Tendencje rozwojowe sektora usług w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej

Transkrypt

1 105 Rozdział 5 Tendencje rozwojowe sektora usług w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej Robert Nowacki Katarzyna Wasilik Zainteresowanie problematyką sektora usług wiąże się z jego znaczeniem dla rozwoju współczesnej gospodarki. Wyrazem tego są zarówno wskaźniki bezpośrednio pokazujące jego udział w: tworzeniu produktu krajowego brutto (PKB), liczbie funkcjonujących w gospodarce podmiotów, absorpcji pracujących, inwestycjach czy obrocie międzynarodowym, jak i pośrednie odniesienia do roli usług w kształtowaniu konkurencyjności innych sektorów gospodarki, wobec których pełnią one funkcję służebną, a także całej gospodarki narodowej. Uwidacznia się to przede wszystkim w krajach wysoko rozwiniętych, których gospodarki od lat oparte są na usługach. Kraje te znajdują się w ostatniej, najwyższej fazie rozwoju sektora usług, obejmującej rozwój usług wiedzochłonnych, w tym związanych z dziedzinami wysokiej techniki, które stają się motorem napędowym rozwoju gospodarczego. W krajach o niższym poziomie rozwoju społeczno-ekonomicznego sektor usług znajduje się w jednej z niższych faz rozwojowych: 1) fazie pierwotnej, w której dominują usługi niewymagające wysokich kwalifikacji, 2) fazie wzrostowej, którą charakteryzuje rozwój usług wymagających określonych kwalifikacji lub 3) fazie obsługi przemysłu i wzrostu konsumpcji usług, w której obserwuje się jednoczesny rozwój działalności usługowej związanej z obsługą przemysłu oraz usług o charakterze konsumpcyjnym (Flejterski et al., 2005, s. 36). W każdej z nich usługi stają się jednak siłą sprawczą rozwoju gospodarczego, uruchamiając mechanizmy stymulujące rozwój przedsiębiorczości. Konsekwencją tego jest ewolucja w kierunku rozwoju społeczeństw usług (Styś, 2005, s. 9), charakteryzujących się przede wszystkim zmianą sposobu myślenia, zarządzania i systemu organizacji na poziomie gospodarstw domowych, podmiotów usługowych oraz instytucji regulacyjnych. Znaczenia usług w gospodarce Tendencja ta jest widoczna również w Polsce. Wartość sektora usług w polskiej gospodarce wyraźnie rośnie, choć z racji niskiego poziomu przed urynkowieniem

2 106 DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ Tabela 5.1 Wartość sektora usług oraz jego dynamika wzrostu w krajach UE-27 w latach 2004 i 2012 Wartość Dynamika Kraje ogółem (mln euro) / 2004 per capita (euro) ogółem (mln euro) per capita (euro) ogółem (%) per capita (%) UE ,6 750, , ,2 180,5 175,8 Austria 6 288,0 772, , ,8 190,5 184,5 Belgia ,0 1053, , ,5 237,0 220,7 Bułgaria 997,4 127, ,1 275,7 202,5 215,6 Cypr 2 040,6 282, ,0 361,1 152,6 127,9 Czechy 2 249,8 220, ,5 446,0 208,0 202,1 Dania ,2 2833, , ,5 191,1 184,9 Estonia 756,5 553, , ,0 187,1 192,9 Finlandia 6 259,6 1199, , ,4 191,0 184,6 Francja ,0 662, , ,6 185,4 176,9 Grecja ,6 1173, , ,6 102,2 101,4 Hiszpania ,0 388, ,0 729,3 206,9 188,0 Holandia ,7 1753, , ,2 156,3 151,9 Irlandia ,0 3361, , ,6 287,4 252,7 Litwa 988,5 290, ,3 743,8 226,0 255,8 Luksemburg 7 034, , , ,1 237,6 206,0 Łotwa 763,7 335, ,4 914,8 242,4 272,7 Malta 333,1 833,0 928, ,1 278,7 264,5 Niemcy ,0 668, , ,8 191,1 196,4 Polska 2 831,1 74, ,7 227,5 309,7 307,0 Portugalia 2 599,7 248, ,0 568,9 230,7 229,2 Rumunia 1 149,4 a 53,8 a 1 966,9 97,9 171,1 182,0 Słowacja 945,8 176,1 983,5 182,0 104,0 103,4 Słowenia 789,0 395, ,6 714,0 186,0 180,7 Szwecja ,0 1690, , ,8 174,6 165,2 Węgry 3 110,5 307, ,0 524,1 167,3 170,4 W. Brytania ,7 1575, , ,8 152,3 143,4 Włochy ,0 423, ,2 657,1 160,2 155,1 a Dane za 2005 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.

