BIBLIOTEKA KLASYKÓW FILOZOFII BRENTANO. Psychologia z empirycznego punktu widzenia WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "BIBLIOTEKA KLASYKÓW FILOZOFII BRENTANO. Psychologia z empirycznego punktu widzenia WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN"

Transkrypt

1 BIBLIOTEKA KLASYKÓW FILOZOFII BRENTANO Psychologia z empirycznego punktu widzenia WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN

2 BIBLIOTEKA KLASYKÓW FILOZOFII FRANZ BRENTANO PSYCHOLOGIA Z EMPIRYCZNEGO PUNKTU WIDZENIA Przełożył, wstępem i przypisami opatrzył WŁODZIMIERZ GALEWICZ 1999 WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN

3 Dane o oryginale Franz Brentano, Psychologie vom empirischen Standpunkt pod red. Oskara Krausa, wyd. II, tomy 1-2, Leipzig Okładkę i obwolutę projektował Wiesław Kosiński SPIS TREŚCI Redaktor Hanna Marciniak Wstęp. Brentana anatomia życia psychicznego (Włodzimierz Galewkz) XIII PSYCHOLOGIA Z EMPIRYCZNEGO PUNKTU WIDZENIA Tom pierwszy Słowo wstępne [do I wydania z 1874 r.] 3 Księga pierwsza PSYCHOLOGIA JAKO NAUKA Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 1999 Rodział I. O pojęciu i zadaniu nauki zajmującej się psychiką Definicja psychologii jako nauki o duszy 8 2. Definicja psychologii jako nauki o fenomenach psychicznych Swoista wartość psychologii 30 ISBN Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa, ul. Miodowa 10 tel.: (0-22) faks: (0-22) pwn@pwn.com.pl Rodział II. O metodzie psychologii, a szczególnie o doświadczeniu stanowiącym jej podstawę Szczególne zainteresowanie wiążące się z badaniem metody psychologii Spostrzeżenie wewnętrzne jako źródło doświadczenia psychologicznego. Nie powinno być ono mieszane z wewnętrzną obserwacją Rozpatrywanie wcześniejszych fenomenów psychicznych w pamięci 50

4 4. Pośrednie poznawanie cudzych fenomenów psychicznych na podstawie ich przejawów Badanie życia psychicznego prostszego niż nasze Rozpatrywanie chorobliwego życia psychicznego Badanie niezwykłych faktów w życiu jednostek i narodów 61 Rozdział III. Dalszy ciąg rozważań o metodzie psychologii. O indukcji najwyższych praw psychicznych Indukcyjne ustalanie najogólniejszych właściwości nie zakłada poznania praw średniego szczebla Nieodzowność określenia podstawowych klas zjawisk psychicznych. Okoliczności, które je umożliwiają i ułatwiają Jednym z pierwszych i ogólnie najważniejszych jest badanie dotyczące elementów psychicznych Najwyższe prawa następstwa fenomenów psychicznych, do których prowadzi indukcja oparta na doświadczeniu wewnętrznym, są ściśle biorąc prawami empirycznymi O przeprowadzonej przez Horwicza próbie oparcia psychologii na fizjologii O powodach, dla których Maudsley uważa, że badanie fenomenów psychicznych jest możliwe wyłącznie na drodze fizjologicznej Czy przy dzisiejszym stanie fizjologii jest rzeczą wskazaną na podstawie jej danych starać się sprowadzić następstwo fenomenów psychicznych do właściwych praw podstawowych 93 Rozdział IV. Dalszy ciąg rozważań o metodzie psychologii. Niedokładny charakter jej najwyższych praw. Dedukcja i weryfikacja Bez pomiaru intensywności fenomenów psychicznych nie sposób ustalić ścisłych praw ich następstwa O podejmowanych przez Herbarta i Fechnera próbach znalezienia określeń miary dla fenomenów psychicznych O wyprowadzaniu szczególnych praw następstwa zjawisk psychicznych za pomocą metody dedukcyjnej i tzw. odwrotnej metody dedukcyjnej O metodzie, którą należy stosować przy rozważaniach dotyczących nieśmiertelności 107 Księga druga O FENOMENACH PSYCHICZNYCH W OGÓLE Rozdział I. O różnicy między fenomenami psychicznymi i fizycznymi Ul 1. Konieczność wnikliwego zbadania tej kwestii Objaśnienie tej różnicy na przykładach Fenomeny psychiczne są przedstawieniami albo mają przedstawienia za podstawę Określenie zjawisk psychicznych przez brak rozciągłości. Zarzuty przeciwko temu określeniu Charakterystyczne dla fenomenów psychicznych jest odniesienie do jakiegoś przedmiotu Fenomeny psychiczne mogą być spostrzegane tylko przez świadomość wewnętrzną; przy fizycznych możliwe jest tylko spostrzeżenie zewnętrzne Fenomeny fizyczne mogą istnieć tylko fenomenalnie, psychiczne także w rzeczywistości Czy i ewentualnie w jakim sensie jest prawdą, że fenomeny psychiczne mogą występować zawsze tylko jeden po drugim, fizyczne zaś także równocześnie Zestawienie definicji nauki o fenomenach fizycznych i nauki o fenomenach psychicznych 138 Rozdział II. O świadomości wewnętrznej W jakim sensie posługujemy się wyrazem świadomość" Czy istnieje nieświadoma świadomość? Różnice zdań filozofów. Pozorna niemożliwość rozstrzygnięcia tego pytania Cztery drogi, na których można starać się wykazać istnienie nieświadomej świadomości Próby wykazania istnienia nieświadomej świadomości przez wnioskowanie ze skutku o przyczynie. Niepowodzenie tych prób Próby dokonania tego samego przez wnioskowanie z przyczyny o skutku. Także one okazują się niewystarczające Próba, która opiera się na funkcjonalnym stosunku pomiędzy świadomym fenomenem psychicznym i odnoszącą się do niego świadomością. W tym zakresie, w jakim ten stosunek daje się poznać, przemawia on raczej przeciwko tej supozycji 170

