Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii. Teoretyczne i rzeczywiste przyczyny deficytów i długu publicznego w wybranych państwach strefy euro

Transkrypt

1 Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VI edycja, rok akademicki 2014/15 Marcin Szpyt Nr albumu: Teoretyczne i rzeczywiste przyczyny deficytów i długu publicznego w wybranych państwach strefy euro Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr hab. prof. UR Ryszard Kata Przyjmuję pracę Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej 1

2 Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 2

3 Streszczenie Kryzys gospodarczy w latach pogłębił i uwidocznił systemowe problemy strefy euro. Należy podkreślić, że kryzys jest jedynie katalizatorem, a nie główną przyczyną problemów strefy euro. Celem pracy jest pokazanie, że podstawową przyczyną trudności są braki instytucjonalne, a także nie rozwiązane problemy dotyczące legitymizacji politycznej dla unii walutowej. Sam dług publiczny i deficyt budżetowy który nie jest zbytnio wysoki i nie narasta w wysokim tempie nie jest niczym złym dla gospodarki a wręcz jest jej nawet potrzebny. Inną konsekwencją opisywanych słabości systemu instytucjonalnego strefy euro jest wzrastająca tendencja do różnicowania władzy politycznej między państwami członkowskimi i dążenie do maksymalizacji interesów narodowych w obrębie istniejących instytucji. Jednocześnie wśród decydentów europejskich nie ma wystarczającej woli politycznej, aby wprowadzić niezbędne zmiany instytucjonalne poprawiające efektywność funkcjonowania systemu euro. W przypadku przedłużających się problemów gospodarczych w Europie może to poważnie zagrozić stabilności tego systemu. W Pierwszym rozdziale pracy skupiono się na teoretycznym scharakteryzowaniu długu i deficytu i teorii dlaczego dług cały czas rośnie. W drugim rozdziale przeanalizowano źródła kryzysu i jego makroekonomiczne nierówności. Na sam koniec opisano za pomocą jakich instrumentów parlament UE wyprowadził strefe euro z kryzysu i wprowadza zabezpieczenia sytemu euro. The theoretical and actual causes of deficits and public debt in some euro area countries 3

4 SPIS TREŚCI Wstęp 5 Rozdział I Istota i teoretyczne aspekty deficytu i długu publicznego Pojęcie deficytu i długu publicznego Teoretyczne aspekty narastającego zadłużenia 9 Rozdział II Stan finansów publicznych w strefie euro i jego uwarunkowania Kryzys finansowy i ekonomiczny jako źródła problemów strefy euro Stan finansów publicznych strefy euro Skutki kryzysu na przykładzie Grecji 21 Rozdział III Reformy instytucjonalne w aspekcie konsolidacji fiskalnej strefy euro Propozycje nowych rozwiązań w zakresie polityki fiskalnej Inne reformy post-kryzysowe Podsumowanie 29 4

5 Wstęp Celem pracy jest próba oceny problematyki istoty długu publicznego w aspekcie skali i skutków dla gospodarki. Wyróżniono problemy teoretyczne i praktyczne długu publicznego i deficytu budżetowego w kontekście załamania się finansów publicznych w Grecji, Portugali, Hiszpanii, Włoszech, Irlandii na tle reszty państw strefy euro i unii europejskiej. Posługiwano się metodą opisową i wykorzystano podstawowe dane statystyczne. Dane pochodzą z bazy Eurostatu i Głównego Urzędu Statystycznego. Obecny problem w strefie euro jest bardzo złożony. Na wstępie można postawić tezę że obecny kryzys strefy euro a zwłaszcza kryzys grecki nie wziął się z samej problematyki wprowadzenia euro w coraz większej liczbie państw tylko ze złej i niezdyscyplinowanej polityki fiskalnej. Również w tezie zaznaczono że występowanie długu i deficytu państwowego samo w sobie nie jest zjawiskiem negatywnym ponieważ służy to pobudzaniom inwestycji w gospodarce danego kraju. W ostatnich latach w strefie euro więcej podmiotów było zainteresowanych pożyczaniem pieniędzy niż ich oszczędzaniem. W efekcie zwiększenie popytu na kredyty przy jednoczesnej mniejszej ich podaży w danym kraju powodowało to zwiększenie się zapotrzebowanie na pozyskiwanie finansów zagranicznych. Rozwój technologii oraz integracja sektora finansowego umożliwiły przepływ finansów z krajów dysponujących ich nadwyżkami do krajów gdzie występuje deficyt. Bieżące potrzeby podmiotów gospodarczych w tym wydatków rządowych były finansowane przez te przepływy, lecz jak się okazało w średnim i długim czasie powodowały występowanie nierównowag. Niekorzystne dla krajów pożyczających jest to że pozyskane środki były oferowane na projekty które nie zwiększały konkurencyjności gospodarki (np. konsumpcja, sektor budowlany) natomiast nie były te środki lokowane w badania i rozwój nowych technologii co by podnosiło konkurencyjność danej gospodarki. Zmniejszanie się konkurencyjności państw strefy euro nie sprzyja perspektywie spłaty pobranych pożyczek. Powodem takiej sytuacji była nieodpowiednia strategia integracji, w szczególności nieścisłości w zakresie reform strukturalnych. Reformy strukturalne mające na celu zmniejszenia nierówności rynku produktów i rynku pracy oraz konsolidacja fiskalna były uważane jak rozwiązania substytucyjne nie komplementarne. Głównym czynnikiem kryzysu strefy euro były przemiany globalne na rynkach finansowych. Przy liberalizacji usług finansowych często występuje rozwój innowacyjności. Głównie Sekurytyzacja aktywów umożliwiła aby pożyczkobiorca biorący na siebie ryzyko z nie spłaceniem kredytu co skutkowało wystąpieniem w bilansach instytucji finansowych aktywów o niskiej jakości. Występowało przy tym większe finansowanie aktywów przy pomocy zobowiązań krótkoterminowych np: kredytów międzybankowych. Powodowało to spadek zaufania miedzy podmiotami sektora finansowego, i spadła efektywność miedzy podmiotami pożyczkodawców a podmiotami pożyczkobiorców, co spowolniło gospodarkę światową. Takie zjawisko wymaga dokapitalizowania banków komercyjnych ze środków publicznych prowadząc jednocześnie do dalszej destabilizacji fiskalnej w niektórych krajach strefy euro. Tak duża skała nierównowag fiskalnych spowodowała spadek zaufania agencji ratingowych do uczestników rynków finansowych. Kraje należące do strefy euro emitowały zadłużenia w walucie nad którą nie posiadały wystarczającej kontroli. Na dwie grupy można podzielić działania które należy podjąć 5

6 podczas wystąpienia kryzysu: Reformy mające trwale zapobiegać przyczynom wystąpienia danego kryzysu i na środki które neutralizują skutki występującego aktualnie kryzysu i ograniczają jego zasięg. 6

