WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA TOWARZYSTWA WIEDZY POWSZECHNEJ W WARSZAWIE WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNO-PEDAGOGICZNYCH W KATOWICACH.

Transkrypt

1 WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA TOWARZYSTWA WIEDZY POWSZECHNEJ W WARSZAWIE WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNO-PEDAGOGICZNYCH W KATOWICACH Kierunek: Pedagogika, studia podyplomowe dofinansowane z EFS Specjalność: Pośrednictwo pracy Anna Majewska Wpływ środowiska na ścieżkę zawodową dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem Doktor Danuty Rode Katowice 2010

2 Anna Majewska Nr albumu /SP Katowice, dnia r. kierunek: pedagogika specjalność: pośrednictwo pracy poziom studiów: studia podyplomowe dofinansowane z EFS tryb studiów: studia niestacjonarne OŚWIADCZENIE Świadoma odpowiedzialności karnej oświadczam, że przedłożona do obrony praca dyplomowa pod tytułem: Wpływ środowiska na ścieżkę zawodową dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych, została napisana przeze mnie samodzielnie. Oświadczam jednocześnie, że praca nie narusza praw autorskich w rozumieniu ustawy z dnia 04 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904, z późniejszymi zmianami) oraz dóbr osobistych chronionych prawem cywilnym. Oświadczam jednocześnie, że praca nie zawiera danych i informacji, które zostały uzyskane w sposób niedozwolony prawem oraz nie były dotychczas przedmiotem żadnej urzędowej procedury związanej z uzyskaniem dyplomu wyższej uczelni. Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną.... /czytelny podpis słuchacza/ 2

3 Spis treści Wstęp Aspiracje zawodowe dzieci i młodzieży Pojęcie aspiracji Typologia aspiracji Poziom aspiracji Czynniki wpływające na kształtowanie się aspiracji zawodowych Rodzina jako podstawowy czynnik kształtujący predyspozycje zawodowe Pojęcie rodziny i środowiska Funkcje rodziny Dysfunkcje rodziny Struktura rodziny Założenia metodologiczne badań własnych Przedmiot i cel badań Problemy badawcze Metody, techniki i narzędzia badawcze Organizacja i przebieg badań Charakterystyka terenu badań i badanej grupy Wpływ środowiska na ścieżki zawodowe dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych w świetle wyników badań własnych Aspiracje edukacyjno-zawodowe badanych dzieci i młodzieży Rodzina czynnikiem kształtującym ścieżki zawodowe dzieci i młodzieży Podsumowanie wyników badań własnych...67 Bibliografia...70 Spis stron internetowych...71 Spis rysunków...72 Spis tabel...72 Spis wykresów...72 Aneks

4 Wstęp Aspiracje to dążenia, zamierzenia, pragnienia, życzenia, potrzeby oraz zainteresowania jednostki, które wpływają na jej zachowania i warunkują jej dalszą drogę życiową. Aspiracje życiowe szczególnie aspiracje edukacyjno-zawodowe, odgrywają istotną rolę w życiu dzieci i młodzieży. 1 Na kształtowanie się aspiracji wpływa wiele czynników socjologicznych, pedagogicznych i psychologicznych. Rodzina i środowisko, w którym przebywają dzieci i młodzież są czynnikami w dużej mierze determinującymi aspiracje edukacyjne, zawodowe oraz życiowe. Przedmiotem badań przedstawionych w niniejszej pracy są ścieżki edukacyjnozawodowe dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych. Głównym celem badań jest poznanie i dokładny opis ścieżek edukacyjnozawodowych dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych oraz wpływ środowiska na kształtowanie aspiracji edukacyjnych, zawodowych i życiowych. Celem prowadzonych badań jest również wskazanie na fakt, że dzieci i młodzież z dysfunkcyjnych środowisk wychowawczych nie zawsze muszą dziedziczyć upośledzony status społecznych swych rodziców/opiekunów. W rozdziale pierwszym przedstawiono zagadnienia teoretyczne dotyczące problematyki aspiracji w literaturze przedmiotu. Omówiono pojęcie aspiracji, typologię aspiracji, poziom aspiracji oraz czynniki wpływające na kształtowanie się aspiracji. Rozdział drugi poświęcono rodzinie jako podstawowemu czynnikowi kształtującemu predyspozycje zawodowe. Przedstawiono pojęcie rodziny i środowiska, funkcje rodziny, dysfunkcje rodziny oraz strukturę rodziny. Rozdział trzeci zawiera założenia metodologiczne badań własnych: przedmiot i cel badań, problemy badawcze, metody, techniki i narzędzia badawcze oraz charakterystykę terenu badań i badanej grupy. W rozdziale czwartym zaprezentowano wyniki badań własnych nad wpływem środowiska na ścieżkę zawodową dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych. Przedstawiono jak kształtują się aspiracje edukacyjno-zawodowe badanych dzieci i młodzie- 1 Musialska K.: Aspiracje życiowe młodzieży stojącej u progu dorosłości. Wydawnictwo IMPULS, Kraków 2008, s. 9 4

5 ży oraz jak rodzina wpływa na aspiracje edukacyjne i ścieżki zawodowe dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych. W podsumowaniu przedstawiono wnioski płynące z badań i sformułowano postulaty ewentualnych zmian, które pozwoliłyby zdolnym dzieciom i młodzieży z ubogich rodzin rozwijać swoje zainteresowania i zdobywać wiedzę oraz nowe doświadczenie. Składam serdeczne podziękowania Dzieciom i Młodzieży biorącym udział w badaniach oraz Pani Annie Kusto dzięki, której mogłam przeprowadzić badania w świetlicy parafialnej Karolek w Gliwicach. 5

6 Rozdział I Aspiracje zawodowe dzieci i młodzieży W rozdziale tym będą pokrótce omówione kwestie teoretyczne wiążące się z pojęciem aspiracji zawodowych dzieci i młodzieży. Zostaną zasygnalizowane definicje aspiracji występujące na gruncie nauk społecznych. Ponadto zwróci się tutaj uwagę na liczne typologie aspiracji oraz na czynniki wpływające na ich kształtowanie się. 1.1 Pojęcie aspiracji Pojęcie aspiracji zawodowych jest powszechnie używane na gruncie psychologii, socjologii, pedagogiki czy nawet ekonomii. Termin ten jest różnie definiowany przez każdą z powyższych nauk, co przysparza wielu kontrowersji wśród badaczy. Najłatwiejszego zrozumienia pojęcia aspiracje dostarcza Słownik Wyrazów Obcych, gdzie zostały one wyjaśnione jako pragnienie czegoś, dążenie do czegoś. 2 W literaturze przedmiotu aspiracje definiowane są najczęściej jako dążenia do osiągnięcia zamierzonych celów, do realizacji jakiś ideałów życiowych. 3 Zbigniew Skorny aspiracjami określa dążenia, zamierzenia, pragnienia, życzenia dotyczące wyników własnego działania lub osiągnięcia za jego pośrednictwem pożądanych stanów satysfakcjonujących danego osobnika oraz spełniających dlań funkcję nagrody. 4 W literaturze przedmiotu wskazuje się na podział definicji aspiracji na trzy grupy, którego dokonał A Janowski: 5 Aspiracje P- są to aspiracje w rozumieniu charakterystycznym dla psychologów. Aspiracje tego typu są pragnieniami lub dążeniami o określonym natężeniu związane z zaspokojeniem pewnej potrzeby i/lub nakierowane na określony cel. Aspiracje S- aspiracje w ujęciu socjologicznym. Określane są jako zespół dążeń wyznaczonych przez hierarchię celów, jakie jednostka stawia sobie do osią- 2 Sobol E. (red.): Słownik Wyrazów Obcych. Wydanie Nowe. PWN, Warszawa 1997, s Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny. Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996, s Skorny Z.: Pojęcie aspiracji oraz mechanizmy ich funkcjonowania. W: Skorny Z (red.): Mechanizmy funkcjonowania aspiracji. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1980, s. 8 5 Janowski A.: Aspiracje młodzieży szkół średnich. PWN, Warszawa 1977, s. 11 6

