Podstawy procesu karnego

Transkrypt

1 Podstawy procesu karnego Zajęcia nr 2: Zasady procesowe wstęp. Przesłanki procesowe. mgr Błażej Boch Katedra Postępowania Karnego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

2 Przypomnienie wiadomości z poprzednich zajęć Pojęcie procesu karnego Przebieg procesu karnego (stadia) Uczestnicy procesu karnego Przedmiot, cele i funkcje procesu Źródła prawa karnego procesowego Rzetelny proces karny Tryby ścigania przestępstw Ustrój sądów i prokuratur w Polsce

3 Dyrektywa trafnej represji karnej Art. 2 1 k.p.k. wyraża cele procesu karnego, w tym m. in. dyrektywę trafnej reakcji karnej Dyrektywę trafnej reakcji karnej sprowadza się do następujących postulatów: nikt niewinny nie poniesie odpowiedzialności; nikt winny nie powinien ponieść odpowiedzialności większej, niż na to zasłużył; nikt winny nie powinien uniknąć odpowiedzialności; nikt winny nie powinien ponieść odpowiedzialności mniejszej, niż na to zasłużył

4 ZASADY PROCESOWE

5 Zasady prawa Zasady prawa to normy prawne o szczególnym znaczeniu w systemie prawa, określane też jako normy zasadnicze (Z. Pulka), Zasady prawa są normami prawnymi nakazującymi (zakazującymi) realizowanie określonej wartości. Przedmiotem obowiązku jest więc spełnienie danej wartości, w przeciwieństwie do zwykłych norm (reguł), gdzie przedmiotem obowiązku jest określone zachowanie adresata tej normy. Od typowych norm prawnych odróżnia je optymalizacyjny charakter i otwarta tekstowość. Istnieją zasady wspólne dla całego systemu prawa i zasady specyficzne dla danej gałęzi prawa.

6 Zasady procesowe Zasady prawa to normy obowiązującego prawa lub ich logiczne konsekwencje oceniane jako podstawowe dla danego systemu prawa bądź jego części. Naczelne zasady procesu to społecznie ważne ogólne dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii z zakresu procesu.

7 Kryteria Aby zasada procesowa mogła zostać uznana za zasadę naczelną konieczne jest spełnienie następujących warunków: 1. Zasada posiada węzłowe znaczenie w procesie i jej brak utrudniałby określenie jego modelu; przy czym: a) nie należy wyróżniać zbyt dużej liczby zasad, b) nie może wyrażać prawd banalnych, c) zasada zasługuje na taką nazwę, jeżeli jest co najmniej jedną z dwóch idei możliwych do pomyślenia (postulat ten nie odnosi się do zasad ogólnoprawnych np. zasady humanitaryzmu); 2. zawiera określoną treść ideologiczną i społeczną, ponieważ system zasad procesowych jest zawsze związany z układem stosunków społecznych i politycznych; 3. dotyczy bezpośrednio postępowania karnego i wprost wpływa na jego model (zasadami naczelnymi nie są więc zasady dotyczące wszystkich dziedzin prawa); 4. powinna mieć charakter dyrektywny, to znaczy być regułą rozwiązania organizacyjnego lub zachowania, które w ten sposób powinno stać się prawidłowością.

8 Zasady abstrakcyjne i konkretne Zasada abstrakcyjna - ogólna idea rozstrzygnięcia węzłowej kwestii prawnej w procesie, niezwiązana z konkretnym ustawodawstwem; ma charakter uniwersalny i bezwzględny Zasada konkretna - zasada abstrakcyjna wtłoczona w ramy obowiązującego ustawodawstwa, dopasowana do konkretnego systemu prawnego; zasada konkretna obowiązuje tak jak norma prawna; od takiej zasady zazwyczaj przewidziane są różne wyjątki