5 7. Próba, która opiera się na tym, że przyjęcie, iż każdy fenomen psychiczny jest przedmiotem jakiegoś fenomenu psychicznego, prowadzi do nieskończononej komplikacji Przedstawienie i przedstawienie przedstawienia występują w jednym i tym samym akcie Dlaczego nie jest możliwa obserwacja wewnętrzna i dlaczego przyjęcie, że każdy fenomen psychiczny jest świadomy, nie prowadzi do nieskończonego powikłania Potwierdzenie wygłoszonej tezy przez zgodne świadectwo różnych psychologów Dlaczego zazwyczaj sądzi się, że przedstawienie towarzyszące ma taką samą intensywność co przedstawienie, któremu towarzyszy Zarzut, który opiera się na spostrzeżeniu niesłyszenia, i rozwiązanie tej trudności Nie ma nieświadomych czynności psychicznych Rozdział III. Dalsze rozważania o świadomości wewnętrznej Z aktami psychicznymi często wiąże się odnoszący się do nich sąd Towarzyszące poznanie wewnętrzne zawiera się w samym akcie, któremu towarzyszy Towarzyszący sąd wewnętrzny nie prezentuje się jako złożony z podmiotu i orzecznika Każdy akt psychiczny jest wewnętrznie spostrzegany Często oprócz przedstawienia i poznania występuje w nas jeszcze trzeciego rodzaju świadomość aktu psychicznego, mianowicie uczucie, które się do niego odnosi i również jest w nim samym zawarte Także ten rodzaj świadomości wewnętrznej towarzyszy bez wyjątku wszystkim naszym czynnościom psychicznym Zebranie wyników dwóch ostatnich rozdziałów Rozdział IV. O jedności świadomości Sformułowanie pytania Nasze równoczesne czynności psychiczne należą wszystkie do jednej realnej całości Co oznacza jedność świadomości i czego ona nie oznacza? Zarzuty C. Ludwiga i A. Langego przeciwko jedności świadomości i przeciwko dowodowi, który upewnia nas o tych faktach 244 PSYCHOLOGIA Z EMPIRYCZNEGO PUNKTU WIDZENIA Tom drugi Słowo wstępne [do wydania z 1911 r.] 259 Rozdział V. Przegląd najważniejszych prób klasyfikacji fenomenów psychicznych Platońskie rozróżnienie duszy pożądliwej, zapalczywej i rozumnej Podstawowe podziały fenomenów psychicznych u Arystotelesa Późniejsze oddziaływanie klasyfikacji Arystotelesa. Wolff, Hume, Reid, Brown Trójczłonowy podział na przedstawienie, uczucie i pożądanie. Tetens, Mendelssohn, Kant, Hamilton, Lotze. Co było właściwą zasadą tego podziału? Przyjmowanie trzech klas podziału przez członków szkoły Herbarta Podziały u Baina Zestawienie zasad stosowanych przy podstawowym podziale 284 Rozdział VI. Podział czynności psychicznych na przedstawienia, sądy oraz fenomeny miłości i nienawiści Odrzucenie podstawowych podziałów, które nie opierają się na badaniu zjawisk psychicznych Podstawowy podział, który przyjmuje za zasadę różny sposób odnoszenia się do immanentnego przedmiotu, należy postawić przed wszystkimi innymi Trzema naturalnymi klasami podstawowymi są: przedstawienia, sądy oraz fenomeny miłości i nienawiści Jaką metodę należy obrać w celu usprawiedliwienia i uzasadnienia tego podziału 293

6 Rozdział VII. Przedstawienie i sąd dwiema różnymi klasami podstawowymi Świadectwo doświadczenia wewnętrznego Różnica między przedstawieniem i sądem jest różnicą między samymi czynnościami Nie jest to różnica intensywności Nie jest to różnica treści Nie jest prawdą, aby powiązanie podmiotu i orzecznika czy też inne takie połączenie należało do istoty sądu. To pokazuje, po pierwsze, rozpatrzenie afirmatywnego i negatywnego zdania egzystencjalnego; po drugie, potwierdza się to przy uwzględnieniu spostrzeżeń, a w szczególności warunków pierwszych spostrzeżeń; po trzecie, wynika to ze sprowadzalności wszystkich zdań logicznych do zdań egzystencjalnych Nie pozostaje zatem nic innego jak uznać, że swoistym rysem sądu jest jego szczególny sposób odnoszenia się do swojej treści Wszystkie własności, które kiedy indziej charakteryzują fundamentalną różnicę sposobu odnoszenia się do przedmiotu, występują także w naszym wypadku Podsumowanie trzech sposobów uzasadnienia Powodem błędnego ujęcia stosunku między przedstawieniem i sądem było to, że w każdym akcie świadomości zawiera się poznanie Do tego doszły językowe powody tego złudzenia: p o pierwsze, określanie [przedstawień i sądów] wspólnym mianem myślenia; następnie ich sposób wyrażania w zdaniach Konsekwencje niezrozumienia natury sądu dla metafizyki, dla logiki, dla psychologii 339 Rozdział VIII. Jedność podstawowej klasy uczucia i woli Doświadczenie wewnętrzne poucza nas o jedności podstawowej klasy uczucia i woli; po pierwsze przez to, że pokazuje nam stany pośrednie, które tworzą pomiędzy nimi stopniowe, ciągłe przejście; następnie przez to, że pokazuje nam zgodny charakter ich sposobów odnoszenia się do treści Wskazanie, że każde chcenie i pożądanie kieruje się na coś jako na dobro lub zło. Filozofowie wszystkich epok są co do tego zgodni Wskazanie, że to samo stosuje się do uczuć Charakter różnic pomiędzy klasami w obrębie dziedziny uczucia i woli: możliwość ich zdefiniowania przez odwołanie się do fenomenów stanowiących ich podstawę Drugorzędne różnice w sposobie odnoszenia się do przedmiotu Żadna ze swoistych własności, które w innych wypadkach znamionują fundamentalną różnicę sposobu odnoszenia się do przedmiotu, nie charakteryzuje różnicy między uczuciem i wolą Podsumowanie trzech podanych argumentów Główne przyczyny, które spowodowały złudzenie co do stosunku uczucia i woli, były następujące: Po pierwsze, szczególne zjednoczenie świadomości wewnętrznej z jej przedmiotem było łatwo pomylić ze szczególnym sposobem bycia świadomym Po drugie, wola zakłada zdolność działania, której nie da się wywieść ze zdolności do [aktów] miłości Do tego doszedł pewien powód językowy: niestosowne oznaczanie wspólnej klasy mianem pożądania Także błędne ujęcie stosunku między przedstawieniem i sądem sprzyjało złudzeniu co do stosunku między uczuciem i wolą. Odniesienie trzech idei piękna, prawdy i dobra do tych trzech podstawowych klas 377 Rozdział IX. Porównanie trzech podstawowych klas z trojakimi fenomenami świadomości wewnętrznej. Ustalenie ich naturalnego porządku Każdy z trzech momentów świadomości wewnętrznej odpowiada jednej z klas fenomenów psychicznych Naturalny porządek trzech podstawowych klas jest taki: pierwsze miejsce zajmuje przedstawienie, drugie sąd, trzecie miłość 386