7 gnięcia i które są dla niej ważne. Uważa się, że aspiracje są silnie motywowane zamiarem realizacji czy też osiągnięcia wyznaczonego sobie celu. Aspiracje związane są przede wszystkim z uwarunkowaniami środowiskowymi, jakim podlega jednostka lub grupa. Aspiracje C- są to aspiracje ujęte w rozumieniu osób próbujących uogólnić wiedzę o człowieku. W ramach tego typu aspiracji mieszczą się wszelkie dążenia jednostki jak również pożądane przez człowieka szeroko pojęte obiekty. Cechą wspólną wszystkich definicji aspiracji nawet tych pominiętych w niniejszej pracy jest zwrócenie uwagi, na to, że dotyczą one przyszłego stanu rzeczy. 6 Na uwagę zasługuje poniższy rysunek przedstawiający proces tworzenia się aspiracji. Rysunek 1. Proces tworzenia się aspiracji Wartości Postawy Motyw Życzenie Aspiracje Dążenie Orientacja życiowa Poziom aspiracji Oczekiwania Przechodzenie od potrzeb do orientacji życiowej Stały wpływ na aspiracje innych czynników psychicznych Źródło: A. Janowski: Aspiracje młodzieży szkół średnich. PWN, Warszawa 1977, s Bednarczyk-Jama N.: Aspiracje edukacyjno-zawodowe uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2008, s. 81 7

8 Pierwotne wobec aspiracji są motywy i życzenia jednostki. Można przyjąć, że motyw jest to stan jednostki skierowany na osiągnięcie pewnego obiektu lub znalezienie się w określonej sytuacji psychicznej. Motywy wpływają na życzenie, przez które rozumie się jednorazowe, krótkotrwałe pragnienie osiągnięcia pewnego stanu lub pewnego obiektu. Główną różnicą między życzeniami a aspiracjami jest brak trwałości tych pierwszych. 7 Proces tworzenia się aspiracji (rys.1) można opisać następująco: liczne motywy przeradzają się w mniej liczne życzenia, tylko powtarzane życzenia tworzą aspiracje, tylko trwałe i silne aspiracje tworzą dążenia, kilka dążeń daje orientację życiową jednostki. 8 Aspiracje mogą być różnie definiowane w zależności od nauki, która się nimi zajmuje. Inaczej będzie je definiował psycholog czy pedagog a jeszcze inaczej socjolog. Jednak cechą wspólną wszystkich definicji jest dążenie do czegoś. Na użytek niniejszej pracy aspiracje będą definiowane jako dążenia, zamierzenia, potrzeby i zainteresowania jednostki, które zamierza ona zrealizować w przyszłości, które determinują jej zachowanie i plany dotyczące jej życia Typologia aspiracji W literaturze przedmiotu wyróżnia się kilka rodzajów aspiracji. Aspiracje rozróżnia się ze względu na: czas realizacji, poziom powiązania ze świadomością, związek z działaniem, ruchliwość, relacje do posiadanych możliwości jak również treść aspiracji. 10 Poniżej zostały przedstawione najważniejsze z punktu widzenia autora niniejszej pracy typologie aspiracji. Tadeusz Lewowicki w publikacji Aspiracje dzieci i młodzieży przedstawia następujące typologie aspiracji: 11 Ze względu na treść wyróżnia się: a) Aspiracje dotyczące nauki szkolnej- związane są z różnymi treściami i poziomami kształcenia. 7 Janowski A., op. cit., s Tamże, s Musialska K.: Aspiracje życiowe młodzieży stojącej u progu dorosłości. Wydawnictwo IMPULS, Kraków 2008, s Bednarczyk-Jama N., op. cit., s Lewowicki T.: Aspiracje dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa 1987, s

9 b) Aspiracje zawodowe- dotyczą one szeroko pojętej pracy zawodowej tj. rodzaju pracy, cech wykonywanego zawodu oraz warunków wykonywanej pracy/zawodu. c) Aspiracje życiowe- są to aspiracje związane z życiem osobistym, rodzinnym, obejmują one relacje/stosunki między członkami rodziny jak również wyobrażenia o modelu i funkcjach rodziny. d) Aspiracje materialne- wiążą się one ze standardem życia, dostępem do dóbr materialnych jak również dóbr konsumpcyjnych, itp. e) Aspiracje kulturalne- jak sama ich nazwa wskazuje związane są z kultura, uczestnictwem jednostki czy grupy w życiu kulturalnym społeczeństwa. f) Aspiracje społeczne- odnoszą się do aktywności w ramach grup społecznych, do których należy jednostka, związane są z funkcjonowaniem tych grup jak również z organizowaniem społeczności lokalnej (organizowanie i kształtowanie różnych społeczności). g) Aspiracje przywódcze i kierownicze- przejawiają się najczęściej w działalności zawodowej, edukacyjnej, życiu rodzinnym oraz w życiu społecznopolitycznym. h) Aspiracje moralne- związane są z pewnymi wartościami, normami etycznymi, których zarówno jednostka jak i całe grupy społeczne pragną przestrzegać. i) Aspiracje ludyczne- wiążą się z zabawowymi formami spędzania czasu. j) Aspiracje zainteresowań- obejmują one rozmaite zainteresowania, zamiłowania i pasje, które są właściwe poszczególnym jednostkom czy grupom. Ze względu na czas wyróżnia się: a) Aspiracje aktualistyczne- to zamierzenia, które mogą być zrealizowane w bliskiej przyszłości za pośrednictwem czynności wykonywanych w określonej sytuacji zadaniowej. 12 b) Aspiracje przyszłościowe- to zamierzenia dotyczące przyszłych osiągnięć lub przyszłych wyników działania w zakresie uczenia się, działalności zawodowej, społecznej, naukowej, kulturowej, sportowej. 13 Ze względu na trwałość: a) Aspiracje przejściowe 12 Skorny Z., op. cit., s Tamże 9

