Globalna wioska (rybacka)

Transkrypt

1 Ziemowit Pirtań SPRŁ, xl.pl Wstęp Kryzys finansowy Teorie ekonomiczne Globalizacja Globalna wioska (rybacka) Dawid i Goliat, czyli nasze miejsce w globalnej wiosce. Perspektywy Garść danych Wstęp Bez względu na to czy jesteśmy hodowcami pstrąga, przedsiębiorcami zajmującymi się przetwórstwem, transportem czy produkcją jakichkolwiek dóbr czy usług, jesteśmy częścią globalnej gospodarki, podlegamy jej prawom, prądom i trendom bez względu na skalę naszego przedsiębiorstwa i branżę, w jakiej działamy. Od 1989 roku roku wielkich zmian, Polska dołączyła do krajów otwartej gospodarki rynkowej. Od roku 2004 momentu wstąpienia w szeregi Unii Europejskiej, zmiany te nabrały jeszcze większego wymiaru, wymiaru globalnego. Każdy przedsiębiorca powinien zdawać sobie sprawę z warunków, jakie panują w otoczeniu jego przedsięwzięcia, oraz trendów zmian, jakie czekają go w przyszłości. Wiedza ta jest niezbędna w procesie związanym z podejmowaniem decyzji, dobre decyzje to podstawowy warunek skutecznego działania teraz i powodzenia naszych przedsięwzięć w przyszłości. Nie każdy z nas ma czas i zacięcie do śledzenia zmian w postrzeganiu gospodarki, jakie mają miejsce we współczesnej ekonomii, nie zawsze potrzebna jest szeroka wiedza akademicka jej dotycząca. Wydarzenia ostatniego kryzysu finansowego pokazują, że eksperci nie zawsze mają rację, a praktyka po raz kolejny okazała się mało zdyscyplinowana i bezczelnie nie zastosowała się do teorii ekonomicznych. Musimy jednak rozumieć kontekst naszego otoczenia, wiedza i informacja są dzisiaj wyceniane wyżej niż wiele innych zasobów. Postaram się przybliżyć Państwu wydarzenia, jakie miały ostatnio miejsce na globalnym rynku, odważę się też na spekulację, co do najbliższej przyszłości. Kryzys finansowy Wydarzenia ostatnich miesięcy są nadal głównym tematem wiadomości gospodarczych. Kryzys, jaki obserwujemy, określany jest już mianem II Wielkiego Kryzysu (I Wielki Kryzys to kryzys, jaki w latach 30-tych XX wieku rozpoczął się w USA skąd rozlał się na wszystkie kraje rozwinięte). To czy naprawdę mamy do czynienia z II WK, powiedzieć 1

2 będziemy mogli dopiero podczas kryzysu kolejnego, tak się bowiem składa, że zarówno kryzys paliwowy z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, kryzys azjatycki z roku 1997 czy kryzys dotcom owy z przełomu wieków, również nazywane były II WK. Tak czy inaczej żyjemy w ciekawych czasach, pozostaje mieć nadzieję, że obecny kryzys nauczy nas jak radzić sobie lepiej w globalnej wiosce. Publikacja ta nie jest poświęcona wyłącznie zagadnieniom ostatniego kryzysu, choć nie ukrywam, że chętnie poświęciłbym ją temu tematowi w całości. O ile powiedzenie obyś żył w ciekawych czasach ma negatywne konotacje, osobiście cieszę się, że mam okazję przeżywać i przyglądać się ostatnim wydarzeniom. Jest to tematyka, którą się zawsze pasjonowałem, była tematem zarówno mojej pracy magisterskiej, jak i dwóch prac dyplomowych. Wszystkim, którzy chcieliby zagłębić się w ten temat, polecam świetny artykuł Jacka Żakowskiego Zakony Kapitalizmu 1, lub książkę prof. Witolda Orłowskiego Świat, który oszalał, czyli poradnik na ciekawe czasy 2. Zarówno artykuł jak i książka napisane są potocznym językiem, ze swadą i humorem celnie tłumacząc przyczyny ostatnich wydarzeń. Aby nieco przybliżyć przyczyny ostatniego kryzysu, cofnijmy się do początkowego okresu rozwoju gospodarki rynkowej XIX w. Wychodząc z epoki pracy własnych rąk, gospodarki szybko rozwijające się weszły w okres kapitalizmu, podczas którego nastąpiło gwałtowne uprzemysłowienie i postęp. Według pierwszej, klasycznej teorii ekonomicznej 3, podstawowym warunkiem powodzenia gospodarczego był wolny rynek, wolna konkurencja i jak najmniejsza ingerencja rządów w rynek. W takich warunkach możliwa był kumulacja kapitału niezbędna do rozwoju i postępu wykraczającego poza możliwości zwykłego obywatela. Choć kapitaliści z czasem zaczęli żyć z kapitału, cały czas pracowali organizując i czuwając nad swoimi inwestycjami. Natura człowieka jest jednak dość specyficzna, szybko przyzwyczaja się do luksusu i dąży do wygód. Z czasem kumulacja kapitału u pojedynczych jednostek doprowadziła do powstania fortun, zarządzanie nimi zaczęło przerastać możliwości większości z nich. Idąc na skróty, zaczęli oni szukać form życia z kapitału bez konieczności osobistego czuwania nad inwestycjami. Doprowadziło to do rozwoju usług bankowych, zarówno poprzez lokowanie kapitału w depozytach bankowych, jak i organizowaniu banków prywatnych. Banki. Tworzenie banków było początkowo kolejnym krokiem przyspieszającym rozwój. Umożliwiały one uzyskanie kredytów początkującym kapitalistom, dając początek klasie średniej. Banki bardzo szybko urosły w siłę, kumulując coraz więcej kapitału (również poprzez przejęcie mniejszych banków), z czasem przestały panować nad inwestycjami (ocena ryzyka kredytowego). Było to naturalną konsekwencją powiększającej się sieci poszczególnych banków, których zarządy nie były w stanie panować nad rozległymi interesami, coraz więcej decyzji oddając pracownikom coraz słabiej wykwalifikowanym i zaangażowanym (dzisiaj z tym problemem borykają się ponadnarodowe korporacje). Wyższy odsetek nieudanych inwestycji, banki kompensowały wyższą premią za ryzyko, czyli kosztem kredytu. Pod koniec XIX wieku koszt kredytu w USA i Wielkiej Brytanii sięgał 50%. Ta wyraźna nierównowaga na rynku została jednak szybko zniwelowana Giełda. Na początku XX wieku nastąpił szybki rozwój rynku akcji, które stały się sposobem na pozyskanie kapitału bezpośrednio od konsumentów z pominięciem sektora 1 tygodnik Polityka nr. 21 z ( 2 - wyd. Agora, Listopad Biblia klasycznej teorii ekonomi to niewątpliwie Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów Adama Smitha. 2

