Siatki centylowe dla oceny wzrastania i stanu odżywienia polskich dzieci i młodzieży od urodzenia do 18 roku życia

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Siatki centylowe dla oceny wzrastania i stanu odżywienia polskich dzieci i młodzieży od urodzenia do 18 roku życia"

Transkrypt

1 prace oryginalne Siatki centylowe dla oceny wzrastania i stanu odżywienia polskich dzieci i młodzieży od urodzenia do 18 roku życia Percentile charts for growth and nutritional status assessment in Polish children and adolescents from birth to 18 year of age Zbigniew Kułaga1, Agnieszka Różdżyńska-Świątkowska2, Aneta Grajda1, Beata Gurzkowska1, Małgorzata Wojtyło1, Magdalena Góźdź1, Anna Świąder-Leśniak2, Mieczysław Litwin3 1 Zakład Zdrowia Publicznego, Instytut Pomnik - Centrum Zdrowia Dziecka, Warszawa 2 Pracownia Antropologii, Instytut Pomnik - Centrum Zdrowia Dziecka, Warszawa 3 Klinika Nefrologii, Transplantacji Nerek i Nadciśnienia Tętniczego, Instytut Pomnik - Centrum Zdrowia Dziecka, Warszawa Informacja o źródle zewnętrznego finansowania: Projekt badawczy OLAF (PL0080) został zrealizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Lichtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego i Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Projekt badawczy pt. Wartości referencyjne ciśnienia tętniczego polskich dzieci w wieku przedszkolnym (N R OLA) zrealizowano dzięki wsparciu finansowemu udzielonemu przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. STRESZCZENIE Cel: Przedstawienie siatek centylowych standardu wzrastania Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, WHO) dla dzieci w wieku 0-3 lata oraz aktualizacja populacyjnych układów odniesienia wysokości ciała, masy ciała, wskaźnika masy ciała (BMI) oraz proporcji masy do wysokości dla dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat. Materiały i metody: W pracy wykorzystano parametry LMS standardu wzrastania WHO oraz dane antropometryczne osób w wieku 3-18 lat, zebrane w trakcie dwóch ogólnopolskich projektów badawczych: OLAF PL0080 oraz OLA NR Siatki centylowe opracowano w oparciu o metodę LMS za pomocą pakietu LMS Chart Maker Pro. Wyniki: Siatki centylowe wysokości ciała, masy ciała, BMI oraz stosunku masy do wysokości ciała, opracowane na podstawie danych standardu wzrastania WHO dla dzieci w wieku 0-3 lata oraz reprezentatywnej próby dla populacji polskiej dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat. Wnioski: Prezentowane siatki centylowe umożliwiają podstawową ocenę rozwoju fizycznego oraz wczesne wykrywanie zaburzeń wzrastania, a także ryzyka wystąpienia zaburzeń odżywiania. Standardy Medyczne/Pediatria 2015 T SŁOWA KLUCZOWE: WZRASTANIE SIATKI CENTYLOWE ROZWÓJ FIZYCZNY NORMY ROZWOJOWE ABSTRACT Objectives: Presentation of the WHO growth standards for children aged 0-3 years and update of the percentile charts of height, weight body mass index (BMI) and height to weight for children and adolescents in Poland 3-18 year of age. Methods: LMS parameters according to the WHO growth standards and anthropometric data from participants health examinations (OLAF PL0080 and OLA NR ) between the ages of 3 and 18 years were used. Percentile charts were constructed using the LMS method with LMS Chart Maker Pro. Results: Growth charts of height, weight, BMI and weight to height based on the WHO growth standards for children aged 0-3 years and current and representative for polish population of children and adolescents aged 3-18 years. Conclusions: Presented percentile charts enable basic assessment of physical development and early diagnosis of growth and nutrition status disturbances. Standardy Medyczne/Pediatria 2015 T KEY WORDS: GROWTH PERCENTILE CHARTS PHYSICAL DEVELOPMENT REFERENCE CHARTS Wstęp Pomiary długości/wysokości i masy ciała są standardem monitorowania wzrastania i rozwoju dziecka od urodzenia do osiągnięcia dojrzałości. Siatki cen- tylowe są podstawowym narzędziem oceny rozwoju fizycznego dziecka, jego stanu zdrowia oraz odżywienia. W Polsce dysponujemy aktualnymi siatka- STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

2 mi centylowymi wysokości i masy ciała oraz wskaźnika masy ciała (BMI), reprezentatywnymi dla ogółu populacji dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat, opracowanymi na podstawie danych z badań OLAF i OLA przeprowadzonych w latach W roku 2006 Światowa Organizacja opublikowała standardy wzrastania (ang. growth standards) dzieci w wieku od urodzenia do 5 roku życia 4. W sytuacji braku krajowego układu referencyjnego, reprezentatywnego dla ogółu populacji dzieci w wieku poniżej 3 lat, zalecane jest stosowanie międzynarodowego standardu wzrastania 5. Pomimo ukazania się raportów z badań OLAF i OLA oraz standardu wzrastania wg WHO, brakuje jednak zbiorczego opracowania pozwalającego całościowo opisać normy rozwojowe dzieci i młodzieży w wieku 0-18 lat. Cel Celem pracy jest przedstawienie siatek centylowych wysokości ciała, masy ciała, wskaźnika masy ciała (BMI) w zależności od wieku oraz masy w zależności od wysokości ciała dla dzieci i młodzieży w wieku 0-18 lat, opracowanych na podstawie aktualnych standardów wzrastania wg WHO (dla wieku 0-3 lata) i ogólnopolskich badań OLAF i OLA (dla wieku 3-18 lat) oraz porównanie wybranych centyli wysokości i masy ciała standardu wzrastania WHO i krajowego układu referencyjnego. Materiał i metody Siatki centylowe standardu wzrastania WHO dla wieku 0-3 lata Centyle wysokości i masy ciała, BMI oraz standardu wzrastania WHO dla przedziału wiekowego 0-3 lata wyznaczono w oparciu o dane prezentowane przez WHO na stronie internetowej The WHO Child Growth Standard-Documentation 6. Posłużono się parametrami L, M, S, które wg wzoru: Cα(t) = M(t)x[1+L(t)xS(t)xZα] 1/L(t) umożliwiają wyliczenie wartości dowolnego centyla (Cα) dla wieku - t. Wartość Zα to odpowiadająca danemu centylowi wartość z rozkładu normalnego (np. dla centyla 3 wynosi: , a dla centyla 97: ). Zgodnie z rekomendacjami WHO w sprawie tworzenia narodowych siatek centylowych, posłużono się wartościami L, M, S z dokładnością do 4 miejsca po przecinku i wyznaczono centyle z analogiczną dokładnością, zapewniając odpowiednie wygładzenie tak uzyskanych krzywych centylowych wg wieku. GŁÓWNE TEZY 1. Siatki centylowe cech wzrastania służą ocenie rozwoju i stanu odżywienia dziecka. 2. Prezentowane siatki centylowe zostały opracowane na podstawie danych standardu wzrastania WHO dla dzieci w wieku 0-3 lata oraz próby reprezentatywnej dla populacji polskich dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat. Projekty badawcze OLA i OLAF z udziałem dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat Siatki centylowe dla dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat opracowano z wykorzystaniem danych dwóch ogólnopolskich projektów badawczych: OLAF PL0080 oraz OLA NR , koordynowanych przez Instytut Pomnik - Centrum Zdrowia Dziecka 1-3. Projekty prowadzone były na terenie całego kraju od listopada 2007 do maja 2012, łącznie przebadano osoby, natomiast do analizy zakwalifikowano dane osób w wieku 2,5-18,5 lat. Obydwa projekty badawcze uzyskały zgodę Komisji Bioetycznej Instytutu Pomnik - Centrum Zdrowia Dziecka ; na udział każdego dziecka w badaniach uzyskano pisemną zgodę rodzica/ opiekuna dziecka, dodatkowo, osoby w wieku powyżej 16 lat udzielały pisemnej zgody. Dobór uczestników badania przeprowadzono w oparciu o losowanie dwustopniowe: w projekcie OLAF w pierwszym etapie wykorzystano wykazy szkół utworzone przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, w projekcie OLA natomiast wykaz umów zawartych z podmiotami leczniczymi na prowadzenie podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) dla wieku 0-6 lat, pobrane z internetowych stron Oddziałów Wojewódzkich Narodowego Funduszu Zdrowia. Do projektu OLAF wylosowano 416 szkół wszystkich rodzajów, a do projektu OLA 81 podmiotów leczniczych prowadzących POZ na terenie całego kraju. W drugim etapie wylosowano dzieci w wieku 2,5-6,5 lat spośród wszystkich dzieci zarejestrowanych w danym POZ oraz w wieku 6,5-18,5 lat spośród wszystkich dzieci i młodzieży uczęszczających do wylosowanych szkół. Udział chłopców i dziewcząt w badanej próbie wynosił odpowiednio 48% i 52%; z obszarów wiejskich pochodziło 40% uczestników badania, a z obszarów miejskich 60%. Badania antropometryczne zostały przeprowadzone zgodnie z obowiązującą techniką pomiarową Martina-Sallera. Wysokość ciała mierzono stadiometrem SECA 214 z dokładnością do 1 mm, masę ciała mierzono z dokładnością do 50 g przy użyciu wagi elektronicznej Radwag WPT 100/200. Pomiary wykonywano dwukrotnie, w przypadku gdy różnica między pierwszym a drugim pomiarem wynosiła: dla masy ciała 300 g lub więcej; dla wysokości ciała 5 mm lub więcej, wykonywano trzeci pomiar. 120 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