10 b) Aspiracje trwałe Aspiracje mogą być również rozróżniane z uwagi na ich poziom, są to: 14 Aspiracje wysokie- mówi się o nich, jeśli zadnie, które zamierza wykonać jednostka bądź grupa jest trudne. Aspiracje przeciętne/niskie-, jeśli zadnie, które zamierza wykonać jednostka bądź grupa jest średnio trudne wówczas mówi się o aspiracjach przeciętnych, z kolei, gdy wykonywane zadanie jest łatwe to aspiracje są niskie. Kolejna klasyfikacja aspiracji związana jest z możliwością ich realizacji, zalicza się tutaj: 15 Aspiracje zawyżone- uwidaczniają się w próbach wykonywania zadań, których wykonanie przewyższa możliwości jednostki. Aspiracje realistyczne- to zadania, które jednostka jest w stanie wykonać, pomimo, że wymagają od niej dużego wysiłku. Aspiracje zaniżone- są to łatwe a nawet bardzo łatwe zadania, które jednostka podejmuje, choć mogłaby wykonać zadania znacznie trudniejsze. Z uwagi na związek z działaniem aspiracje dzieli się na: 16 Aspiracje życzeniowe- ukierunkowane są na cele idealne, w świadomości występują w formie życzeń, pragnień czy marzeń dotyczących upragnionego stanu lub wyniku działań. O istnieniu tego typu aspiracji można wnioskować jedynie na podstawie wypowiedzi jednostki. Aspiracje działaniowe- to dążenia lub zamierzenia dotyczące osiągnięcia pewnego stanu lub wyniku działania. Spełniają one funkcje stymulatora pobudzającego jednostkę do podjęcia określonej formy aktywności. Ważna funkcje pełnią tutaj procesy poznawcze, które pomagają jednostce w ocenie swych możliwości, przewidywaniu skutków zamierzonego działania czy w wyborze najlepszej strategii działania. Innym kryterium podziału aspiracji jest ruchliwość, wyróżnia się tutaj następujące rodzaje aspiracji: 17 Pozioma ruchliwość aspiracji- związana jest ze zmianą miejsca zamieszkania, miejsca nauki, pracy, itp. 14 Bednarczyk-Jama N., op. cit., s Bednarczyk-Jama N., op. cit., s Skorny Z., op. cit., s Bednarczyk-Jama N., op. cit., s

11 Pionowa ruchliwość aspiracji- dotyczy zmian w hierarchii społecznej lub zawodowej. W literaturze przedmiotu wyróżnia się również aspiracje uświadomione i latentne: 18 Aspiracje uświadomione- odnoszą się do celów, jakie jednostka zamierza osiągnąć. Aspiracje latentne- są nieuświadomione, o ich istnieniu wnioskuje się pośrednio poprzez analizę treści, celów i wartości. W poniższej tabeli zostały zamieszczone główne rodzaje aspiracji, większość z nich została omówiona powyżej. Tabela 1. Główne rodzaje aspiracji Kryterium podziału Poziom aspiracji Relacja do możliwości Związek z działaniem Okres realizacji Ruchliwość Związek ze świadomością Przedmiot Treść Rodzaje aspiracji Wysoki-niskie Zawyżone- adekwatne- zaniżone Działaniowe-życzeniowe Aktualistyczne-perspektywistyczne Duża ruchliwość-mała ruchliwość Uświadomione-latentne Ukierunkowane na stan-ukierunkowane na przedmiot Ludyczne- edukacyjne- zawodowe- społeczne- kierownicze Źródło: Skorny Z.: Aspiracje młodzieży oraz kierujące nimi prawidłowości. Wydawnictwo im. Ossolińskich, Wrocław 1980, s. 24 [za:] Bednarczyk-Jama N.: Aspiracje edukacyjno-zawodowe uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2008, s Bednarczyk-Jama N., op. cit., s

12 1.3 Poziom aspiracji Z pojęciem aspiracji ściśle wiąże się pojęcie poziomu aspiracji. Poziom aspiracji określany jest przez wielu autorów jako wynik, rezultat, zespół dążeń. 19 Wincenty Okoń poziom aspiracji definiuje jako przewidywany przez podmiot rezultat jego działań skierowanych na osiągnięcie nakreślonego sobie celu. 20 Zdaniem M. Łoś poziom aspiracji rozumiany jest najczęściej jako zespół dążeń wyznaczonych przez hierarchie celów, które jednostka akceptuje oraz definiuje jako ważne i które przesądzają o jej planach życiowych. 21 Uważa się, że F. Hoppe pierwszy sformułował pojęcie poziom aspiracji natomiast T. Dembo wprowadził to pojęcie w badaniach eksperymentalnych. Z kolei K. Lewin wraz ze współpracownikami prowadząc obszerne badania dotyczące poziomu aspiracji przyczyniły się do stworzenia teorii poziomu aspiracji. 22 Poziom aspiracji często ujmuje się z punktu widzenia psychologii, socjologii i pedagogiki. W rozumieniu psychologicznym poziom aspiracji definiuje się jako przewidywany lub spodziewany wynik działalności. W ujęciu socjologicznym poziom aspiracji rozpatrywany jest na tle pragnień i dążeń dużych oraz małych grup społecznych. Płaszczyzną odniesienia stają się aspiracje tych grup. W badaniach pedagogicznych poziom aspiracji najczęściej rozumiany bywa podobnie, jak w pracowniach socjologicznych, przy czym obok odniesień do hierarchii wartości o charakterze socjologicznym pojawiają się rozważania o wartościach i aspiracjach o charakterze kulturowym. 23 Andrzej Janowski w publikacji Aspiracje młodzieży szkół średnich podaje trzy rodzaje ujęcia poziomu aspiracji: 24 Poziom aspiracji P- jest to przewidywany przez jednostkę przyszyły wynik jej akcji w warunkach, gdy realizacja tej akcji ma zaspokoić istotne potrzeby jednostki lub przybliżyć ją do istotnych dla niej celów. Poziom aspiracji S- jest to określony stan aspiracji, przyjęty w kategoriach wartości: wysoki lub niski w porównaniu z szerszymi grupami społecznymi. 19 Musialska K., op. cit., s Okoń W., op. cit., s Skorny Z., op. cit., s Bednarczyk-Jama N., op. cit., s Lewowicki T., op. cit., s Janowski A., op. cit., s

13 Poziom aspiracji C- informuje o zależnościach między poziomem aspiracji P a poziomem aspiracji S. Poziom aspiracji może być również ujmowany w aspekcie subiektywnym i obiektywnym. W ujęciu subiektywnym poziom aspiracji jest traktowany jako mechanizm regulacji stosunków człowieka z otoczeniem, uruchamia działanie nakierowane na osiągnięcie określonego celu lub też wstrzymuje jednostkę przed podjęciem danej formy aktywności. Z kolei w aspekcie obiektywnym poziom aspiracji określany jest jako stosunek wyniku przewidywanego do wyniku uzyskanego Czynniki wpływające na kształtowanie się aspiracji zawodowych Aspiracje w tym aspiracje zawodowe kształtują się pod wpływem wielu czynników. Różnorodność uwarunkowań i ich powiązań może spowodować, że ludzie nie zawsze uświadamiają sobie wpływ tych czynników. Z uwagi na skomplikowany proces badania natury ludzkiej nie w pełni znany jest obraz uwarunkowań aspiracji ludzkich. Obecnie czynniki warunkujące powstanie aspiracji człowieka dzieli się na uwarunkowania; psychologiczne (osobowościowe), socjologiczne (środowiskowe) i pedagogiczne. 26 Wśród uwarunkowań osobowościowych ważną jak nie najważniejszą rolę odgrywają potrzeby. W psychologii społecznej wskazuje się na różnego typu potrzeby, poniższy rysunek przedstawia klasyfikację potrzeb wg Abrahama Maslowa. Zgodnie z koncepcją Maslowa potrzeby wiążące się z rozwojem/samorealizacją człowieka mogą występować dopiero po zaspokojeniu potrzeb niższego rzędy np. potrzeb fizjologicznych. 27 Można wnioskować, że aspiracje człowieka, a w szczególności aspiracje zawodowe są konsekwencją potrzeby samorealizacji Szefer- Timoszenko J.: Aspiracje w życiu człowieka. Wydawnictwo UŚ, Katowice 1981, s Bednarczyk-Jama N., op. cit., s Lewowicki T., op. cit., s Bednarczyk-Jama N., op. cit., s