3 bankowego. Konsument zyskiwał akcję czyli udział w firmie, który gwarantował udział w jej zyskach, oraz dawał namiastkę własności samego przedsiębiorstwa. Z jednej strony akcje dawały szanse na większy zysk niż lokaty bankowe, z drugiej płynność rynku akcji gwarantowała odzyskanie zainwestowanych środków w każdej chwili (banki jeszcze nie tak dawno, nie tylko nie naliczały odsetek za zerwane lokaty, ale dodatkowo karały za to utratą części kapitału). Przedsiębiorstwo zyskiwało kapitał z pominięciem banku, co było prostsze i dużo tańsze (firma wypłacała akcjonariuszom część zysków faktycznie uzyskanych, odsetki od kredytu są natomiast kosztem, który trzeba ponieść bez względu na koniunkturę). Rynek akcji był tak wielkim przebojem, że wielu ludzi uwierzyło w możliwość życia z obrotu akcjami, zwłaszcza, że ich cena zaczęła być kształtowana grą popytu i podaży, coraz bardziej oderwaną od realnej wartości firmy będącej jej emisariuszem. Duży popyt na akcje powodował wzrost ich wartości, która była wartością dodaną ponad księgową wartość akcji. Jest to tzw. wzrost spekulacyjny, kiedy rośnie w dużym tempie - mówimy o wzroście bańki spekulacyjnej. Wzrost spekulacyjny to nic innego, jak kupowanie akcji po cenie wyższej niż nominalna z nadzieją, że z czasem odrobimy nie tylko narost spekulacyjny, ale i zarobimy na dalszym wzroście wartości firmy. Drugą możliwością jest wiara w to, że bańka będzie trwała i sprzedamy akcje innemu inwestorowi wierzącemu w magiczną moc przedsiębiorstwa lub trwanie bańki. Na końcu tego łańcuszka są biedni, niczego nie świadomi początkujący inwestorzy, którzy kupują akcje, bo. kupują je inni, są oni zazwyczaj największymi przegranymi pęknięcia baniek spekulacyjnych. Gra na giełdzie przypomina hazard. Oczywiście są pojedynczy wygrani, o których natychmiast robi się głośno. W ogólnym bilansie traci jednak ogromna większość graczy poza właścicielem kasyna. Podobnie jest z rynkiem akcji. Czy statystycznie istnieje możliwość zarobienia na spekulowaniu akcjami? NIE! Statystycznie na akcjach zarobić możemy tylko tyle, ile wynosi statystyczny przyrost wartości firm emitujących akcje, po odjęciu prowizji maklerów (krupierów?). Oczywiście dodatkową premią może być dywidenda, o ile nasza spółka wykaże zysk i zdecyduje się go wypłacić. Wszystko, co napompuje bańka spekulacyjna po jej pęknięciu znika. Statystycznie tracą wszyscy poza maklerami. Spekulacje. Jak widać narastające bańki spekulacyjne są kolejnym odchyleniem od stanu równowagi, cała historia giełdy to narastające i pękające bańki. Jak na razie nie pojawił się pomysł mogący wyeliminować wady giełdy mało tego, kryzysy na rynku akcji spowodowały przeniesienie skumulowanego kapitału spekulacyjnego na inne rynki. Dzisiaj spekuluje się na rynkach surowcowych, kontraktach terminowych, rynkach nieruchomości, rynkach walutowych, spekuluje się nawet na rynku spekulacyjnym! Przenoszenie kapitału spekulacyjnego z rynku na rynek, nie było rozwiązaniem problemu narastających baniek, ale jego eskalacją. Moim zdaniem problem tkwi w pomyśle, że kapitał może zarabiać sam z siebie w oderwaniu od realnej gospodarki. Tymczasem tak jak pieniądz jest tylko fiducjarnym 4 zamiennikiem towaru, tak giełda jest tylko zamiennikiem majątku realnych przedsiębiorstw. Tylko wytworzona przez nie produkcja bądź sprzedane usługi tworzą realny wzrost wartości wszystko ponadto to wyłącznie bańka spekulacyjna. Począwszy od I Wielkiego Kryzysu z lat 30-tych poprzez wszystkie kolejne, mamy do czynienia z pękaniem kolejnych baniek, problem narasta wówczas, kiedy bańka zdąży urosnąć do olbrzymich rozmiarów. Służy temu coraz lepsza dostępność informacji, ale i selektywność w ich odbiorze (jak już wcześniej wspomniałem, ludzie mają skłonność do drogi na skróty i wiary w cuda, byleby się nie napracować). W ostatnich latach zarówno w mediach jak Internecie, 4 Od czasu konferencji w Bretton Woods w 1944, kraje rozwinięte odeszły od systemu posiadania materialnego zabezpieczenia wartości swoich walut (głównie w kruszcach). Od tego momentu mówimy o fiducjarnych właściwościach pieniądza, czyli jego wartości księgowej lub zabezpieczonej innymi walutami (głównie dolarem amerykańskim). 3