7 DODATEK [A] Uzupełniające uwagi [do wydania z 1911 r.] w celu objaśnienia i obrony przedstawionej teorii, jak również jej sprostowania i rozwinięcia 391 I. Różnica między odniesieniem psychicznym a relacją we właściwym sensie 391 II. O psychicznym odnoszeniu się do czegoś jako przedmiotu wtórnego 396 III. Modi przedstawień 400 IV O atrybutywnym połączeniu przedstawień in recto i in obliąuo 404 V. O modyfikowaniu sądów i wzruszeń przez modi przedstawiania 406 VI. O niemożliwości przypisania intensywności każdemu odniesieniu psychicznemu, a szczególnie ujęcia stopni przeświadczenia i preferowania jako różnic intensywności VII. O niemożliwości połączenia sądu i odniesienia emocjonalnego w jednej klasie podstawowej 412 VIII. O niemożliwości przyjęcia różnych podstawowych klas dla uczucia i woli w analogii do przedstawienia i sądu IX. O przedmiotach prawdziwych i fikcyjnych 418 X. O próbach matematyzacji logiki 433 XI. O psychologizmie 440 [koniec wydania z 1911 r.] [B] XII. Miklosich o zdaniach bezpodmiotowych 443 [C] Nowe rozprawy z pism pozostawionych 457 XIII. Ogólność myślenia i indywidualność bytu 457 XIV. Ujęcie naoczne i przedstawienie abstrakcyjne XV. O przedmiotach myślenia 473 XVI. O bycie w niewłaściwym sensie, nazwach abstrakcyjnych i tworach intelektu 488 XVII. O ens rationis 502 Skorowidz osób 544 Skorowidz pojęć 547 WSTĘP BRENTANA ANATOMIA ŻYCIA PSYCHICZNEGO Kiedy w maju 1874 r. ukazuje się pierwsze wydanie Psychologu z empirycznego punktu widzenia 1 w życiu jej autora 2 dopełnia się właśnie szereg ważkich zmian. Trzydziestosześcioletni wówczas Franz Brentano - do niedawna jeszcze katolicki ksiądz, od ponad roku zaś poza Kościołem - także w swej działalności akademickiej wkracza w nowy okres. Ma już w tym czasie za sobą kilkanaście lat pracy na Uniwersytecie w Wiirzburgu (zrezygnował z niej w związku ze swym odejściem od katolicyzmu), teraz natomiast od kilku miesięcy jest świeżo mianowanym profesorem Uniwersytetu Wiedeńskiego. Jego znakomite ponoć wykłady niebawem przysparzają mu popularności i przyciągają liczne grono zainteresowanych, częstokroć wręcz zafascynowanych nimi słuchaczy, wśród których w ciągu ponad dwudziestu lat, jakie filozofowi przyjdzie jeszcze przeżyć w Wiedniu, znajdzie się wiele wybitnych później postaci świata naukowego i politycznego... Kiedy na krótko przed I wojną światową i w trakcie wojny rodzą się teksty, które zostaną zamieszczone przez wydawcę w Dodatku do tzw. drugiego wydania Psychologii 3, Brentano jest starcem. Po ciężkiej chorobie oczu od 1 W dalszym ciągu odnosząc się do tej pozycji będę ją w skrócie nazywał Psychologią I. 2 Więcej informacji na temat biografii Brentana czytelnik znajdzie np. we wstępie do przekładu jego rozprawy O źródle poznania moralnego (tłum. Cz. Porębski, PWN, Warszawa 1989, BKF). 3 F. Brentano, Psychologie vom empirischen Standpunkt, red. Oskar Kraus, Leipzig ; dalej cytuję tę pozycję jako: Brentano, Psychologie.

8 kilku lat ślepy, nie jest już w stanie czytać ani pisać; może jedynie dyktować. Ale to też czyni do samego końca, korzystając z pomocy żony i czerpiąc z zasobów swej świetnej pamięci: ostatnia z tych podyktowanych przezeń rozprawek - poświęconych, warto zaznaczyć, problemom na ogół niezwykle subtelnym - zostaje spisana kilka dni przed jego śmiercią. Umieszczona w tych ramach czasowych, Psychologia z empirycznego punktu widzenia - i to właśnie w tej szerszej postaci, która z łaski losu czy z woli wydawcy stała się klasyczna - nie jest po prostu jednym z dzieł" Brentana; reprezentuje raczej całe jego dzieło, dokumentując też następujące w nim z biegiem lat zmiany. Ale można stwierdzić i coś odwrotnego: dopiero gdy weźmie się pod uwagę cały dorobek Brentana, uwzględniając również jego gdzie indziej wypowiedziane albo skądinąd znane poglądy na naturę poznania filozoficznego oraz na rolę, jaka w obrębie filozofii przysługuje badaniom dotyczącym psychiki czy też świadomości, wiele myśli występujących w jego Psychologii nabiera dla nas pełniejszego sensu lub ukazuje się nam w wyraźniejszym świetle. Filozofia i psychologia Dzieje filozofii i jej obecny stan. Przemożny wpływ, jaki Brentano wywierał na swoich uczniów, wynikał w niemałej mierze stąd, że umiał on wzbudzić w nich wiarę w doniosłą rolę poznania filozoficznego. Ta wiara, przenikająca również samego Brentana, nie była u niego tylko naiwnie przyjętym dogmatem. Była wynikiem przezwyciężenia wcześniejszej niewiary, poważnego zwątpienia w sens poczynań filozofii, w jakie jej młody adept popadł po zetknięciu się z niezrozumiałym dlań i nieatrakcyjnym idealizmem niemieckim, widzianym poprzez jego wtórnych, miernych propagatorów. Z duchowego kryzysu, w który wtrąciły go systemy Fichtego, Schellinga i Hegla, pomogła mu się wydobyć szczególna wizja historiozoficzna, sytuująca je - jako przejściowe i przekroczone już szczeble rozwoju - w bardziej optymistycznej perspektywie dziejowej. Na tę wcześnie zarysowaną, a potem tylko szczegółowo rozwijaną koncepcję Brentano zawsze kładł wielki nacisk, powracając do niej przy różnych okazjach. W swoich późniejszych wykładach wskazuje on na dwa skrajne stanowiska w sprawie znaczenia historii filozofii dla samej filozofii. Jedno zajmował Ernest Renan, który twierdził, że filozofia -jak zresztą każda inna nauka - musi w końcu rozpłynąć się w swojej historii. Na przeciwnym krańcu stał Kartezjusz, kiedy utrzymywał, że filozof nie odnosi większego pożytku ze studiów historycznych, lecz powinien budować swą wiedzę za każdym razem od nowa. Zdaniem Brentana prawda mieści się pomiędzy tymi skrajnościami. Na przekór historyzmowi, historia jakiejkolwiek dyscypliny naukowej nie ma nigdy samoistnej wartości, lecz pełni rolę służebną. Jej waga maleje przy tym w miarę postępu systematycznych badań w danej nauce. Wbrew jednak postawie antyhistorycznej, znajomość dziejów własnej dziedziny, a zwłaszcza rozważanych w niej problemów (Problemgeschichte), jest dla filozofa nieporównanie ważniejsza niż dla przedstawiciela fizyki czy matematyki 4. Do swojej koncepcji dziejów filozofii Brentano dochodzi posługując się metodą, którą w ślad za Kazimierzem Twardowskim możemy nazwać aposterioryczno-konstrukcyjną 5. Konstrukcyjna ma być ona w tym sensie, że stara się o wykazanie praw kierujących rozwojem filozofii" 6. Aposterioryczna zaś jest o tyle, że stara się o wydobycie ogólnych praw rozwoju z samych faktów dziejowych" 7. Wizja dziejów filozofii, do jakiej prowadzi Brentana tego typu metoda, zdradza wiele zbieżności z historiozofią 4 Por. F. Brentano, Geschichte der griechischen Philosophie, red. F. Mayer-Hillebrand, Miinchen-Bern 1963, s Zob. K. Twardowski, Franciszek Brentano a historya filozofii, w: tenże, Rozprawy i arytykuły filozoficzne, Lwów 1927, s Pojęcie metody aposterioryczno-konstrukcyjnej Twardowski przejmuje od Maurycego Straszewskiego. 6 Tamże, s Tamże.