7 ROZDZIAŁ I. ISTOTA I TEORETYCZNE ASPEKTY DEFICYTU I DŁUGU PUBLICZNEGO 1.1. Pojęcie deficytu i długu publicznego Dług publiczny jest to suma zaciągniętych zobowiązań finansowych przez rząd zarówno wobec wierzycieli krajowych, jak i zagranicznych. Zobowiązania te możemy podzielić na krótkie, średnio i długo okresowe. Krótkie obejmują okres do 1 roku, średnie do nawet 15 lat, a długoterminowe powyżej 15 lat. Dług publiczny jest sumą wszystkich deficytów jakie wystąpiły. Aby finansować deficyt rząd wypuszcza na rynek obligacje, weksle, bony lub zaciąga pożyczki. Kredyty które skarb państwa lub instytucje władzy terytorialnej obierają na inwestycje w sferze infrastruktury albo na zwiększenie produkcji również należą do długu publicznego, dotacje, salda międzypaństwowych rozliczeń majątkowych, odszkodowania za wywłaszczone mienia 1. Zagraniczni pożyczkodawcy to najczęściej instytucje komercyjne i państwowe instytucje. Jeżeli dług publiczny nie przekroczy 60 % produktu krajowego brutto mówimy o sytuacji równowagi finansów publicznych, koszty obsługi długu roczne nie powinny przekroczyć 10% rocznych wydatków budżetu państwa 2, dług zagraniczny powinien nie przekraczać 25% wpływów z eksportu. Zbyt duży dług publiczny powoduje zwolnienie gospodarcze. Aby zmniejszyć dług rząd może negocjować z wierzycielami w celu częściowego umorzenia, obniżenia oprocentowania, wydłużenia okresu spłacania, ogłosić moratorium, lub repudiacji która oznacza całkowita zaniechanie spłacania. Oddziaływania długu publicznego na koniunkturę gospodarczą było i wciąż jest gorącym tematem debaty wśród ekonomistów i polityków. Na trzy główne grupy można podzielić rozważania prowadzone przez ekonomistów. Pierwszą grupę analiz stanowią prace keynesistów, w których podkreśla się, że deficyt budżetowy oraz związany z nim dług publiczny mają pozytywny wpływ na aktywność gospodarczą w kraju, w szczególności poprzez działanie mnożnika wydatków budżetowych. Przedstawiciele szkoły keynesowskiej dostarczają argumentów wskazujących na występowanie tzw. efektu uzupełniania (crowd-in effect) wydatków prywatnych przez wydatki państwowe na skutek deficytu budżetowego i długu publicznego wywołanego ekspansywną polityką fiskalną. Twierdzą oni dalej, że zazwyczaj deficyt budżetowy i dług publiczny prowadzą do wzrostu produkcji krajowej, co sprawia, że inwestorzy prywatni bardziej optymistycznie postrzegając przyszłą sytuację gospodarczą zwiększając przy tym swoje inwestycje. Przeciwne spojrzenie na kwestie deficytu budżetowego oraz długu publicznego mają przedstawiciele szkoły neoklasycznej, którzy argumentują, że deficyt budżetowy i dług publiczny mogą mieć szkodliwe skutki dla wzrostu gospodarczego. Przedstawiciele szkoły neoklasycznej analizują wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych w ciągu ich całego cyklu życia. Uważają oni, że państwo odnotowując deficyt 1 dostęp Staśkiewicz W. 2011: (red.), Konstytucje państw Unii Europejskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa. 7

8 budżetowy przesuwa tym samym ciężar podatków na przyszłe pokolenia, przedstawiciele szkoły neoklasycznej argumentują, że zwiększona konsumpcja oznacza spadek rozmiarów oszczędności. Stopy procentowe muszą zatem wzrosnąć w celu przywrócenia równowagi na rynku kapitałowym. Z kolei, wyższe stopy procentowe prowadzą do spadku rozmiarów inwestycji prywatnych. Natomiast, zwolennicy koncepcji równoważności ricardiańskiej są zdania, że deficyt budżetowy i dług publiczny są neutralne dla wzrostu gospodarczego. Zgodnie z tą koncepcją bieżący deficyt budżetowy, wynikający na przykład ze zmniejszenia podatków musi być spłacony w przyszłości na przykład poprzez podwyższenie podatków, pozostawiając w ten sposób stopy procentowe i inwestycje prywatne na niezmienionym poziomie. Te trzy kontrastujące ze sobą podejścia do problematyki deficytu budżetowego i długu publicznego przyczyniają się do podejmowania wielu dyskusji w kraju i za granicą na temat roli deficytu budżetowego i długu publicznego w procesie wzrostu gospodarczego. Deficyt budżetowy zazwyczaj jest definiowany jako różnica między ogólnymi wydatkami państwa, włączając odsetki od długu publicznego oraz dochodami państwa. Natomiast zgodnie z bardziej złożoną definicją, deficyt budżetowy to różnica między wielkością długu publicznego na koniec danego roku i wielkością długu publicznego na koniec roku poprzedniego. Te dwie definicje są równoważne, jeżeli dług publiczny zdefiniuje się, jako wartość wyemitowanych obligacji. Pojawienie się deficytu budżetowego implikuje, że dług publiczny wzrasta. Ale ponieważ PKB również wzrasta, stosunek długu publicznego do PKB może ulec zmianie lub pozostać na stałym poziomie. Zatem, to czy stosunek długu publicznego do PKB zmienia się czy też pozostaje na niezmienionym poziomie zależy od tego, czy stopa wzrostu zadłużenia krajowego jest większa lub mniejsza niż stopa wzrostu PKB. Systematycznie rosnący stosunek zadłużenia krajowego do PKB stanowi zagrożenie dla kraju, że dług publiczny wejdzie na ścieżkę niezrównoważonego wzrostu, prowadzącą do niewypłacalności kraju. Nawet, jeżeli stosunek długu publicznego do PKB nie wzrasta gwałtownie to i tak wysoki stosunek zadłużenia do PKB ma poważne i niekorzystne konsekwencje dla kraju, związane chociażby z rosnącym kosztem obsługi długu 3. 3 Keho Y.:2010: Budget deficits and economic growth: causality evidence and policy implications for WAEMU countries, European Journal of Economics, Finance and Administrative Sciences, Issue 18. 8

9 1.2. Teorie narastającego zadłużenia Rządzące ugrupowanie które chce zdobyć poparcie polityczne w kolejnej kadencji parlamentu, decyduje się bardzo często na finansowanie różnorodnych programów które prowadza do zwiększenia wydatków i często związane są z podniesieniem podatków. Opozycja wobec takich działań która nie chce narazić się wyborcom zaleca jeszcze korzystniejsze rozwiązania i w związku z tym wydatki na dany cel/program rosną. Przykładem może być każda kampania parlamentarna gdzie wszystkie partie rywalizują pod względem która więcej obieca. Jak wynika z zestawienia powyższych przyczyn, dług publiczny jest bezpośrednim bądź pośrednim efektem przyjęcia przez państwo koncepcji finansowania wydatków długiem, a nie korzystania z innych alternatywnych możliwości, z których najważniejszą jest podatek. Prawo Adolpha Wagnera o stale rosnących potrzebach finansowych w aspekcie wydatków publicznych mówi że, wydatki publiczne rosną w sposób ciągły, zjawisko to występuje powszechnie. Sprowadza się to do obserwacji, że mechanizm rynkowy nie jest w stanie sprostać potrzebom ludzkim, gdyż potrzeby publiczne rosną szybciej od potrzeb indywidualnych. Przyczyny to m.in. wzrost liczby ludności i coraz bardziej skomplikowane struktury państwowe. Do przyczyn tego wzrostu można zaliczyć, przyczyny socjologiczne, historyczne, polityczne, ekonomiczne i społeczne. Przyczyny socjologiczne każda istota rozwija się lub ginie, zasadzie tej podlegają wszystkie organizmy społeczne zwłaszcza państwo i podmioty publiczne, im są one bardziej aktywne, tym silniejszą mają tendencję do poszerzania zakresu swej działalności, a tym samym zwiększania wydatków, zwłaszcza, że te ostatnie są pewnym dowodem ich działania Przyczyny historyczne pożyczki zaciągnięte w przeszłości szczególnie w okresach kryzysu lub działań wojennych, stają się one obciążeniem, które trzeba stopniowo spłacać, uiszczając ponadto regularnie odsetki, dlatego stare państwa mają stale rosnący dług publiczny, przyczyniający się do wzrostu wydatków; problem sukcesji długów nowo powstałe państwa przejmują zazwyczaj wraz z terytorium część długów państwa, do którego te terytoria poprzednio należały; państwa powstałe po dekolonizacji musiały po uzyskaniu niepodległości zadłużyć się w celu sfinansowania wydatków Przyczyny polityczne większy zakres działalności państwa, powszechny staje się ideał państwa opiekuńczego oraz korzystanie z procedury wydatków publicznych z darmowych usług publicznych i ponieważ państwo musi zapewnić finansowanie tych usług, nastąpił wzrost wydatków; nowe techniki stosowane w polityce w połączeniu z nowymi technikami podatkowymi, zniesienie wyborczego cenzusu majątkowego; wydatki zmieniły swój charakter, zostały skierowane do coraz liczniejszych warstw społecznych oraz przeznaczone na inwestycje i infrastrukturę publiczna, nowe techniki podatkowe a w szczególności efekt podatków pośrednich znieczulenie podatkowe oznacza że podatnicy płacąc podatek nie zauważając go co prowadzi do tego, politycy śmiało zwiększają wydatki, które mogą przynieść korzyści polityczne 9