4 dostępnych było mnóstwo analiz, krytycznych wobec zachowania się rynków nieruchomości i finansów, które były pożywką ostatniej bańki spekulacyjnej. Większość inwestorów wolała jednak oglądać wyłącznie optymistyczne analizy i słuchać rad pseudo-ekspertów, często młodszych ode mnie o dziesięć lat! Efekt obserwujemy w postaci obecnego kryzysu, którego skala wynika z globalnego zaangażowania kapitału w spekulacje. Często był to kapitał pochodzący z lewarowania finansowego 5 bądź różnego rodzaju akceleratorów, co dodatkowo napędzało bańkę w postępie geometrycznym. Teorie ekonomiczne Co na to wszystko ekonomia? Opinia publiczna oczekuje od ekonomistów przedstawiania pełnych analiz i gotowych recept na przyszłość. Tymczasem niewielu dostrzega, że ekonomia nie jest nauką ścisłą. Jedynie dziedziny takie jak ekonometria i statystyka posługują się matematycznymi metodami, służącymi do jak najściślejszego szeregowania zjawisk ekonomicznych. Jednak nawet dane statystyczne trzeba interpretować, a do tego potrzebny jest już kontekst historyczny i własny podgląd na sprawę. Jest takie stare powiedzenie, popularne wśród ekonomistów: dwóch ekonomistów może zgodzić się tylko co do jednej rzeczy że ten trzeci nie ma racji. Powiedzenie to najlepiej charakteryzuje specyfikę tej dziedziny nauki. Obecnie jesteśmy krajem zaliczanym do krajów wolnorynkowych. Wybraliśmy więc model gospodarki wywodzący się z klasycznej teorii ekonomii, której ojcem był Adam Smith. Jego tezy o niewidzialnej ręce rynku i samoistnym dążeniu do równowagi były wielokrotnie krytykowane i modyfikowane. Faktem pozostaje, że konkurencja i wolny rynek są mimo wszystko fundamentem całego świata rozwiniętego. Adam Smith nie twierdził nigdy, że gospodarka dojdzie do stanu równowagi mówił wyłącznie o jej dążeniu do tego stanu. Mamy więc do czynienia z trendem koniunkturalnym, notorycznie odchylającym się in plus lub in minus od teoretycznego punktu równowagi, czyli zjawisko trendu sinusoidalnego. Opisane zostało to jako teoria neoklasyczna, mówiąca że rynki nie tyle dążą do równowagi, ile w sposób ciągły odchylają się od niego w ramach trendu koniunkturalnego, podczas którego dochodzi do ciągłej gry popytu i podaży. W dużym uproszczeniu, polega to na założeniu, że poziom szczytu koniunkturalnego będzie proporcjonalny do załamania, jakie po nim nastąpi. Co prawda alternatywne teorie monetaryzm, keysenizm, czy neokeysenizm przedstawiane są jako alternatywne wobec teorii klasycznej, moim zdaniem są jej uzupełnieniem badają bowiem możliwość świadomego wpływu na przebieg odchyleń, poprzez prowadzenie odpowiedniej polityki. Jedyna alternatywna teoria komunizm, zbankrutowała w bloku krajów sowieckich 20 lat temu, dogorywa jeszcze na Kubie i w Korei Płn. Musimy sobie zdawać sprawę, że jesteśmy częścią globalnej gospodarki kapitalistycznej, w której działają mechanizmy opisane w klasycznej teorii ekonomicznej, czasem zakłócanej nieznacznie przez różne czynniki. Dobrym przykładem potwierdzającym tą teorie jest ostatni kryzys finansowy. Po jednej z największych euforii wzrostowych z lat 2006/2007, nastąpiło gwałtowne załamanie. Jednak nie należy się zbytnio tym przejmować, ponieważ o ile osiągnęliśmy już dno, przed nami kolejne ożywienie gospodarcze. Im spokojniej na nie zareagujemy, tym mniej gwałtowne będzie kolejne załamanie. 5 Lewar finansowy, to w dużym skrócie mechanizm wtórnego obrotu środkami pieniężnymi, które pochodzą z obciążenia inwestycji jeszcze nie skapitalizowanej, lub majątku wycenionego z założeniem wzrostu jego wartości w przyszłości. Jest to zazwyczaj zabieg księgowy lub akcja kredytowa pod zastaw majątku już zastawionego (np. w związku ze wzrostem jego wartości). Mechanizm ten pozwala na zwiększanie obrotów mino braku bieżących środków, jednak w przypadku niepowodzenia inwestycji pogłębia straty. 4