9 Augusta Comte'a. W spuściźnie twórcy pozytywizmu jego żywą uwagę przyciąga prawo trzech stadiów", zgodnie z którym poszczególne gałęzie wiedzy przechodzą w swoim rozwoju najpierw fazę teologiczną", potem metafizyczną", a dopiero na koniec pozytywną". Brentano uważa, że w tej koncepcji można znaleźć dużo prawdy, jeśli tylko myślenie teologiczne" pojmie się nie jako specjalnie związane z teizmem, lecz tłumaczące zjawiska przyrody za pomocą fantastycznych potęg osobowych, a wyjaśnianie metafizyczne" - jako odwołujące się do zmyślonych bytów abstrakcyjnych 8. Sądzi jednak, że systematyzacja francuskiego myśliciela ogranicza się do tych okresów rozwoju wiedzy, w których dokonywał się w niej postęp, nie uwzględniając czasów upadku, jakiego często doznawały niektóre nauki, a szczególnie filozofia. Ten brak Brentano stara się usunąć w swojej własnej teorii czterech faz", opisującej wszakże tylko rozwój wiedzy filozoficznej. Według Brentana historia filozofii, choć pod pewnymi względami podobna do rozwoju pozostałych nauk, pod innymi zbliża się raczej do historii sztuki. Gdy bowiem wiedza szczegółowa kroczy drogą ciągłego postępu, niekiedy tylko doznając zastoju, to w dziejach filozofii - tak samo jak w sztuce - po okresach wzlotu i świetności regularnie następują okresy marnienia. Ta prawidłowość zaznacza się, jego zdaniem, we wszystkich trzech epokach kultury zachodnioeuropejskiej: dobie starożytnej, średniowieczu i czasach nowożytnych. W każdej z nich filozofia przechodzi cztery główne fazy: najpierw fazę rozkwitu, którą zapoczątkowuje żywy wzrost zainteresowań teoretycznych - owo zdumienie bytem, będące według Arystotelesa źródłem wszelkiego filozofowania - jak również sięgnięcie do naturalnej, choć bardzo nieraz jeszcze niedoskonałej metody poznawczej, a potem trzy stadia coraz głębszego upadku. W pierwszym z nich zainteresowania czysto teoretyczne schodzą na dalszy plan, wypierane przez ciasny praktycyzm; obracająca się wokół życiowo 8 F. Brentano, Die vier Phasen der Philosophie, red. O. Kraus, wyd. II, Hamburg 1968, s. 126 i nn. ważnych problemów myśl filozoficzna zyskuje wprawdzie na popularności, ale traci ścisłość i głębię. Reakcją na jej nienaukowość jest rozprzestrzeniający się w drugim stadium sceptycyzm, który albo w ogóle odmawia ludzkiemu rozumowi zdolności poznawczej, albo drastycznie ją ogranicza. Że jednak trudno długo wytrwać w sceptycznej niewierze, nie zaspokajającej ludzkiego pragnienia prawdy, zatem w kolejnym stadium filozofia usiłuje za wszelką cenę ten brak wiary przezwyciężyć, rozpaczliwie chwytając się rzekomych nadnaturalnych sposobów poznania; tym samym pogrąża się w mistycyzmie, stanowiącym dno jej upadku. Te cztery fazy Brentano dostrzega najpierw w rozwoju filozofii starożytnej. Jej rozkwit zaczął się od jońskich filozofów przyrody, a swoją pełnię osiągnął w wielkich systemach IV wieku p.n.c, zwłaszcza w dziele Arystotelesa. Wnet potem jednak nastąpił jej upadek: naprzód nabrała ona jednostronnie praktycznej orientacji w szkole stoickiej i u Epikura, później została na dłuższy czas opanowana przez sceptyków, aż wreszcie zeszła na manowce mistycyzującego neoplatonizmu. Podobnie przebiegał według Brentana rozwój filozofii średniowiecznej. Jakkolwiek skrępowana rolą służki teologii", a przez to nie dorównująca nauce mistrzów starożytnych, i ona przeżyła okres rozkwitu, uzyskując najwyższą dojrzałość w systemie Tomasza z Akwinu, po czym doznała rychłego upadku. W pierwszym jego stadium, widocznym u Dunsa Szkota, stała się narzędziem sporów między zakonem dominikańskim i franciszkańskim, drugie stadium Brentano upatruje w sceptycyzmie Wilhelma Ockhama, trzecie - u Jana Eckharta i innych mistyków XIV w. Właściwy punkt ciężkości Brentanowskiej teorii czterech faz spoczywa wszakże w jego opisie i ocenie rozwoju filozofii nowożytnej. Faza jej rozkwitu trwała według niego od Bacona i Kartezjusza - dwóch myślicieli, którzy różnymi drogami powrócili do naturalnej metody poznawczej - aż do Locke'a i Leibniza. Wszystko, co miało miejsce później, nosi znamiona upadku, który znów dokonał się w trzech znanych nam stadiach. Stadium praktycyzmu przypadało na francuskie i niemieckie

10 Oświecenie; we Francji trywializuje się wówczas myśli Locke'a, w Niemczech - idee Leibniza. Stadium sceptyczne reprezentuje przede wszystkim twórczość Davida Hume'a. Do ostatniego stadium Brentano zalicza filozofów, którzy usiłowali przezwyciężyć Humowski sceptycyzm, uciekając się do irracjonalnych środków poznawczych. W Anglii czyniła to szkoła szkocka, której założyciel, Thomas Reid, próbował oprzeć filozofię na zasadach zdrowego rozsądku". W Niemczech pokrewne w gruncie rzeczy hasła głosił, zdaniem Brentana, Immanuel Kant w swojej teorii syntetycznych sądów a priori, a także w nauce o postulatach praktycznego rozumu. Jeszcze dalej od naturalnych źródeł wiedzy odeszli jego następcy - Fichte z jego dialektyczną metodą tezy, antytezy i syntezy, Schelling ze swoją intuicją intelektualną", a wreszcie Hegel, w którego spekulatywnych konstrukcjach Brentano widzi skrajne zwyrodnienie ludzkiej myśli" 9. Zgodnie z informacją O. Krausa 10, niechęć Brentana do idealistów niemieckich posuwała się tak daleko, że był on skłonny w ogóle odmawiać im miejsca w rzetelnej historii filozofii, która miała być przede wszystkim historią filozoficznych zagadnień, nie zaś spekulatywnych systemów. W swoim nie opublikowanym odczycie Zur Methode der historischen Forschung auf philosophischem Gebiete (O metodzie badań historycznych w dziedzinie filozofii) z 1888 r. stwierdzał ponoć, że zainteresowanie twórcami tego rodzaju systemów ma w znacznej mierze naturę patologiczną. Historyk filozofii powinien, jego zdaniem, pomijać tego typu konstrukcje, nawet jeżeli są dziełem profesjonalnych filozofów, a za to uwzględniać filozoficznie doniosłe przyczynki przedstawicieli nauk szczegółowych, takich jak np. Laplace, Darwin lub Helmholtz. Tę krytyczną ocenę idealizmu niemieckiego Brentano przekazał także swoim uczniom. E. Husserl wspomina, że potrzebował wiele czasu, ażeby spojrzeć na owe idealistyczne filozofie całkiem 9 Tamże, s O. Kraus, Franz Brentano. Zur Kenntnis seines Lebens und seiner Lehre, Miinchen 1919, s inaczej: dostrzec w nich objawy nie degeneracji, lecz niedojrzałości, i docenić je jako pierwsze śmiałe próby odsłonięcia nowych wymiarów zagadnień 11. Jak zauważa H. Bergmann' 2, wroga postawa wobec filozofii Kanta, a zwłaszcza wobec spekulatywnych systemów idealizmu niemieckiego, wywarła bardzo poważny i niekorzystny wpływ na losy filozofii Brentana, izolując jego uczniów i uniemożliwiając ich dialog z przedstawicielami innych szkół filozoficznych. Jest naturalnie sprawą bardzo dyskusyjną, czy Brentano wskie prawo czterech faz faktycznie wiernie opisuje dotychczasowy przebieg dziejów filozofii 13. Niezależnie od tego nasuwa się jednak pytanie, czy ma ono - w mniemaniu jego autora - obowiązywać także w ich dalszym toku. Czy kołowrót kolejnych wzlotów myśli filozoficznej i następujących po nich stadiów jej upadku będzie się kręcił bez końca, czy też kiedyś - a może już wkrótce - przekształci się w bardziej prostoliniowy rozwój? Otóż wiele przemawia za tym, że Brentano - przynajmniej w pewnym okresie - skłaniał się raczej ku tej drugiej, bardziej optymistycznej odpowiedzi, wierząc, że zniechęcający brak ciągłości w postępie wiedzy filozoficznej może zostać przezwyciężony, jeżeli przybierze ona wreszcie postać dojrzałej nauki. To stanowisko najwyraźniej rysuje się w jego odczycie IJber die Grunde der Entmutigung auf philosophischem Ge- 11 Zob. E. Husserl, Erinnerungen an Franz Brentano, w: O. Kraus, Franz Brentano..., s H. Bergmann, Franz Brentano, Revue internationale de philosophie" 1966, nr 20, s Krytyczne uwagi pod adresem koncepcji Brentana zgłaszają między innymi H. Windischer (Franz Brentano und die Scholastik, Innsbruck 1936, s ), B. Petronievics (Kritische Bemerkungen zu Brentanos Schrift Die vier Phasen der Philosophie, w: Philosophia" (Belgrad) 1938, nr 3, s ) oraz E. Gilson (Franz Brentanos Interpretation oj Mediaeval Philosophy, Mediaeval Studies" 1938, nr 1, s. 1-10). Wskazują oni, że formy filozofii określane przez Brentana jako jej fazy" nie następują po sobie zawsze w takiej kolejności, w jakiej on je wymieniał, lecz pojawiają się także w odmiennym porządku, albo występują równocześnie.