14 Rysunek 2. Klasyfikacja potrzeb według Abrahama Maslowa Źródło: (z dn r.) W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na związki aspiracji z procesami motywacyjnymi. Teoria motywacji autorstwa J. W. Atkinsona i N. F. Feathera podkreśla oddziaływanie na poziom aspiracji dwóch procesów motywacyjnych, a mianowicie motywacji osiągnięć i motywacji unikania. 29 Oznacza to, że wynik wykonywanego zadania wpływa na poziom aspiracji u danej jednostki, tzn. sukces powoduje podwyższenie poziomu aspiracji zaś porażka powoduje obniżenie poziomu aspiracji. Warto zwrócić uwagę na fakt, że jednostka o słabej motywacji osiągnięć ma aspiracje do wykonywania zadań łatwych lub zadań o wysokim stopniu trudności. Porażkę w zadaniu trudnym jest łatwo wytłumaczyć, przez co nie wpływa ona w znaczący sposób na poziom aspiracji człowieka. 30 W tym miejscu należy zasygnalizować, że związki między poczuciem sukcesu a poziomem aspiracji mają charakter indywidualny. 31 Czynnikiem wpływającym na kształtowanie się aspiracji jest również samoocena. Wysoka samoocena jest czynnikiem sprzyjającym wysokiemu poziomowi aspiracji, zaś niska samoocena prowadzi do kształtowania się niskiego poziomu aspiracji. Samoocena jednostki i jej aspiracje determinowane są przez wiele czynników indywidualnych, np. warunki fizyczne (wygląd, stan zdrowia, sprawność fizyczna, itp.) i psychiczne cechy osobowości (temperament, emocje, zdolności, itp.). 32 Wśród czynników środowiskowych warunkujących aspiracje wymienia się przede wszystkim rodzinę, grupy, normy grupowe, środowisko lokalne i uwarunkowa- 29 Lewowicki T., op. cit., s Bednarczyk-Jama N., op. cit., s Lewowicki T., op. cit., s Tamże, s

15 nia kulturowe. 33 W literaturze przedmiotu wielokrotnie można spotkać się z twierdzeniem, że to rodzina i panujące w niej warunki życia w dużym stopniu determinują aspiracje jednostki. To rodzina jest jedną z pierwszych i podstawowych grup społecznych, w której jednostka uczestniczy od początku swego życia. To rodzina jako ta pierwsza i podstawowa grupa formułuje pewne normy postępowania i tworzy hierarchie wartości. 34 Oddziaływanie rodziny na jednostkę a ściślej na jej aspiracje jest wieloczynnikowe. Z jednej strony przejawia się ono w sferze materialnej a z drugiej w wzorcach postępowania, kryteriach oceny. Ostatnim silnie oddziaływującym czynnikiem są bezpośrednie intencjonalne oddziaływania rodziców na młodego człowieka. 35 W znaczący sposób na kształtowanie się aspiracji dzieci młodzieży wpływa grypa rówieśnicza i uznawane w niej normy i wartości. 36 Grupa może udzielać jednostce silnego wsparcia wówczas, gdy aspiracje jednostki są akceptowane w grupie, jednak w przypadku, kiedy aspiracje jednostki nie są akceptowane przez grupę podejmowane są wobec jednostki działania nie korzystne (np. brak wsparcia). 37 Klasa szkolna jest tą grupą, która w istotny sposób wpływa na kształtowanie się aspiracji dzieci i młodzieży. 38 Wśród czynników środowiskowych coraz większe znaczenie odgrywają szeroko rozumiane uwarunkowania kulturowe, a więc wzorce kulturowe propagowane w społeczeństwie, tradycje, udział w kulturze, itp.. 39 Tak naprawdę to mass media- internet, radio telewizja nakreślają pewną modę, za którą coraz częściej podążają młodzi ludzie w poszukiwaniu wzorców dla siebie, wartości czy nawet aspiracji. Szeroko pojęta kultura dostarcza jednostce informacji, za czym w danym momencie warto podążać. 40 Do pedagogicznych uwarunkowań aspiracji zalicza się przede wszystkim szkołę, pracę dydaktyczno-wychowawczą nauczycieli, organizację szkolnictwa, hierarchie wartości kształtowane i proponowane przez nauczycieli i wychowawców. W procesie kształtowania aspiracji ważne znaczenie odgrywa zespół czynników środowiskowych i pedagogicznych związanych z atmosferą wychowawczą w szkole, typem szkoły, tradycjami szkoły, poziomem pracy dydaktyczno-wychowawczej. Szkoła przekazuje dzieciom i młodzieży normy uznawane za wartościowe społecznie, powszechnie akcepto- 33 Musialska K., op. cit., s Lewowicki T., op. cit., s Janowski A., op. cit., s Lewowicki T., op. cit., s Bednarczyk-Jama N., op. cit., s Janowski A., op. cit., s Lewowicki T., op. cit., s Bednarczyk-Jama N., op. cit., s

16 wane. Co więcej szkoła ma na celu pomóc swym wychowankom w dokonywaniu właściwych wyborów. Cel ten jest realizowany między innymi poprzez odpowiednie programy dydaktyczne i wychowawcze, które są swoistymi czynnikami pedagogicznymi warunkującymi aspiracje, plany czy orientacje życiowe dzieci i młodzieży. W tym miejscu zasadne wydaje się, aby wspomnieć o poziomie pracy dydaktyczno-wychowawczej szkół i innych placówek oświatowych, poziomie wymagań stawianych uczniom, systemie oceniania postępów w nauce czy stylu pracy dydaktyków i wychowawców, wszystko to ma niebagatelny wpływ na kształtowanie się aspiracji dzieci i młodzieży. 41 Wymienione powyżej uwarunkowania aspiracji zazwyczaj oddziałują we wzajemnych powiązaniach. Przez co wyodrębnienie poszczególnych czynników determinujących aspiracje dokonywane jest głównie z uwagi na potrzeby badawcze jak również na dążenie do możliwie jasnego opisu uwarunkowań aspiracji. 42 Konkludując należy podkreślić, że wśród wymienionych czynników pedagogicznych, psychologicznych i socjologicznych to środowisko rodzinne jest fundamentalnym czynnikiem wpływającym na aspiracje a następnie na dążenia życiowe dzieci i młodzieży Lewowicki T., op. cit., s Tamże, s Musialska K., op. cit., s