9 Podział zasad konkretnych Zasady - dyrektywy - mają charakter optymalizacyjny, wskazują sposób postępowania; są to dyrektywy, które obowiązują w danym porządku prawnym, ale nie w zakresie absolutnym, dopuszczają wyjątki podyktowane różnymi wartościami (np. zasada bezpośredniości, zasada prawdy materialnej) Zasady - reguły - ich realizacja musi być pełna bez żadnych wyjątków; prawo nie pozwala na żadne złagodzenia zasady - reguły (np. zasada domniemania niewinności)

10 Podział zasad procesowych ze względu na sposób ich ujęcia w obowiązującym prawie Zasada prawnie zdefiniowana - zasada, której definicję lub co najmniej określenie w przybliżeniu określa obowiązujące ustawodawstwo (np. zasada prawdy materialnej - art. 2 2 k.p.k., zasada obiektywizmu - art. 4 k.p.k., zasada domniemania niewinności - art. 5 1 k.p.k., zasada prawa do obrony - art. 6 k.p.k., zasada legalizmu - art. 10 k.p.k.) Zasada prawnie niezdefiniowana - obowiązywanie zasady wynika z wielu przepisów ustawy, tworzących z punktu widzenia tej zasady harmonijną całość (np. zasada bezpośredniości, zasada kontradyktoryjności)

11 Zasady konstytucyjne i pozakonstytucyjne Zasada konstytucyjna - zasada wymieniona przez Konstytucję RP (np. zasada domniemania niewinności, zasada prawa do obrony, zasada obiektywizmu) Zasada pozakonstytucyjna zasada niewymieniona przez Konstytucję RP, niemająca rangi zasady konstytucyjnej (np. zasada swobodnej oceny dowodów)

12 Podział zasad według prof. Zofii Świdy: zasady dotyczące wszczęcia procesu (zasada legalizmu, skargowości i działania z urzędu) zasady dotyczące praw oskarżonego (zasada domniemania niewinności, prawa do obrony, in dubio pro reo) zasady gwarancyjne (zasada obiektywizmu, prawa do informacji, kontroli orzeczeń) zasady dotyczące poznania dowodowego (zasada prawdy materialnej, swobodnej oceny dowodów, bezpośredniości) zasady dotyczące przebiegu procesu (zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu, kontradyktoryjności, jawności, szybkości i ekonomii procesowej)

13 Podział zasad wg prof. Waltosia: zasada prawdy materialnej zasady nakazujące organom zachowanie odpowiedniej postawy umożliwiającej dojście do prawdy materialnej: obiektywizmu, współdziałania ze społeczeństwem, uczciwego procesu; zasady dowodowe: domniemania niewinności, in dubio pro reo, swobodnej oceny dowodów, bezpośredniości zasady wyznaczające model i dynamikę przebiegu procesu: skargowości i działania z urzędu, kontradyktoryjności i inkwizycyjności, legalizmu, prawa do obrony, publiczności, kontroli, uczciwego procesu

14 Definicje zasad Zasada prawdy materialnej to dyrektywa, w myśl której podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić ustalenia faktyczne zgodne z rzeczywistością. Zasada obiektywizmu to dyrektywa, zgodnie z którą organ procesowy powinien mieć bezstronny stosunek do stron i innych uczestników procesu oraz nie powinien kierunkowo nastawiać się do samej sprawy.

15 Zasada współdziałania ze społeczeństwem i instytucjami w ściganiu przestępstw to dyrektywa, w myśl której organy procesowe powinny angażować do współdziałania w procesie karnym obywateli oraz instytucje państwowe i społeczne. Zasada domniemania niewinności to dyrektywa, w myśl której oskarżonego należy traktować jak niewinnego, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina w sposób przewidziany przez prawo karne procesowe.

16 Zasada in dubio pro reo to dyrektywa, w myśl której niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. Zasada swobodnej oceny dowodów to dyrektywa, zgodnie z którą organy procesowe w ocenie dowodów kierują się swoim przekonaniem nieskrępowanym ustawowymi regułami oceny, ukształtowanym natomiast pod wpływem wskazań wiedzy, doświadczenia życiowego i zasad logicznego rozumowania.