5 Mamy szczęście żyć w kraju, który przejdzie przez ten kryzys w miarę suchą nogą. Czemu zawdzięczamy taki rozwój wypadków, jest w tej chwili mniej istotne. Ważna jest szansa, którą w tej chwili dostajemy, jej wykorzystanie zależy już od nas samych. Globalizacja Globalizacja jest pojęciem, które od niedawna na stałe zagościło w naszych słownikach. Słowem tym opisuje się szereg zjawisk wchodzących w skład bezprecedensowego w historii świata, procesu otwierania się gospodarek światowych. Otwarcie to realizowane jest zarówno poprzez coraz bardziej nieskrępowany przepływ kapitału, technologii, siły roboczej niemal wszystkich zasobów gospodarczych. Praktycznie nieskrępowany dostęp do rynków zbytu i rynku nieruchomości prowadzi do ekspansji inwestycyjnej, dzięki której w najdalszych zakątkach świata powstają fabryki, które przy normalnym, wewnętrznym rozwoju takiego kraju mogłyby powstać tam za sto lat. Spadają ceny dóbr podstawowych, co powoduje ogólny wzrost zamożności ludzkości. Wspólnoty gospodarcze czy wspólne systemy walutowe cementują i utrwalają ten proces, bez poważnego, globalnego konfliktu zbrojnego cofnięcie tego zjawiska jest już praktycznie niemożliwe. Globalizacja dała światu bardzo wiele, jednak gdy z jednej strony mamy do czynienia z ogromnymi korzyściami, z drugiej pojawiają się adekwatne efekty negatywne. Wszystkie, wcześniej opisane negatywne zjawiska towarzyszące rozwojowi kapitalizmu, dzięki globalizacji uległy znacznej eskalacji. Nieskrępowany, ogromny kapitał spekulacyjny, który był jednym z powodów ostatniego kryzysu, napompował się właśnie dzięki niej. Będąc własnością ogromnych ponadnarodowych koncernów, mających dodatkowo możliwość korzystania z mechanizmu lewara finansowego na ogromną skalę, kapitał ten zaburzał funkcjonowanie rynków walutowych, surowcowych czy rynku akcji. W końcowym efekcie przynosząc szkodę całej światowej gospodarce również jego właścicielom. Wywindowanie cen surowców wpłynęło na zaburzenia w normalnych relacjach gospodarczych, doprowadzając do wzrostu cen paliw i energii. Przesunięcie kapitału na rynek nieruchomości, doprowadziło do absurdalnych skoków cen nieruchomości oraz usług budowlanych, wreszcie ogromny wzrost cen paliw, doprowadził do wzrostu popytu na biopaliwa którego efektem był wzrost cen żywności i pogłębienie się problemu głodu w krajach trzeciego świata. Efekty te były jednak naturalną konsekwencją nieuzasadnionej wiary w poziom zwrotu z inwestycji na rynku spekulacyjnym, spotęgowaną presją na managerów wielkich koncernów, wymuszającą zwiększanie inwestycji na rynkach finansowych. Bańka pękła, w związku z czym możemy spodziewać się w najbliższym czasie ustabilizowania sytuacji, przy znacznym spadku ekspansji wielkich koncernów które straciły najwięcej w trakcie ostatniego załamania. Czeka nas kilka lat gospodarki opartej na zdrowszych zasadach, przynajmniej do czasu powstania następnej bańki. Dawid i Goliat, czyli nasze miejsce w globalnej wiosce. Jak już wcześniej wspomniałem, jesteśmy częścią globalnej gospodarki i podlegamy jej wpływom czy tego chcemy czy nie. Większość małych przedsiębiorców do jakich niewątpliwie się zaliczamy wymienia zagrożenie ze strony konkurencji wielkich koncernów, jako jeden z głównych powodów ich obaw co do przyszłości. Doświadczenia europejskich krajów rozwiniętych doskonale pokazują słuszność tych obaw. Wiele rodzinnych firm zbankrutowało lub zostało wchłoniętych przez wielkie koncerny, nie mając żadnych szans na walkę konkurencyjną z kolosami, czerpiącymi korzyści z ich globalnej pozycji. To zjawisko dotknęło także handel detaliczny, ale i rynek usług uznawany za ostatni bastion drobnych przedsiębiorstw. Koncerny przejmują dzisiaj nawet tak specyficzne branże 5