17 Rozdział II Rodzina jako podstawowy czynnik kształtujący predyspozycje zawodowe Rozdział ten w całości poświęcony jest najważniejszej grupie społecznej, do jakiej należy człowiek a mianowicie rodzinie. Zostaną tu przytoczone liczne definicje rodziny, których celem jest zwrócenie uwagi na liczne trudności pojawiające się podczas definiowania rodziny. Ponadto w rozdziale tym dokładnie zostaną omówione funkcje rodziny i jej struktura. Zasygnalizowany zostanie tu również problem dysfunkcjonalności rodziny. 2.1 Pojęcie rodziny i środowiska Zdefiniowanie rodziny podobnie jak wielu innych pojęć na gruncie nauk społecznych przysparza wielu trudności. Owe trudności wynikają często z faktu, że pojęcie rodzina zawiera w sobie dwa powiązane, ale nie tożsame elementy. Jednym z nich jest pokrewieństwo biologiczne, drugim zamieszkiwanie we wspólnym gospodarstwie domowym. 44 Rodzina szczególnie na gruncie socjologii ujmowana jest jako grupa społeczna, ściślej pierwotna grupa społeczna stanowiąca środowisko społeczne i środowisko wychowawcze jednostki. 45 Socjolog Jan Szczepański rodzinę definiuje jako grupę złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim. 46 Rodzina określana jest również w następujący sposób: rodzina- mała grupa społeczna składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych; rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi- więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie Szcka B.: Wprowadzenie do socjologii. Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M.: Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne. PWN, Warszawa 2004, s Szczepański J.: Elementarne pojęcia socjologii. PWN, Warszawa 1963, s Okoń W., op. cit., s

18 Rodzinę określa się mianem podstawowej komórki społeczeństwa, złożoną z osób połączonych przynajmniej jednym z dwóch typów stosunków społecznych, do których zalicza się stosunek małżeństwa i stosunek/relację rodzice-dzieci. 48 O rodzinie również można powiedzieć, że jest to grupa społeczna, której członkowie powiązani są więzią małżeńską, pokrewieństwem lub adopcją i którzy żyją razem, współpracując pod względem ekonomicznym i wspólnie wychowując dzieci. Z drugiej strony można powiedzieć, że to psychologiczne relacje między członkami stanowią o tym, czy grupa społeczna jest rodziną czy nie. 49 Różni autorzy usiłują zbudować własne, mniej lub bardziej zadawalające definicje rodziny. Cechą wspólną tych definicji jest jednak zawsze podkreślenie faktu, że rodzina zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa i przekazuje dziedzictwo kulturowe następnym pokoleniom. 50 Środowisko najogólniej rzecz ujmując to całość procesów ekologicznych, ekonomicznych, politycznych, społecznych, kulturalno-oświatowych i instytucjonalnychw ich wzajemnych związkach i zależnościach. 51 W myśl takiego rozumienia środowisko staje się przestrzenią, w której społeczeństwo realizuje różne formy działalności, tworząc w ten sposób warunki własnego życia oraz zaspokajania materialnych i duchowych potrzeb. 52 Na użytek niniejszej pracy zasadne wydaje się, aby przywołać definicję środowiska społecznego, które de facto w znaczącym stopniu wpływa na kształtowanie się aspiracji edukacyjnych i zawodowych dzieci i młodzieży. Środowisko społeczne to jednorodny zbiór takich samych lub przynajmniej istotnie podobnych pozycji i ról. 53 Środowisko społeczne wpływa na aktywność i zachowanie jednostki. Do komponentów środowiska społecznego zalicza się przede wszystkim: 54 rozmieszczenie jednostek i zbiorowości, które warunkuje różnorodność i częstotliwość kontaktów międzyludzkich; poziom wykształcenia grup, które są najsilniej powiązane z daną jednostką, przede wszystkim poziom wykształcenia rodziców; 48 Adamski F.: Rodzina-wymiar społeczno-kulturowy. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s Frieske K. W., Poławski P.: Opieka i kontrola. Instytucje wobec problemów społecznych. Śląsk, Katowice 1999, s Adamski F., op. cit., s Okoń W., op. cit., s Tamże 53 Sztompka P.: Socjologia. Analiza społeczeństwa Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, s Okoń W., op. cit., s

19 struktura zawodowa jednostek i grup wpływająca na ekonomiczny aspekt życia. 2.2 Funkcje rodziny Socjologowie, psychologowie i pedagodzy dzięki swym licznym badaniom dokładnie scharakteryzowali istotne funkcje rodziny, jakie ona pełni w licznych dziedzinach życia jednostki oraz w różnorodnych zbiorowościach ludzkich. 55 Poniżej zostały wymienione i opisane najważniejsze funkcje, jakie pełni rodzina. Utrzymanie ciągłości biologicznej społeczeństwa- rodzina jest grupą, w której wydawane na świat jest potomstwo, co więcej jest ona zalegalizowanym miejscem stosunków seksualnych ludzi, a w wyniku tego zalegalizowanym miejscem przyjścia na świat potomstwa. Rodzina jest prawnie, religijnie i społecznie uznanym środowiskiem do powoływania nowego życia, dostarczania społeczeństwu nowych członków. Dokonuje się to poprzez zaspokojenie potrzeb seksualnych i dążności rodzicielskich małżonków. 56 Utrzymanie ciągłości kulturalnej- dokonuje się poprzez przekazywanie potomstwu języka, obyczajów, wzorów zachowań, itp. wszystko dokonuje się w procesie socjalizacji, który rozpoczyna się już z chwilą narodzin dziecka. Dziecko już od pierwszych chwil swego życia uczy się w rodzinie m. in.: jak zaspokajać własne potrzeby, jak o nich sygnalizować, uczy się oceniania postępowania własnego i innych. Rodzina pośredniczy tu między jednostką a większą zbiorowością. 57 Transmisja statusów- rodzina nie tylko przekazuje z pokolenia na pokolenie szeroko pojęty dorobek kulturowy, ale także osadza potomstwo w strukturze społecznej. Jest tu mowa o przypisanych i osiąganych statusach społecznych. Statusy przypisane to te, które rodzice przekazują dzieciom, jednostka nie ma na nie wpływu, są to; rasa, religia, narodowość, przynależność klasowa, 55 Tyszka Z.: Rodzina w świecie współczesnym- jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa. W: Pilch T., Lepalczyk I. (red.): Pedagogika społeczna. Żak, Warszawa 1995, s Adamski F., op. cit., s Szczepański J., op. cit., s