3 TENDENCJE ROZWOJOWE SEKTORA USŁUG W POLSCE gospodarki (co było charakterystyczne dla wszystkich krajów postsocjalistycznych) w stosunku do innych krajów unijnych w szczególności starej Unii dostrzec można duże dysproporcje w tym zakresie. W 2004 r. wartość usług przypadających na jednego mieszkańca wynosiła w Polsce tylko 74 euro, co plasowało Polskę na przedostatnim miejscu wśród wszystkich krajów UE-27 i było dziesięciokrotnie niższym wskaźnikiem niż średnia dla tych państw. Niższy wskaźnik charakteryzował jedynie Rumunię (54 euro w 2005 r.). W przodującym Luksemburgu wartość usług per capita była w tym czasie ponad dwudziestokrotnie wyższa i wynosiła euro (tabela 5.1). Po wejściu Polski do Unii Europejskiej sytuacja sektora usług nieznacznie się poprawiła. Wśród krajów, które przystąpiły do UE w 2004 r., Polska stała się liderem pod względem wzrostu wartości sektora usług. W 2012 r. ich wartość była ponad trzykrotnie wyższa w porównaniu z 2004 r. Zaraz za nią znalazły się Malta oraz Łotwa. Najmniejszy wzrost wartości sektora usług osiągnęły Słowacja, Cypr i Węgry. Mimo tak wysokiej dynamiki wzrostu wartość sektora usług w Polsce w przeliczeniu na mieszkańca nadal należy do najniższych w UE. W 2012 r. wyniosła ona 228 euro, a więc mniej niż 1/5 średniej unijnej. Niższą wartość odnotowała tylko Słowacja (182 euro) i Rumunia (98 euro). Najwyższą wartość sektora usług per capita w 2012 r. wśród nowych państw członkowskich osiągnęły Malta (2203 euro) i Estonia (1068 euro). Na pierwszym miejscu pod względem wartości sektora usług w przeliczeniu na mieszkańca w UE znalazł się Luksemburg (31845 euro), na drugim Irlandia (8493 euro), a na trzecim Dania (5239 euro). Wskazuje to na dystans, jaki dzieli nasz kraj od wielu krajów UE. Rodzi się pytanie, czy Polska wykorzystała swoje członkostwo w Unii do tworzenia nowoczesnych struktur gospodarki i społeczeństwa usługowego? Udział sektora usług w tworzeniu produktu krajowego brutto Analizując znaczenie sektora usług w gospodarce z punktu widzenia podstawowego miernika, jakim jest ich udział w tworzeniu produktu krajowego brutto, należy zwrócić przede wszystkim uwagę na trendy rozwojowe całej gospodarki narodowej w ostatnich latach. Dla zobrazowania zmian, jakie wystąpiły w tym zakresie po wejściu Polski do Unii Europejskiej, przyjęto perspektywę dwudziestoletnią, obejmująca dziesięć lat przed i dziesięć lat po akcesji (a więc lata ). Patrząc na rozwój gospodarczy przez pryzmat wytworzonej w gospodarce narodowej wartości dodanej brutto, należy zauważyć jej prawie pięciokrotny wzrost (z 297,3 mld zł do 1452,5 mld zł). Szczególnie wysoką dynamikę, sięgającą kilkunastu procent rocznie, notowano w okresie przedakcesyjnym. Lata poakcesyjne charakteryzowały się spadkiem tempa wzrostu, co z jednej strony wynikało ze zmniejszenia