6 jak kawiarnie, doradztwo finansowe czy kioski z prasą i multimediami. Wszystko mogłoby wskazywać na to, że nasz los jest przesądzony. Tymczasem istnieją przynajmniej dwa czynniki, które pozwalają nam z optymizmem patrzeć w przyszłość kraj, w którym funkcjonujemy i branża, jaką wybraliśmy. Polska. Fenomen dzisiejszej pozycji Polski na mapach wzrostu gospodarczego Europy, wynika z wielu czynników, raczej długofalowych, których efektem jest nasza odporność na światową zawieruchę. Czynnikami tymi były na pewno pewne zaniechania (choćby zacofanie naszego sektora bankowego), oraz sytuacja polityczna w okresie największego puchnięcia ostatniej bańki spekulacyjnej. Czynniki te nie sprzyjały nadmiernej euforii naszych rodaków skutecznie ograniczając inwestycje na rynkach finansowych. W tym samym okresie, w innych krajach świata rozwiniętego trwała gorączka spekulacyjna. Większość osób i firm, zastawiała co się tylko dało, aby uzyskane w ten sposób środki inwestować na rynkach finansowych. Dzisiaj są głównymi beneficjentami załamania gospodarczego. Drugi czynnik to nasze cechy narodowe: przedsiębiorczość i odporność na absurdalne czasami, formalne warunki prowadzenia działalności. Tak jak na początku lat dziewięćdziesiątych nasi rodacy potrafili zmienić się w przedsiębiorców, pomagając w dźwignięciu gospodarki w okresie terapii szokowej Balcerowicza. Tak w ostatnich kilku latach, ci sami przedsiębiorcy potrafili utrzymać się na rynku, mimo rosnącej konkurencji wielkich, ponadnarodowych koncernów. Polska jest jednym z niewielu krajów UE, która potrafiła utrzymać sektor produkcyjny, usługowy i handlowy pozostający w rękach rodzimych przedsiębiorców, na niespotykanym w innych krajach UE poziomie. Polscy eksporterzy potrafili utrzymać rentowność, mimo absurdalnie przewartościowanej złotówki. Taka specyfika naszej gospodarki była kolejnym powodem odporności na kryzys, jest też gwarantem dużej stabilności naszej gospodarki w przyszłości. Jednym słowem, jeśli mamy być przedsiębiorcami w tym momencie, cieszmy się, że jesteśmy nimi w Polsce. Branża. Kolejnym atutem naszego położenia jest branża, którą wybraliśmy (lub która nas wybrała ). Faktem jest, że nie jest to łatwe zajęcie, wymaga wielkiego doświadczenia, wiedzy i samozaparcia zwłaszcza dla ekonomisty. Charakteryzuje się przy tym wielkim poziomem ryzyka i niepewności, co przeszkadza w rzetelnej analizie ekonomicznej i utrudnia uzyskanie kredytowania. Jednak właśnie te cechy powodują, że nie znajdzie się raczej w orbicie zainteresowań wielkich koncernów. Nie musimy się też martwić perspektywą nadmiernej koncentracji produkcji specyfika produkcji i ryzyko rosnące wraz ze zwiększaniem zagęszczeń są wystarczającym hamulcem przed budową obiektów produkujących kilka tysięcy ton (co jest zmorą rynku drobiowego i wieprzowego). Wybraliśmy więc dobrze zmagać musimy się wyłącznie z codziennymi problemami branży, konkurencja ze strony globalnych koncernów nie powinna nas niepokoić. Zbyt. Wykres pokazujący wzrost produkcji pstrąga w Polsce jest wszystkim państwu świetnie znany. Od kilkunastu lat funkcjonujemy w sytuacji notorycznego wzrostu produkcji pstrąga w Polsce, przy bardzo stabilnej cenie. Wiem, że takie twierdzenie może budzić kontrowersje, jednak statystyki są obiektywne i dyskutować z nimi nie powinniśmy. Nie możemy przedkładać naszych wewnętrznych odczuć nad analizy porównawcze do innych branż sektora rolnego, którego jesteśmy częścią. Obok ogromnych amplitud fluktuacji rynku Ceny żywca wieprzowego wieprzowego, drobiarskiego czy warzywnego 6

