cego zasobów gazu ³upkowego i ropy naftowej w Polsce, wykaza³, i ³¹czne zasoby wydobywalne ropy naftowej z formacji ³upkowych dla polskiej czêœci basenu ba³tycko-podlasko-lubelskiego mog¹ wynosiæ nawet 535 milionów ton (Ocena zasobów wydobywalnych gazu ziemnego i ropy naftowej w formacjach ³upkowych dolnego paleozoiku w Polsce 2012). W tabeli 7 zaprezentowano wielkoœæ zasobów wydobywalnych ropy naftowej. TABELA 7. Stan zasobów ropy naftowej (stan na koniec 2011 roku) TABLE 7. State oil reserves (as of the end of 2011) Zasoby wydobywalne [tys. ton] Wyszczególnienie Iloœæ z³ó bilansowe pozabilansowe razem A+B C Zasoby przemys³owe Zasoby ogó³em , , ,66 411, ,39 w tym zasoby z³ó zagospodarowanych Razem , , ,27 29, ,01 Ba³tyk (off shore) ,57 464, , ,57 Karpaty ,32 451,27 111,05 19,47 110,42 Ni , , ,87 10, ,84 Przedgórze 6 230,74 228,76 1,98 81,18 ród³o: Bilans zasobów z³ó kopalin, PIG

12 Podsumowanie W Polsce wystêpuj¹ znaczne zasoby sta³ych surowców energetycznych (tab. 8). Dominuje zu ycie wêgla kamiennego, poniewa zasoby geologiczne tego paliwa s¹ najbogatsze w naszym kraju. Wielkoœæ tych zasobów wed³ug stanu na koniec 2011 roku szacuje siê na oko³o 48,5 mld ton, w tym oko³o 17,5 mld ton zasobów zagospodarowanych i 3597,4 mln ton zasobów operatywnych szacowanych dla ca³oœci z³o a (Informator ARP 2012). Roczne wydobycie wêgla kamiennego w Polsce w 2011 roku kszta³towa³o siê na poziomie oko³o 76 mln ton, w tym 64 mln ton wêgla energetycznego (Biuletyn ARP 2011). Przy tym poziomie wydobycia rozpoznane zasoby wystarcz¹ na oko³o 50 lat. Polska posiada równie znacz¹ce zasoby wêgla brunatnego. Wielkoœæ zasobów na koniec 2011 roku to oko³o 22,7 mld ton (tym z³o a zagospodarowane stanowi¹ 1,7 mld ton). Wystarczalnoœæ zasobów z³ó eksploatowanych wêgla brunatnego szacowana jest na oko³o 20 lat. Mniej obfite s¹ zasoby gazu ziemnego. Krajowe wydobycie na koniec 2011 roku pokrywa³o oko³o 40% polskiego zapotrzebowania na paliwa gazowe. Roczne zapotrzebowanie na gaz ziemny w Polsce wynosi oko³o 14,5 mld m 3. Dane uzyskane w raporcie Pañstwowego Instytutu Geologicznego Ocena zasobów wydobywalnych gazu ziemnego i ropy naftowej w formacjach ³upkowych dolnego paleozoiku w Polsce (basen ba³tycko- -podlasko-lubelski) wskazuj¹, i oszacowane zasoby wydobywalne gazu ziemnego ze z³ó konwencjonalnych i niekonwencjonalnych powinny wystarczyæ na zaspokojenie potrzeb rynku polskiego przez lat. ¹czne udokumentowane zasoby ropy naftowej (stan na koniec 2011 roku) s¹ porównywalne z rocznym zapotrzebowaniem Polski na ten surowiec, które wynosi 24 mln ton. Bior¹c pod uwagê informacje z raportu Pañstwowego Instytutu Geologicznego, oszacowane TABELA 8. Zasoby bilansowe z³ó kopalin (stan na 31 grudnia 2011 r.) TABLE 8. Recoverable reserves of mineral deposits (as at 31 December 2011) Wyszczególnienie Surowce energetyczne ogó³em Iloœæ z³ó wtym jednostka zagospodarowane miary Zasoby bilansowe ogó³em wtym zagospodarowane wtym wêgiel kamienny mln t ,84* ,57 sta³e wêgiel brunatny mln t ,08* 1 668,42 gazowe gaz ziemny mld m 3 142,66* 119,57 ciek³e ropa naftowa mln t 25,58* 24,94 * Zasoby wydobywane ród³o: Bilans zasobów z³ó kopalin, PIG 2011; Informator ARP S.A

13 ³¹czne zasoby wydobywalne ropy naftowej z formacji ³upkowych w Polsce mog¹ wynosiæ maksymalnie 535 milionów ton. Przy obecnym rocznym popycie na ropê naftow¹, wliczaj¹c wczeœniej oszacowane zasoby wydobywalne ropy naftowej ze z³ó konwencjonalnych, ³¹czne zasoby powinny wystarczyæ na lat pe³nego zapotrzebowania polskich rafinerii na ropê naftow¹. Prezentowana w artykule analiza stanu zasobów z³ó kopalin wskazuje, i przez najbli szych 30 lat wêgle powinny stanowiæ podstawowy kopalny noœnik energii w Polsce. Literatura [1] SZUFLICKI M., MALON A., TYMIÑSKI M., red., 2012 Bilans zasobów z³ó kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2011 r., PIG, Warszawa. [2] WO KOWICZ S., SMAKOWSKI T., SPECZIK S., red., 2011 Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31 XII 2009 r., PIG, Warszawa. [3] Informacja o zasobach wêgla kamiennego, 2012 Informator ARP S.A. [4] Ocena zasobów wydobywalnych gazu ziemnego i ropy naftowej w formacjach ³upkowych dolnego paleozoiku w Polsce (basen ba³tycko-podlasko-lubelski), raport pierwszy, PIG, Warszawa, [5] KONSTANTYNOWICZ E., 1994 Geologa z³ó kopalin, Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego, Katowice. [6] Sprawozdanie o obrocie wêglem kamiennym oraz ceny i kierunki zbytu wêgla kamiennego, 2011 Biuletyn ARP S.A. [7] KRASIÑSKI J.R., MAZUREK S., PIWOCKI M., 2006 Waloryzacja i ranking z³ó wêgla brunatnego w Polsce, Prace Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Warszawa. [8] Strefy wystêpowania konwencjonalnych i potencjalnych niekonwencjonalnych z³ó gazu ziemnego na tle form ochrony przyrody, mapa nr 3, Prognoza oddzia³ywania na œrodowisko projektu Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, WS Atkins Polska, [9] Mapa rozmieszczenia z³ó wêgli kamiennych, brunatnych oraz torfów w Polsce wg stanu na 31 XII 2005, PIG,