10 Przyczyny ekonomiczne i społeczne postęp techniczny kosztuje coraz więcej, wyższe koszty modernizacji, redystrybucja dochodu narodowego kanałami budżetowymi, rosną inwestycje publiczne gdyż występuje chroniczna niezdolność do inwestycji prywatnych Konsekwencją jaką niesie za sobą wzrost wydatków publicznych jest czynnikiem wzmacniającym solidarność międzynarodową szczególnie w stosunku do małych i średnich państw w tym sensie, że koszty projektów atomowych, wojskowych itp. są dzielone na uczestników projektu, których każde państwo z osobna nie byłoby w stanie udźwignąć. Teoria A. Wagnera przyczyniła się do sformułowania koncepcji państwa dobrobytu (welfare state), w którym za pomocą dochodu z rosnących podatków na szeroką skalę realizowano wydatki socjalne, wraz z wydatkami na ubezpieczenia społeczne. Myśl Wagnera wpłynęła na rozwój ubezpieczeń społecznych, stanowiąc jednocześnie podbudowę redystrybucji dochodu narodowego i dając bodziec do powstania idei państwa opiekuńczego. Prawo to jest przeciwstawne liberalnej myśli finansowej Adama Smitha 4. Problemy natury politycznej grupowanie się państw w organizacje, wspólnie ponoszące określone wydatki np. Europejska Wspólnota Energii Atomowej, wspólne prowadzenie polityki obronnej oraz produkowania części uzbrojenia czynnik wzmacniający solidarność międzynarodowych prawo Wagnera obnaża miałkość deklaracji polityków, które dotyczą obniżania wydatków publicznych. Absolutną granicą wydatków publicznych jest wielkość dochodu narodowego, w praktyce ten poziom jest nieosiągalny, gdyż wydatki publicznych nie mogą pochłonąć całości dochodów prywatnych. Istnieje pewien optymalny poziom opodatkowania, którego przekroczyć nie można, ten punkt osiąga się wtedy, gdy korzyści społeczne z rosnących wydatków przeważają nad niekorzystnymi następstwami społecznymi rosnącego opodatkowania, optimum to może się zmieniać w zależności od koniunktury gospodarczej, w okresach ożywienia warto redukować wydatki publicznych, oszczędzając środki lub spłacając dług publicznych, w okresach depresji wzrost sumy wydatków publicznych może natomiast służyć do stymulacji gospodarki, optimum zmienia się w zależności od stopnia etatyzacji społecznych i struktury gospodarczych kraju. Teoria systematycznego deficytu mówi że niebezpieczny jedynie jest deficyt bilansu płatniczego, prowadzący do utraty bogactwa, wypływającego z terytorium kraju za granicę. Deficyt może być pożyteczny, gdyż dodatkowe wydatki zarówno bieżące, jaki i inwestycyjne, które umożliwia, przynoszą w efekcie stworzenia w kraju dodatkowej siły nabywczej. Deficyt staje się więc stymulatorem gospodarki, tym samym jest nie tylko dopuszczalny, a nawet pożądany. Deficyt budżetowy miałby być środkiem prowadzącym do likwidacji bezrobocia, przez co następuje wprowadzenie dodatkowej siły nabywczej do gospodarki. Po pierwsze deficyt budżetowy wymusza pokrywanie nadmiernych wydatków z nadzwyczajnych źródeł. Ten nadmiar wydatków musi więc być pokryty pożyczką lub zaliczkami ze skarbu państwa. Ich konsekwencje gospodarcze mogą okazać się zgubne. Po drugi jeśli deficyt budżetowy jest chroniczny i systematyczny, państwo traci kredyt zaufania, nie może już pożyczać tak jak dawniej, chyba że na niekorzystnych dla siebie warunkach. Systematyczny deficyt skutkiem 4 Owsiak S. 2006: Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Warszawa 10

11 ponoszonych kosztów pożyczki i wzrostu długu publicznego zwiększa ogólne koszty funkcjonowania kraju i stawia go po złej pozycji wobec międzynarodowej konkurencji. Poza tym deficyt wywołując efekt inflacyjny i stwarzając ryzyko degradacji pieniądza jest niebezpieczny dla gospodarki narodowej. Teoria budżetu cyklicznego mówi że przede wszystkim można dopuścić deficyt na pewien czas, jeżeli w latach następnych będzie on skompensowany nadwyżkami. Jest to koncepcja budżetów cyklicznych. U podstawy teorii budżetu cyklicznego leży następująca teza : należy realizować nadwyżki budżetowe w latach pomyślnych, aby móc sobie poradzić w okresach recesji i pokrywać powstające wtedy niedobory nadwyżkami z lat ubiegłych. Zaletą tej koncepcji jest umożliwienie regulacji cyklu ekonomicznego. Deficyt budżetowy w latach recesji przyczynia się dzięki wstrzykiwaniu dodatkowej siły nabywczej do ożywienia gospodarki. Teoria budżetów cyklicznych niesie za sobą wszelkie trudności. Wynikają one przede wszystkim z nieregularności cyklów ekonomicznych. Nic nie przemawia za tym, aby długość okresu rozkwitu miała być równia czasowi trwania recesji. Nikt nie może też zapewnić, że suma nadwyżek zrealizowanych w dobrych latach pozwoli skompensować deficyt lat recesji. Poważniejszym problemem jest jednak problem polityczny, jak obronić nadwyżki uzyskane w dobrych latach przed licznymi na nie apetytami pojawiającymi się, gdy tylko nadwyżki się ujawnią. Teoria budżetu cyklicznego nie podważa tak naprawdę zasady równowagi, gdyż założeniem budżetu cyklicznego jest osiąganie równowagi między wydatkami a dochodami nie w każdym roku budżetowy z osobna lecz w wieloletnim okresie trwania cyklu ekonomicznego. W teorii impasu pojawia się rzeczywiste naruszenie zasady równowagi, zezwala się na deficyt w pewnych granicach i pod pewnymi warunkami. Impas pojawił się pod nazwą przekroczenie salda skarbu państwa. Jest to różnica między przychodami z podatków i innych podobnych źródeł, i wszystkimi płatnościami państwa, prowadzącymi do uzyskania dochodów czyli wszystkimi płatnościami oprócz tych, które są zwrotem długu publicznego. Określając impas jako nadwyżkę obciążeń wynikających z operacji ostatecznych i czasowych przewidzianych w ustawie budżetowej nad oszacowanym przez ten sam dokument wpływami. Rozgraniczenie i zachowanie terminu impas, polegającej na określeniu nadwyżki całości obciążeń nad całością wpływów przewidzianą w ustawie budżetowej, natomiast wyraz przekroczenie będzie służył do określania nadwyżki całości obciążeń faktycznie poniesionych nad całością wpływów faktycznie otrzymanych. W okresach ożywienia gospodarczego kreacja dodatkowego pieniądza, koniecznego do pokrycia wydatków, odpowiadających impasowi jest kompensowana wzrostem produkcji. Można więc mieć do czynienie z dystrybucją pewnej dodatkowej siły nabywczej droga operacji budżetowych bez jednoczesnej inflacji i deprecjacji pieniądza, ponieważ wzrost produkcji dóbr równoważy tę masę pieniądza. Po pierwsze trudno jest obliczyć wielkość impasu, która odpowiadałaby danej koniunkturze gospodarczej. Odtąd ta właśnie wielkość 3 % PKB stanowiła stały punkt odniesienia. Ustalono jako limit powyżej którego deficyt finansów publicznych uznaje się za nadmierny. Po drugie impas jest niebezpieczny w warunkach inflacji, gdyż prowadzi do ryzyka jej zwiększania przez powstanie dodatkowej siły nabywczej. 11