17 Zasada bezpośredniości to dyrektywa, w myśl której organ procesowy powinien zetknąć się ze źródłem i środkiem dowodowym osobiście, a środkiem dowodowym, na którym opiera swe ustalenia, powinien być przede wszystkim środek dowodowy pierwotny (tzw. dowód pierwotny). Zasada skargowości to dyrektywa, w myśl której organ procesowy wszczyna i prowadzi postępowanie tylko skutkiem skargi podmiotu bezpośrednio zainteresowanego rozstrzygnięciem.

18 Zasada ścigania z urzędu to dyrektywa, w myśl której organ procesowy wszczyna i prowadzi postępowanie niezależnie od czyjejkolwiek skargi. Zasada kontradyktoryjności to dyrektywa, zgodnie z którą strony mają prawo do walki o korzystne dla siebie rozstrzygnięcie. Zasada inkwizycyjności (śledcza) to dyrektywa głosząca, że w procesie nie ma miejsca dla stron procesowych i że badanie sprawy należy wyłącznie do organu procesowego.

19 Zasada legalizmu to dyrektywa, w myśl której organ procesowy powołany do ścigania przestępstw zobowiązany jest z chwilą powzięcia uprawdopodobnionej wiadomości o przestępstwie ściganym z oskarżenia publicznego, wszcząć i przeprowadzić postępowanie karne. Zasada prawa do obrony to dyrektywa, w myśl której oskarżony ma prawo bronić swych interesów i korzystać z pomocy obrońcy.

20 Zasada publiczności (jawności zewnętrznej) to dyrektywa, w myśl której społeczeństwo ma dostęp do wiadomości o procesie karnym. Zasada kontroli procesu to dyrektywa, w myśl której wszystkie decyzje procesowe i inne czynności procesowe podlegają kontroli. *Zasada uczciwego (rzetelnego) procesu to dyrektywa, zgodnie z którą organy procesowe powinny prowadzić postępowanie rzetelnie, z poszanowaniem godności uczestników procesu i w rozsądnym terminie.

21 Wyjątki od zasad procesowych Wyjątek potwierdza zasadę, ale nie zawsze potwierdzają ją wyjątki. Wykluczone jest równoczesne obowiązywanie w tym samym stadium procesu dwóch sprzecznych zasad. Możliwe jest jednak obowiązywanie jednej zasady z wyjątkami na rzecz drugiej, np. kontradyktoryjności na rzecz inkwizycyjności.

22 Wyjątki od zasad procesowych Nie ma jednak przeszkód, aby przeciwne sobie zasady obowiązywały w różnych stadiach procesu, np. zasada inkwizycyjności w postępowaniu przygotowawczym i kontradyktoryjności w sądowym. Od zdecydowanej większości zasad procesowych przewidziano dość liczne wyjątki.

23 ZASADA PRAWDY MATERIALNEJ Art. 2 2 k.p.k.: Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne jest to zasada prawnie zdefiniowana. Brak oparcia w Konstytucji RP (choć są różne stanowiska). Dyrektywa wynikająca z art. 2 2 k.p.k. adresowana jest do wszystkich organów procesowych, które w toku procesu podejmują jakiekolwiek rozstrzygnięcia Prawda materialna a prawda formalna (sądowa).

24 ZASADA PRAWDY MATERIALNEJ Niekiedy uznawana za najważniejszą zasadę procesową. Czy stanowi cel procesu karnego? Zasada prawdy materialnej nakłada na organy procesowe obowiązek dążenia do dokonania prawdziwych ustaleń faktycznych, a zatem ustaleń odpowiadających rzeczywistemu stanowi rzeczy w zakresie, w jakim jest to faktycznie i prawnie możliwe.