4 108 DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ dysproporcji rozwojowych, z drugiej zaś z nasycenia rynku i spowolnienia gospodarczego wywołanego kryzysem finansowym zapoczątkowanym w 2008 r. Na wykresie 5.1 przedstawiono zmiany w wartościach poszczególnych sektorów w gospodarce. Z danych wynika, że od 1995 do 2013 r. we wszystkich trzech sektorach gospodarki odnotowano wzrost. Najwyższa dynamika cechowała działalność usługową, co wynikało z przyjętych zmian strukturalnych. Wykres 5.1 Wartość dodana brutto ogółem oraz poszczególnych sektorów w Polsce w latach a (w mld zł) a Bez pozostałej działalności gospodarczej, obejmującej gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników oraz wytwarzające produkty na własne potrzeby. Źródło: Obliczenia własne na podstawie rocznych wskaźników makroekonomicznych GUS. Gospodarkę polską, podobnie jak gospodarki innych krajów rozwiniętych, charakteryzuje wysoki udział usług w tworzeniu PKB, przekraczający wyraźnie 50%. Widoczne jest przy tym stopniowe zmniejszenie się udziału rolnictwa i przemysłu w tworzenie PKB na rzecz zwiększonego wkładu usług, które osiągają dodatni wpływ na wzrost gospodarczy zarówno w okresach przyspieszenia, jak i spowolnienia gospodarczego. Jeszcze w 1995 r. w działalności usługowej wytworzono 56% wartości dodanej brutto, by w 2002 r. osiągnąć wartość tego wskaźnika na poziomie 66% (co w analizowanym dwudziestoleciu było wartością maksymalną), a w 2003 r. ostatnim roku przedakcesyjnym na poziomie 65%. Kolejne lata charakteryzowała

5 TENDENCJE ROZWOJOWE SEKTORA USŁUG W POLSCE Rok Udział sektora usług w tworzeniu wartości dodanej na tle innych sektorów w latach (w %) Wartość dodana brutto (w mln zł) udział w tworzeniu wartości dodanej brutto Rolnictwo Przemysł i budownictwo Usługi dynamika (rok poprzedni = 100) udział w tworzeniu wartości dodanej brutto dynamika (rok poprzedni = 100) udział w tworzeniu wartości dodanej brutto dynamika rok poprzedni = 100) Tabela 5.2 Pozostała działalność gospodarcza a udział w tworzeniu wartości dodanej brutto dynamika (rok poprzedni = 100) ,9. 35,5. 55,9. 0, ,4 117,1 34,2 120,4 57,8 129,2 0,6 107, ,9 114,2 34,0 121,8 58,9 124,8 0,2 40, ,9 100,3 33,7 116,3 59,8 119,1 0,6 352, ,2 96,8 32,7 106,6 61,5 113,0 0,6 109, ,9 106,4 31,1 107,4 63,3 116,2 0,7 131, ,1 109,3 29,5 99,6 64,8 107,5 0,6 90, ,5 90,8 28,8 100,4 66,0 104,8 0,7 120, ,4 101,8 29,7 107,3 65,3 103,0 0,6 89, ,1 127,9 30,9 114,8 63,4 107,2 0,6 110, ,6 95,1 30,8 105,1 63,9 106,3 0,7 123, ,3 100,5 31,4 109,6 64,0 107,7 0,3 46, ,3 110,6 31,8 112,0 63,3 109,3 0,6 221, ,7 93,3 31,7 108,1 64,0 109,7 0,6 108, ,6 104,1 32,6 110,0 63,2 105,7 0,6 107, ,7 107,3 32,2 103,1 63,6 105,1 0,5 87, ,0 116,3 33, 110,3 62,4 105,6 0,6 129, ,9 102,7 32,1 102,5 63,5 107,2 0,5 87, ,8 100,1 31,3 100,2 64,4 104,2 0,5 102,7 a Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników oraz wytwarzające produkty na własne potrzeby. Źródło: Jak w tabeli 5.1.