11 biete (O powodach zniechęcenia do filozofii). Brentano podaje tam cztery główne przyczyny zwątpienia w sens badań filozoficznych. Pierwszą jest według niego niezgodność poglądów, jaką stwierdzamy pośród filozofów, podzielonych na mnogość zwalczających się szkół i kierunków. Niezgodność ta nie ogranicza się do niektórych kwestii szczegółowych, jak to jest w innych naukach, lecz dotyczy spraw zasadniczych. Drugim faktem, z którego wnioskuje się o beznadziejności wysiłków filozofii, jest właśnie brak ciągłości w jej rozwoju: gdy w dziejach innych gałęzi nauki zachowuje się zawsze pewien trwały zasób prawd, przekazywany i pomnażany z pokolenia na pokolenie, historia filozofii przedstawia się jako absurdalna gonitwa systemów, z których każdy kolejny od podstaw podważa poprzednie. Ten sam wniosek nasuwa się następnie wobec empirycznej nieosiągalności celów poznawczych, które mają przed oczyma filozofowie: ich ambicją jest bowiem zgłębienie istoty zjawisk, nie zaś tylko ustalenie ich porządku w czasie i przestrzeni, na czym rozsądnie poprzestają przedstawiciele nauk szczegółowych. A do tego dochodzi jeszcze praktyczna bezużyteczność cechująca dociekania filozoficzne w przeciwieństwie do badań w innych dziedzinach nauki: choć bowiem wartość wiedzy nie sprowadza się do jej funkcji utylitarnej, to jednak nieprzydatność jakiejś dyscypliny wskazuje również na jej bezwartościowość. Uznając wszystkie wymienione fakty, Brentano odrzuca jednak pesymistyczne następstwa, do jakich zdają się one prowadzić. Uważa, że nie dowodzą one wcale nieuleczalnej nienaukowości filozofii, lecz tylko jej niedojrzałości jako nauki. Rzecz w tym, że tempo rozwoju rozmaitych gałęzi wiedzy jest odwrotnie proporcjonalne do złożoności przedmiotów, o które w nich chodzi. Tak więc matematyka, traktująca o tworach w najwyższym stopniu abstrakcyjnych, ukonstytuowała się jako nauka wcześniej od fizyki, fizyka prędzej niż chemia, a ta z kolei - jeszcze przed fizjologią. Filozofia, w jej podstawowej części utożsamiana przez Brentana z psychologią, odnosi się do zjawisk najbardziej złożonych. Można ją zatem uważać za dyscyplinę najmniej rozwiniętą i tym właśnie tłumaczyć wszystkie jej słabości. Jeżeli więc nie ma z niej dotąd żadnego pożytku, to widocznie nie osiągnęła jeszcze tego stadium, w którym nauki zaczynają przynosić korzyści praktyczne. Jeżeli próbuje wniknąć w wewnętrzną naturę sił i procesów przyrody, zamiast pojmować je po prostu jako poszczególne przypadki ogólniejszych praw, to i to można złożyć na karb jej względnej młodości: także inne nauki w swych wcześniejszych fazach podejmowały takie daremne próby. Tak samo da się wyjaśnić ustawiczne przewroty, jakie zachodzą w jej dziejach: jest z tym podobnie jak z górskim strumieniem, który dopiero w późniejszym biegu płynie stałym korytem, na początku zaś zmienia łożysko. A skoro w przeszłości filozofia tak często ulegała radykalnym zmianom, to nic dziwnego, że i w dzisiejszych czasach - ocenianych przez Brentana jako przejściowe - panuje w niej tak znaczna rozbieżność przekonań: gdy bowiem jedni trzymają się jeszcze ostatnich systemów, drudzy nawiązują do dawniejszej tradycji, jeszcze inni próbują rozpocząć wszystko od nowa, a pozostali, których jest najwięcej, tworzą jakby mieszaninę dawnych i nowych pierwiastków. Jak więc widzimy, systematyczna refleksja nad miejscem filozofii pośród innych nauk uzupełnia u Brentana jego koncepcję dziejów filozofii i wraz z nią służy obronie możliwości filozofii jako rzetelnej nauki. Do tej pory filozofia uzyskiwała wartościowe wyniki, kiedy posługiwała się naturalną metodą. Pomimo tych okresów świetności nie zdołała wszakże ukonstytuować się w postaci ścisłej nauki i nie weszła w fazę ciągłego rozwoju. Ten fakt nie powinien nas jednak zniechęcać; wynika on bowiem stąd, że podstawową dyscypliną filozoficzną jest psychologia, która w szeregu nauk uporządkowanych co do stopnia złożoności ich przedmiotu zajmuje ostatnią pozycję i w związku z tym rozwija się najpóźniej. Zarysowana próba obrony naukowej filozofii nasuwa szereg znaków zapytania. Czemu właściwie podstawę filozofii ma stanowić psychologia? Jakie inne dyscypliny wiedzy wchodzą w jej skład? I na czym polega owa naturalna", odpowiadająca naturze rzeczy" metoda, do której powinna ona powrócić?