3 Tabela 1. Statystyki opisowe średnie (SD) wysokości ciała, masy ciała i BMI uczestników badań OLA i OLAF WIEK (LATA) N* Wysokość (cm) CHŁOPCY N** Masa (kg) BMI (kg/m 2 ) N* Wysokość (cm) DZIEWCZĘTA N** Masa (kg) BMI (kg/m 2 ) ,3 (4,25) ,5 (2,32) 16,0 (1,55) ,9 (4,32) ,9 (2,09) 15,9 (1,46) ,9 (4,69) ,5 (2,68) 15,8 (1,70) ,6 (4,58) ,0 (2,86) 15,8 (1,79) ,8 (4,87) ,7 (3,31) 15,7 (1,82) ,4 (4,98) ,1 (3,37) 15,6 (1,82) ,4 (5,55) ,4 (4,38) 15,9 (2,07) ,0 (5,41) ,7 (4,16) 15,7 (2,06) ,7 (5,41) ,5 (5,15) 16,3 (2,34) ,4 (5,68) ,5 (4,72) 16,0 (2,19) ,6 (5,67) ,8 (6,09) 16,7 (2,63) ,3 (6,04) ,7 (5,93) 16,4 (2,51) ,3 (6,33) ,4 (7,55) 17,3 (2,99) ,3 (6,21) ,3 (7,04) 16,9 (2,78) ,4 (6,84) ,0 (8,74) 17,9 (3,26) ,7 (6,91) ,8 (7,88) 17,4 (2,86) ,7 (6,50) ,7 (9,59) 18,3 (3,39) ,1 (7,75) ,6 (9,50) 18,1 (3,23) ,8 (7,82) ,6 (11,28) 18,9 (3,57) ,5 (7,24) ,0 (9,85) 18,5 (3,18) ,5 (8,80) ,6 (12,19) 19,5 (3,40) ,1 (6,38) ,4 (10,37) 19,4 (3,37) ,8 (8,37) ,1 (12,42) 19,6 (3,46) ,3 (6,15) ,8 (9,90) 20,0 (3,28) ,8 (7,51) ,4 (11,68) 20,5 (3,41) ,7 (5,92) ,1 (9,44) 20,5 (3,20) ,3 (6,83) ,2 (11,42) 20,8 (3,12) ,3 (5,91) ,9 (8,79) 20,7 (2,91) ,0 (6,40) ,9 (11,32) 21,7 (3,30) ,7 (5,84) ,2 (9,25) 21,1 (3,07) ,5 (6,49) ,2 (11,78) 22,3 (3,31) ,1 (6,09) ,7 (9,46) 21,1 (3,09) Wskaźnik BMI wyliczono poprzez podzielenie masy ciała podanej w kilogramach przez kwadrat wysokości ciała podanej w metrach 3. Analiza statystyczna i opracowanie centyli dla wieku 3-18 lat Wartości poszczególnych centyli opracowano w oparciu o metodę LMS 7 za pomocą pakietu LMS Chart Maker Pro. Metoda LMS jest aktualnie standardem opracowywania danych antropometrycznych w zależności od wieku dzieci lub innych zmiennych (np. masy od wysokości ciała) i prezentacji wyników w postaci z-score i centyli. Zasadniczą zaletą tej metody jest normalizacja skośności będącej często spotykaną charakterystyką zmiennych wzrastania (w szczególności zmiennych związanych z masą ciała, takich jak np. BMI). Metoda ta zakłada, że dane źródłowe mogą zostać znormalizowane za pomocą transformacji Boxa-Coxa (ang. power transformation) polegającej na wyznaczeniu w każdej grupie wiekowej optymalnej potęgi, do której należy podnieść dane, aby otrzymać rozkład normalny 8. Następnie wyznacza się trend sumujący optymalne potęgi Lamba w funkcji wieku w postaci wygładzonej krzywej L. Podobnie wygładzane są trendy mediany (M) i współczynnika zmienności (S). Krzywe L, M i S służą do wyliczenia krzywych centyli dla wieku wg wzoru podanego powyżej. Dla wieku 3-18 lat BMI przedstawiono w postaci krzywych rozkładu wartości odchyleń standardowych -2, -1, 0, 1, 2. Następnie, posługując się metodologią analogiczną do opisanej przez Cole a wyznaczono centyle BMI przebiegające przez wartości BMI odpowiadające: niedowadze (BMI 18,5 kg/m 2 ), nadwadze (BMI 25 kg/m 2 ) oraz otyłości (BMI 30 kg/m 2 ) w wieku 18 lat w aktualnej, reprezentatywnej próbie populacyjnej dzieci i młodzieży w Polsce 3,9,10. Wyniki Liczebność osób badanych z podziałem na wiek, płeć i charakterystykę badań OLA i OLAF podaje Tabela 1. Siatki centylowe długości/wysokości ciała dzieci w wieku 0-3 lata przedstawiają Ryciny 1a i 1b, odpowiednio dla dziewcząt i chłopców. Wyznaczono centyle: 3, 10, 25, 50, 75, 90, 97. Od urodzenia do 24 miesiąca życia centyle są prezentowane dla pomiarów długości ciała wykonywanych w pozycji leżącej. Od ukończenia 2 lat (24 miesiące życia) centyle są prezentowane dla wysokości ciała, tzn. pomiarów wykonywanych w pozycji stojącej. Zgodnie z protokołem badania standardów wzrastania WHO STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

4 RYC. 1A Siatka centylowa długości/wysokości ciała dziewcząt w wieku 0-3 lata; standard WHO; pomiary dzieci w latach RYC. 1B Siatka centylowa długości/wysokości ciała chłopców w wieku 0-3 lata; standard WHO; pomiary dzieci w latach STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

5 RYC. 1D Siatka centylowa wysokości ciała chłopców w wieku 3-18 lat; badania OLA i OLAF; pomiary dzieci i młodzieży w latach RYC. 1C Siatka centylowa wysokości ciała dziewcząt w wieku 3-18 lat; badania OLA i OLAF; pomiary dzieci i młodzieży w latach STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

6 RYC. 2A Siatka centylowa masy ciała dziewcząt w wieku 0-3 lata; standard WHO; pomiary dzieci w latach RYC. 2B Siatka centylowa masy ciała chłopców w wieku 0-3 lata; standard WHO; pomiary dzieci w latach STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

7 RYC. 2D Siatka centylowa masy ciała chłopców w wieku 3-18 lat; badania OLA i OLAF; pomiary dzieci i młodzieży w latach RYC. 2C Siatka centylowa masy ciała dziewcząt w wieku 3-18 lat; badania OLA i OLAF; pomiary dzieci i młodzieży w latach STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

8 RYC. 3A Siatka centyli i 3 SD BMI dziewcząt w wieku 0-3 lata; standard WHO; pomiary dzieci w latach RYC. 3B Siatka centyli i 3 SD BMI chłopców w wieku 0-3 lata; standard WHO; pomiary dzieci w latach STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

9 RYC. 3C Siatka centyli i SDS BMI oraz granic niedowagi, nadwagi i otyłości dziewcząt w wieku 3-18 lat; badanie OLA i OLAF; pomiary dzieci i młodzieży w latach ; granice niedowagi, nadwagi i otyłości opracowane dla polskich dzieci i młodzieży wg metodologii analogicznej do Cole TJ 9,10 RYC. 3D Siatka centyli i SDS BMI oraz granic niedowagi, nadwagi i otyłości chłopców w wieku 3-18 lat; badanie OLA i OLAF; pomiary dzieci i młodzieży w latach ; granice niedowagi, nadwagi i otyłości opracowane dla polskich dzieci i młodzieży wg metodologii analogicznej do Cole TJ 9,10 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

10 RYC. 4A Siatka centylowa proporcji masy do długości ciała dziewcząt w wieku 0-2 lata; standard WHO; pomiary dzieci w latach RYC. 4B Siatka centylowa proporcji masy do długości ciała chłopców w wieku 0-2 lata; standard WHO; pomiary dzieci w latach STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

11 RYC. 4C Siatka centylowa proporcji masy do wysokości ciała dziewcząt w wieku 3-18 lat; badanie OLA i OLAF; pomiary dzieci i młodzieży w latach RYC. 4D Siatka centylowa proporcji masy do wysokości ciała chłopców w wieku 3-18 lat; badanie OLA i OLAF; pomiary dzieci i młodzieży w latach STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

12 RYC. 5A Porównanie centyli wysokości ciała dzieci w wieku 3-5 lat: badanie OLA (linia ciągła) vs standard wzrastania WHO (linia przerywana) RYC. 5B Porównanie centyli masy ciała dzieci w wieku 3-5 lat: badanie OLA (linia ciągła) vs standard wzrastania WHO (linia przerywana) 130 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

13 dzieciom w wieku miesięcy wykonywano pomiary zarówno długości ciała (w pozycji leżącej), jak i wysokości ciała (w pozycji stojącej). Różnica wyniku między pomiarem w pozycji leżącej a pomiarem w pozycji stojącej wynosiła średnio 0,73 cm 6. Z tego powodu ważne jest, aby przy interpretacji za pomocą siatki centylowej otrzymanego wyniku pomiaru uwzględnić technikę jego uzyskania. Przy ocenie długości ciała dziecka w wieku poniżej 2 lat, jeśli pomiar został wykonany w pozycji stojącej, rekomendowane jest dodanie 0,7 cm do uzyskanego wyniku dla wyznaczenia centyla długości ciała na siatce centylowej dla zakresu wieku od urodzenia do 24 miesięcy 11. Analogicznie, jeżeli u dziecka w wieku powyżej 24 miesięcy pomiar został wykonany w pozycji leżącej, należy od wyniku odjąć 0,7 cm dla wyznaczenia centyla wysokości ciała na siatce centylowej dla wieku powyżej 2 lat. Aktualne reprezentatywne dla populacji dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat siatki centylowe wysokości ciała przedstawiają Ryciny 1C i 1D, odpowiednio dla dziewcząt i chłopców. Siatki centylowe masy ciała dzieci w wieku od urodzenia do 3 roku życia przedstawiają Ryciny 2A (dla dziewcząt) i 2B (dla chłopców). Wyznaczono typowe centyle: 3, 10, 25, 50, 75, 90, 97. Na Rycinach 2C i 2D pokazano aktualne reprezentatywne dla populacji dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat siatki centylowe masy ciała dziewcząt i chłopców. Siatki centylowe BMI dla dzieci w wieku od urodzenia do 3 roku życia przedstawiają Ryciny 3A i 3B, odpowiednio dla dziewcząt i chłopców. Wyznaczono centyle: 3, 5, 10, 15, 50, 85, 90, 95 i 97 oraz krzywe trzeciego odchylenia standardowego (SD) od mediany. Wprowadzenie krzywej trzeciego odchylenia standardowego od mediany spowodowane jest zaleceniem rozpoznawania otyłości w tej grupie wiekowej u dzieci z BMI powyżej 3 SD 12. Krzywe centyli 3 i 97 mają zbliżone przebiegi do krzywych -2 SD i +2 SD, a centyle 15 i 85 mają zbliżony przebieg do krzywych -1 SD i +1 SD. W związku z problemem definicji nadwagi i otyłości dzieci w wieku przedszkolnym 13 uzasadnione wydaje się podanie kilku (3-97, 5-95, i 15-85) skrajnych centyli rozkładu BMI, a także krzywej 3 SD. Aktualne zakresy referencyjne populacyjnego rozkładu BMI dla dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat przedstawiają Ryciny 3C i 3D, odpowiednio dla dziewcząt i chłopców. Zostały wyznaczone przebiegi krzywych -2 SD, -1 SD, mediana (0 SD, centyl 50), +1 SD i +2 SD oraz centyle: 85 i 95. Na podstawie wskaźnika BMI najczęściej ocenia się występowanie nadwagi, otyłości i niedowagi u osób dorosłych, dla których punkty odcięcia wynoszą odpowiednio: 25 kg/m 2, 30 kg/m 2 i 18,5 kg/m 2. W reprezentatywnej dla krajowej populacji próbie badanej w wieku lat 18 przez wartość BMI = 25 kg/m 2 przebiega centyl 90,5 w przypadku dziewcząt i 82,9 w przypadku chłopców. Centyle przebiegające w wieku 18 lat przez wartość BMI = 25 kg/m 2 zostały oznaczone na wykresach jako granice nadwagi. W wieku lat 18 przez wartość BMI = 30 kg/m 2 przebiegają centyle: 98,6 w przypadku dziewcząt oraz 97,5 w przypadku chłopców; centyle te zostały oznaczone jako granica otyłości. Wyznaczono również centyl przebiegający w wieku 18 lat przez wartość BMI = 18,5 kg/m 2 jako granica niedowagi, którą dla chłopców wyznacza centyl 8,4, a dla dziewcząt centyl 15,8. Siatki centylowe masy ciała w zależności od długości ciała dla dzieci w wieku od urodzenia do 2 roku życia przedstawiają Ryciny 4A (dla dziewcząt) i 4B (dla chłopców). Aktualne reprezentatywne dla populacji dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat siatki centylowe masy ciała w zależności od wysokości przedstawiają Ryciny 4C i 4D, odpowiednio dla dziewcząt i chłopców. Wyznaczono typowe centyle: 3, 10, 25, 50, 75, 90, 97. W porównaniu aktualnej krajowej normy rozwojowej dzieci w wieku 3-5 lat z międzynarodowym standardem wzrastania WHO centyle wysokości ciała: 3, 50 i 97 przyjmują wartości wyższe o 0,7-1,4 cm w przypadku dziewcząt i o 1,4-2,1 cm w przypadku chłopców (Rycina 5A), natomiast centyle masy ciała wartości wyższe o 0,4-2,1 kg i 0,7-2,9 kg odpowiednio dla dziewcząt i chłopców (Rycina 5B). Dyskusja Jednym z ważniejszych zadań opieki medycznej nad dzieckiem jest monitorowanie i ocena jego rozwoju. Podstawowym sposobem oceny rozwoju fizycznego dziecka jest porównanie jego obrazu fenotypowego z normą rozwojową (układem odniesienia), która odzwierciedla proces kształtowania się obserwowanych cech w okresie ontogenezy w populacji dzieci zdrowych. Norma taka wykonana jest na losowej, reprezentatywnej próbie tej populacji. Wartości uznane za normę są najczęściej przedstawiane w formie graficznej - siatek centylowych 14,15. Ze względu na łatwość wykonania pomiaru i dostępność sprzętu pomiarowego najczęściej ocenianymi cechami są wysokość i masa ciała. W dokładnej ocenie rozwoju fizycznego, w tym stanu odżywienia, korzysta się także z siatek centylowych innych, szczegółowych cech umożliwiających ocenę proporcji ciała. Siatki centylowe skonstruowane są w taki sposób, że kolejne linie centylowe wyznaczają procent dzieci znajdujących się w każdej grupie wieku poniżej ich poziomu, czyli jeżeli wartość pomiaru badanej cechy znajduje się na 10 centylu, oznacza to, że w tym wieku kalendarzowym 10% rówieśników charakteryzuje się niższą STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