7 (na których notoryczne dołki i górki przypominają jazdę kolejką górską w lunaparku), nasz rynek jest oazą spokoju i stabilności cenowej. Taki trend utrzymuje się mimo rosnącej produkcji, stagnacja wzrostu w ostatnich dwóch latach jest spowodowana natomiast reakcją na kryzys i niską opłacalnością eksportu przy kursie euro na poziomie 3,2 zł. Moim zdaniem będzie to tylko wyjątek i niebawem powrócimy na ścieżkę wzrostu produkcji. W tamtym okresie obserwowaliśmy również spadki cen, ale było to zrozumiałe ze względu na niski kurs euro i chwilowy spadek popytu. Takie zachowanie naszego rynku wskazuje jednak na jego dużą elastyczność (czyli zdolność do szybkiej reakcji na sytuację rynkową), a to kolejny plus dla naszej branży. W trakcie tego dołka nie wystąpiły masowe bankructwa hodowli czy kumulacja niesprzedanej produkcji oznacza to, że potrafimy radzić sobie z przejściowymi spadkami popytu. Globalna konkurencja. Będąc uczestnikami rynku globalnego, nie możemy pomijać wpływu szerokiego dostępu do niego, na grę popytu i podaży. Z kim konkurujemy? Za miedzą znajdują się inne kraje unijne, gdzie produkcja pstrąga jest podobna czy nawet wyższa niż w Polsce. Te same rynki, stanowią jednak również źródło zbytu, o zdecydowanie większym poziomie spożycia ryb niż Polska (wyjątkiem są tu Niemcy, które jednak preferują pstrąga wśród innych gatunków ryb mimo niskiego spożycia ryb per capita, będąc głównym importerem polskiego pstrąga). Czy możemy się obawiać konkurencji wewnątrz unijnej? Raczej nie to inne kraje UE powinny obawiać się nas. Teoretycznie rzecz biorąc, Polska ma jedne z najlepszych warunków prowadzenia hodowli pstrąga pod względem jej konkurencyjności. Składają się na nie świetne warunki geograficzne (dostępność wód i ceny nieruchomości), dostęp do tych samych technologii i surowców, niski koszt płac, czy położenie geograficzne. Jeśli utrzyma się relacja kursu złotówki do euro na poziomie zbliżonym do jej realnej wartości, czynniki te powinny nam pozwolić na skuteczną konkurencję na rynku europejskim. Oczywiście pozostaje jeszcze kwestia konkurencji ze strony rynków poza unijnych Europa jest w dalszym ciągu importerem netto ryb i owoców morza (co oznacza, że więcej ich kupuje niż eksportuje). Miejmy jednak na uwadze fakt, że z czasem przewaga polegająca na niskich kosztach pracy w krajach dalekiego wschodu, będzie maleć. Poza epoką ekspansji wietnamskiej pangi, jak dotąd nie odnotowaliśmy innych przypadków zalania naszego rynku przez bardzo tanie ryby. Era pangi powoli mija, na co składa się zarówno większa świadomość konsumentów, jak i rosnąca cena tej ryby (jej sukces polegał wyłącznie na niskiej cenie bez niej nie ma szans na trwałe miejsce na rynku). Jeśli dotąd nie zostaliśmy zalani przez ryby produkowane w Chinach muszą istnieć ku temu powody i nie powinno grozić nam to w przyszłości. Chiny. Fenomen gospodarczy Chin warty jest specjalnej uwagi. Nie jest to miejsce i czas na analizowanie powodów chińskiego cudu gospodarczego na ten temat panuje wśród ekonomistów wiele opinii, często sprzecznych. Faktem jest, że kraj ten jest producentem 70% wolumenu produkcji akwakultury, co nie może umknąć naszej uwadze. Chiny znane z agresywnej ekspansji na większości rynków, z jakichś powodów nie zalewają naszego rynku rybami. Dlaczego tak się dzieje? Oczywiście może mieć tu znaczenie fakt, że ryby są trudnym towarem, szybko psującym się, którego transport do Europy w innej formie niż mrożonej jest trudno wyobrażalny (na pewno bardzo kosztowny). Z drugiej strony Chiny to kraj, którego gospodarka rośnie rocznie w tempie 9-12 %, wraz nią rośnie zamożność obywateli. Wraz z 7