12 Adolph Wagner sformułował konieczność szerszej ingerencji państwa w mechanizm rynkowy, natomiast teoretyczne podstawy interwencji państwa w sferze produkcji rozwinął John Maynard Keynes. Wagner stwierdził iż wraz z rozwojem społecznym władze publiczne zgłaszają popyt na coraz większe dochody wskutek rosnących wydatków. Potrzeby publiczne rosną szybciej niż potrzeby indywidualne. Wzrost potrzeb zbiorowych ma charakter ekstensywny, rezultat presji społeczeństwa na podejmowanie przez państwo nowych funkcji i obowiązków wobec społeczeństwa oraz intensywny, rezultat rozwoju cywilizacyjnego i poprzez to poszerzenie i realizowanie nowych zadań wobec społeczeństwa w przyszłości. Jest to koncepcja państwa dobrobytu w którym realizowano wydatki socjalne i ubezpieczenia społeczne. Prawo wzrastających wydatków A.H. Hansen (teoria neokeynesowska) odrzucało zasadę zrównoważonego budżetu, ponieważ nie może ona być celem samym w sobie, powinna być traktowana jako jeden z elementów funkcjonowania ogólnego mechanizmu gospodarki narodowej. Uważał że należy ograniczyć wahania amplitudy cyklu koniunkturalnego poprzez zaciąganie w latach depresji długu publicznego na finansowanie niezbędnych wydatków państwa co jest przejawem zdrowej polityki fiskalnej. Zalecenia działań dla rządu: -państwowe kredyty w bankach handlowych podczas recesji by dać gospodarce impuls rozwojowy -wydatki publiczne powinny być finansowane przez progresywny podatek dochodowy w chwili przywrócenia równowagi w gospodarce i osiągnięcia stopnia zatrudnienia -wprowadzenie podatku pośredniego - od konsumpcji 5. Zadłużanie się państwa pozwala na prowadzenie elastycznej polityki wydatkowej. Przy istnieniu rynku kredytowego państwo nie musi w każdym okresie bilansować swoich wpływów z podatków i kreacji pieniądza z wydatkami. Możliwość emisji instrumentów długu publicznego pozwala na większą elastyczność postępowania. Państwo może sterować emisją długu w celu zmiany swoich dochodów w danym okresie bez konieczności jednoczesnej zmiany wydatków. A więc zadłużając się w okresie szczególnie wysokich wydatków, państwo może zmniejszyć potrzebę nienormalnie wysokich wpływów podatkowych lub nienormalnie wysokiej kreacji pieniądza. Państwo może sterować rozkładem długu publicznego w czasie. Ma to wpływ na rozkład w czasie krańcowej stopy podatkowej. Jej obniżenie w pewnym okresie skutkuje pobudzeniem konsumpcji i inwestycji, a więc wzrostem produktu krajowego. Jednak w okresach spłaty długu krańcowa stopa podatkowa wzrasta i wówczas zachodzi proces odwrotny. Tak więc polityka ta wpływa jedynie na rozkład w czasie aktywności realnej. Jeżeli państwo wykorzystuje politykę długu do pobudzania bieżącej produkcji, to ubocznym efektem tego w przyszłości będzie zmniejszenie wielkości produktu. Z kolei Joseph Schumpeter w 1918 roku wskazał, że wady instytucjonalne kapitalizmu powodują nieuchronną ewolucję do skrepowania systemu gospodarczego. 5 Glapiński A, 2004: Kapitalizm, demokracja i kryzys państwa podatków, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 12

13 Rozrost sektora publicznego i rosnący ciężar podatków hamują dynamizm rozwojowy i niszczą mechanizm rynkowy. Joseph Schumpeter wprowadził pojęcie państwa podatków, które współistnieje z kapitalizmem, ale ma inną logikę funkcjonowania. Analiza państwa podatków uczyniła z Schumpetera prekursora teorii publicznych i socjologii fiskalnej. Schumpeter przewidział lawinowy wzrost biurokracji podatkowej. Uważał, że nieuchronnie rosnące oczekiwania i żądania społeczne doprowadzą kapitalistyczne państwo podatków poza granice możliwości fiskalnych i spowodują ogólny kryzys systemowy. Końcowe dekady XX wieku potwierdziły teorię i prognozy Schumpetera 6. W doktrynie liberalnej Państwo występuje jako strażak. W sytuacjach krytycznych doktryna neoliberalna wymusza na państwie działania ratunkowe. Jeżeli jednak w doktrynie neoliberalnej zakłada się jak najniższe podatki, to możliwości działania państwa nawet w sytuacjach stabilności systemu gospodarczego są ograniczone. Możliwości te są jeszcze mniejsze w warunkach kryzysu. Pojawia się więc fundamentalna sprzeczność między założeniami neoliberalnymi a obiektywnymi prawami funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej. 6 Swadźba S, Zagóra-Jonszta. U, 2011: Teorie Keynesa i Schumpetera- próba porównania i aktualność myśli, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Uniwersystet Szczeciński 13