14 wartością tej cechy. Linie centylowe tworzą kanały rozwojowe odpowiadające małym, średnim lub dużym wartościom danej cechy 15. W praktyce, siatki centylowe najczęściej stosowane są przez lekarzy i pielęgniarki do oceny rozwoju indywidualnego dziecka. Przy jednorazowej ocenie wyznaczamy na siatce centylowej pozycję centylową badanego. Następnie, znając kanał rozwojowy, w którym punkt się znajduje, klasyfikujemy dziecko do odpowiedniej kategorii wielkości badanej cechy. Podczas kolejnych badań ciągłych, poprzez połączenie punktów, otrzymamy krzywą indywidualnego rozwoju danego dziecka. W ten sposób można określić harmonijność rozwoju dziecka pod względem badanej cechy. Jeżeli krzywa rozwoju dziecka przebiega stale w jednym kanale, to niezależnie od jego poziomu, oznacza harmonijne tempo rozwoju obserwowanej cechy 3,14,15. Wartości 3 i 97 centyla przyjmowane są jako dolna i górna granicy normy. Ta granica bowiem jest najbliższa statystycznej normie, czyli wartości średniej +/-2 SD. Podkreślenia wymaga fakt, iż przedział (kanał) centylowy 3-10 i należy traktować jako pogranicze normy, wymagające obserwacji lub kontrolnych badań klinicznych dziecka, którego wartości wysokości i masy ciała tam zostaną zlokalizowane (szczególnie 3-10 centyl). Standardy wzrastania WHO (ang. international growth standards) dzieci od urodzenia do wieku 5 lat 4 zostały opracowane na podstawie danych antropometrycznych dzieci z 6 krajów: Brazylii, Ghany, Indii, Norwegii, Omanu i USA, żywionych w okresie niemowlęcym zgodnie z zaleceniami WHO (dzieci były karmione piersią przez 12 miesięcy od urodzenia, z czego wyłącznie piersią przez pierwsze 4 miesiące życia). Do badań włączono dzieci urodzone o czasie, z pojedynczej ciąży, zdrowe, żyjące w warunkach społeczno-ekonomicznych i środowiskowych, które stwarzały szanse na osiągnięcie genetycznie zaprogramowanego potencjału rozwojowego 16. Niezależnie od przyjęcia standardów wzrastania przez społeczność międzynarodową, już po opublikowaniu przez WHO wyników prac nad standardami, w szeregu państw (w tym w Polsce) zostały zaktualizowane populacyjne układy referencyjne parametrów antropometrycznych dzieci i młodzieży 1-3, Badacze z Belgii, Danii, Niemiec, Norwegii zwracają uwagę na, podobnie jak w Polsce, wyższe wartości odpowiednich centyli wysokości ciała krajowych układów referencyjnych w porównaniu do standardu długości /wysokości ciała WHO 19,21,24. Jednocześnie badacze z Japonii i Hongkongu wskazują istotne różnice między krajowymi układami referencyjnymi a standardem wzrastania WHO, konkludując: Thus, it is unlikely that the WHO growth standards for infants could be valid in Japan 25 ; A universal infant growth standard may not be appropriate across all populations 26.Wyższe wartości centyli wysokości ciała dzieci krajowego układu referencyjnego w porównaniu z międzynarodowym standardem wzrastania mogą mieć znaczenie w diagnostyce niskorosłości w Polsce. W porównaniu 3 centyla wysokości ciała WHO z aktualnymi polskimi siatkami centylowymi dla wieku 3-18 lat 1-3 średnia różnica wynosi 3,2 cm (min./max 1,4/4,6 cm) dla chłopców oraz 2,6 cm (min./max 1,2/3,9 cm) dla dziewcząt. Podobnie, Książyk i wsp. zauważyli istotne różnice między siatkami centylowymi wzrastania dzieci warszawskich opracowanymi pod koniec lat 90. XX wieku w Instytucie Matki i Dziecka a siatkami WHO 27. Różnice między wartością 3 centyla wysokości ciała w polskich siatkach wzrastania są mniejsze w porównaniu ze zharmonizowanymi zakresami referencyjnymi dla Unii Europejskiej, opublikowanymi ostatnio przez van Buuren a i wsp. 28 i wynoszą średnio 1,6 cm (min./max 1,1/2,4 cm) dla chłopców i 1,6 cm (0,8-2,6 cm) dla dziewcząt. Różnice między rozkładami referencyjnymi poszczególnych populacji mogą wynikać z faktu, że procesy rozwoju organizmu są uwarunkowane i regulowane przez różnego rodzaju czynniki: endogenne - genetyczne (tzw. determinanty rozwoju), paragenetyczne (czyli stymulatory rozwoju) oraz egzogenne (tzw. modyfikatory rozwoju), które z kolei można podzielić na biogeograficzne (np. klimat, ukształtowanie terenu) i społeczno-kulturowe. Cechy poligeniczne, do których należą masa i wysokość ciała, znajdują się pod ciągłym wpływem czynników paragenetycznych i środowiskowych, a w ciągu rozwoju ulegają stałym przekształceniom, co oznacza, że fenotyp osobnika (wymiary ciała) zależy od genotypu i wpływu czynników środowiskowych 14. Monitorowanie masy ciała jest niezwykle ważne w ocenie ryzyka wystąpienia nie tylko nadwagi i otyłości, ale także niedowagi. U dorosłych stosujemy definicję nadwagi i otyłości, która wskazuje punkty odcięcia wartości wskaźnika BMI dla niedowagi < 18,5 kg/m 2 ; za normę uważa się wartości mieszczące się między 18,5 a 24,9 kg/m 2, nadwaga to wartości między 25 a 29,9 kg/m 2, a otyłość - wartości BMI 30 kg/m 2. W przypadku dzieci obserwuje się charakterystyczne zmiany w przebiegu krzywych centylowych BMI w zależności od wieku. W początkowej fazie ontogenezy (okres noworodkowy i niemowlęcy) wartość BMI ulega zwiększeniu, natomiast od ok. 18 miesiąca życia następuje stopniowe obniżenie jego wartości, trwające aż do 5 roku życia, po czym następuje systematyczne zwiększanie wraz z wiekiem 29. Oceniając za pomocą standardu wzrastania WHO rozwój dziecka w okresie niemowlęcym należy uwzględnić, że przebieg krzywych centylowych masy ciała u dzieci karmionych piersią charakteryzuje się po ukończeniu 5 miesiąca życia 132 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

15 mniejszymi przyrostami masy ciała w porównaniu do dzieci karmionych sztucznie 30. W przypadku dzieci i młodzieży w wieku szkolnym WHO rekomenduje użycie wartości SD 1 jako granicznych dla nadwagi, a SD 2 dla otyłości 31. Natomiast aktualne testy przesiewowe z zastosowaniem parametrów antropometrycznych stanu odżywienia zalecają rozpoznawanie nadwagi i otyłości w oparciu o centyle: nadwaga 85 centyl, otyłość Analiza populacyjnych rozkładów BMI w badaniach OLA i OLAF, czyli aktualnych próbach reprezentatywnych dla krajowej populacji dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat wskazuje, iż centyl 95 rozkładu BMI u chłopców przebiega istotnie poniżej granicy dla otyłości (w wieku 18 lat centyl ten przebiega przez wartość BMI = 28,1 kg/m 2 ), natomiast centyl 85 pokrywa się z granicą nadwagi (i oczywiście +1 SD). Wartość 85 centyla w wieku 18 lat wynosi u chłopców BMI = 25,3 kg/m 2. W przypadku dziewcząt różnice między centylami 85 i 95 a odpowiednio wartościami granicznymi nadwagi i otyłości są jeszcze większe (centyl 85 w wieku 18 lat przebiega przez wartość BMI = 24 kg/m 2, a centyl 95 przebiega w wieku 18 lat przez wartość BMI = 26,7 kg/m 2 ). Przyjęcie w Polsce centyla 95 rozkładu BMI wg wieku jako wartości granicznych dla rozpoznania otyłości, bez względu na to, czy zastosuje się układ referencyjny WHO 31 czy aktualny, reprezentatywny dla populacji krajowej rozkład BMI, będzie prowadziło do nadrozpoznawania otyłości wśród dzieci i młodzieży. Wg WHO centyl 95 u chłopców przebiega w wieku 18 lat przez BMI = 28,1 kg/m 2, a u dziewcząt BMI = 27,7 kg/m 2. Z tego powodu WHO rekomenduje jako granice nadwagi i otyłości dzieci i młodzieży w wieku szkolnym +1 SD i +2 SD odpowiednio, gdyż wartości tych z-score rozkładu BMI są w wieku 18 lat zbliżone do definicji nadwagi i otyłości dorosłych. Wartości populacyjnego, krajowego rozkładu BMI +1 SD i +2 SD (czyli ok. 85. i 97. centyla) w przypadku chłopców pokrywają się w pełni z granicami nadwagi i otyłości u dorosłych. Natomiast w przypadku dziewcząt wartości te są mniejsze o ok. 1 jednostkę BMI w porównaniu do granic nadwagi i otyłości. Taka obserwacja stanowi podstawę, by sądzić, iż opieranie definicji nadwagi i otyłości na rozkładzie czy to SDS, czy krzywych centylowych (centyle 85 i 95 lub SD +1 i +2) bez uwzględnienia płci może być błędne 3. Jest to argument za zastosowaniem definicji otyłości i nadwagi w wieku rozwojowym zgodnie z definicją International Obesity Task Force 9 lub zgodnie z przebiegiem krzywych oznaczonych jako granica nadwagi i otyłości na Rycinach 3C i 3D. Pozwoli to na znormalizowanie definicji między specjalnościami medycznymi i uniknięcie rozbieżności diagnostycznych między pediatrami a lekarzami zajmującymi się dorosłymi. DO ZAPAMIĘTANIA 1. Prezentowane siatki centylowe, opracowane na podstawie danych standardu wzrastania WHO dla dzieci w wieku 0-3 lata oraz reprezentatywnej próby dla populacji polskiej dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat, umożliwiają podstawową ocenę rozwoju fizycznego oraz wczesne wykrywanie zaburzeń wzrastania, a także ryzyka wystąpienia nadwagi i otyłości. 2. W wieku do 2 roku życia siatka centylowa została opracowana dla długości ciała - pomiary w pozycji leżącej. 3. Centyle wysokości ciała aktualnej polskiej siatki centylowej mają wyższe wartości w porównaniu ze standardem wzrastania WHO. 4. Według WHO dla wieku do 5 lat graniczne wartości nadwagi i otyłości to BMI rozkładu standardu wzrastania > 2 SD i > 3 SD, odpowiednio, a powyżej 5 lat to BMI układu referencyjnego WHO > 1 SD i > 2 SD, odpowiednio. U dzieci w wieku poniżej 5 lat WHO rekomenduje stosowanie granicznych wartości BMI dla rozpoznawania nadwagi > 2 SD, a otyłości > 3 SD rozkładu BMI standardu wzrastania 12. W wieku 3 lat przejście między siatkami centylowymi BMI standardu wzrastania WHO a aktualnymi siatkami centylowymi polskich dzieci i młodzieży wykazuje zbieżność wartości 3 SD (granica nadwagi standardu wzrastania WHO) z wyznaczoną dla polskich dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat granicą otyłości (różnice wynoszą 0,6 jednostki BMI). prof. dr hab. n. med. Mieczysław Litwin Klinika Nefrologii, Transplantacji Nerek i Nadciśnienia Tętniczego Instytut Pomnik - Centrum Zdrowia Dziecka Warszawa, Al. Dzieci Polskich 20 m.litwin@ipczd.pl Autorstwo manuskryptu: Zbigniew Kułaga - opracowanie koncepcji badania/pracy naukowej, zestawienie danych, analiza i interpretacja danych, analiza statystyczna, napisanie artykułu, Agnieszka Różdżyńska-Świątkowska - opracowanie koncepcji badania/pracy naukowej, zestawienie danych, analiza i interpretacja danych, analiza statystyczna, merytoryczna recenzja artykułu, wykonywanie pomiarów, Aneta Grajda - opracowanie koncepcji badania/pracy naukowej, zestawienie danych, analiza i interpretacja danych, analiza statystyczna, merytoryczna recenzja artykułu, wykonywanie pomiarów, Beata Gurzkowska - zestawienie danych, analiza i interpretacja danych, analiza statystyczna, merytoryczna recenzja artykułu, Małgorzata Wojtyło - merytoryczna recenzja artykułu, prowadzenie bazy danych, kontrola jakości danych, Magdalena Góźdź - merytoryczna recenzja artykułu, wykonywanie pomiarów, prowadzenie bazy danych, kontrola jakości danych, STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