8 rosnącą zamożnością, rośnie zapotrzebowanie na żywność, zmieniają się też preferencje. W kulturach wschodnich (co widoczne jest już za Bugiem), białko rybie jest preferowane ponad inne białka zwierzęce. Jeśli połowa Chińczyków, zjadłaby pstrąga w ilości spożywanej przez statystycznego Polaka (0,44 kg/osobę)6, zapotrzebowanie na tą rybę wyniosłoby 286 tys. ton rocznie. Spożycie produktów rybnych (w tym i owoców morza) w Chinach w roku 2004 wyniosło 24,5 kg/osobę, a w 2020 ma osiągnąć 35,9 kg7. Jeśli prognozy te się potwierdzą, Chiny będą konsumentem 49 mln ton produktów rybnych przy dzisiejszym stanie zaludnienia (wobec 160 mln ton całkowitej produkcji i odłowów w 2006 roku). Produkcja chińskiej akwakultury nastawiona jest głównie na chów karpia, którego jest całkowitym konsumentem8. Niezwykle trudno jest znaleźć dane na temat produkcji ryb słodkowodnych w Chinach, według niektórych już w 2002 roku produkcja karpia wyniosła 2,2 mln ton9, co stanowiło ponad 70% jego produkcji światowej. Oczywiście potencjał geograficzny i organizacyjny do produkcji pstrąga w Chinach jest ogromny zaryzykuję jednak tezę, że Chińczycy i tak zjedzą każdą jego ilość. Jedyny czarny scenariusz to kompletne załamanie się gospodarki Chin, które wówczas mogłyby zalać nasz rynek tanimi rybami (nie chciałbym być wówczas w skórze hodowców karpia), takie załamanie byłoby tragedią dla całego światowego rynku, na szczęście nic nie wskazuje na to, aby mogło się ziścić. Perspektywy O perspektywach rozwoju rynku dla produktów akwakultury nie trzeba nikogo przekonywać. Spadające połowy ryb morskich nasilają presję na jej rozwój. Perspektywy zbytu na nasze produkty są również pewne i stabilne. Wynika to zarówno z promocji profilaktyki zdrowotnej, w której dieta rybna odgrywa coraz to większe znaczenie, wzrostu świadomości konsumentów urozmaicających dietę o produkty zdrowe czy ekologiczne. Nie możemy też pomijać ogromnego potencjału rynków wschodnich, kulturowo preferujących dietę bogatą w białko rybie. Gra cenowa zawsze odgrywać będzie dużą rolę zaburzenia wynikające z rosnących baniek spekulacyjnych będą od czasu do czasu zakłócać nasz spokój (np. wpływając na irracjonalny wzrost cen komponentów paszowych wynikający ze spekulacji na rynkach kontraktów terminowych). W bilansie długofalowym czeka nas jednak stabilny rozwój i świetne perspektywy. Rosnące ceny podstawowych produktów roślinnych, które spędzały nam sen z oczu jeszcze w zeszłym roku10, poza skrajnymi, spekulacyjnymi ekstremami w dłuższej perspektywie będą nam służyć. 6 - Rynek i spożycie ryb w Polsce w latach prof. Jadwiga Seremak-Bulge. - Report on the China Seafood Market and the China Fisheries and Seafood Expo - Agriculture and AgriFood Canada 2006 r. 8 Report on the China Seafood Market and the China Fisheries and Seafood Expo - Agriculture and Agri-Food Canada 2006 r. 9 - Aquakulture marketing handbook Carole N. Engle, Kwamena Quagrainie 2006 Blackwell Publishing 10 - Światowa produkcja żywności Jacek Juchniewicz