25 ZASADA PRAWDY MATERIALNEJ Ustalenia faktyczne stwierdzenia faktów dokonywane w procesie mające znaczenie dla decyzji procesowej. Gwarancje prawdziwych ustaleń faktycznych w procesie: inicjatywa dowodowa stron i organów procesowych; kontradyktoryjność rozprawy i jej elementy w postępowaniu przygotowawczym; system środków odwoławczych; sądowa kontrola postępowania przygotowawczego; koncentracja czasowa i miejscowa procesu w czasie rozprawy sądowej oraz wskazanie ustawowych okresów postępowania przygotowawczego; zasada bezpośredniości; celowość form czynności procesowych.

26 ZASADA PRAWDY MATERIALNEJ Ustalenie prawdy w procesie nie może być dokonywane przy użyciu wszelkich metod i środków działania! Ograniczenia poznania prawdy w procesie: zasada humanitaryzmu; ne bis in idem (zakaz prowadzenia ponownego postępowania przeciwko tej samej osobie co do tego samego czynu); zakazy dowodowe; zakaz reformationis in peius; immunitety procesowe.

27 Zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności Zasada kontradyktoryjności to dyrektywa, zgodnie z którą strony mają prawo do walki o korzystne dla siebie rozstrzygnięcie. Zasada inkwizycyjności (śledcza) to dyrektywa głosząca, że w procesie nie ma miejsca dla stron procesowych i że badanie sprawy należy wyłącznie do organu procesowego.

28 Zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności Kontradyktoryjność - proces jako walka równouprawnionych stron przed bezstronnym arbitrem. Inkwizycyjność - proces, w którym strony mają ograniczone uprawnienia, a gospodarzem i aktywnym uczestnikiem jest sąd. De lege lata mamy do czynienia z inkwizycyjnym postępowaniem przygotowawczym i względnie inkwizycyjną rozprawą główną (w teorii kontradyktoryjną).

29 Zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności zasada prawnie niezdefiniowana - wywodzi się ją z analizy przepisów kodeksowych postępowanie karne prowadzone jest w formie sporu toczonego przez równouprawnione strony przed bezstronnym sądem

30 Zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności Warunki kontradyktoryjności procesu: możliwie dokładne oznaczenie przedmiotu procesu istnienie przeciwstawnych sobie stron toczących spór oraz organu procesowego rozstrzygającego ten spór (istnienie trójstronnego stosunku procesowego w postaci: oskarżyciel, oskarżony, sąd) równouprawnienie stron wiodących spór (tzw. równość broni) niezbędne minimum dyspozycyjności stron w procesie, czyli prawo stron do wpływania swym zachowaniem na przebieg i wynik proces

31 Zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności Zasada kontradyktoryjności przejawia się przede wszystkim na etapie postępowania sądowego m.in. poprzez: możliwość składania wniosków dowodowych prawo do uczestniczenia w czynnościach postępowania prawo do odpowiedzi na akt oskarżenia i na środek odwoławczy uprawnienie do pytania osób przesłuchiwanych możliwość wypowiedzenia się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu uprawnienie do wnoszenia środków zaskarżenia

32 Zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności Przejawy inkwizycyjności postępowania sądowego: nieograniczona inicjatywa dowodowa sądu art. 167 k.p.k. prawo członków składu do zadawania pytań poza kolejnością art. 370 k.p.k. obowiązek wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy art. 366 k.p.k. instytucja z art. 396a k.p.k.

33 Zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności Przejawy kontradyktoryjności w postępowaniu przygotowawczym: postanowienie o przedstawieniu zarzutów i jego uzasadnienie; inicjatywa dowodowa stron; dostęp stron do akt postępowania; udział stron w czynnościach postępowania przygotowawczego; możliwość zaskarżenia przez strony kluczowych decyzji procesowych.

34 PRZESŁANKI PROCESOWE

35 Art k.p.k. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy: 1) czynu nie popełniono, albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia; 2) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa; 3) społeczna szkodliwość czynu jest znikoma; 4) ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze; 5) oskarżony zmarł; 6) nastąpiło przedawnienie karalności; 7) postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się; 8) sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych; 9) brak skargi uprawnionego oskarżyciela; 10) brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej; 11) zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.