16 Anna Świąder-Leśniak - opracowanie koncepcji badania/pracy naukowej, merytoryczna recenzja artykułu, wykonywanie pomiarów, Mieczysław Litwin - opracowanie koncepcji badania/pracy naukowej, analiza i interpretacja danych, merytoryczna recenzja artykułu, nadzór nad ostateczną wersją artykułu, Kierownik Projektów OLA i OLAF. PIŚMIENNICTWO 1 Kułaga Z, Litwin M, Tkaczyk M i wsp. Polish 2010 growth references for school-aged children and adolescents. Eur J Pediatr 2011;170: Kułaga Z, Grajda A, Gurzkowska B i wsp. Polish 2012 growth references for preschool children. Eur J Pediatr 2013;172: Różdżyńska-Świątkowska A, Kułaga Z, Grajda A i wsp. Wartości referencyjne wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dla oceny wzrastania i stanu odżywienia dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat. Standardy Med Ped 2013;10: WHO Multicentre Growth Reference Study WHO Child Growth Standards: Length/height-for-age, weight-for-age, weight-for-length, weight-for-height and body mass index-for-age: Methods and development. Geneva, World Health Organization, Turck D, Michaelsen KF, Shamir R i wsp. World Health Organization 2006 child growth standards and 2007 growth reference charts: A discussion paper by the committee on Nutrition of the European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2013;57: ostatni dostęp: Cole TJ. The LMS method for constructing normalized growth standards. Eur J Clin Nutr 1990;44: Box GE, Cox DR. An analysis of transformations. J Roy Stat Soc, Series B 1964;26: Cole TJ, Bellizzi MC, Flegal KM i wsp. Establishing a standard definition for child overweight and obesity word wide: international survey. BMJ 2000;320: Cole TJ, Flegal KM, Niecholls D i wsp. Body mass index cut off to define thinness in children and adolescents: international survey. BMJ 2007;335: World Health Organization. Training Course on Child Growth Assessment. Geneva, WHO, de Onis M, Blössner M, Borghi E. Global prevalence and trends of overweight and obesity among preschool children. Am J Clin Nutr 2010;92: Monasta L, Lobstein T, Cole TJ i wsp. Defining overweight and obesity in pre- -school children: IOTF reference or WHO standard? Obes Rev 2011;12: Malinowski A. Auksologia. Rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biomedycznym. Zielona Góra, Uniwersytet Zielonogórski, Malinowski A, Strzałko J (red). Antropologia. Warszawa, Poznań, PWN Woynarowska B, Palczewska I, Oblacińska A. Standardy WHO rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat. Siatki centylowe długości/wysokości i masy ciała, wskaźnika masy ciała BMI i obwodu głowy. Med. Wieku Rozwoj 2012;15: Roelants M, Hauspie R, Hoppenbrouwers K. References for growth and pubertal development from birth to 21 years in Flanders, Belgium. Ann Hum Biol 2009;36: Júlíusson PB, Roelants M, Nordal E i wsp. Growth references for 0-19 year-old Norwegian children for length/height, weight, body mass index and head circumference. Ann Hum Biol 2013;40: Rosario AS, Schienkiewitz A, Neuhauser H. German height references for children aged 0 to under 18 years compared to WHO and CDC growth charts. Ann Hum Biol 2011;38: Saari A, Sankilampi U, Hannila ML i wsp. New Finnish growth references for children and adolescents aged 0 to 20 years: Length/height-for-age, weight-for- -length/height, and body mass index-for-age. Ann Med 2011;43: Tinggaard J, Aksglaede L, Sørensen K i wsp. The 2014 Danish references from birth to 20 years for height, weight and body mass index. Acta Paediatr 2014;103: Kato N, Takimoto H, Yokoyama T i wsp. Updated Japanese growth references for infants and preschool children, based on historical, ethnic and environmental characteristics. Acta Paediatr 2014;103: Zong X-N, Li H. Construction of a New Growth References for China Based on Urban Chinese Children: Comparison with the WHO Growth Standards. PLoS ONE 2013;8:e Juliusson PB, Roelants M, Hoppenbrouwers K, Hauspie R, Bjerknes R. Growth of Belgian and Norwegian children compared to the WHO growth standards: prevalence below -2 SD and above +2 SD and the effect of breastfeeding. Arch Dis Child 2011;96: Tanaka H, Ishii H, Yamada T i wsp. Growth of Japanese breastfed infants compared to national references and World Health Organization growth standards. Acta Paediatr 2013;102: Hui LL, Schooling CM, Cowling BJ i wsp. Are universal standards for optimal infant growth appropriate? Evidence from a Hong Kong Chinese birth cohort. Arch Dis Child 2008;93: Książyk J, Friedman-Gruszczyńska J, Ossolińska M i wsp. Porównanie polskich siatek wzrastania dzieci (wysokość i masa ciała - do wieku) z siatkami rozwoju WHO. Standardy Med Ped 2010;7: Van Buuren S, Schönbeck Y, van Dommelen P. Collection, collation and analysis of data in relation to reference heights and reference weights for female and male children and adolescents (0-18 years) in the EU, as well as in relation to the age of onset of puberty and the age at which different stages of puberty are reached in adolescents in the EU. Final report CT/EFSA/NDA/2010/ ostatni dostęp: Kułaga Z, Świąder A. Wskaźnik masy ciała u dzieci z otyłością prostą. Pediatr Dypl 2012;4: Dewey KG. Growth patterns of breastfed infants and the current status of growth charts for infants. J Hum Lact 1998;14: de Onis M, Onyango AW, Borghi E i wsp. Development of a WHO growth reference for school-aged children and adolescents. Bull World Health Organ 2007;85: Jodkowska M, Woynarowska B, Oblacińska A. Test przesiewowy do wykrywania zaburzeń w rozwoju fizycznym u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Warszawa, Instytut Matki i Dziecka, STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2015 T

Standardy i normy do oceny rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży Doskonałe narzędzia czy pułapki diagnostyczne?

Standardy i normy do oceny rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży Doskonałe narzędzia czy pułapki diagnostyczne? Standardy i normy do oceny rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży Doskonałe narzędzia czy pułapki diagnostyczne? Dr hab. n. med. Anna Oblacińska Zakład Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytut Matki i Dziecka

Bardziej szczegółowo

Wartości referencyjne wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dla oceny wzrastania i stanu odżywienia dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat

Wartości referencyjne wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dla oceny wzrastania i stanu odżywienia dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat Wartości referencyjne wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dla oceny wzrastania i stanu odżywienia dzieci i młodzieży w wieku -18 lat Height, weight and body mass index references for growth and

Bardziej szczegółowo

Barbara Woynarowska 1, Iwona Palczewska 2, Anna Oblacińska 3

Barbara Woynarowska 1, Iwona Palczewska 2, Anna Oblacińska 3 Medycyna Wieku Rozwojowego, 2012, XVI, 3 IMiD, Wydawnictwo Aluna Barbara Woynarowska 1, Iwona Palczewska 2, Anna Oblacińska 3 1 Zakład Biomedycznych i Psychologicznych Podstaw Edukacji Wydział Pedagogiczny

Bardziej szczegółowo

OCENA CZĘSTOŚCI WYSTĘPOWANIA NADWAGI I OTYŁOŚCI U MŁODZIEŻY W WIEKU LAT W POLSCE PRZY ZASTOSOWANIU TRZECH RÓŻNYCH NARZĘDZI BADAWCZYCH

OCENA CZĘSTOŚCI WYSTĘPOWANIA NADWAGI I OTYŁOŚCI U MŁODZIEŻY W WIEKU LAT W POLSCE PRZY ZASTOSOWANIU TRZECH RÓŻNYCH NARZĘDZI BADAWCZYCH PRZEGL EPIDEMIOL 2007; 61: 585-592 Maria Jodkowska, Izabela Tabak, Anna Oblacińska OCENA CZĘSTOŚCI WYSTĘPOWANIA NADWAGI I OTYŁOŚCI U MŁODZIEŻY W WIEKU 13-15 LAT W POLSCE PRZY ZASTOSOWANIU TRZECH RÓŻNYCH

Bardziej szczegółowo

AN TRO PO MO TO RY KA

AN TRO PO MO TO RY KA NR 54 2011 AN TRO PO MO TO RY KA WARTOŚCI CENTYLOWE WYSOKOŚCI I MASY CIAŁA ORAZ WSKAŹNIKA MASY CIAŁA DZIECI I MŁODZIEŻY W WIEKU 6 18 LAT Z GDAŃSKA Z UWZGLĘDNIENIEM PROBLEMU DEFINIOWANIA NADWAGI I NIEDOBORU

Bardziej szczegółowo

ZALEŻNOŚĆ MIĘDZY WYSOKOŚCIĄ I MASĄ CIAŁA RODZICÓW I DZIECI W DWÓCH RÓŻNYCH ŚRODOWISKACH

ZALEŻNOŚĆ MIĘDZY WYSOKOŚCIĄ I MASĄ CIAŁA RODZICÓW I DZIECI W DWÓCH RÓŻNYCH ŚRODOWISKACH S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 2005 Władimir Bożiłow 1, Małgorzata Roślak 2, Henryk Stolarczyk 2 1 Akademia Medyczna, Bydgoszcz 2 Uniwersytet Łódzki, Łódź ZALEŻNOŚĆ MIĘDZY WYSOKOŚCIĄ