14 ROZDZIAŁ II. STAN FINANSÓW PUBLICZNYCH W STREFIE EURO I JEGO UWARUNKOWANIA 2.1. Kryzys finansowy i ekonomiczny jako źródła problemów strefy euro Głównymi istotami kryzysu w gospodarce światowej była szeroka deregulacja, wraz z polityką taniego pieniądza realizowana przez szefa FED, Alana Greenspana oraz promowanie instrumentów inżynierii finansowej oderwane od możliwości wyceny ryzyka doprowadziły do kryzysu w Stanach Zjednoczonych, który rozlał się na cały zglobalizowany świat. Przyczyną takiego stanu rzeczy był bardzo mały nadzór ze strony rządu amerykańskiego na banki komercyjne które zakłóciły prawidłową dystrybucję ryzyka oraz umożliwiły niekontrolowaną spekulację, co w rezultacie doprowadziło do powstania bańki spekulacyjnej. Przyczyniły się do tego asymetria informacji która nie była jasna dla wszystkich graczy na rynku. Kredyty były kupowane i sprzedawane pod bardzo dużym ryzykiem, o którym społeczeństwo nie zdawało sobie sprawy. Pojawienie się podmiotów stosujących agresywne strategie inwestycyjne, oczekujących skokowych wzrostów cen instrumentów finansowych w krótkim okresie. Do grona takich inwestorów można zaliczyć fundusze hedgingowe. Bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości w USA bardzo mocno dała się poznać w Europie. Istota kryzysu strefy euro jest złożona i wielowątkowa, ponieważ wynika zarówno z określonych przesłanek historycznych i współczesnych, jak i przyczyn polityczno-prawnych, ekonomiczno-finansowych i innych. Wszystkie te przesłanki i przyczyny, niejako w pojedynkę, nie mogłyby doprowadzić do tak istotnych, głębokich i strukturalnych problemów strefy euro. Jednakże działając łącznie, często równolegle lub sekwencyjnie w łańcuchu przyczynowo-skutkowym, stały się katalizatorem i nośnikiem obecnych problemów, które powszechnie określa się jako kryzys strefy euro. Wspomniane przyczyny dosyć trudno jest jednoznacznie sklasyfikować do grupy przyczyn ekonomicznych, politycznych i instytucjonalnych, a tym bardziej analizować w oderwaniu od innych. Niemniej, podsumowując tę część pracy można stwierdzić, iż do przyczyn kryzysu o charakterze ekonomicznym należy zaliczyć: pogłębianie się różnic strukturalnych między poszczególnymi gospodarkami (w zakresie wydajności czynników wytwórczych i konkurencyjności gospodarczej); zróżnicowany poziom inflacji i realnego efektywnego kursu walutowego w poszczególnych krajach i powiększanie się, a nie zmniejszanie różnic w tym zakresie, co powodowało, iż polityka monetarna prowadzona przez EBC pogłębiała trudności gospodarcze w niektórych krajach i wywoływała szoki asymetryczne; relatywnie niskie stopy procentowe i realny efektywny kurs walutowy sprzyjały ekspansji gospodarczej finansowanej na kredyt. Powodowało to przegrzanie koniunktury oraz powstawanie bąbli spekulacyjnych na rynku nieruchomości i rynku instrumentów finansowych; nadmierną spekulację na rynku nieruchomości i instrumentów finansowych (zwłaszcza złożonych i innowacyjnych, a w rzeczywistości bardzo ryzykownych) ze strony banków i innych instytucji finansowych Eurolandu, co w sytuacji globalnego kryzysu finansowego spowodowało olbrzymie straty wielu ważnych systemowo instytucji finansowych, które były ratowane przed bankructwem z funduszy publicznych; 14

15 nierównowagi makroekonomiczne wyrażające się w odmiennym wyniku bilansu handlu zagranicznego, pogłębiane przez nierównowagę w zakresie przepływu kapitału. Gospodarki krajów centralnych UGW o niskim poziomie inflacji i dodatnim saldzie w handlu zagranicznym były eksporterami kapitału do krajów osiągających ujemne saldo w handlu zagranicznym, ale mających wyższy poziom zwrotu z inwestycji; utratę kontroli władz publicznych nad działaniem rynków finansowych; występowanie zbyt silnych i wzajemnych powiązań między sektorem finansowym a sektorem finansów publicznych co powodowało, iż problemy jednego sektora szybko przenosiły się na drugi; niesprawności mechanizmu rynkowego, które pogłębiały problemy instytucjonalne i strukturalne strefy euro. W uniach monetarnych takich jak Stany Zjednoczone, to właśnie ten czynnik w bardzo dużym stopniu koryguje efekty negatywnych zjawisk i doprowadza do konwergencji gospodarek poszczególnych stanów. Natomiast w UGW mechanizmy rynkowe nie zadziałały tak, jak się tego spodziewano (w państwach członkowskich nie doszło do oczekiwanego wyrównania się cen i płac); niewłaściwa (niedostosowana do fazy cyklu koniunkturalnego, nietrafna w aspekcie przeciwdziałania szokom asymetrycznym) i nieodpowiedzialna polityka fiskalna. Źródła i przebieg kryzysu pokazały słabości dotychczasowego modelu funkcjonowania strefy euro. Wskazały one jednocześnie, że przetrwanie europejskiej unii walutowej i możliwość czerpania korzyści ze wspólnego pieniądza będzie w znacznej mierze zdeterminowana zdolnością do skutecznego zreformowania jej mechanizmów ekonomicznych i instytucjonalnych 7. Za jedną z podstawowych przyczyn kryzysu uważany jest brak dostatecznej dyscypliny fiskalnej krajów członkowskich. Niezdolność do zapewnienia antycyklicznej polityki fiskalnej wynikała przede wszystkim z nieskuteczności reguł fiskalnych zdefiniowanych w Traktacie z Maastricht oraz mającym go uzupełniać w części fiskalnej Pakcie Stabilności i Wzrostu. Niemniej niestabilna polityka fiskalna nie jest podstawowym źródłem kryzysu, a w wielu przypadkach raczej jego konsekwencją. Przyczyny problemów makroekonomicznych tkwiły w głębokich różnicach strukturalnych między krajami tworzącymi unię walutową. Wbrew oczekiwaniom integracja rynków finansowych oraz wspólna polityka pieniężna, prowadząc do niskich, często realnie ujemnych stóp procentowych w krajach peryferyjnych, przyczyniły się do zjawiska boom and bust cycle i pogłębienia istniejących różnic. W konsekwencji tych procesów od momentu powstania strefy euro narosły znaczne nierównowagi wewnętrzne i zewnętrzne znajdujące odzwierciedlenie m.in. w różnicach inflacyjnych, rozbieżnym kształtowaniu się jednostkowych kosztów pracy oraz wskaźnikach deficytu obrotów bieżących i pozycji inwestycyjnej. W efekcie kryzysu finansowego i nagłego odwrotu kapitału nagromadzone nierównowagi w sferze realnej gospodarek krajów członkowskich w postaci nadmiernego zadłużenia prywatnego zostały w obliczu ryzyka bankructw instytucji finansowych przetransferowane do sektora publicznego, prowadząc do skokowego wzrostu długu publicznego. W reakcji na kryzys w UE podjęto od 7 Burawski D. 2005: Problemy realizacji Paktu Stabilności i Wzrostu, Wrocław, s

16 2010 roku szereg działań mających z jednej strony ograniczyć jego skutki, z drugiej zaś zmniejszyć ryzyko wystąpienia kryzysów w przyszłości Stan finansów publicznych strefy euro Obecny kryzys zadłużeniowy krajów UGW jest pochodną kryzysu gospodarczego mającego z perspektywy strefy euro, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne czyli globalne przyczyny. Jest on też spowodowany licznymi błędami w polityce fiskalnej krajów członkowskich, w tym przede wszystkim w utrzymywanie się deficytu budżetowego. Zapoczątkowany w 2007 roku światowy kryzys finansowy wywarł zróżnicowany wpływ na sytuację gospodarczą poszczególnych państw nim dotkniętych. Do czasu wystąpienia kryzysu finansowego oraz będącego jego konsekwencją kryzysu ekonomicznego, wzrost gospodarczy w państwach członkowskich strefy euro w dużej mierze był wynikiem rosnącego popytu generowanego przez niskie stopy procentowe i łatwy dostęp do taniego pieniądza kredytowego. Z jednej strony to inflacyjne ożywienie zapewniało dynamiczne tempo wzrostu, z drugiej uruchomiło bańki inwestycyjne na rynkach nieruchomości oraz obligacji. Zjawiskom tym towarzyszył wzrost jednostkowych kosztów pracy, wyższa inflacja oraz rosnące saldo na rachunku obrotów bieżących. Skutki kryzysu finansowego dotknęły gospodarki krajów strefy euro już w 2008 roku, w którym można było zauważyć znaczący spadek tempa wzrostu PKB w ujęciu realnym w stosunku do roku poprzedniego zarówno w całej strefie (o 2,5 punkta procentowego), jak i w poszczególnych krajach członkowskich jak wykazuje to tab1. W wielu z nich stopa zmian PKB zanotowała ujemne wartości znamionujące recesję (Grecja, Estonia, Włochy, Irlandia). Kryzys gospodarczy z całą mocą ujawnił się w roku 2009, kiedy we wszystkich krajach strefy euro zanotowano ujemną dynamikę PKB. 16