6 110 DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ przede wszystkim stabilizacja udziału usług w tworzeniu wartości dodanej brutto ich wartość wahała się od 62% w 2011 r. do 64% w 2013 r. (tabela 5.2). W porównaniu ze średnią unijną widoczna jest jednak relatywnie duża dysproporcja w 2004 r. dystans do średniej dla UE-25 wynosił 7,9 p.p., a w 2013 r. zwiększył się nawet do 9,8 p.p. (w porównaniu z UE-28). Udział pozostałych sektorów w tworzeniu PKB zmalał: rolnictwa, leśnictwa i łowiectwa z 8% w 1995 r. do 4% w 2013 r., przemysłu i budownictwa odpowiednio z 36% do 31%, a pozostałej działalności gospodarczej skupiającej gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników i wytwarzające produkty na potrzeby własne z 0,7% do 0,5%. Tempo zmian tych wskaźników w poszczególnych sektorach było przy tym różne. W przypadku sektora pierwszego mamy do czynienia ze stałym spadkiem, z ewentualnymi niewielkimi wahaniami dodatnimi. Z kolei udział przemysłu i budownictwa systematycznie spadał do 2002 r., w kolejnych latach (do 2011 r.) nieznacznie wzrósł i w dwóch następnych latach ponownie zmalał. Zmiany udziału pozostałej działalności gospodarczej są niewielkie, co związane jest z jej minimalnym znaczeniem dla wytwarzania wartości dodanej brutto. Analizując kształtowania się wartości dodanej brutto sektora usług w Polsce w ujęciu rocznym, dostrzec należy wysokie, prawie 30%, tempo wzrostu przed 2000 r. W latach późniejszych nastąpiła stabilizacja na poziomie poniżej 10%. Najwyższe przyrosty względne rzędu ponad 9% odnotowano w latach , a więc tuż przed załamaniem koniunktury. W porównaniu z pozostałymi sektorami uwagę zwraca wyraźna stabilizacja działalności usługowej. W okresie poakcesyjnym wahania indeksów dynamiki sektorów I oraz II sięgały kilkunastu punktów procentowych, a w przypadku rolnictwa notowano nawet wartości ujemne. Udział sektora usług w liczbie zarejestrowanych podmiotów Znaczenie sektora usług dla gospodarki Polski widoczne jest również w jej strukturze podmiotowej. Na koniec 2003 r., a więc kilka miesięcy przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, w sekcjach usługowych systemu REGON zarejestrowanych było 2,7 mln przedsiębiorstw, co stanowiło 76% ogółu podmiotów gospodarczych (tabela 5.3). W ciągu kolejnych lat liczba przedsiębiorstw usługowych zwiększała się w tempie zbliżonym do całej gospodarki na koniec 2013 r. wzrosła w porównaniu z 2003 r. o 13,6% (w całej gospodarce o 13,4%). Biorąc pod uwagę zmiany roczne, w ciągu całego okresu tylko dwukrotnie (w latach 2009 i 2011) odnotowano nieznaczny spadek liczby przedsiębiorstw usługowych (maksimum o 1%). W pozostałych latach dynamika osiągała wartość dodatnią, najwyższą w 2010 r.

7 TENDENCJE ROZWOJOWE SEKTORA USŁUG W POLSCE Tabela 5.3 Podmioty usługowe zarejestrowane w systemie REGON w latach Rok Gospodarka ogółem Liczba podmiotów zarejestrowanych w sekcjach usługowych systemu REGON Udział podmiotów sekcji usługowych w ogólnej liczbie podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON (w %) Dynamika (rok poprzedni = 100) ,3 103, ,0 100, ,0 101, ,9 100, ,4 100, ,1 101, ,1 99, ,0 104, ,0 99, ,2 103, ,4 102,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Mały Rocznik Statystyczny Polski (z lat ). Wykres 5.2 Udział podmiotów usługowych zarejestrowanych w systemie REGON w całej gospodarce w latach Źródło: Jak w tabeli 5.3.