12 Zakres i metoda filozofii. Podobnie jak Arystoteles, Brentano rozróżnia w obrębie szeroko pojmowanej wiedzy jej gałęzie teoretyczne oraz praktyczne 14. Różnica między nimi nie polega na tym, że w dyscyplinach teoretycznych występują częściej zdania opisowe, natomiast w praktycznych - raczej wypowiedzi normatywne. Zdarza się bowiem niejednokrotnie, że to samo w istocie twierdzenie, które w pewnej nauce teoretycznej ma postać opisu, ustalającego tylko związek między jakimiś faktami, w ramach odpowiedniej dyscypliny praktycznej przybiera postać normy, wskazującej, jakiego środka należy użyć, aby osiągnąć określony cel. Różnica, jaka dzieli dyscypliny teoretyczne i praktyczne, nie dotyczy więc charakteru zawartych w nich twierdzeń, lecz raczej sposobu ich powiązania. Każda dyscyplina teoretyczna (Arystotelesowska episteme) obejmuje prawdy dotyczące obiektów pewnego jednego rodzaju (np. biologia - prawdy o istotach żywych). W przeciwieństwie do tego prawdy, które wchodzą w skład jakiejś dyscypliny praktycznej (Arystotelesowskiej techne), łączą się z sobą nie tyle na zasadzie rzeczowego pokrewieństwa, jednorodności badanych przez nie przedmiotów, ile z racji wspólnej przydatności do pewnego zewnętrznego celu (jak np. zdrowie w wypadku medycyny). Zarysowane określenie wiedzy praktycznej Brentano stosuje także do praktycznych dyscyplin filozoficznych. Każda z tych dyscyplin służy w jego ujęciu realizacji pewnego ideału, szczególnej wartości duchowej. Istnieją jednak trzy takie wartości, odpowiadające trzem głównym klasom zjawisk psychicznych: przedstawieniom, sądom i aktom emocjonalnym. Swoistą wartością urzeczywistnianą w sferze przedstawień jest piękno, w dziedzinie sądów - prawda, w zakresie emocji - dobro moralne. Piękno jest wartością, której powinna służyć estetyka, prawdzie z natury przyporządkowana jest logika, a moralnemu dobru - etyka. 14 Por. F. Brentano, Die Lehre vom richtigen Urteil, red. F. Mayer-Hillebrand, Bern 1956, s. 3-5; Grundlegung und Aufbau der Ethik, red. F. Mayer-Hillebrand, Bern 1952, s Bliższą charakterystykę tych trzech praktycznych gałęzi filozofii uzyskujemy biorąc pod uwagę ich swoisty cel. Celem estetyki jest według Brentana przede wszystkim kształtowanie dobrego gustu lub też właściwego smaku" (der richtige Geschmack) - zdolności odróżniania piękna od brzydoty, jak również rzeczy bardziej i mniej pięknych; innym jej zadaniem ma być dostarczanie wskazówek pomocnych przy urzeczywistnianiu piękna, dokonującym się w twórczości artystycznej. Logika poucza nas, dzięki jakim procedurom poznawczym dochodzimy do słusznych sądów, a unikamy błędów. Jej nadrzędnym celem jest zatem poznanie, tak jak nadrzędnym celem medycyny jest zdrowie. Gdy wreszcie chodzi o etykę, jest ona w tym sensie naczelną dyscypliną praktyczną, że ma wskazać najwyższy cel, stosowny dla działań człowieka; jeśli zaś słusznym wyborem nazywamy wybór środków jak najbardziej zbliżających nas do tego właściwego celu, możemy również powiedzieć, że powołaniem etyki jest określenie warunków słusznego wyboru, a przez to też warunków realizacji dobra moralnego. Dyscypliny teoretyczne Brentano dzieli w pierwszym rzędzie na konkretne i abstrakcyjne. Podczas gdy nauki konkretne - takie jak historia - stwierdzają jedynie, że" jest tak a tak, czyli ustalają indywidualne fakty, nauki abstrakcyjne pytają, dlaczego" jest tak, a nie inaczej. Starają się zatem wyjaśnić fakty za pomocą ogólnych praw, i w zależności od tego, skąd czerpią te prawa, dzielą się na dwie grupy: na nauki empiryczne, wyprowadzające swoje prawa z danych doświadczenia, i na nauki aprioryczne, wychodzące od samych pojęć. W ramach wiedzy empirycznej Brentano wyróżnia wreszcie trzy podstawowe działy: przyrodoznawstwo oraz dwie dyscypliny filozoficzne: psychologię i metafizykę 15. Ten ostatni podział ma naturalnie związek z rozróżnieniem dwóch głównych sfer bytowych w obrębie rzeczywistości: bytu fizycznego i bytu psychicznego. Prawami obowiązującymi w dziedzinie 15 Zob. F. Brentano, Geschichte der griechischen Philosophie, wyd. cyt., s. 8-9.

13 przedmiotów fizycznych interesują się nauki przyrodnicze. Wykrywanie praw odnoszących się do zjawisk psychicznych jest zadaniem psychologii. Są jednak pewne powszechne prawa, które, jak choćby zasada przyczynowości, dotyczą obiektów wszelkiego rodzaju - zarówno fizycznych, jak o charakterze psychicznym. I właśnie te uniwersalne prawa ma rozpatrywać najogólniejsza nauka empiryczna, metafizyka. W filozoficznej tradycji metafizykę dzieliło się często - zgodnie z systematyzacją przeprowadzoną w filozofii przedkantowskiej przez Christiana Wolffa, a potem zakładaną także i u Kanta - na ontologię, czyli ogólną naukę o bycie, i na trzy działy bardziej szczegółowe: racjonalną teologię, kosmologię oraz psychologię. Określając metafizykę jako naukę najbardziej uniwersalną, gdyż odnoszącą się do przedmiotów wszelkiego rodzaju, Brentano wysuwa na pierwszy plan ontologiczny aspekt jej problematyki. Kiedy indziej jednak zalicza do niej również zagadnienia kosmologiczne i teologiczne, które zresztą także dotyczą w pewnym sensie wszystkich rzeczy, o tyle że dla żadnej nie są obojętne. W rezultacie jego rozumienie wiedzy metafizycznej jest w dużej mierze zgodne z jej ujęciem tradycyjnym, z jedną tylko istotną różnicą: o ile u Wolffa wśród działów metafizyki figuruje jeszcze psychologia rationalis, o tyle Brentano w ogóle nie wydziela z psychologii jej części czysto racjonalnej, czyli niezależnej od psychologicznej empirii, a psychologię w całości skłonny jest traktować nie jako dyscyplinę metafizyczną, lecz jako osobną naukę. W przeciwnym razie - jak argumentuje - metafizyka musiałaby po prostu wchłonąć całą filozofię teoretyczną 17. Jak więc widzimy, Brentano dostrzega w filozofii nie tyle jedną naukę, ile całość obejmującą kilka dziedzin 16 Zob. s. 10 niniejszego wydania; por. także J. M. Werle, Franz Brentano und die Zukunft der Philosophie. Studien zur Wissenschaftsgeschichte und Wissenschaftssystematik im 19. Jahrhunderł ( Studien zur Ósterreichischen Philosophie", t. XV), Amsterdam 1989, s Zob. F. Brentano, Religion und Philosophie, red. F. Mayer-Hillebrand, Bern 1954, s. 91. badawczych: metafizykę i psychologię jako dyscypliny teoretyczne oraz logikę, etykę i estetykę jako dyscypliny praktyczne. Te dziedziny tworzyły w jego czasach jedność instytucjonalną: wszystkie były wykładane w katedrach filozofii. Zdaniem Brentana wszakże historyczne doświadczenie wskazuje również na ich jedność merytoryczną. Najpierw dlatego, że od wieków ogarniano je wspólnym mianem filozofii, a następnie - ponieważ zajmowali się nimi zazwyczaj ci sami badacze 18. Na czym wszakże polega jedność filozofii? Według Brentana na tym, że jej centralnym działem jest psychologia, a wszystkie inne części wchodzące w jej skład tak czy inaczej nawiązują do tego ośrodka. W ścisłej zależności od psychologii pozostają najpierw praktyczne dyscypliny filozoficzne. Jak już zauważyliśmy, estetyka, logika i etyka mają w ujęciu Brentana określać warunki, w których zachodzi słuszna ocena estetyczna, słuszny sąd, słuszny wybór. Przy realizacji tego celu nie mogą one jednak obyć się bez pewnych twierdzeń psychologii, w tym zwłaszcza bez twierdzeń mówiących, czym w ogóle jest ocena estetyczna, sąd lub też akt woli. Co więcej, tego typu prawdy psychologiczne są praktycznym dyscyplinom filozofii nie tylko nieodzownie potrzebne, tak jak mogłyby im być potrzebne również pewne zewnętrzne wobec nich przesłanki; są one w tych dyscyplinach po prostu zawarte, tworząc jak gdyby ich teoretyczny szkielet. Na czym natomiast polega łączność między psychologią a metafizyką? Kazimierz Twardowski, który w zasadzie przejął koncepcję filozofii Brentana, głosił pogląd, że dyscypliny filozoficzne tworzą nie tyle jedną naukę, ile grupę nauk, mających wszakże pewną wspólną cechę: wszystkie one badają bowiem przedmioty, które nam są dane albo wyłącznie w doświadczeniu wewnętrznym, albo zarówno w doświadczeniu wewnętrznym, jak w doświadczeniu zewnętrznym" 20. Idąc za tą myślą można by 18 Zob. tenże, Geschichte der griechischen Philosophie, wyd. cyt, s Por. tenże, Die Lehre vom richtigen Urteil, wyd. cyt., s K. Twardowski, Psychologia wobec fizjologii i filozofii, w: tenże, Wybrane pisma filozoficzne, Warszawa 1965, s. 109.