17 Tabela 1. Realne tempo wzrostu PKB w krajach strefy euro (w %) Kraj Rok Średnia UE-27 3,1 0,5-4,4 2,1 1,7-0,4 0,0 0,4 Strefa euro (17) 3 0,5-4,5 2 1,6-0,7-0,5 0,2 Austria 3,6 1,5-3,8 1,9 3,1 0,9 0,2 1,1 Belgia 3 1-2,6 2,5 1,6 0,1 0,3 0,8 Cypr 4,9 3,6-2 1,4 0,3-2,4-5,4 0,1 Estonia 7,9-5,3-14,7 2,5 8,3 4,7 1,6 0,7 Finlandia 5,2 0,7-8,3 3 2,6-1,5-1,2 0,1 Francja 2,4 0,2-2,9 2 2,1 0,3 0,3 0,6 Grecja 3,5-0,4-4,4-5,4-8,9-6,6-3,9-3,7 Hiszpania 3,8 1,1-3,6 0-0,6-2,1-1,2-0,4 Holandia 4,2 2,1-3,3 1,1 1,7-1,6-0,7 0,5 Irlandia 4,9-2,6-6,4-0,3 2,8-0,3 0,2-0,2 Luksemburg 6,5 0,5-5,3 5,1 2,6-0,2 2 1,6 Malta 4 3,3-2,5 3,5 2,2 2,5 2,5 2,2 Niemcy 3,3 1,1-5,6 4,1 3,6 0,4 0,1 1,0 Portugalia 2,5 0,2-3 1,9-1,8-3,3-1,4-0,7 Słowacja 10,7 5,4-5,3 4,8 2,7 1,6 1,4 3,0 Słowenia 6,9 3,3-7,8 1,2 0,6-2,6-1 0,1 Włochy 1,5-1 -5,5 1,7 0,6-2,3-1,9-1,0 Źródło: Eurostat, (dostęp: ). Kolejną, globalną przyczyną kryzysu w strefie euro było zaburzenie równowagi strukturalnej w gospodarce światowej, w której jedne kraje wykazywały stale dodatni bilans płatniczy i powiększały rezerwy, zaś inne miały ujemny bilans, wskutek czego zadłużały się. Szybki wzrost eksportu Chin spowodował zgromadzenie olbrzymich rezerw, w skład których wchodzi m.in. nie tylko dług publiczny USA, ale również krajów europejskich w wysokości 630 miliardów dolarów, w tym obligacji rządu francuskiego, szacowanych na 200 miliardów dolarów Nierównowaga wystąpiła nie tylko na zewnątrz UE, lecz również wewnątrz Wspólnoty gdzie wykształciły się dwie grupy krajów: z nadwyżką w handlu zagranicznym i dodatnim saldem obrotów bieżących (m.in. Niemcy, Holandia, Luksemburg, Austria, Irlandia i Belgia) i notujące deficyt w handlu zagranicznym oraz na rachunku obrotów bieżących (Grecja, Portugalia, Hiszpania, Włochy, Francja). Rozbieżna tendencja wzrostu produktywności i płac spowodowała obniżenie konkurencyjności niektórych gospodarek. Na przykład, o ile w okresie ośmiu lat przed kryzysem płace w strefie euro wzrosły przeciętnie o 14%, to w Niemczech tylko o 2%, zaś we Francji o 17%, Włoszech o 23%, a w Hiszpanii aż o 26%. Brak dyscypliny płacowej był szczególnie niebezpieczny w krajach tzw. Południa, gdzie wzrost płac nie był uzasadniony wzrostem wydajności pracy 8. 8 Marchewka-Bartkowiak, K. 2012: Nowe ponadnarodowe reguły budżetowe odpowiedzią na kryzys zadłużenia publicznego w strefie euro. Studia Ekonomiczne PAN, 1: s

18 Wykres 1. Saldo rachunku obrotów bieżących w % PKB, średnia z lat Holandia 8,8 Luksemburg 7 Niemcy 6,5 Irlandia Austria Słowenia Estonia 1,2 0,9 2,2 2,3 Belgia Finlandia -0,4-0,5 Malta Słowacja Francja Włochy -1,6-1,7-1,8-2,3 Hiszpania Portugalia Cypr -6,7-6,5-3,1 Grecja -7, % Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, (dostęp: ). Wielomiliardowe kwoty wprowadzane do gospodarek w postaci tzw. pakietów antykryzysowych nie przyniosły pożądanych skutków w postaci znaczącego pobudzenia wzrostu czy generowania nowych miejsc pracy 9. Według danych Eurostatu, na koniec 2013 r. wskaźnik bezrobocia w strefie euro osiągnął najwyższy w historii poziom 12%. Generalnie liczba bezrobotnych w strefie euro (17 krajów) na koniec 2013 roku sięgała około 19 mln osób (w skali całej UE szacowana liczba osób pozostających bez pracy wynosiła około 26,5 mln obywateli). Szczególnie dramatyczna i niebezpieczna dla rozwoju społeczno-gospodarczego jest sytuacja osób młodych. W grupie osób, które nie ukończyły 25 lat w 2013 r. bez pracy pozostawało około 5,8 mln osób (co odpowiadało 23,4% w całej Unii Europejskiej i 24,1% w strefie euro). W przypadku Grecji i Hiszpanii stopa bezrobocia wśród ludzi młodych przekroczyła 55%.Jak wskazują dane zaprezentowane na wykresie 4, obok Grecji i Hiszpanii największy wzrost bezrobocia wśród ludzi młodych, w latach , zanotowano w Estonii, na Cyprze oraz w Portugalii i Włoszech. Na drugim biegunie pod tym względem były Niemcy, Finlandia, Belgia i Austria. 9 Szpunar, P. 2012: Rola polityki makroostrożnościowej w zapobieganiu kryzysom finansowym. Materiały i Studia NBP,