8 112 DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W konsekwencji roczne wahania udziału podmiotów sekcji usługowych w ogólnej liczbie podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON wyniosły niespełna 1 p.p. Na koniec 2013 r. przedsiębiorstwa usługowe stanowiły 76% wszystkich podmiotów gospodarczych w Polsce (wykres 5.2). Udział sektora usług w liczbie pracujących Sektor usług jest w Polsce najbardziej dynamiczny pod względem tworzenia miejsc pracy. Zmiany w strukturze sektorowej zatrudnienia ukazują tendencję do przekształcania się gospodarki z przemysłowej w gospodarkę opartą na usługach. Znaczący spadek udziału w zatrudnieniu w Polsce widoczny jest przede wszystkim w rolnictwie. Od 1995 r. zmniejszył się on o ponad 10 p.p., do poziomu 17% w 2013 r. (ilościowo oznacza to zmniejszenie liczby pracujących o ponad 40%). Mimo znacznego spadku odsetek ten jest jednak ponad trzykrotnie wyższy od średniej unijnej, która od kilkunastu lat wynosi nieco ponad 5%. Najbardziej zbliżony do struktury unijnej jest sektor przemysłu i budownictwa. W momencie wejścia Polski do UE jego udział w liczbie pracujących wynosił prawie 28%, przy średniej unijnej 25%. Sektor ten charakteryzuje się relatywnie niewielkimi wahaniami udziału w liczbie pracujących. W ostatnim dziesięcioleciu zmiana o charakterze ujemnym wyniosła jedynie 1,5 p.p., przy czym w latach wystąpił nieznaczny wzrost zatrudnienia w tym sektorze w Polsce, co wynikało m.in. ze wzrostu zatrudnienia w budownictwie, będącego efektem wzmożonego popytu na domy i mieszkania, związanego z ułatwieniem dostępu do kredytów hipotecznych. Najwięcej miejsc pracy zarówno w całej Unii Europejskiej, jak i w Polsce tworzy sektor usług. Jest to równocześnie sektor o najwyższej dynamice zmian liczby pracujących. Jeszcze w 1995 r. jego udział w zatrudnieniu wynosił 43%, by w kolejnych latach szybko rosnąć. Tuż przed wejściem Polski do Unii Europejskiej udział sektora usług w zatrudnieniu sięgał 55,6% (2003 r.). W kolejnych latach widoczny był powolny, ale systematyczny wzrost liczby pracujących w usługach. W konsekwencji w 2013 r. udział sektora usług w ogólnej licznie pracujących w gospodarce przekroczył 57% (tabela 5.4). Tak jak w przypadku udziału w tworzeniu wartości dodanej brutto oznacza to jednak dość dużą różnicę w stosunku do średniej unijnej w 2004 r. wynosiła ona 14,4 p.p., a w 2013 r. 15,3 p.p. Nieznaczne załamanie tego trendu wystąpiło tylko w latach , kiedy notowano niewielkie roczne spadki liczby zatrudnionych w usługach (w 2010 r. wywołało to spadek udziału sektora usług w gospodarce o 1,4 p.p.). W całym analizowanym okresie 2009 r. charakteryzował się najwyższym udziałem sektora usług w łącznej liczbie pracujących (wykres 5.3). Był to niewątpliwie skutek osłabienia popytu na usługi w konsekwencji spowolnienia gospodarczego i elastycznej polityki ograniczania kosztów przez przedsiębiorstwa tego sektora.

9 TENDENCJE ROZWOJOWE SEKTORA USŁUG W POLSCE Rok Pracujący w sektorze usług w Polsce w latach Pracujący ogółem (w tys.) Liczba pracujących w sekcjach usługowych (w tys.) Udział pracujących w sekcjach usługowych w pracujących ogółem (w %) Tabela 5.4 Dynamika (rok poprzedni = 100) ,7 7031,6 55,6 106, ,2 7074,6 55,6 100, ,7 7237,5 56,1 102, ,0 7400,5 56,0 102, ,1 7725,2 56,1 104, ,2 7970,2 56,8 103, ,3 7965,6 57,8 99, ,9 7956,1 56,4 99, ,6 8031,4 56,4 100, ,0 8067,6 56,9 100, ,5 8221,9 57,4 101,9 Źródło: Jak w tabeli 5.3. Wykres 5.3 Udział sektora usług w łącznej liczbie pracujących w całej gospodarce w latach Źródło: Jak w tabeli 5.3.

10 114 DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ Analizując dane dotyczące udziału sektora usług w zatrudnieniu, należy przypuszczać, że tendencja zwyżkowa, która ponownie zarysowała się od 2011 r., w najbliższych latach utrzyma się. Trudno jednak oczekiwać, aby w perspektywie kilku lat udział ten osiągnął wartość zbliżoną do średniej unijnej, przekraczającej 70%. Inwestycje w sektorze usług Ostatnią płaszczyzną oceny rozwoju sektora usług w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej jest analiza nakładów inwestycyjnych ponoszonych przez przedsiębiorstwa zarejestrowane w sekcjach usługowych. Na wstępie należy zwrócić uwagę na wysoką dynamikę inwestycji w całej polskiej gospodarce. W okresie wartość nakładów inwestycyjnych wzrosła o ponad 97%, przy czym najwyższe roczne tempo wzrostu notowano w latach (wskaźniki dwucyfrowe, w tym prawie 24% w 2007 r.). Kolejne lata przypadające na okres spowolnienia gospodarczego charakteryzował spadek nakładów inwestycyjnych, tylko w 2011 r. odnotowano dodatnie tempo wzrostu na poziomie ponad 11%. W omawianym okresie wartość nakładów inwestycyjnych w sektorze usług zwiększyła się o blisko 124%, co oznacza wyraźnie wyższe tempo wzrostu inwestycji niż w przypadku pozostałych sektorów gospodarki. Wahania dynamiki są analogiczne jak w całej gospodarce, choć należy podkreślić, iż tempo przyrostu nakładów inwestycyjnych zmalało w analizowanym okresie tylko w 2012 r. (tabela 5.5). Tabela 5.5 Nakłady inwestycyjne w sekcjach usługowych w Polsce w latach Rok Nakłady inwestycyjne ogółem (w mln zł) Nakłady inwestycyjne w sekcjach usługowych (w mln zł) Udział nakładów inwestycyjnych w sekcjach usługowych w nakładach inwestycyjnych ogółem (w %) Dynamika (rok poprzedni = 100) ,5 96, ,2 106, ,7 115, ,5 117, ,0 122, ,4 115, ,5 104, ,9 101, ,7 111, ,6 97, Źródło: Jak w tabeli 5.3.