9 Mimo rosnących kosztów pasz, wpływają one także na wzrost cen innych produktów żywnościowych. W porównaniu do innych, produkty akwakultury są produktami z wyższej półki cenowej, charakteryzują się więc większą rentą z produkcji jednego kilograma. Im wyższa cena, tym wyższa renta, a zachowanie się relacji popytu i cen surowców w dłuższym okresie będzie dążyło do równowagi. Drugim ważnym czynnikiem pozwalającym nam odważniej spojrzeć w przyszłość, jest nasza pozycja wobec innych produktów rolnych objętych wspólną polityką rolną w UE. Poza środkami, które możemy pozyskiwać na dofinansowanie inwestycji (co pozwala nam dodatkowo poprawić konkurencyjność w UE), produkty akwakultury nie są dotowane na żadnym etapie produkcji. Ogromna większość pozostałych produktów rolnych dotowana jest w znacznej części, zarówno na poziomie upraw czy hodowli, przetwórstwa i wprowadzania na rynek czy eksportu poza granice UE. Po obecnej perspektywie finansowej ( ), czeka nas nowy wspólnotowy budżet. Poza ogromnymi naciskami społeczności pozarolniczych, istnieje kilka innych czynników mogących znacznie ograniczyć dofinansowanie produkcji rolnej w UE. Kraje rozwinięte, są sygnatariuszem porozumień międzynarodowych (obecna runda negocjacyjna to tzw. runda dohijska 11 ), których celem jest poprawa dobrobytu na całym świecie z uwzględnieniem pomocy dla ubogich państw trzeciego świata. Wbrew pozorom, tania, dotowana żywność z Europy czy NAFTA (wspólnota gospodarcza USA, Kanady i Meksyku), w dłuższym okresie pogłębiła problemy krajów trzeciego świata całkowicie demolując ich rolnictwo. Choć pierwszym efektem wzrostu cen podstawowych artykułów żywnościowych, był wzrost niepokojów i protesty głodujących, na dłuższą metę pomoże to odbudować rodzime rolnictwo najbiedniejszych państw. Preferowana dzisiaj metoda pomocy to rozdawanie wędek, a nie ryb, co byłoby bez sensu przy jednoczesnym zalewaniu tych rynków tanią, dotowaną żywnością 12. Aby temu zapobiec, sygnatariusze porozumienia zobowiązali się do wycofania dopłat bezpośrednich do produktów żywnościowych do końca 2015 roku. Choć szczegóły są nadal w trakcie negocjacji, w EU taki krok jest niemal pewny zwłaszcza, że politycy dostali do ręki świetny argument nowy budżet będzie przecież budżetem po kryzysowym. Likwidacja systemu dotacji do żywności (w tym również wsparcia inwestycji w potencjał produkcyjny), będzie dużym przewrotem na europejskim rynku produktów spożywczych. Nie będzie to jednak problem dla naszej branży nasza produkcja nie jest dotowana, nie my na tym stracimy. Relatywnie wzrosną ceny produktów dotąd dotowanych, co może tylko wpłynąć na zwiększenie popytu na ryby. Prawdopodobnie nie będzie można już uzyskać dofinansowania do inwestycji (taka możliwość być może pozostanie wobec inwestycji pro-ekologicznych, czy pomocy na zasadzie dzisiejszej osi IV PO), warto wykorzystać szanse, jaką dają nam fundusze Programu Operacyjnego Bierzmy się do roboty, rozwijajmy naszą branżę korzystając z 60% wkładu środków wspólnotowych. Patrzmy w przyszłość bez obaw, wszystko wskazuje na to, że będzie dobrze W listopadzie 2001 w stolicy Kataru Doha, 142 członków WTO podpisało porozumienie o wspólnej walce z ubóstwem. 12 "Wizja sprawiedliwej globalizacji", Joseph Stiglitz, Wydawnictwo Naukowe PWN

10 Nie mogę sobie odmówić zacytowania w tym miejscu słów, świetnej skądinąd piosenki Grzegorza Tomczaka : Ja to mam szczęście, Że w tym momencie, Żyć mi przyszło, W kraju nad Wisłą( ) 13 Garść danych Produkcja akwakultury w Europie (członkowie FEAP) w latach Tango na głos, orkiestrę i jeszcze jeden głos Grzegorz Tomczak PRODUCTION AND PRICE REPORTS OF MEMBER ASSOCIATIONS OF THE F.E.A.P. maj

11 Produkcja i średnie ceny w krajach członkowskich FEAP w latach Ceny poszczególnych gatunków/rodzajów pstrąga w latach wolumen produkcji białego i barwionego pstrąga porcyjnego (2009 prognoza) 11

12 Produkcja karpia w krajach FEAP lata r. Cały raport FEAP dostępny jest pod adresem Stosunek połowów i akwakultury w Chinach i na świecie Źródło raport FAO 12

13 (źródło - Facts and figures on the CFP 2008 EuroStat) (źródło - Facts and figures on the CFP 2008 EuroStat) 13

14 (źródło - Facts and figures on the CFP 2008 EuroStat) (źródło - Facts and figures on the CFP 2008 EuroStat) 14

15 Akwakulura na świecie i Chinach wg FAO Procentowy udział w światowej produkcji karpia w 2005 r. Bangladesz 3% Indie 13% Indonezja 1% Pozostałe 5% Chiny 78% Produkcja karpia na świecie w 2005 r Źródło raport FAO 15