36 Pojęcie przesłanki procesowej Przesłanka procesowa to stan prawny warunkujący dopuszczalność wszczęcia i toku procesu lub poszczególnej czynności procesowej.

37 Funkcje przesłanek procesowych Funkcja informacyjna porządkowanie wiedzy o dopuszczalności procesu. Funkcja gwarancyjna wyraziste kryterium dopuszczalności procesu; ochrona przed bezzasadnym wciąganiem ludzi w proces karny.

38 Przesłanki procesu i przesłanki czynności procesowych Przesłanka procesu to stan prawny warunkujący dopuszczalność bądź wszystkich stadiów procesu, bądź tylko niektórych. Przesłanki czynności procesowych to stany prawne, które warunkują dopuszczalność poszczególnych czynności procesowych, np. at k.p.k. (przesłanki stosowania środków zapobiegawczych).

39 Przesłanki pozytywne i negatywne Przesłanki pozytywne to takie stany prawne, które muszą zachodzić, aby proces mógł się toczyć, a więc aby był dopuszczalny. Przesłanki negatywne (tzw. przeszkody procesowe) to stany, które wyłączają możliwość dopuszczalności wszczęcia i dalszego biegu procesu.

40 Przesłanki ogólne i szczególne Przesłanki ogólne to takie stany prawne, które warunkują proces w trybie zwyczajnym. Przesłanki szczególne to takie stany prawne, które warunkują szczególny tryb procesu (z reguły występują jako dodatkowe, obok przesłanek ogólnych).

41 Przesłanki materialne i formalne Przesłanki materialne warunkują dopuszczalność procesu, ponieważ warunkują równocześnie samą odpowiedzialność karną określoną przepisami prawa materialnego: przesłanki uniewinnienia (art pkt 1, pkt 2 k.p.k.); przesłanki umorzenia (art pkt 3, pkt 4, pkt 6 k.p.k., abolicja, immunitety materialne i formalne, art k.k.).

42 Przesłanki formalne Przesłanki formalne charakteryzują się tym, że nie przesądzają braku odpowiedzialności karnej w razie ich niezaistnienia, natomiast warunkują jedynie sam proces karny: bezwzględne: takie stany prawne, które warunkują proces przeciwko określonej osobie w każdym układzie procesowym, np. res iudicata; względne: takie stany prawne, które warunkują dopuszczalność procesu przeciwko określonej osobie tylko w pewnym układzie procesowym, co nie wyłącza dopuszczalności procesu o ten sam czyn przeciwko temu samemu oskarżonemu w innym układzie. Przykłady przesłanek formalnych: powaga rzeczy osądzonej, podsądność sądom karnym, właściwość sądu, skarga uprawnionego oskarżyciela, warunkowe zawieszenie wykonania kary przez sąd, prawo łaski.

43 Następne zajęcia Kartkówka z zajęć nr 1 i nr 2 zwrócić szczególną uwagę na: ustrój sądów i prokuratur, stadia procesu, cele procesu, strony postępowania, tryby ścigania przestępstw, ogólna charakterystyka zasad procesowych, zasada prawdy materialnej i kontradyktoryjności, przesłanki procesowe.

44 Następne zajęcia Omawiamy sąd jako organ postępowania karnego. Pierwszy referat zasada obiektywizmu.

45 Referaty Przygotowanie referatu wymaga wizyty w czytelni! Prowadzący wskaże ogólnie najważniejsza zagadnienia dotyczące danej zasady procesowej. Źródła zalecane do przygotowania referatu: akty prawne (Konstytucja, k.p.k., ) J. Skorupka (red.), Proces karny, Warszawa 2017 S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2016 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2014 System Prawa Karnego Procesowego podręczniki, komentarze, etc.

46 Referaty Studenci oddają referat na zajęciach, na których mają go wygłosić w formie pisemnej (ok. 2 stron A4 znormalizowanego tekstu). Studenci wygłaszają referat dot. danej zasady procesowej łącznie ok. 15 minut. Treść wystąpienia nie musi w całości pokrywać się z treścią referatu pisemnego.