Bardziej szczegółowo

Zapytanie ofertowe. Zamawiający:

Zapytanie ofertowe. Zamawiający: Zapytanie ofertowe Zamawiający: Wrocławskie Centrum Zdrowia SP ZOZ,Sekcja do Spraw Programów Zdrowotnych i Promocji Zdrowia, 53-208 Wrocław, ul.podróżnicza 26/28, tel.71/335-29- 69/60, fax 71 / 335-29-69/68

Bardziej szczegółowo

Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology

Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Vol. 3/2004 Nr 1(6) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Otyłość, nadwaga i niedobór masy ciała u dzieci śląskich w wieku 7-9 lat Obesity, overweight and thinness in Silesian children 7-9

Bardziej szczegółowo

KALKULATOR WARTOŚCI PERCENTLOWYCH CECH MEDYCZNYCH

KALKULATOR WARTOŚCI PERCENTLOWYCH CECH MEDYCZNYCH KALKULATOR WARTOŚCI PERCENTLOWYCH CECH MEDYCZNYCH Tadeusz NAWARYCZ 1,2, Krzysztof PYTEL 1, Lidia OSTROWSKA NAWARYCZ 2 1 Department of Networking and Operating Systems, Academy of Humanities and Economics

Bardziej szczegółowo

Telefon 1: Ulica: Kod pocztowy: Województwo: Miejsce: Kraj: Poland. 90,55 kg 184,0 cm 26,7 kg/m²

Telefon 1: Ulica: Kod pocztowy: Województwo: Miejsce: Kraj: Poland. 90,55 kg 184,0 cm 26,7 kg/m² Wiek: Płeć: 29 lat 8 mies. mężczyzna Telefon 1: Ulica: Kod pocztowy: Województwo: Miejsce: Kraj: Poland Dane podstawowe Data: 13.04.23 Godzina: 10:53 90,55 kg 184,0 cm 26,7 kg/m² Płyn Pomiar całkowitej

Bardziej szczegółowo

ELEKTRONICZNY SYSTEM MEDYCYNY SZKOLNEJ ESMS

ELEKTRONICZNY SYSTEM MEDYCYNY SZKOLNEJ ESMS SPRAWOZDANIE Z REALIZACJI PROGRAMU GDYŃSKI ZDROWY UCZEŃ ELEKTRONICZNY SYSTEM MEDYCYNY SZKOLNEJ ESMS Zestawienie zbiorcze ORGANIZATOR PROJEKTU: PARTNERZY: HONOROWY PATRONAT: Gdynia, 2019 SPIS TREŚCI Wprowadzenie...

Bardziej szczegółowo

Ocena wpływu nasilenia objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej na masę ciała i BMI u dzieci i młodzieży

Ocena wpływu nasilenia objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej na masę ciała i BMI u dzieci i młodzieży Ewa Racicka-Pawlukiewicz Ocena wpływu nasilenia objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej na masę ciała i BMI u dzieci i młodzieży Rozprawa na stopień doktora nauk medycznych PROMOTOR: Dr hab. n.

Bardziej szczegółowo

Zbigniew Kułaga 1, Mieczysław Litwin 2, Beata Gurzkowska 1, Aneta Grajda 1, Ewelina Napieralska 1

Zbigniew Kułaga 1, Mieczysław Litwin 2, Beata Gurzkowska 1, Aneta Grajda 1, Ewelina Napieralska 1 Zbigniew Kułaga 1, Mieczysław Litwin 2, Beata Gurzkowska 1, Aneta Grajda 1, Ewelina Napieralska 1 1 Zakład Zdrowia Publicznego, 2 Pion Nauki Instytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka 31 5 21 otyłość urazy

Bardziej szczegółowo

Stan odżywienia 5-letnich dzieci miasta Bielsko Biała w oparciu o krakowskie siatki centylowe i siatki centylowe WHO

Stan odżywienia 5-letnich dzieci miasta Bielsko Biała w oparciu o krakowskie siatki centylowe i siatki centylowe WHO Waksmańska Artykuły W oryginalne i wsp. Stan odżywienia / original 5-letnich papers dzieci miasta Bielsko-Biała w oparciu o... 727 Stan odżywienia 5-letnich dzieci miasta Bielsko Biała w oparciu o i Nutritional

Bardziej szczegółowo

Relacje wagowo-wzrostowe i stosowanie wskaźnika BMI u dzieci i młodzieży

Relacje wagowo-wzrostowe i stosowanie wskaźnika BMI u dzieci i młodzieży e-wydawnictwo Narodowego Centrum Badania Kondycji Fizycznej j Relacje wagowo-wzrostowe i stosowanie wskaźnika u dzieci i młodzieży Romuald Stupnicki Wyższa Szkoła Kultury Fizycznej i Turystyki w Pruszkowie

Bardziej szczegółowo

Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology

Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Vol. 6/2007 r 4(21) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Częstość występowania nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 7-9 lat województwa mazowieckiego Analysis of nutritional status 7-9 years

Bardziej szczegółowo

Zaburzenie równowagi energetycznej

Zaburzenie równowagi energetycznej Otyłość dzieci i młodzieży czy można jej zapobiec? Dr n. med. Andrea Horvath Dr n. med. Piotr Dziechciarz Klinika Pediatrii WUM Zaburzenie równowagi energetycznej wyrażonej nadmiernym odkładaniem tkanki

Bardziej szczegółowo

AKTUALNE TRENDY UCZNIÓW W GIMNAZJUM W ŚWIETLE BADAŃ HBSC. Joanna Mazur Instytut Matki i Dziecka

AKTUALNE TRENDY UCZNIÓW W GIMNAZJUM W ŚWIETLE BADAŃ HBSC. Joanna Mazur Instytut Matki i Dziecka AKTUALNE TRENDY OTYŁOŚCI I AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ UCZNIÓW W GIMNAZJUM W ŚWIETLE BADAŃ HBSC Joanna Mazur Instytut Matki i Dziecka Informacja o badaniach HBSC Sieć HBSC obejmuje 43 kraje/regiony Europy i Ameryki

Bardziej szczegółowo

Ryszard Asienkiewicz, Józef Tatarczuk, Artur Wandycz Normy wskaźnika wagowo-wzrostowego populacji dzieci i młodzieży Ziemi Lubuskiej

Ryszard Asienkiewicz, Józef Tatarczuk, Artur Wandycz Normy wskaźnika wagowo-wzrostowego populacji dzieci i młodzieży Ziemi Lubuskiej Ryszard Asienkiewicz, Józef Tatarczuk, Artur Wandycz Normy wskaźnika wagowo-wzrostowego populacji dzieci i młodzieży Ziemi Lubuskiej Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Kultura Fizyczna

Bardziej szczegółowo

Wrocławskich Gimnazjów i Szkół Podstawowych

Wrocławskich Gimnazjów i Szkół Podstawowych Sprawozdanie z badań przesiewowych realizowanych w latach 2015-2018 wśród uczniów klas pierwszych gimnazjów i klas czwartych szkół podstawowych Wrocławskich Gimnazjów i Szkół Podstawowych w ramach Ogólnopolskiego

Bardziej szczegółowo

Ocena wskaźników wagowo-wzrostowych dzieci krakowskich w wieku 6-14 lat

Ocena wskaźników wagowo-wzrostowych dzieci krakowskich w wieku 6-14 lat 336 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): 336-342 Ocena wskaźników wagowo-wzrostowych dzieci krakowskich w wieku 6-14 lat The evaluation of body mass and body weight proportion in children aged 6-14 EMILIA

Bardziej szczegółowo

Analiza wskaźnika BMI wybranej grupy dzieci w wieku 4 i 6 lat zamieszkałych na terenie miasta Cieszyn

Analiza wskaźnika BMI wybranej grupy dzieci w wieku 4 i 6 lat zamieszkałych na terenie miasta Cieszyn Prace oryginalne Analiza wskaźnika wybranej grupy dzieci w wieku 4 i 6 lat zamieszkałych na terenie miasta Cieszyn Analysis of of the selected group of children aged 4 and 6 years living in the city of

Bardziej szczegółowo

Populacja generalna (zbiorowość generalna) zbiór obejmujący wszystkie elementy będące przedmiotem badań Próba (podzbiór zbiorowości generalnej) część

Populacja generalna (zbiorowość generalna) zbiór obejmujący wszystkie elementy będące przedmiotem badań Próba (podzbiór zbiorowości generalnej) część Populacja generalna (zbiorowość generalna) zbiór obejmujący wszystkie elementy będące przedmiotem badań Próba (podzbiór zbiorowości generalnej) część populacji, którą podaje się badaniu statystycznemu

Bardziej szczegółowo

DuŜo wiem, zdrowo jem

DuŜo wiem, zdrowo jem DuŜo wiem, zdrowo jem Projekt edukacyjny: Pogadanki do dzieci w przedszkolach, szkołach podstawowych i gimnazjach oraz prezentacje do ich rodziców Cel projektu: Podniesienie świadomości na temat odżywiania

Bardziej szczegółowo

Relacje wagowo-długościowe polskich noworodków oceniane pomiarami urodzeniowymi

Relacje wagowo-długościowe polskich noworodków oceniane pomiarami urodzeniowymi Artykuł oryginalny Original Paper Zeszyty Naukowe WSKFiT 9:-1, 2014 www.wskfit.pl/zeszyty_naukowe.html Relacje wagowo-długościowe polskich noworodków oceniane pomiarami urodzeniowymi Weight-length relations

Bardziej szczegółowo

NADWAGA I OTYŁOŚĆ U POLSKICH 8-LATKÓW W ŚWIETLE UWARUNKOWAŃ BIOLOGICZNYCH, BEHAWIORALNYCH I SPOŁECZNYCH

NADWAGA I OTYŁOŚĆ U POLSKICH 8-LATKÓW W ŚWIETLE UWARUNKOWAŃ BIOLOGICZNYCH, BEHAWIORALNYCH I SPOŁECZNYCH NADWAGA I OTYŁOŚĆ U POLSKICH 8-LATKÓW W ŚWIETLE UWARUNKOWAŃ BIOLOGICZNYCH, BEHAWIORALNYCH I SPOŁECZNYCH Pod redakcją Anny Fijałkowskiej, Anny Oblacińskiej i Magdaleny Stalmach Raport z międzynarodowych

Bardziej szczegółowo

NADWAGA I OTYŁOŚĆ U POLSKICH 8-LATKÓW W ŚWIETLE UWARUNKOWAŃ BIOLOGICZNYCH, BEHAWIORALNYCH I SPOŁECZNYCH

NADWAGA I OTYŁOŚĆ U POLSKICH 8-LATKÓW W ŚWIETLE UWARUNKOWAŃ BIOLOGICZNYCH, BEHAWIORALNYCH I SPOŁECZNYCH NADWAGA I OTYŁOŚĆ U POLSKICH 8-LATKÓW W ŚWIETLE UWARUNKOWAŃ BIOLOGICZNYCH, BEHAWIORALNYCH I SPOŁECZNYCH Pod redakcją Anny Fijałkowskiej, Anny Oblacińskiej i Magdaleny Stalmach Raport z międzynarodowych

Bardziej szczegółowo

STRATYFIKACJA SPOŁECZNA RODZICÓW A POZIOM ROZWOJU FIZYCZNEGO I MOTORYCZNEGO ICH DZIECI

STRATYFIKACJA SPOŁECZNA RODZICÓW A POZIOM ROZWOJU FIZYCZNEGO I MOTORYCZNEGO ICH DZIECI S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 2005 Ryszard Asienkiewicz Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra STRATYFIKACJA SPOŁECZNA RODZICÓW A POZIOM ROZWOJU FIZYCZNEGO I MOTORYCZNEGO ICH DZIECI