19 Wykres 2. Zmiana (p.p%). stopy bezrobocia młodzieży w latach Grecja 29,5 Hiszpania Estonia Cypr Portugalia Włochy Słowenia Słowacja Irlandia Holandia Luksemburg Francja 1,8 1,5 0,7 6,4 6,4 7 9,9 12, ,4 15,4 Malta Austria Belgia Finlandia Niemcy -0,2-1,3-2,1-2,5-3,1 5 p.p Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat, (dostęp: ). Różnice strukturalne między poszczególnymi gospodarkami, stanowią poważną trudność w prowadzeniu polityki monetarnej i przynoszą zróżnicowane skutki tej polityki, co wywołuje trudności gospodarcze w części krajów członkowskich UGW (określane jako wstrząsy asymetryczne). W opinii wielu ekonomistów, działania Europejskiego Banku Centralnego (EBC) w latach w nadmiernym stopniu były ukierunkowane na przeciwdziałanie inflacji. Zbyt słabo polityka pieniężna uwzględniała potrzeby rozwoju gospodarczego. Prowadziło to do długofalowego obniżenia tempa wzrostu gospodarczego w strefie euro, wykazanego wcześniej wzrostu bezrobocia i obniżenia konkurencyjności międzynarodowej eksportu Eurolandu jaka całości 10. Kryzys zadłużeniowy (czy szerzej kryzys fiskalny), obejmujący głównie państwa tzw. grupy PIIGS (czyli Portugalia, Irlandia Włochy, Grecja, Hiszpania) będący zasadniczym problemem strefy euro, jest w dużej mierze konsekwencją opisanych wyżej nierównowag makroekonomicznych, które w istocie świadczą o niewystarczającej realnej konwergencji między członkami unii walutowej. Według wielu badaczy, praźródłem tych problemów jest to, że gospodarka strefy euro nie spełnia warunków niezbędnych do wprowadzenia wspólnej waluty, zgodnie z założeniami teorii optymalnego obszaru walutowego (TOOW) R.A. Mundella Staśkiewicz W. (red.), Konstytucje państw Unii Europejskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa s Gross, D. 2012: Macroeconomic Imbalances in the Euro Area: Symptom or cause of the crisis?, CEPS Policy Brief, 266, Centre for European Policy Studies 19

20 Negatywnym zjawiskiem, z którym również mieliśmy do czynienia od początku powstania Unii Gospodarczej i Walutowej, był brak odpowiedniej dyscypliny i ostrożności ze strony rynków kapitałowych. Ryzyko niewypłacalności zostało ustalone na tym samym poziomie dla wszystkich państw strefy euro, a wpisana do art. 125 TfUE klauzula o nieodpowiadaniu Unii za zobowiązania państw członkowskich (no bail out) nie okazała się wystarczająco wiarygodna. Źródłem obecnego kryzysu w strefie euro (kryzysu zadłużenia) jest nie tylko akumulacja długu w sektorze publicznym, ale także w sektorze prywatnym (zarówno finansowym, jak i niefinansowym). W sytuacji kryzysu finansowego, wymusiła ona interwencję rządów w celu ratowania części zadłużonego sektora prywatnego (zwłaszcza banków), co z kolei przełożyło się na wzrost zadłużenia sektora publicznego. Powiększanie się deficytów budżetowych w większości krajów UGW w latach było wynikiem negatywnego wpływu czynnika cyklicznego i działania automatycznych stabilizatorów oraz licznych działań o charakterze dyskrecjonalnym, wspierających instytucje finansowe i sferę realnej gospodarki. Tabela 2. Deficyt sektora publicznego w krajach strefy euro w latach (% PKB) Kraj Rok Średnia UE-27-0,9-2,4-6,9-6,4-4,5-4,2-3,2-4,1 Strefa euro (17) -0,7-2,1-6,4-6,1-4,1-3,6-2,9-3,7 Austria -1,3-1,5-5,3-4,5-2,6-2,3-1,5-2,7 Belgia 0,0-1,1-5,5-4,0-3,9-4,1-2,9-3,1 Cypr 3,2 0,9-5,6-4,8-5,8-5,8-4,9-3,3 Estonia 2,4-2,9-2,0 0,2 1,0-0,3-0,5-0,3 Finlandia 5,1 4,2-2,5-2,6-1,0-2,1-2,4-0,2 Francja -2,5-3,2-7,2-6,8-5,1-4,9-4,1-4,8 Grecja -6,7-9,9-15,2-11,1-10,1-8,6-12,2-10,5 Hiszpania 2,0-4,4-11,0-9,4-9,4-10,3-6,8-7,0 Holandia 0,2 0,2-5,5-5,0-4,3-4,0-2,3-3,0 Irlandia 0,2-7,0-13,9-32,4-12,6-8,0-5,7-11,3 Luksemburg 4,2 3,3-0,5-0,6 0,3 0,1 0,6 1,1 Malta -2,3-4,2-3,3-3,3-2,6-3,7-2,7-3,2 Niemcy 0,3 0,0-3,0-4,1-0,9 0,1 0,1-1,1 Portugalia -3,0-3,8-9,8-11,2-7,4-5,5-4,9-6,5 Słowacja -1,9-2,4-7,9-7,5-4,1-4,2-2,6-4,4 Słowenia -0,1-1,8-6,1-5,7-6,2-3,7-14,6-5,5 Włochy -1,5-2,7-5,3-4,2-3,5-3,0-2,8-3,3 Źródło: Eurostat, (dostęp: ). Sytuację fiskalną wielu państw członkowskich UGW, tym samym także całej strefy euro, należy ocenić jako wyjątkowo trudną. Szanse na istotne przyspieszenie rozwoju gospodarczego i szybkie wyjście z recesji są mocno ograniczone, szczególnie w tych krajach, gdzie dług publiczny przekroczył wartości 90% PKB. Co prawda ekonomia nie daje 20

21 jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jaki poziom długu publicznego (a mówimy cały czas o długu jawnym) wpływa negatywnie na wzrost i rozwój gospodarczy. Wielu badaczy skłania się jednak do tezy (popartej badaniami empirycznymi), iż poziom ten oscyluje w pobliżu 90% PKB. Ważne przy tym jest to, na co wydawane są pieniądze pozyskane w formie długu (czy na inwestycje prorozwojowe, czy też na wydatki socjalne), istotna jest także struktura długu (m.in. to, jaka część długu znajduje się w rękach zagranicznych donatorów kapitału). Tabela 3. Dług publiczny w krajach strefy euro w latach (% PKB) Rok Kraj Wzrost (p.p.) UE ,5 74,8 78,3 80,9 83,6 85,4 26,4 Strefa euro (17) 66,3 70,1 79,9 83,8 85,9 89,1 91,1 24,8 Austria 64,8 68,5 79,7 82,4 82,1 81,7 81,2 16,4 Belgia 86,9 92,2 99,3 99,6 102, ,5 17,6 Cypr 53,7 44,7 53,5 56, ,5 102,2 48,5 Estonia 3,7 4,5 7,2 6,5 6,0 9,7 10,1 6,4 Finlandia 34 32,7 41,7 47,1 48,5 53,0 56,0 22,0 Francja 64,2 67,8 78,8 81, ,2 92,2 28,0 Grecja 103,1 109,3 126, ,3 156,9 174,9 71,8 Hiszpania 35,5 39,4 52,7 60,1 69,2 84,4 92,1 56,6 Holandia 42,7 54,8 56, ,3 66,5 68,6 25,9 Irlandia 24 42,6 62,2 87,4 111,1 121,7 123,3 99,3 Luksemburg 7,2 14,4 15,5 19,6 18,5 21,4 23,6 16,4 Malta 62,4 62,7 67,8 67,6 69,8 67,9 69,8 7,4 Niemcy 63,5 64,9 72,4 80,3 77, ,9 13,4 Portugalia 68,4 71,7 83,6 96,2 111,1 124, ,6 Słowacja 29,8 28,2 36,0 41,1 43,5 52,1 54,6 24,8 Słowenia 22,7 21,6 34,5 37,9 46,2 53,4 70,4 47,7 Włochy 99,7 102,3 112,5 115,3 116,4 122,2 127,9 28,2 Źródło: Eurostat, Skutki kryzysu na przykładzie Grecji Grecja przystąpiła do strefy euro w 2001 roku. Dziś wiadomo, że na podstawie sfałszowanych statystyk długu.- Żeby wstąpić do euro kraj powinien mieć zdrowe finanse publiczne, czyli nie wydawać więcej niż dostaje pieniędzy. Grecy tak nigdy nie robili. Od czasu uzyskania niepodległości w połowie XIX wieku, kraj ponad połowę czasu spędził w stanie bankructwa: albo nie spłacając swoich długów albo w ogóle je ignorując. W momencie, kiedy Grecja wstąpiła do euro, inwestorzy zagraniczni przestali ją odróżniać od Niemiec. Tzn. Grecja mogła pożyczać na rynkach międzynarodowych, tak samo tanio jak Niemcy. Rząd na tym korzystał, wydawał jeszcze więcej, doprowadzając do zadłużenia kraju i sytuacji, kiedy tych długów już nie mogą udźwignąć. A po wybuchu kryzysu światowego inwestorzy 21