20 itp. Cechy przypisane określają możliwość zajęcia w życiu określonej pozycji społecznej. 58 Zapewnienie jednostkom zaspokojenia potrzeb emocjonalnych- rodzina daje poczucie bezpieczeństwa, możliwość odzyskania równowagi emocjonalnej. Czynniki występujące w życiu społecznym, które mogą grozić dezintegracją osobowości zostają w rodzinie zneutralizowane i wyrównane przez wpływ zharmonizowanego współżycia rodzinnego. 59 Kontrola nad postępowaniem - rodzina jest silnym czynnikiem kontroli zachowań swych członków, a przede wszystkim zachowań seksualnych. Spójna, zrównoważona rodzina skutecznie zapobiega odchyleniom od norm zachowania we wszystkich prawie dziedzinach życia społecznego. Rodzina kontrolę sprawuje między innymi przez więź emocjonalną, uczuciowe zaangażowanie wszystkich członków w utrzymanie i pomnażanie dóbr rodziny, jej dobrej opinii, majątku, itp. 60 Zabezpieczenie materialne i produkcja- rodzina zabezpiecza materialne potrzeby swych członków, zarówno tych, którzy są zdolni do pracy, jak i tych, którzy nie są zdolni do pracy z uwagi na wiek czy stan zdrowia. Źródłem zabezpieczenia potrzeb materialnych jest praca zarobkowa. Członkowie rodziny pracują najczęściej poza jej obszarem, uczestniczą w wytwarzaniu dóbr, które funkcjonują na rynku. 61 Realizacja każdej z wymienionych wyżej funkcji zależy od realizacji pozostałych. Funkcje, jakie spełnia rodzina są ze sobą ściśle powiązane i pozostają w związku ze społeczeństwem i innymi instytucjami formalnymi i kulturowymi. 62 W tym miejscu należy podkreślić, że wszystkie omówione powyżej funkcje rodzina spełnia we wszystkich typach społeczeństw, niezależnie od tego jak ona sama jest zorganizowana Frieske K. W., Poławski P., op. cit., s Szczepański J., op. cit., s Tamże 61 Frieske K. W., Poławski P., op. cit., s Tamże 63 Szczepański J., op. cit., s

21 2.3 Dysfunkcje rodziny O dysfunkcjonalności rodziny mówi się wówczas, gdy funkcje rodziny nie są realizowane w należyty sposób. Rodzina może być dysfunkcjonalna wewnętrznie wobec członków rodziny i zewnętrznie wobec społeczeństwa. Dysfunkcjonalność wewnętrzna i zewnętrzna nie zawsze muszą iść ze sobą w parze. Warto zasygnalizować, że często zaniedbanie funkcji wewnętrznej prowadzi do ograniczeń funkcji zewnętrznej. 64 Dysfunkcjonalność w rodzinie ma charakter konfliktogenny, przez co wielokrotnie prowadzi do długotrwałych napięć emocjonalnych jak również do negatywnych zachowań członków rodziny. Dysfunkcjonalność a nawet patologia życia rodzinnego stanowią niebezpieczeństwo zakłócenia naturalnego procesu wychowawczego dzieci i młodzieży. 65 Uważa się, że Rodzina dysfunkcjonalna jest stworzona przez dysfunkcjonalne małżeństwo, takie małżeństwa zaś tworzą dysfunkcjonalne osoby, które odnajdują się wzajemnie i żenią ze sobą. Jednym z tragicznych faktów jest to, że osoby dysfunkcjonalne prawie zawsze znajdują inną osobę, która działa albo na tym samym, albo na większym poziomie dysfunkcji. 66 Wśród przyczyn dysfunkcjonalności rodziny upatruje się przede wszystkim związki patologii czy szerzej dewiacji rodziny z rozwojem ekonomicznym i społecznym, sprzyjać im mają: industrializacja, urbanizacja, procesy ruchliwości przestrzennej, przemiany struktury społecznej. Większego natężenia dysfunkcjonalności rodziny czy mocniej mówiąc natężenia zjawisk patologicznych należy szukać tam gdzie w szybkim tempie zachodzą zmiany społeczne, np. województwa o wysokim stopniu urbanizacji czy szybkim rozwoju gospodarczym. 67 Wielu badaczy wskazuje na to, że skumulowane czynniki dysfunkcji z większym prawdopodobieństwem pojawią się w rodzinach, w których dochody są stosunkowo niskie, jej członkowie mają niski status społecznoekonomiczny oraz niski poziom wykształcenia i uczestnictwa w kulturze. Prawdopodo- 64 Frieske K. W., Poławski P., op. cit., s Cudak H.: Funkcje rodziny w pierwszych okresach rozwojowych dziecka. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 2000, s Bradshaw J.: Zrozumieć rodzinę. Warszawa 1998 [za:] Serwatowska A.: Dysfunkcjonalność rodziny a zaburzenia w zachowaniu dzieci. (z dn r.), s Frieske K. W., Poławski P., op. cit., s

22 bieństwo wystąpienia dysfunkcji rośnie w tych rodzinach, w których zachodzi odmienność wyznawanych wartości przez jej członków. 68 Rodzinę dysfunkcjonalną charakteryzują poniższe symptomy: 69 Zaprzeczenie istniejącym problemom w rodzinie, co powoduje, że nie są one nigdy rozwiązane; Bark intymności; Poczucie wstydu, dzieci bardzo często wstydzą się swoich rodziców, swojej rodziny; Członkowie rodziny mają utrwalone, zamrożone, sztywne role poza ramy, których nie wychodzą; Członkowie rodziny nie mogą zaspokoić swoich indywidualnych potrzeb; Komunikacja w rodzinie polega na otwartym konflikcie lub na udawanej zgodzie, rzadko ma miejsce tu autentyczny, prawdziwy kontakt; Indywidualne różnice jednostki poświęca się dla dobra systemu, jednostce trudno jest opuścić taką rodzinę; Sztywne i nie zmieniające się zasady, do których zalicza się m. ni.: kontrolę, perfekcjonizm i oskarżenie; Jawne tajemnice, stają się one częścią kłamstw rodziny, każdy udaje, że o niczym nie wie, nie widzie problemu, itp.; Zaprzeczanie istniejącym konfliktom i frustracji, stwarza to sytuację, w której każdy chce osiągnąć swoje cele siłą woli, co więcej sprawia to wrażenie umiejętnego radzenia sobie z problemem; Członkowie rodziny odrzucają granice własnej osoby, przez co trąca własną tożsamość. Na nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny ma wpływ wiele zjawisk przede wszystkim są to takie zjawiska jak alkoholizm, przemoc w rodzinie, rozwody i/lub śmierć rodziców, próby samobójcze, bezrobocie, ubóstwo, itp. Jednak trudno jest stwierdzić, które z tych zjawisk to skutki a które to przyczyny dysfunkcjonalności rodziny Frieske K. W., Poławski P., op. cit., s Prajsner M.: Rodzina dysfunkcyjna. (z dn r.), s Frieske K. W., Poławski P., op. cit., s