Bardziej szczegółowo

Pozyskiwanie wiedzy z danych

Pozyskiwanie wiedzy z danych Pozyskiwanie wiedzy z danych dr Agnieszka Goroncy Wydział Matematyki i Informatyki UMK PROJEKT WSPÓŁFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW UNII EUROPEJSKIEJ W RAMACH EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU SPOŁECZNEGO Pozyskiwanie wiedzy

Bardziej szczegółowo

I nforma cje ogólne. I stopnia II stopnia. I, semestr letni. - zaliczenie

I nforma cje ogólne. I stopnia II stopnia. I, semestr letni. - zaliczenie Załącznik Nr do Uchwały Nr S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne Nazwa modułu: Antropologia i antropometria Rodzaj modułu/przedmiotu Wydział PUM Kierunek studiów Obowiązkowy Wydział Nauk

Bardziej szczegółowo

dystrybucji serotypów powodujących zakażenia inwazyjne w poszczególnych grupach wiekowych zapadalność na IChP w poszczególnych grupach wiekowych

dystrybucji serotypów powodujących zakażenia inwazyjne w poszczególnych grupach wiekowych zapadalność na IChP w poszczególnych grupach wiekowych Warszawa, 15.06.2015 Rekomendacje Pediatrycznego Zespołu Ekspertów ds. Programu Szczepień Ochronnych (PZEdsPSO) dotyczące realizacji szczepień obowiązkowych, skoniugowaną szczepionką przeciwko pneumokokom;

Bardziej szczegółowo

Statystyka. Wykład 4. Magdalena Alama-Bućko. 13 marca Magdalena Alama-Bućko Statystyka 13 marca / 41

Statystyka. Wykład 4. Magdalena Alama-Bućko. 13 marca Magdalena Alama-Bućko Statystyka 13 marca / 41 Statystyka Wykład 4 Magdalena Alama-Bućko 13 marca 2017 Magdalena Alama-Bućko Statystyka 13 marca 2017 1 / 41 Na poprzednim wykładzie omówiliśmy następujace miary rozproszenia: Wariancja - to średnia arytmetyczna

Bardziej szczegółowo

WYSTĘPOWANIE NADWAGI I OTYŁOŚCI WŚRÓD DZIECI W WIEKU OD 10 DO 13 LAT W MIEŚCIE I GMINIE OSTRZESZÓW

WYSTĘPOWANIE NADWAGI I OTYŁOŚCI WŚRÓD DZIECI W WIEKU OD 10 DO 13 LAT W MIEŚCIE I GMINIE OSTRZESZÓW NAUKI INŻYNIERSKIE I TECHNOLOGIE 3(14) 2014 ENGINEERING SCIENCES AND TECHNOLOGIES ISSN 2080-5985 Marta Witkowska, Tomasz Lesiów Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu e-mail: tomasz.lesiow@ue.wroc.pl WYSTĘPOWANIE

Bardziej szczegółowo

Oszacowanie i rozkład t

Oszacowanie i rozkład t Oszacowanie i rozkład t Marcin Zajenkowski Marcin Zajenkowski () Oszacowanie i rozkład t 1 / 31 Oszacowanie 1 Na podstawie danych z próby szacuje się wiele wartości w populacji, np.: jakie jest poparcie

Bardziej szczegółowo

Joanna Rodziewicz-Gruhn Charakterystyka wysokości i proporcji wagowo-wzrostowych kobiet między 20 a 75 rokiem życia

Joanna Rodziewicz-Gruhn Charakterystyka wysokości i proporcji wagowo-wzrostowych kobiet między 20 a 75 rokiem życia Joanna Rodziewicz-Gruhn Charakterystyka wysokości i proporcji wagowo-wzrostowych kobiet między 20 a 75 rokiem życia Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Kultura Fizyczna 7, 89-93 2007

Bardziej szczegółowo

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Antropologia i antropometria

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Antropologia i antropometria Załącznik Nr 3 do Uchwały Nr 14/2012 Kod modułu Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) Nazwa modułu Specjalność - Poziom studiów Forma studiów Rok studiów Semestr studiów

Bardziej szczegółowo

Związki cech somatycznych z wybranymi zdolnościami motorycznymi chłopców w wieku lat

Związki cech somatycznych z wybranymi zdolnościami motorycznymi chłopców w wieku lat PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie Seria: Kultura Fizyczna 00, z. VIII Inga Kordel Związki cech somatycznych z wybranymi zdolnościami motorycznymi chłopców w wieku 1 lat Streszczenie

Bardziej szczegółowo

RAPORT WSKAŹNIK EDUKACYJNEJ WARTOŚCI DODANEJ PO EGZAMINIE GIMNAZJALNYM W ROKU SZKOLNYM 2012/2013

RAPORT WSKAŹNIK EDUKACYJNEJ WARTOŚCI DODANEJ PO EGZAMINIE GIMNAZJALNYM W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 RAPORT WSKAŹNIK EDUKACYJNEJ WARTOŚCI DODANEJ PO EGZAMINIE GIMNAZJALNYM W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 ZESPÓŁ SZKÓŁ NR 14 W BYDGOSZCZY GIMNAZJUM NR 37 INTEGRACYJNE Opracowanie A. Tarczyńska- Pajor na podstawie

Bardziej szczegółowo

Występowanie nadwagi, otyłości oraz niedoboru masy ciała wśród uczniów klas III szkół podstawowych z uwzględnieniem różnic regionalnych

Występowanie nadwagi, otyłości oraz niedoboru masy ciała wśród uczniów klas III szkół podstawowych z uwzględnieniem różnic regionalnych P R A C A O R Y G I N A L N A ISSN 1734 3321 Katarzyna Wolnicka, Anna Taraszewska, Joanna Jaczewska-Schuetz Pracownia Żywienia Dzieci i Młodzieży, Zakład Żywienia i Dietetyki z Kliniką Chorób Metabolicznych

Bardziej szczegółowo

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 58 SECTIO D 2004

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 58 SECTIO D 2004 ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 58 SECTIO D 2004 Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, Katedra Antropologii Academy of Physical Education, Krakow,

Bardziej szczegółowo

Warszawa, III Kongres Polskiego Towarzystwa Lipidologicznego, 12 października 2013

Warszawa, III Kongres Polskiego Towarzystwa Lipidologicznego, 12 października 2013 Piotr Socha Klinika Gastroenterologii, Hepatologii i Zaburzeń Odżywiania Instytut Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka Warszawa, III Kongres Polskiego Towarzystwa Lipidologicznego, 12 października 2013 Nieskuteczna

Bardziej szczegółowo

Kontrola i zapewnienie jakości wyników

Kontrola i zapewnienie jakości wyników Kontrola i zapewnienie jakości wyników Kontrola i zapewnienie jakości wyników QA : Quality Assurance QC : Quality Control Dobór systemu zapewnienia jakości wyników dla danego zadania fit for purpose Kontrola

Bardziej szczegółowo

Pracownia auksologiczna

Pracownia auksologiczna Pracownia auksologiczna A. Rusińska Klinika Propedeutyki Pediatrii i Chorób Metabolicznych Kości Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2012 Rozwój biologiczny składa się z nieodwracalnych procesów wzrastania różnicowania

Bardziej szczegółowo

Statystyka w pracy badawczej nauczyciela Wykład 3: Analiza struktury zbiorowości statystycznej. dr inż. Walery Susłow walery.suslow@ie.tu.koszalin.

Statystyka w pracy badawczej nauczyciela Wykład 3: Analiza struktury zbiorowości statystycznej. dr inż. Walery Susłow walery.suslow@ie.tu.koszalin. Statystyka w pracy badawczej nauczyciela Wykład 3: Analiza struktury zbiorowości statystycznej dr inż. Walery Susłow walery.suslow@ie.tu.koszalin.pl Zadania analityczne (1) Analiza przewiduje badanie podobieństw

Bardziej szczegółowo

Trendy w rozwoju fizycznym u dzieci i młodzieży z Rzeszowa w dwudziestopięcioleciu 1978 2004

Trendy w rozwoju fizycznym u dzieci i młodzieży z Rzeszowa w dwudziestopięcioleciu 1978 2004 Wydawnictwo UR 2009 ISSN 1730-3524 Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego Rzeszów 2009, 3, 239 250 Anna Radochońska 1, Lidia Perenc 2 Trendy w rozwoju fizycznym u dzieci i młodzieży z Rzeszowa w

Bardziej szczegółowo

STATYSTYKA MATEMATYCZNA

STATYSTYKA MATEMATYCZNA STATYSTYKA MATEMATYCZNA 1. Wykład wstępny. Teoria prawdopodobieństwa i elementy kombinatoryki 2. Zmienne losowe i ich rozkłady 3. Populacje i próby danych, estymacja parametrów 4. Testowanie hipotez 5.

Bardziej szczegółowo

Pobieranie prób i rozkład z próby

Pobieranie prób i rozkład z próby Pobieranie prób i rozkład z próby Marcin Zajenkowski Marcin Zajenkowski () Pobieranie prób i rozkład z próby 1 / 15 Populacja i próba Populacja dowolnie określony zespół przedmiotów, obserwacji, osób itp.

Bardziej szczegółowo

Wykład 5: Statystyki opisowe (część 2)

Wykład 5: Statystyki opisowe (część 2) Wykład 5: Statystyki opisowe (część 2) Wprowadzenie Na poprzednim wykładzie wprowadzone zostały statystyki opisowe nazywane miarami położenia (średnia, mediana, kwartyle, minimum i maksimum, modalna oraz

Bardziej szczegółowo

Ocena stanu odżywienia dzieci 7-10 letnich Evaluation of nutritional status among children aged 7-10

Ocena stanu odżywienia dzieci 7-10 letnich Evaluation of nutritional status among children aged 7-10 Sztandera Paulina, Szczepanowska-Wołowiec Beata, Kotela Ireneusz. Evaluation of nutritional status among children aged 7-10. Journal of Education, Health and Sport. 2017;7(5):197-208. eissn 2391-8306.