11 TENDENCJE ROZWOJOWE SEKTORA USŁUG W POLSCE Dzięki wysokiej dynamice nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstwa sektora usługowego zwiększyły w latach swój udział w łącznych nakładach gospodarki o 6,1 p.p., do poziomu 63% (wykres 5.4). Szybki wzrost tego wskaźnika notowano głównie w latach 2005 i Ostatnie cztery lata charakteryzowały się już jego stabilizacją. Wpłynęło na to niewątpliwie spowolnienie gospodarcze i związana z tym ostrożność w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Wykres 5.4 Udział sektora usług w nakładach inwestycyjnych w całej gospodarce w latach Źródło: Jak w tabeli 5.5. Poziom aktywności w działalności inwestycyjnej wiąże się m.in. z przejawianą przez przedsiębiorstwa usługowe skłonnością do innowacji. Według badań Głównego Urzędu Statystycznego dotyczących działalności innowacyjnej przedsiębiorstw sektora usług w latach aktywnością w tym zakresie wykazywało się 13,9% podmiotów świadczących usługi 1. Jest to jednak wskaźnik wyraźnie niższy niż w latach (wykres 5.5). Cechą charakterystyczną jest przy tym, że przedsiębiorstwa usługowe są innowacyjne we wszystkich potencjalnych obszarach innowacyjności wdrażają zarówno innowacje technologiczne (czyli produktowe i procesowe), jak i organizacyjne oraz 1 Badania obejmujące podmioty o zatrudnieniu powyżej 9 osób.

12 116 DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ Wykres 5.5 Udział przedsiębiorstw innowacyjnych w sektorze usług w Polsce w latach (w %) Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań GUS: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw (z różnych lat). Wykres 5.6 Udział przedsiębiorstw innowacyjnych według rodzajów innowacji w ogólnej liczbie przedsiębiorstw usługowych w Polsce w latach (w %) Źródło: Jak w wykresie 5.5.

13 TENDENCJE ROZWOJOWE SEKTORA USŁUG W POLSCE marketingowe. Relatywnie niewielkie są przy tym różnice w odsetku przedsiębiorstw, które te typy innowacji wprowadzają. Według danych za lata (Działalność innowacyjna, 2013) wynosił on w przypadku: innowacji produktowych 7,0%, innowacji procesowych 9,0%, innowacji organizacyjnych 10,5% innowacji marketingowych 11,1%. Na tle lat wcześniejszych należy podkreślić spłaszczenie dysproporcji między odsetkami przedsiębiorstw usługowych wdrażających poszczególne rodzaje innowacji (wykres 5.6). To ograniczenie liczby proinnowacyjnych przedsiębiorstw usługowych stanowi barierę dalszego rozwoju sektora, którą przełamać może poprawa koniunktury związana z przyspieszeniem gospodarczym i wzrostem popytu na usługi, zarówno ze strony przedsiębiorstw, jak i społeczeństwa. * * * Reasumując, przedstawione rozważania wskazują na istotne znaczenie sektora usług oraz jego dużą dynamikę. We wszystkich analizowanych płaszczyznach widoczna jest postępująca serwicyzacja polskiej gospodarki, choć tempo tego procesu nie jest w pełni satysfakcjonujące. O dużym znaczeniu sektora usług w polskiej gospodarce świadczy jego wysoki udział w strukturze podmiotowej przedsiębiorstwa usługowe stanowią 3/4 wszystkich zarejestrowanych w Polsce podmiotów gospodarczych. Charakteryzują się one dużą elastycznością, jeżeli chodzi o podejmowanie działalności gospodarczej lub jej zmianę, większą niż w przypadku pozostałych sektorów. W konsekwencji dysponują dużym potencjałem w tworzeniu nowych miejsc pracy. Warto również zaakcentować rolę usług w tworzeniu wartości dodanej brutto i PKB. Wskaźniki charakteryzujące udział usług w tworzeniu tych kategorii ekonomicznych odbiegają od notowanych w najwyżej rozwiniętych gospodarkach światowych, ale należy podkreślić wzrost tych mierników, choć nie tak szybki jak się tego spodziewano. Cechą szczególną przedsiębiorstw usługowych jest ich duża elastyczność i zdolność do zachowań konkurencyjnych nawet w trudnych warunkach spowolnienia gospodarczego. W odróżnieniu od przedsiębiorstw przemysłowych są one w dużym stopniu oparte na drobnej przedsiębiorczości, która szybko dostosowuje się do zmian warunków rynkowych i wahań popytu. Badania pokazują, że nawet w sytuacji ograniczeń popytowych przedsiębiorstwa usługowe pozytywnie oceniają swój potencjał i możliwości konkurencyjne (Nowacki, 2010, s ; Nowacki, 2012, s ). Wśród nich znaczną rolę odgrywają narzędzia związane z efektywnym wykorzysta-