14 21 Zob. F. Brentano, Religion und Philosophie, wyd. cyt., s. 89; Geschichle der griechischen Philosophie, wyd. cyt., s. 14, 356. powiedzieć, że cechą łączącą psychologię i metafizykę jest to, iż są to dyscypliny badające albo wyłącznie, albo także przedmiot doświadczenia wewnętrznego, czyli byt psychiczny. Łatwo jednak zauważyć, że ta dysjunkcyjna właściwość nie byłaby jeszcze sama przez się wystarczającą podstawą, aby zaklasyfikować te dwie dyscypliny do jednej i tej samej naturalnej grupy. Biorąc bowiem pod uwagę uniwersalność zainteresowań metafizyki, równie dobrze dałoby się ją przecież umieścić w jednej klasie z przyrodoznawstwem, mianowicie włączyć obie te dyscypliny do nauk, które zajmują się albo wyłącznie, albo także obiektami fizycznymi. Tak zatem musi istnieć jakiś inny powód, który każe nam zaliczać do filozofii teoretycznej oprócz metafizyki właśnie psychologię, a nie np. fizykę lub biologię. Otóż Brentano znajduje dwa takie powody 21. Po pierwsze, metafizyka - w znacznie wyższym stopniu niż jakakolwiek inna nauka - nie może obejść się bez teorii poznania, która uwiarygodnia osiągane przez nią wyniki i zakreśla jej granice. Teoria poznania opiera się jednak na psychologii, gdyż poznanie jest szczególnym przeżyciem psychicznym. Następnie, ostatecznym przedmiotem metafizyki jest Bóg, a psychologii - dusza. Tak więc te dwie gałęzie wiedzy kojarzą się jak gdyby w naturalną parę, ponieważ obie traktują o bytach mających naturę duchową, a zarazem najbardziej godnych badania. Centralna pozycja psychologii w obrębie dyscyplin filozoficznych była dla Brentana tak ważna również z tego względu, że gwarantowała nie tylko jedność, ale zarazem naukowość filozofii (naukowy charakter psychologii był bowiem dla niego czymś niezaprzeczalnym w swej realnej możliwości). Temu samemu celowi - obronie filozofii jako ścisłej nauki - miała też służyć Brentanowska metodologia poznania filozoficznego. Brentano nie miał żadnych wątpliwości co do tego, że filozofia, jeżeli istotnie ma być królową nauk", musi również sama posługiwać się metodą ściśle naukową 22. To jednak w przenikniętej wszechwładnym scjentyzmem drugiej połowie XIX wieku niemalże oczywiście znaczyło: metodą sprowadzającą się, a w każdym razie analogiczną do procedury nauk przyrodniczych 23. Ten pogląd Brentana po raz pierwszy znalazł swój dobitny wyraz w jednej z jego tez habilitacyjnych, których filozof broni u progu swojej działalności akademickiej: vera philosophiae methodus nulla alia nisi scientiae naturalis est (prawdziwa metoda filozofii nie jest inna niż metoda nauk przyrodniczych). To samo twierdzenie Brentano podtrzymuje jednak również w późniejszym okresie. Odnajdujemy je w rozprawie jjber die Zukunft der Philosophie (O przyszłości filozofii) 24, a także w pracy Meine letzten Wunsche fur Ósterreich (Moje ostatnie życzenia dla Austrii), w której filozof żegna się już z Uniwersytetem Wiedeńskim 25. W tej ostatniej czytamy: Filozofia jest [tak samo] nauką jak inne nauki i dlatego też, uprawiana we właściwy sposób, musi posiadać metodę w istocie identyczną (wesentlich identische) z metodą innych nauk. Metoda nauk przyrodniczych [...] - to jest dzisiaj sprawą ustaloną - jest także dla filozofii jedyną prawdziwą metodą" 26. Rzecz znamienna, że ta jedynie właściwa metoda, łącząca filozofię i nauki przyrodnicze ( nauki o naturze"), jest też w cytowanej pracy wyraźnie utożsamiana z naturalną" metodą, stosowaną - zgodnie z Brentanowska koncepcją czterech faz - we wszystkich stadiach rozkwitu poznania filozoficznego: Metoda ta panowała we wszystkich okresach, w których filozofia 22 Por. F. Brentano, Uber die Zukunft der Philosophie, wyd. II, red. O. Kraus, Leipzig 1928, s Tamże, s Tamże, s. 29 i nn. 25 Zgodnie z informacją E.W. Ortha (Wilhelm Dilthey und Franz Brentano zur Wissenschąftsforschung, w: E. W. Orth, Dilthey und der Wandel des Philosophiebegriffs seit dem 19. Jahrhundert, Miinchen 1984, s. 26) teza ta zostaje potwierdzona przez Brentana jeszcze później - w jednym z jego rękopisów z 1904 r. 26 F. Brentano, Meine letzten Winschejur Ósterreich, Stuttgart 1895, s. 32.