Bardziej szczegółowo

STUDIA I MONOGRAFIE NR 22. Spis treści

STUDIA I MONOGRAFIE NR 22. Spis treści STUDIA I MONOGRAFIE NR 22 Spis treści I Wprowadzenie II Materia³ i metody badañ 1 Ogólna charakterystyka próby 2 Badania antropometryczne 3 Próby sprawnoœci motorycznej 4 Ocena postawy cia³a 5 Metody opracowania

Bardziej szczegółowo

Wskaźnik masy ciała u dzieci i młodzieży łódzkiej w wieku szkolnym

Wskaźnik masy ciała u dzieci i młodzieży łódzkiej w wieku szkolnym 4 Wskaźnik masy ciała u dzieci i młodzieży łódzkiej w wieku szkolnym TADEUSZ NAWARYCZ, LIDIA OSTROWSKA-NAWARYCZ Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Zakład Fizjologii Człowieka i Biofizyki, kierownik: prof. dr

Bardziej szczegółowo

Relacje wagowo-wzrostowe i stosowanie wskaźnika BMI u dzieci i młodzieży. Weight-height relations and the use of BMI in children and youths

Relacje wagowo-wzrostowe i stosowanie wskaźnika BMI u dzieci i młodzieży. Weight-height relations and the use of BMI in children and youths Przedruk (za zgodą) Permitted Reprint Zeszyty Naukowe WSKFiT :41-47, www.wskfit.pl/zeszyty-naukowe Relacje wagowo-wzrostowe i stosowanie wskaźnika u dzieci i młodzieży Weight-height relations and the use

Bardziej szczegółowo

I STANU ODŻYWIENIA U POLSKICH 13-LATKÓW W PIERWSZEJ DEKADZIE XXI WIEKU 1

I STANU ODŻYWIENIA U POLSKICH 13-LATKÓW W PIERWSZEJ DEKADZIE XXI WIEKU 1 PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 565-570 Zdrowie publiczne Maria Jodkowska, Anna Oblacińska, Izabela Tabak, Krystyna Mikiel-Kostyra WYSTĘPOWANIE ZABURZEŃ WZRASTANIA I STANU ODŻYWIENIA U POLSKICH 13-LATKÓW W

Bardziej szczegółowo

Metody stosowane w praktyce pediatrycznej do oceny stopnia odżywienia dzieci

Metody stosowane w praktyce pediatrycznej do oceny stopnia odżywienia dzieci P R A C A O R Y G I N A L N A ISSN 1734 3321 Paweł Matusik, Ewa Małecka-Tendera, Aleksandra Nowak Katedra i Klinika Pediatrii, Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach

Bardziej szczegółowo

THE PREVALENCE OF OVERWEIGHT AND OBESITY AMONG POLISH PRE SCHOOL AGED CHILDREN

THE PREVALENCE OF OVERWEIGHT AND OBESITY AMONG POLISH PRE SCHOOL AGED CHILDREN IMiD, Wydawnictwo Aluna Developmental Period Medicine, 2016;XX,2 143 Zbigniew Kułaga 1, Beata Gurzkowska 1, Aneta Grajda 1, Małgorzata Wojtyło 1, Magdalena Góźdź 1, Mieczysław Litwin 2 THE PREVALENCE OF

Bardziej szczegółowo

Podstawowe definicje statystyczne

Podstawowe definicje statystyczne Podstawowe definicje statystyczne 1. Definicje podstawowych wskaźników statystycznych Do opisu wyników surowych (w punktach, w skali procentowej) stosuje się następujące wskaźniki statystyczne: wynik minimalny

Bardziej szczegółowo

Zadania szkoły w świetle wielodekadowych zmian kondycji fizycznej

Zadania szkoły w świetle wielodekadowych zmian kondycji fizycznej Zadania szkoły w świetle wielodekadowych zmian kondycji fizycznej dzieci i młodzieży woj. mazowieckiego Janusz Dobosz Zakład Teorii Wychowania Fizycznego i Korektywy Akademia Wychowania Fizycznego Józefa

Bardziej szczegółowo

DiabControl RAPORT KOŃCOWY

DiabControl RAPORT KOŃCOWY DiabControl OCENA WSPÓŁPRACY PACJENTA CHOREGO NA CUKRZYCĘ TYPU 2 Z LEKARZEM PROWADZĄCYM W ZAKRESIE COMPLIANCE, OBSERWACJA ZJAWISKA DYSFAGII (TRUDNOŚCI W POŁYKANIU) RAPORT KOŃCOWY Październik 214 Autor

Bardziej szczegółowo

Statystyka. Wykład 4. Magdalena Alama-Bućko. 19 marca Magdalena Alama-Bućko Statystyka 19 marca / 33

Statystyka. Wykład 4. Magdalena Alama-Bućko. 19 marca Magdalena Alama-Bućko Statystyka 19 marca / 33 Statystyka Wykład 4 Magdalena Alama-Bućko 19 marca 2018 Magdalena Alama-Bućko Statystyka 19 marca 2018 1 / 33 Analiza struktury zbiorowości miary położenia ( miary średnie) miary zmienności (rozproszenia,

Bardziej szczegółowo

Urbanizacja jako czynnik różnicujący wysokość i masę ciała dzieci

Urbanizacja jako czynnik różnicujący wysokość i masę ciała dzieci Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego Rzeszów 2006, 3, 188 192 Maria Zadarko-Domaradzka, Edward Tlałka Urbanizacja jako czynnik różnicujący wysokość i masę ciała dzieci PRACE ORYGINALNE Z Zakładu

Bardziej szczegółowo

Ocena nadwagi i otyłości chłopców w wieku lat. Assesment of overweight and obesity of boys aged years

Ocena nadwagi i otyłości chłopców w wieku lat. Assesment of overweight and obesity of boys aged years Artykuł oryginalny Original Paper Zeszyty Naukowe WSKFiT 11:7-12, 2016 www.wskfit.pl/zeszyty-naukowe Ocena nadwagi i otyłości chłopców w wieku 10 13 lat Assesment of overweight and obesity of boys aged

Bardziej szczegółowo

Regionalne różnice parametrów antropometrycznych oraz ciśnienia tętniczego uczniów w wieku 7-18 lat

Regionalne różnice parametrów antropometrycznych oraz ciśnienia tętniczego uczniów w wieku 7-18 lat 32 Artykuły oryginalne Probl Hig Epidemiol / original 2009, 90(1): papers 32-41 Regionalne różnice parametrów antropometrycznych oraz ciśnienia tętniczego uczniów w wieku 7-18 lat Regional differences

Bardziej szczegółowo

DBAJMY O PRAWIDŁOWY ROZWÓJ NASZYCH DZIECI

DBAJMY O PRAWIDŁOWY ROZWÓJ NASZYCH DZIECI DBAJMY O PRAWIDŁOWY ROZWÓJ NASZYCH DZIECI Nadwaga i otyłość ukształtowana w wieku dziecięcym niesie za sobą zwiększone ryzyko utrzymania się w wieku dojrzewania i po osiągnięciu dorosłości, co za tym idzie

Bardziej szczegółowo

CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA NADWAGI I OTYŁOŚCI U DZIECI I MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ Z KASZUB W LATACH 2006-2008

CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA NADWAGI I OTYŁOŚCI U DZIECI I MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ Z KASZUB W LATACH 2006-2008 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 9 2012 CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA NADWAGI I OTYŁOŚCI U DZIECI I MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ Z KASZUB W LATACH 2006-2008 PREVALENCE OF OVERWEIGHT AND OBESITY IN VILLAGE

Bardziej szczegółowo

Problem otyłości wśród populacji trzynastolatków na przykładzie uczniów Miejskiego Zespołu Szkół nr 2 w Będzinie

Problem otyłości wśród populacji trzynastolatków na przykładzie uczniów Miejskiego Zespołu Szkół nr 2 w Będzinie Borgis Problem otyłości wśród populacji trzynastolatków na przykładzie uczniów Miejskiego Zespołu Szkół nr 2 w Będzinie *Wiesława Kołodziej, Katarzyna Galeja Wyższa Szkoła Planowania Strategicznego, Dąbrowa

Bardziej szczegółowo

Statystyka od podstaw Janina Jóźwiak, Jarosław Podgórski

Statystyka od podstaw Janina Jóźwiak, Jarosław Podgórski Statystyka od podstaw Janina Jóźwiak, Jarosław Podgórski Książka jest nowoczesnym podręcznikiem przeznaczonym dla studentów uczelni i wydziałów ekonomicznych. Wykład podzielono na cztery części. W pierwszej

Bardziej szczegółowo

Poziom wybranych cech somatycznych, subiektywnej oceny zdrowia i sprawności fizycznej u studentów Instytutu Kultury Fizycznej

Poziom wybranych cech somatycznych, subiektywnej oceny zdrowia i sprawności fizycznej u studentów Instytutu Kultury Fizycznej PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie Kultura Fizyczna 214, t. XIII, nr 2, s. 197 212 http://dx.doi.org/1.16926/kf.214.13.13 Joanna RODZIEWICZ-GRUHN * Joanna POŁACIK ** Poziom wybranych

Bardziej szczegółowo

Alicja Drohomirecka, Katarzyna Kotarska

Alicja Drohomirecka, Katarzyna Kotarska ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 384 PRACE INSTYTUTU KULTURY FIZYCZNEJ NR 20 2003 ALICJA DROHOMIRECKA KATARZYNA KOTARSKA SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA DZIECI PRZEDSZKOLNYCH ZE STARGARDU SZCZECIŃSKIEGO

Bardziej szczegółowo

Wyniki badania profilaktyki lekarskiej w zakresie porad żywieniowych dla dzieci do lat 3

Wyniki badania profilaktyki lekarskiej w zakresie porad żywieniowych dla dzieci do lat 3 Warszawa, 29 maja 2013 roku Wyniki badania profilaktyki lekarskiej w zakresie porad żywieniowych dla dzieci do lat 3 Cele badania Badanie przeprowadzono w celu poznania dodatkowych przyczyn złej sytuacji

Bardziej szczegółowo

BADANIA ZRÓŻNICOWANIA RYZYKA WYPADKÓW PRZY PRACY NA PRZYKŁADZIE ANALIZY STATYSTYKI WYPADKÓW DLA BRANŻY GÓRNICTWA I POLSKI

BADANIA ZRÓŻNICOWANIA RYZYKA WYPADKÓW PRZY PRACY NA PRZYKŁADZIE ANALIZY STATYSTYKI WYPADKÓW DLA BRANŻY GÓRNICTWA I POLSKI 14 BADANIA ZRÓŻNICOWANIA RYZYKA WYPADKÓW PRZY PRACY NA PRZYKŁADZIE ANALIZY STATYSTYKI WYPADKÓW DLA BRANŻY GÓRNICTWA I POLSKI 14.1 WSTĘP Ogólne wymagania prawne dotyczące przy pracy określają m.in. przepisy

Bardziej szczegółowo

Wykład 4: Statystyki opisowe (część 1)

Wykład 4: Statystyki opisowe (część 1) Wykład 4: Statystyki opisowe (część 1) Wprowadzenie W przypadku danych mających charakter liczbowy do ich charakterystyki można wykorzystać tak zwane STATYSTYKI OPISOWE. Za pomocą statystyk opisowych można

Bardziej szczegółowo

Kinga Janik-Koncewicz

Kinga Janik-Koncewicz Kinga Janik-Koncewicz miażdżyca choroby układu krążenia cukrzyca typu 2 nadciśnienie choroby układu kostnego nowotwory Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że około 7-41% nowotworów jest spowodowanych

Bardziej szczegółowo

Miary położenia wskazują miejsce wartości najlepiej reprezentującej wszystkie wielkości danej zmiennej. Mówią o przeciętnym poziomie analizowanej

Miary położenia wskazują miejsce wartości najlepiej reprezentującej wszystkie wielkości danej zmiennej. Mówią o przeciętnym poziomie analizowanej Miary położenia wskazują miejsce wartości najlepiej reprezentującej wszystkie wielkości danej zmiennej. Mówią o przeciętnym poziomie analizowanej cechy. Średnia arytmetyczna suma wartości zmiennej wszystkich

Bardziej szczegółowo

Czy zmniejszenie spożycia fruktozy może obniżyć ciśnienie tętnicze i poprawić elastyczność naczyń krwionośnych?