23 2.4 Struktura rodziny Z uwagi na charakter niniejszej pracy w podrozdziale tym zostaną tylko zasygnalizowane kryteria podziału rodziny i najważniejsze jej rodzaje. Termin struktura definiowany jest jako zespół związków (relacji) dynamicznych bądź statycznych między elementami a całością, koniecznych do funkcjonowania bądź istnienia tej całości. 71 Do struktury rodziny zalicza się: 72 Formy instytucjonalne tworzące małżeństwo i rządzące nim (uznany społecznie sposób wyboru partnera, instytucjonalne formy zawarcia małżeństwa i jego rozwiązania, liczba partnerów w małżeństwie); Wzory regulujące współżycie wewnątrz rodziny; Układ wzajemnie powiązanych ról i pozycji małżonków; Stosunki zachodzące między rodzicami i dziećmi; Struktury dziedziczenia nazwiska, majątku, władzy; Fazy życia małżeńsko-rodzinnego. Strukturę rodziny wyznacza liczba i wiek jej członków, różne formy organizacyjne życia rodzinnego, charakter źródła utrzymania rodziny i środowiska zamieszkania oraz styl życia. Te elementy stanowią kryterium typologii rodziny. 73 Wśród licznych typów organizacyjnych wyróżnia się 74 Rodzinę małżeńską- nazywaną nuklearną, składa się z męża i żony oraz dzieci. Jest to typ rodziny dwupokoleniowej o zredukowanej liczbie członków. Rodzinę poligamiczną- składa się z kilku związków małżeńskich (najczęściej jednego mężczyzny z wieloma kobietami) połączonych w jedną rodzinę. Rodzinę poszerzoną/wielopokoleniową- składa się przynajmniej z dwóch rodzin nuklearnych podporządkowanych organizacyjnie jednemu kierownictwu rodzinnemu. Pod jednym dachem zamieszkuje kilka rodzin uznających władzę ojca rodziny. 71 Okoń W., op. cit., s Adamski F., op. cit., s Tamże, s Tamże, s

24 Zmodyfikowaną rodzinę poszerzoną- stanowi ona związek rodzin nuklearnych, będących w stanie częściowej zależności od siebie, jej członkowie wymieniają między sobą usługi. Poszczególne rodziny nuklearne zachowują tu swoja niezależność ekonomiczną. Brak tu hierarchicznej struktury autorytetu. Z uwagi na miejsce zamieszkania i źródło utrzymania rodziny dzieli się na następujące typy: 75 Rodzina chłopska- gospodarstwo rolne stanowi jedyne jej źródło utrzymania, na gospodarce pracują wszyscy zdolni do pracy członkowie rodziny; Rodzina robotnicza- źródło utrzymania stanowi dochód z pracy fizycznej członków rodziny, nie posiadających własnego warsztatu; Rodzina inteligencka- utrzymuje się głównie z pracy umysłowej, bierze czynny udział w kulturze; Rodzina miejska- wyróżniona jest na podstawie kryterium miejskiego charakteru środowiska zamieszkania, związanej z tym faktem organizacji czasu wolnego i udziału w kulturze; Rodzina wiejska- z uwagi na wiejskie środowisko zamieszkania różni się od rodziny miejskiej między innymi organizacją czasu wolnego czy stylem życia jej członków. Rodzina podobnie jak wiele innych struktur w społeczeństwie stanowi dynamiczny system związków społecznych- członkowie rodzinny nieustannie wchodzą ze sobą w liczne interakcje. Wszystkie oddziaływania mające miejsce w strukturze rodziny zmieniają się w zależności od etapu życia rodzinnego i innych, znaczących zmian dotyczących członków rodziny. 76 Podsumowując należy stwierdzić, że na gruncie nauk społecznych szczególnie zaś na gruncie socjologii istnieje wiele kryteriów podziału rodzin (struktur rodziny). Przeobrażenia, jakie zachodzą we współczesnym społeczeństwie mają także wpływ na zmiany w typologii rodzin. W wyniku tych zmian pewne typy podziału rodzin przestają być aktualne, a w ich miejsce powstają nowe dostosowane do zmieniającego się oblicza rodziny. 75 Adamski F., op. cit., s Szabelska E.: Rola rodziny w życiu dziecka. (z dn r.), s. 2 24

25 Rozdział III Założenia metodologiczne badań własnych Rozdział ten w całości poświęcony jest metodologii niniejszej pracy. Omówione zostały tu dokładnie przedmiot, cel badań, problemy badawcze, metody, techniki i narzędzia badawcze. Dokonano tu również charakterystyki terenu badań i badanej grupy. 3.1 Przedmiot i cel badań Od wielu lat w Polsce, jaki i na całym świecie prowadzone są badania dotyczące kształtowania się ścieżki zawodowej dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych. Co jakiś czas pojawia się moda na tego typu badania szczególnie wśród pedagogów, socjologów i doradców zawodowych. Każda praca empiryczna wymaga od autora badań sformułowania przedmiotu a następnie calu badań. Stanisław Nowak przedmiot badań określa jako pewne przedmioty, zjawiska czy procesy, które znalazły się w polu zainteresowania danego badacza 77 Przedmiotem badań przedstawionych w niniejszej pracy są ścieżki edukacyjnozawodowe dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych. Głównym celem badań jest poznanie i dokładny opis ścieżek edukacyjnozawodowych dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych oraz wpływ środowiska na kształtowanie aspiracji edukacyjnych, zawodowych i życiowych. Celem prowadzonych badań jest również wskazanie na fakt, że dzieci i młodzież z dysfunkcyjnych środowisk wychowawczych nie zawsze muszą dziedziczyć upośledzony status społecznych swych rodziców/opiekunów tzn. popadać w alkoholizm i narkomanię, wchodzić w konflikty z prawem czy kończyć edukację na sześciu klasach szkoły podstawowej. 77 Nowak S.: Metodologia badań socjologicznych. PWN, Warszawa 1970, s

26 3.2 Problemy badawcze Sformułowanie problemu badawczego jest konieczne przed przystąpieniem do przeprowadzania badań. Tadeusz Pilch sformułowanie problemu badawczego określa jako prosty zabieg werbalny, polegający na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania, problemy. 78 Idąc tokiem takiego rozumowania problem badawczy to bodziec intelektualny wywołujący reakcję w postaci badań naukowych. 79 Ogólnie rzecz ujmując problemy badawcze są zestawem pytań, na które w trakcie badań poszukuje się odpowiedzi. 80 Za główny problem badawczy w niniejszej pracy przyjęto odpowiedź na pytanie: Czy środowisko wpływa na ścieżkę zawodową dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych? Do powyższego problemu badawczego sformułowano następujące szczegółowe pytania badawcze: 1. Jaki jest wpływ środowiska na ścieżkę zawodową dzieci i młodzieży? 2. Czy dzieci i młodzież z rodzin dysfunkcyjnych chce mieć taki sam status społeczny jak ich rodzice? 3. Jakie są aspiracje edukacyjne, zawodowe i życiowe dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych? 4. Jakie czynniki determinują aspiracje edukacyjne i zawodowe badanych dzieci i młodzieży? 78 Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych. Żak, Warszawa 1998, s Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D.: Metody badawcze w naukach społecznych. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2001, s Gruszczyński L. A.: Elementy metod i technik badań socjologicznych. Śląskie Wydawnictwa Naukowe, Tychy 2002, s