22 przejrzeli na oczy i uświadomili sobie, że Grecja nigdy nie będzie w stanie spłacić swoich długów. Przestraszyli się i podnieśli koszty oprocentowania, przez co Grecja znalazła się w jeszcze większych kłopotach finansowych. Rząd powinien być cały czas kontrolowany przez obywateli, ale nie jest. Zadłużanie się rządów jest zjawiskiem powszechnym w globalizacji światowej jednak Grecja zadłużyła się na tyle ze nie mogła udźwignąć tego zadłużenia. Grecji nikt nie bał się pożyczać. Inwestorzy stwierdzili, że przecież w strefie euro żadne państwo nie może zbankrutować. Pożyczali jej więc pieniądze na procent zaledwie o kilka setnych punktów wyższy niż Niemcom. Np: Kolej grecka ma przychody rzędu 100 mln euro, podczas gdy wydaje na same płace 400 mln euro, a pozostałe koszty to 300 mln. Można dojść do wniosku ze taniej by było gdyby wszyscy pasażerowie jeździli taksówkami. To o wiele gorzej niż z PKP - Jeżeli Grecy tolerują takie firmy, to trudno się dziwić, że kraj znajduje się w takiej sytuacji. Bardzo dużo też kosztują wcześniejsze emerytury i przywileje socjalne. Chodzi o konkretne grupy interesów. Tu nie należy mówić ogólnie o obywatelach, ale o pracownikach poczty greckiej, którzy mają duże przywileje, o nauczycielach w Grecji, którzy są jednymi z najmniej pracujących w Europie, o pracownikach kolei, o prawnikach, lekarzach. Występuje w Grecji też duży problem rządu ze ściąganiem podatków. - Większość prawników i lekarzy w Grecji formalnie zarabia jakieś minimum socjalne. Deklarują tak niskie płace, żeby nie płacić podatków. Analizując sytuacje poszczególnych państw coraz częściej zastanawiające jest, jaki wymiar miałby obecny kryzys finansowy, gdyby strefa euro nie istniała. Włoski lir, grecka drahma, portugalskie escudo, irlandzki funt oraz hiszpańska peseta na pewno straciłyby na wartości w stosunku do marki niemieckiej. Dzięki strefie euro takie konsekwencje miały nieco łagodniejszy charakter, jednak nie oznacza to, że strefa euro chroni państwa przed występowaniem recesji. Unia monetarna charakteryzuje się sztywnym kursem walutowym, jak również małą możliwością wykorzystywania autonomicznych środków polityki pieniężnej, dlatego konieczne jest zachowanie odpowiednich relacji konkurencyjnych między gospodarkami. gospodarki wybranych krajów objętych kryzysem znacząco traciły swoją pozycję konkurencyjną w stosunku do Niemiec. W latach jednostkowe koszty pracy w Grecji wzrosły o 23% w porównaniu do Niemiec 12.Istnieje duża luka konkurencyjności pomiędzy Niemcami a innymi krajami peryferyjnymi, jak Grecja, Włochy oraz Hiszpania. Wraz z biegiem lat jednostkowe koszty pracy w Niemczech zmniejszają się, natomiast w wymienionych wcześniej krajach wzrastają. Wykres 11 o deficycie publicznym w Grecji ukazuje działania rządu greckiego i podejścia ówczesnych rządzących do tematu wspólnej waluty. Strefa euro jako całość od dawna cechowała się zrównoważonym bilansem obrotów bieżących, ale w przypadku poszczególnych państw równowaga ta nie jest niestety zachowana. W unii walutowej jedynie Niemcy oraz Holandia posiadają nadwyżki w obrotach bieżących 13, a Hiszpania, Portugalia oraz Grecja mają wysokie deficyty. W 2006 r. Holandia miała nadwyżkę obrotów bieżących w wysokości 64 mld USD, natomiast Niemcy aż 190 mld 12 Stanek P. 2011, Zmiany regulacji rynku finansowego w Unii Europejskiej w konsekwencji światowego kryzysu gospodarczego, w: Natura i różnorodność przebiegu światowego kryzysu gospodarczego, Difin, Warszawa, s Sporek T, 2010:, Globalny kryzys finansowy i sposoby jego przezwyciężenia w różnych regionach świata, w: Finansowe determinanty wzrostu w gospodarce globalnej, red. J.L. Bednarczyk, CeDeWu, Warszawa, s

23 USD. W tym samym roku Hiszpania miała deficyt w wysokości 111 mld USD, Grecja 30 mld USD, natomiast Portugalia 19,5 mld USD 14. Grecja jest krajem, w którym mamy do czynienia z dużą liczbą absurdalnych przepisów, korupcji czy też branżowych przywilejów. Ostatnio było np. aż 130 zamkniętych zawodów, istniało wiele trudności uniemożliwiających rozpoczęcie pracy w określonych zawodach. Konieczne było spełnienie licznych warunków oraz zdobycie odpowiedniej licencji. Problem ten dotyczył takich profesji, jak inżynier, farmaceuta, taksówkarz czy kioskarz 15. Według licznych danych uwolnienie tych zawodów spowodowałoby zwiększenie greckiego PKB o około 10%. W 2011 r. podjęto decyzję o zmniejszaniu ograniczeń w dostępie do określonych zawodów. Wywołało to jednak dosyć dużą falę protestów. Protestowali przede wszystkim przedstawiciele wyżej wymienionych zawodów, którzy dzięki występującym ograniczeniom korzystali z uprzywilejowanej pozycji rynkowej. W lipcu 2011 r. wprowadzono ustawę, która zmniejszała występujące na rynku pracy ograniczenia 16. Wykres 3. Stopa bezrobocia w Grecji w (p.p %) Źródło: H. Kozieł, Dzieje greckiej eurokatastrofy, Rzeczpospolita 2012, nr 40 Wykres 4..Dlug publiczny Grecji w punktach procentowych Źródło: H. Kozieł, Dzieje greckiej eurokatastrofy, Rzeczpospolita 2012, nr 40 Innym problemem występującym w Grecji jest dosyć wysoki stopień korupcji. Jak wynika z wielu statystyk, każdy Grek zapłacił w 2010 r. około 1492 euro łapówek. Było to aż 14 Sporek T, 2010, Wpływ kryzysu finansowego na globalizację gospodarki światowej. Diagnoza i konsekwencje dla Polski, Akademia Ekonomiczna, Katowice, s Kozieł H, 2011, Skorumpowane i nieefektywne państwo, Rzeczpospolita, nr 40, s. B8. 16 Sporek T, 2010:, Wpływ kryzysu finansowego na globalizację gospodarki światowej. Diagnoza i konsekwencje dla Polski, Akademia Ekonomiczna, Katowice 2010, s