14 118 DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ niem zasobów pracy, w tym elastyczne i innowacyjne zarządzanie zasobami ludzkimi (Nowacki, Staniewski, 2012, s ). Nie oznacza to jednak zmniejszania dysproporcji w rozwoju sektora usług w Polsce i Unii. Pomimo dużej elastyczności przedsiębiorstw usługowych dynamika sektora usług w Polsce jest niższa niż w UE. Przykładowo, udział w tworzeniu wartości brutto w latach wzrósł w Polsce zaledwie o 0,1 p.p., podczas gdy w analogicznym okresie w Unii średnio o 2 p.p. Podobnie przedstawia się sytuacja w zakresie udziału przedsiębiorstw usługowych w ogólnej liczbie pracujących. Wskaźnik ten w polskiej gospodarce zwiększył się tylko o 1,3 p.p., wobec 2,2 p.p. dla całej Unii. Trudno się zatem doszukiwać ewidentnych dodatnich korelacji między członkostwem Polski w strukturach Unii Europejskiej a rozwojem sektora usług. Dynamika sektora związana jest raczej z ciągłym jeszcze nadrabianiem zaległości wynikających z kilkudziesięciu lat funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej. Samo wstąpienie Polski do Unii Europejskiej nie stało się jednak dla sektora usług znaczącym stymulatorem rozwoju. Wnikliwe spojrzenie na tendencje w sektorze usług w ostatnich dziesięciu latach ujawnia wręcz bariery jego rozwoju, wynikające z osiągnięcia pewnego wysokiego jak na polskie warunki stopnia nasycenia, a także z niekorzystnej koniunktury rynkowej. Zjawisko to można dostrzec, analizując praktycznie wszystkie płaszczyzny: począwszy od udziału sektora usług w tworzeniu wartości dodanej brutto, w liczbie zarejestrowanych podmiotów, w zatrudnieniu, a na nakładach inwestycyjnych kończąc. Bibliografia Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach (2003), Informacja sygnalna, GUS, Warszawa, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw (z różnych lat), GUS, Warszawa. Flejterski S., Klóska R., Majchrzak M. (2005), Usługi w teorii ekonomii, (w:) S. Flejterski, A. Panasiuk, J. Perenc, G. Rosa (red.), Współczesna ekonomika usług, PWN, Warszawa. Mały rocznik statystyczny Polski (z lat ), GUS, Warszawa. Nowacki R. (2010), Zarządzanie konkurencyjność innowacyjność, (w:) Nowacki R. (red.), Innowacyjność w zarządzaniu a konkurencyjność przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa. Nowacki R. (2012), Konkurencyjność przedsiębiorstw usługowych w Polsce, Handel Wewnętrzny, nr 1.

15 TENDENCJE ROZWOJOWE SEKTORA USŁUG W POLSCE Nowacki R., Staniewski M.W. (2012), Innovation in the Management of SMEs in the Service Sector In Poland, Amfiteatru Economica, Vol. XIV, No. 6. Styś A. (2005), Usługi w procesie kreowania użyteczności, (w:) Kłosiński K., U. Kłosiewicz-Górecka, Usługi w rozwoju społeczno-gospodarczym, Ministerstwo Gospodarki IRWiK, Warszawa.