Czy zmniejszenie spożycia fruktozy może obniżyć ciśnienie tętnicze i poprawić elastyczność naczyń krwionośnych? Czy zmniejszenie spożycia fruktozy może obniżyć ciśnienie tętnicze i poprawić elastyczność naczyń krwionośnych? Małgorzata Stańczyk 1, Daria Tomczyk 1, Justyna Topolska- Kusiak 2, Monika Grzelak 1, Piotr

Bardziej szczegółowo

Trend sekularny występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci w przedszkolach regionu rzeszowskiego

Trend sekularny występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci w przedszkolach regionu rzeszowskiego Praca oryginalna Endokrynol. Ped. 2015.14.4.53.29-34. DOI: 10.18544/EP-01.14.04.1628 Original Paper Pediatr. Endocrinol. 2015.14.4.53.29-34. Trend sekularny występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci

Bardziej szczegółowo

1 Podstawy rachunku prawdopodobieństwa

1 Podstawy rachunku prawdopodobieństwa 1 Podstawy rachunku prawdopodobieństwa Dystrybuantą zmiennej losowej X nazywamy prawdopodobieństwo przyjęcia przez zmienną losową X wartości mniejszej od x, tzn. F (x) = P [X < x]. 1. dla zmiennej losowej

Bardziej szczegółowo

OGÓLNOPOLSKI PROGRAM PROFILAKTYKI CUKRZYCY I CHORÓB CYWILIZACYJNYCH Agnieszka Skowrońska Koordynator Lokalny Programu PoZdro! Listopad 2018 Gmina

OGÓLNOPOLSKI PROGRAM PROFILAKTYKI CUKRZYCY I CHORÓB CYWILIZACYJNYCH Agnieszka Skowrońska Koordynator Lokalny Programu PoZdro! Listopad 2018 Gmina OGÓLNOPOLSKI PROGRAM PROFILAKTYKI CUKRZYCY I CHORÓB CYWILIZACYJNYCH Agnieszka Skowrońska Koordynator Lokalny Programu PoZdro! Listopad 2018 Gmina Wólka 1 Epidemia otyłości Problem otyłości wśród dorosłych

Bardziej szczegółowo

STATYSTYKA - PRZYKŁADOWE ZADANIA EGZAMINACYJNE

STATYSTYKA - PRZYKŁADOWE ZADANIA EGZAMINACYJNE STATYSTYKA - PRZYKŁADOWE ZADANIA EGZAMINACYJNE 1 W trakcie badania obliczono wartości średniej (15,4), mediany (13,6) oraz dominanty (10,0). Określ typ asymetrii rozkładu. 2 Wymień 3 cechy rozkładu Gauss

Bardziej szczegółowo

Testowanie hipotez statystycznych.

Testowanie hipotez statystycznych. Statystyka Wykład 10 Wrocław, 22 grudnia 2011 Testowanie hipotez statystycznych Definicja. Hipotezą statystyczną nazywamy stwierdzenie dotyczące parametrów populacji. Definicja. Dwie komplementarne w problemie

Bardziej szczegółowo

WIEDZA ŻYWIENIOWA RODZICÓW ORAZ WYSTĘPOWANIE NADWAGI I OTYŁOŚCI WŚRÓD DZIECI W WIEKU SZKOLNYM

WIEDZA ŻYWIENIOWA RODZICÓW ORAZ WYSTĘPOWANIE NADWAGI I OTYŁOŚCI WŚRÓD DZIECI W WIEKU SZKOLNYM BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLV, 2012, 3, str. 680 684 Joanna Wyka 1,2, Elżbieta Grochowska - Niedworok 1, Ewa Malczyk 1, Marta Misiarz 1, Karolina Hołyńska 1 WIEDZA ŻYWIENIOWA RODZICÓW ORAZ WYSTĘPOWANIE NADWAGI

Bardziej szczegółowo

Rozkłady statystyk z próby

Rozkłady statystyk z próby Rozkłady statystyk z próby Rozkłady statystyk z próby Przypuśćmy, że wykonujemy serię doświadczeń polegających na 4 krotnym rzucie symetryczną kostką do gry, obserwując liczbę wyrzuconych oczek Nr kolejny

Bardziej szczegółowo

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 640 SECTIO D 2005

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 640 SECTIO D 2005 ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 640 SECTIO D 2005 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im.jędrzeja Śniadeckiego, Gdańsk, Polska Jędrzej Śniadecki Academy

Bardziej szczegółowo

OCENA MOśLIWOŚCI WYKORZYSTANIA HODOWLI ŚWIŃ RASY ZŁOTNICKIEJ

OCENA MOśLIWOŚCI WYKORZYSTANIA HODOWLI ŚWIŃ RASY ZŁOTNICKIEJ ASSESSMENT OF POTENTIAL FOR ZŁOTNICKA SPOTTED PIG BREEDING IN ORGANIC FARMS OCENA MOśLIWOŚCI WYKORZYSTANIA HODOWLI ŚWIŃ RASY ZŁOTNICKIEJ PSTREJ W GOSPODARSTWACH EKOLOGICZNYCH Janusz Tomasz Buczyński (1),

Bardziej szczegółowo

PRACE ORYGINALNE ORIGINAL PAPERS

PRACE ORYGINALNE ORIGINAL PAPERS PRACE ORYGINALNE ORIGINAL PAPERS Joanna GOLEC Dorota CZECHOWSKA 1 Mateusz NAWOROL 1 Kamila KOZAK 2 Agata MASŁOŃ Krzysztof TOMASZEWSKI 2,3 Edward GOLEC 1 2 3 Ocena częstości występowania nadwagi i otyłości

Bardziej szczegółowo

lek. Magdalena Bosak-Prus Ocena profilu oreksyny A i greliny u dzieci niskorosłych.

lek. Magdalena Bosak-Prus Ocena profilu oreksyny A i greliny u dzieci niskorosłych. lek. Magdalena Bosak-Prus Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 1 we Wrocławiu, Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii Wieku Rozwojowego, młodszy asystent Ocena profilu oreksyny A i greliny

Bardziej szczegółowo

Samoocena masy ciała 13-latków w zależności od wskaźnika masy ciała rodziców

Samoocena masy ciała 13-latków w zależności od wskaźnika masy ciała rodziców P R A C A O R Y G I N A L N A ISSN 1734 3321 Magdalena Korzycka-Stalmach, Krystyna Mikiel-Kostyra, Maria Jodkowska, Anna Oblacińska Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytutu Matki

Bardziej szczegółowo

ZMIANY MIĘDZYPOKOLENIOWE WYBRANYCH CECH STUDENTEK PEDAGOGIKI UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO W LATACH

ZMIANY MIĘDZYPOKOLENIOWE WYBRANYCH CECH STUDENTEK PEDAGOGIKI UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO W LATACH S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 2005 Małgorzata Roślak, Henryk Stolarczyk Uniwersytet Łódzki, Łódź ZMIANY MIĘDZYPOKOLENIOWE WYBRANYCH CECH STUDENTEK PEDAGOGIKI UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO

Bardziej szczegółowo

Statystyka w pracy badawczej nauczyciela

Statystyka w pracy badawczej nauczyciela Statystyka w pracy badawczej nauczyciela Wykład 1: Terminologia badań statystycznych dr inż. Walery Susłow walery.suslow@ie.tu.koszalin.pl Statystyka (1) Statystyka to nauka zajmująca się zbieraniem, badaniem

Bardziej szczegółowo

Szczegółowy program kursu Statystyka z programem Excel (30 godzin lekcyjnych zajęć)

Szczegółowy program kursu Statystyka z programem Excel (30 godzin lekcyjnych zajęć) Szczegółowy program kursu Statystyka z programem Excel (30 godzin lekcyjnych zajęć) 1. Populacja generalna a losowa próba, parametr rozkładu cechy a jego ocena z losowej próby, miary opisu statystycznego

Bardziej szczegółowo

Zarządzanie populacjami zwierząt. Parametry genetyczne cech

Zarządzanie populacjami zwierząt. Parametry genetyczne cech Zarządzanie populacjami zwierząt Parametry genetyczne cech Teoria ścieżki zależność przyczynowo-skutkowa X p 01 Z Y p 02 p 01 2 + p 02 2 = 1 współczynniki ścieżek miary związku między przyczyną a skutkiem

Bardziej szczegółowo

Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology

Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Noczyńska A. i inni: Wpływ urodzeniowej masy ciała oraz masy ciała rodziców na występowanie nadwagi i otyłości u ich dzieci Vol. 13/2014 Nr 1(46) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Wpływ

Bardziej szczegółowo

Recenzja rozprawy doktorskiej pt. Analiza wybranych czynników ryzyka otyłości u dzieci w wieku szkolnym w regionie bieszczadzkim.

Recenzja rozprawy doktorskiej pt. Analiza wybranych czynników ryzyka otyłości u dzieci w wieku szkolnym w regionie bieszczadzkim. Warszawa 27.07.2015 Recenzja rozprawy doktorskiej pt. Analiza wybranych czynników ryzyka otyłości u dzieci w wieku szkolnym w regionie bieszczadzkim mgr Edyty Kwilosz Otyłość jest jednym z najpoważniejszych

Bardziej szczegółowo

Zagadnienia: wprowadzenie podstawowe pojęcia. Doświadczalnictwo. Anna Rajfura

Zagadnienia: wprowadzenie podstawowe pojęcia. Doświadczalnictwo. Anna Rajfura Zagadnienia: wprowadzenie podstawowe pojęcia Doświadczalnictwo 1 Termin doświadczalnictwo Doświadczalnictwo planowanie doświadczeń oraz analiza danych doświadczalnych z użyciem metod statystycznych. Doświadczalnictwo

Bardziej szczegółowo

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 130 SECTIO D 2005

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 130 SECTIO D 2005 ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 130 SECTIO D 2005 Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach Academy of Physical Education in Katowice MAŁGORZATA GRABARA

Bardziej szczegółowo

Szczegółowy program kursu Statystyka z programem Excel (30 godzin lekcyjnych zajęć)

Szczegółowy program kursu Statystyka z programem Excel (30 godzin lekcyjnych zajęć) Szczegółowy program kursu Statystyka z programem Excel (30 godzin lekcyjnych zajęć) 1. Populacja generalna a losowa próba, parametr rozkładu cechy a jego ocena z losowej próby, miary opisu statystycznego

Bardziej szczegółowo

Zastawka pnia płucnego Zastawka aortalna

Zastawka pnia płucnego Zastawka aortalna 1 Lewa tętnica płucna Żyła główna górna Prawy przedsionek Lewy przedsionek Zastawka tójdzielcza Komora prawa Żyła główna dolna Zastawka pnia płucnego Zastawka mitralna Komora lewa Zastawka aortalna 2 Pauza

Bardziej szczegółowo

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 384 PRACE INSTYTUTU KULTURY FIZYCZNEJ NR

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 384 PRACE INSTYTUTU KULTURY FIZYCZNEJ NR ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 384 PRACE INSTYTUTU KULTURY FIZYCZNEJ NR 2 23 JERZY EIDER BEATA BURYTA RAFAŁ BURYTA ROZWÓJ FIZYCZNY DZIECI Z WADAMI POSTAWY I UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM NA TLE

Bardziej szczegółowo

Estymacja parametro w 1

Estymacja parametro w 1 Estymacja parametro w 1 1 Estymacja punktowa: średniej, odchylenia standardowego i frakcji µ - średnia populacji h średnia z próby jest estymatorem średniej populacji = - standardowy błąd estymacji średniej

Bardziej szczegółowo

I nforma cje ogólne. Nazwa modułu: Antropologia i antropometria. Specjalność -

I nforma cje ogólne. Nazwa modułu: Antropologia i antropometria. Specjalność - Załącznik Nr do Uchwały Nr S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne Nazwa modułu: Antropologia i antropometria Rodzaj modułu/przedmiotu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność - Poziom studiów

Bardziej szczegółowo

Ocena prawidłowości masy ciała i wyliczanie zapotrzebowania na energię. Scenariusz lekcji

Ocena prawidłowości masy ciała i wyliczanie zapotrzebowania na energię. Scenariusz lekcji Ocena prawidłowości masy ciała i wyliczanie zapotrzebowania na energię Scenariusz lekcji Opracowanie: Anna Harton, Danuta Gajewska, Joanna Myszkowska-Ryciak, Sylwia Gudej na potrzeby programu Mądre żywienie,

Bardziej szczegółowo