27 3.3 Metody, techniki i narzędzia badawcze Do rozwiązania postawionych w niniejszej pracy pytań badawczych niezbędne jest dokonanie wyboru odpowiedniej metody badawczej. Według Janusza Sztumskiego Przez metodę rozumie się na ogół system założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do jakiego się świadomie zmierza. 81 Techniką badawczą nazywa się czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów. 82 Narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań, służy do technicznego gromadzenia danych z badań. 83 Do realizacji opisywanych badań posłużyła metoda surveyowa zwana także metodą sondażową. Metoda ta pozwala w krótkim czasie zebrać dane w dużej liczebnie zbiorowości. 84 W metodzie sondażu wykorzystuje się techniki ankiety i wywiadu. W niniejszej pracy posłużono się techniką ankiety. Wykorzystany został kwestionariusz ankiety własnego autorstwa, był on całkowicie anonimowy i składał się z pytań otwartych i zamkniętych dając łączną liczbę 24 pytań (Aneks: Załącznik 1). W kwestionariuszu ankiety znajdowały się zarówno pytania jednokrotnego jak i wielokrotnego wyboru (17 pytań jednokrotnego wyboru i 7 pytań wielokrotnego wyboru). Kwestionariusz ankiety został skierowany do dzieci i młodzieży z świetlicy parafialnej Karolek działającej w Gliwicach pod patronatem Katolickiego Stowarzyszenia Wychowawców. Zastosowany w badaniach kwestionariusz ankiety dostarczył wielu cennych danych dotyczących aspiracji edukacyjno-zawodowych dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych. 81 Sztumski J.: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Śląsk, Katowice 1995, s Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych: strategie ilościowe i jakościowe. Żak, Warszawa 2001, s Tamże 84 Sołoma L.: Metody i techniki badań socjologicznych. Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2005, s

28 3.4 Organizacja i przebieg badań Badania przy zastosowaniu powyżej opisanej metody i techniki badawczej przeprowadzone był w trzech etapach. Etap pierwszy to szeroko pojęta organizacja badań obejmująca przede wszystkim przygotowanie metodologiczne oraz wybór terenu i próby badawczej. Etap drugi obejmował badania właściwe, które przebiegały w terminie od 19 października do 30 listopada 2009 roku. Badaniami została objęta grupa 22 osób (dzieci i młodzież) chodzących do świetlicy Karolek w Gliwicach. Zastosowano tu celowy dobór próby badawczej 85. Za celowym doborem próby przemawiał fakt, iż wszyscy uczęszczający do świetlicy pochodzą z mniej lub bardziej dysfunkcyjnych środowisk, przez co cała młodzież i dzieci zostali objęci badaniami. Ostatni etap badań to weryfikacja zebranego materiału empirycznego pod kątem jego wartości naukowej oraz opracowanie uzyskanych za pomocą kwestionariusza ankiety wyników badań własnych. 3.5 Charakterystyka terenu badań i badanej grupy Badania przeprowadzono w świetlicy parafialnej Karolek prowadzonej z ramienia Katolickiego Stowarzyszenia Wychowawców w Gliwicach. W badaniach udział wzięły 22 osoby, co stanowi całość wszystkich dzieci i młodzieży uczęszczających z zróżnicowaną frekwencją do świetlicy. Charakteryzując badaną grupę szczególną uwagę zwrócono na następujące dane: płeć, wiek, miejsce zamieszkania, rodzaj szkoły, wykształcenie rodziców/opiekunów. Zamieszczone poniżej wykresy i tabele zawierają charakterystykę próby badawczej. Wykres 1 dotyczy płci ankietowanych. 85 Dobór celowy- badacz sam decyduje, kto zostanie objęty badaniami. Dokonując takiego wyboru badacz kieruje się posiadaną wiedzą o interesującej go populacji. Dobór celowy nazywany jest często doborem tendencyjnym. (Łobocki M.: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Wydawnictwo Impuls, Kraków 1999, s. 159) 28

29 Procenty Wykres 1. Płeć badanych respondentów , N=100% 46 45, Kobieta Mężczyzna Źródło: Badania własne Badaniami objęto 22 osoby w tym 12 kobiet i 10 mężczyzn, co daje odpowiednio 54,5% i 45,5% badanej populacji. W przeprowadzonych badaniach niemożliwy był równy udział procentowy respondentów, ponieważ na zajęcia w świetlicy uczęszcza więcej dziewcząt niż chłopców. Średnia wieku respondentów to 13,3 lat. Zdecydowaną większość stanowią osoby w wieku 13 i 16 lat. Najmłodsza osoba ma 7 lat, zaś najstarsza 20 lat. Poniższa tabela i wykres przedstawiają dokładny rozkład wieku badanej grupy. Tabela 2. Wiek badanych respondentów Wiek N % 7 1 4, , , , , , , ,5 29

30 Procenty , , ,5 Ogółem Źródło: Badania własne Wykres 2. Respondenci według kategorii wiekowej , , ,7 Od 7do 10 Od11do15 Od16do20 N=100% Ilość osób Źródło: Badania własne Najliczniejszą kategorię wiekową stanowią osoby w wieku od 11 do 15 lat jest to 10 osób (45,5% badanej grupy), zaś najmniej liczną osoby w wieku od 7 do 10 lat jest to 5 osób, co daje 22,7% badanej populacji. Miejsce zamieszkania jest czynnikiem w dużej mierze warunkującym ścieżki zawodowe dzieci i młodzieży. Zdecydowana większość ankietowanych (14 osób a to jest 63,8%) zamieszkuje dzielnice śródmieście, co łączy się z faktem, że w tej dzielnicy usytuowana jest świetlica Karolek. Najmniej osób zamieszkuje dzielnice: Obrońców Pokoju, Kopernik i Zatorze (1 osoba każdą z dzielnic). W każdym mieście są dzielnice cieszące się tzw. złą sławą, wśród dzielnic zamieszkiwanych przez respondentów tak ową jest dzielnica Zatorze i Kopernik. Słyną one m.in.: z rozbojów, kradzieży, itp. W aneksie niniejszej pracy (załącznik 2) znajduje się mapa Gliwic z aktualnym podzia- 30

31 Procenty łem na dzielnice. Badaną grupę ze względu na zamieszkiwaną dzielnicę charakteryzuje poniższy wykres. Wykres 3. Respondenci według miejsca zamieszkania 70 63, ,7 Kopernik Obrońcow Pok. Śródmieście Trynek Zatorze N=100% ,5 4,5 4,5 0 Dzielnice Źródło: Badania własne Rodzaj szkoły, do której uczęszcza dziecko czy dorastająca osoba ma znaczący wpływ na kształtowanie się aspiracji edukacyjno-zawodowych. Prawie połowa ankietowanych (10 osób, co daje 45,5%) uczęszcza do gimnazjum, jest to najwyższa wartość. Po jednym uczniu przypada na szkołę zawodową i technikum. Dwie osoby (9,1% ankietowanych) uczęszczają do liceum ogólnokształcącego i 8 osób (36,4% ankietowanych) jest uczniami szkoły podstawowej. Nikt z respondentów nie jest uczniem liceum profilowanego. W tym miejscu warto zaznaczyć, że 16 osób (72,8% ankietowanych) nie uczęszcza do tzw. szkoły specjalnej, 5 osób (22,7% ankietowanych) jest uczniami tego typu szkoły. Dość zaskakujący jest fakt, że jedna osoba nie wie, do jakiej szkoły uczęszcza (tzn. nie wie czy jest czy nie jest uczniem szkoły specjalnej). Poniżej wykres 4 i wykres 5 charakteryzuje dzieci i młodzież pod względem rodzaju szkoły, której są uczniami. 31