15 wznosiła się w górę, a kiedy od niej odstępowano, nieuchronny był jej upadek" 27. Jaki jednak sens wiązał Brentano z tą metodologiczną zasadą, przy której tak konsekwentnie obstawał? W czym właściwie upatrywał owe istotne" składniki metody przyrodoznawstwa, kiedy twierdził, że muszą one także wchodzić w skład prawdziwej metody filozoficznej? Otóż wydaje się, że chociaż zasada metodologicznej jedności filozofii i nauk przyrodniczych nie została przez Brentana nigdy zakwestionowana, jej interpretacja ulegała zmianom. Formułując tę zasadę jako jedną ze swoich tez habilitacyjnych Brentano niewątpliwie widział istotę metody nauk przyrodniczych w procedurze indukcji. Jeśli zaś wziąć pod uwagę, że mówiąc o filozofii miał on zapewne na myśli przede wszystkim jej problematykę metafizyczną (Arystotelesowską filozofię pierwszą"), to na tej podstawie można go zaliczyć do zwolenników propagowanej już wówczas przez takich filozofów jak H. Lotze lub Th. Fechner metafizyki indukcyjnej - metafizyki, która wychodzi (...) od wyników nauk szczegółowych i drogą dalszego uogólniania dochodzi do swych twierdzeń" 28. W późniejszym jednak okresie filozoficznej refleksji Brentana sens jego zasady stopniowo się zmienia. Rola przypisywana przezeń indukcji jako metodzie poznania filozoficznego wyraźnie maleje. Wzrasta natomiast w jego filozofii znaczenie przyznawane analizie pojęciowej - analizie, którą Brentano, w zdecydowanej opozycji do Kanta, traktował jako ważny środek poszerzania wiedzy, a nie tylko jej objaśniania lub uwyraźniania. W rezultacie następuje też pewne przesunięcie akcentu w Brentanowskim ujęciu zależności poznania filozoficzngo od doświadczenia: doświadczenie staje się przede wszystkim źródłem pojęć, które bada filozofia, nie zaś oparciem dla wszystkich jej twierdzeń. Te zmiany, jakim podlegało Brentanowskie rozumienie metody filozofii, ściśle wiążą się z jego poglądami na 27 Tamże, s T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach, Toruń 1948, s. 41. podstawową dyscyplinę filozoficzną, czyli psychologię. W rozwoju tych poglądów można wyróżnić dwie fazy. W pierwszej, mniej oryginalnej, filozof kładzie silny nacisk na empiryczną naturę poznania psychologicznego. W drugiej fazie znacząco ogranicza ten empiryzm, przeciwstawiając indukcyjnej psychologii genetycznej" epistemologicznie niezależną od niej i systematycznie wcześniejszą psychologię opisową". Te dwie metapsychologiczne teorie Brentana są na tyle różne, a zarazem historycznie ważne, że wymagają osobnej prezentacji. Psychologia ze stanowiska empiryzmu. Swoją wcześniejszą koncepcję wiedzy psychologicznej Brentano wykłada w Psychologii I. We wprowadzającej księdze tego dzieła znajdujemy charakterystykę przedmiotu psychologii, jej zadań, a także środków poznawczych, jakimi ona dysponuje. Brentano bierze pod uwagę dwa określenia psychologii: tradycyjne jej ujęcie jako nauki o duszy i rozumienie nowsze, utożsamiające ją z wiedzą o zjawiskach psychicznych. Pierwsza z tych definicji zakłada istnienie trwałej substancji duchowej, do której akty psychiczne prznależą jako akcydensy. Druga ma nad nią tę wyższość, że nie zawiera tego spornego metafizycznego założenia, a mimo to wcale nie zawęża kręgu problemów psychologicznych: nawet klasyczne zagadnienie osobowej nieśmiertelności wyraża się przecież równie dobrze w postaci pytania o możliwość nie kończącego się wraz ze śmiercią łańcucha przeżyć wewnętrznych, jak w pojęciu nieskończonego trwania substratu tych przeżyć. Tak więc nie wykluczając słuszności tradycyjnej definicji, Brentano opowiada się raczej za nowszą 29. Tak określonej psychologii przypada kilka istotnych zadań. Naczelnym jest ustalenie wspólnych właściwości cechujących wszystkie zjawiska psychiczne w odróżnieniu od fizycznych. Na podstawie tych cech ma być następnie możliwe określenie podstawowych klas, w jakie da się pogrupować owe fenomeny kierując się ich naturalnym pokrewieństwem. Innym celem psychologa jest odtworzenie Zob. s. 30 nin. wyd.

16 ostatecznych elementów, leżących u podłoża bardziej złożonych przeżyć psychicznych. A w końcu stara się on o wykrycie praw następstwa, jakie rządzą przebiegiem tych przeżyć. Wskazane zadania psychologia ma realizować za pomocą swoistych dla niej środków poznawczych. Podstwowe źródło jej poznania Brentano dostrzega w spostrzeżeniu wewnętrznym - bezpośrednim ujmowaniu aktualnych faz własnego życia duchowego. Odrzuca on przy tym argumenty niektórych filozofów, zwłaszcza Augusta Comte'a, podważające możliwość takiej wewnętrznej percepcji (Wahrnehmung). Przyznaje tylko, że są one słuszne, kiedy kieruje się je przeciw wewnętrznej obserwacji (Beobachtung). Spostrzeganie faktów psychicznych nie polega jednak na ich obserwowaniu. Jest to jedną z różnic dzielących je od spostrzegania fenomenów fizycznych. Te ostatnie mogą być nie tylko rejestrowane, lecz także ujmowane z pełną uwagą. Natomiast zjawiska wewnętrzne chwytamy według Brentana zawsze jakby mimochodem", główną uwagę kierując na ich zewnętrzne przedmioty 30. Niemożliwą obserwację stanów własnego umysłu psychologowi w pewnej mierze rekompensuje ich żywa pamięć. Bowiem przeżycia już minione, lecz jeszcze nie bardzo odległe, mogą być uważnie rozpatrywane i w tym sensie obserwowane". Brentano podkreśla jednak, że taka 30 Zob. s. 42 i nn. nin. wyd. To, dlaczego zjawiska wewnętrzne nie mogą być przedmiotem obserwacji, nie jest u Brentana jasno wytłumaczone. Jak się wydaje, opiera on tę tezę na następującym rozumowaniu: (1) To, co obserwowane, musi być ujmowane zawsze jako przedmiot pierwszorzędny; (2) zjawiska wewnętrzne są uświadamiane zawsze tylko jako przedmiot wtórny; a zatem: (3) zjawiska psychiczne nigdy nie mogą być obserwowane. To rozumowanie już na pierwszy rzut oka robi niedobre wrażenie: trudno oprzeć się podejrzeniu, że Brentano w którejś z jego przesłanek zakłada to, co następnie stwierdza w konkluzji. Można tylko zastanawiać się, w której: czy zakładając, że (1) to, co obserwowane, musi być ujmowane zawsze jako przedmiot pierwszorzędny (tak widzi tę sprawę R. Grossmann w The Structure of Mind, University of Wisconsin Press, Madison 1965, s. 19), czy też przyjmując, że (2) zjawiska wewnętrzne są uświadamiane zawsze tylko jako przedmiot wtórny. obserwacja w pamięci" nie ma tej samej wartości poznawczej co właściwa obserwacja faktów aktualnych: przypomnienie nigdy nie zdoła dostarczyć nam równie niezawodnej pewności jak spostrzeżenie wewnętrzne. Psychologiczna wiedza, jaką uzyskujemy dzięki wymienionym sposobom poznania - wewnętrznej percepcji i obserwacji w pamięci - pozostaje wszakże ograniczona do naszej własnej psychiki. Aby wykroczyć poza nią, musimy posłużyć się trzecim środkiem; poznaniem przeżyć psychicznych innych osób za pośrednictwem ich zewnętrznych przejawów (wypowiedzi, mimiki, gestów i innych zachowań). W ramach takiego pośredniego poznania psychologicznego szczególnie instruktywne jest według Brentana badanie psychiki pod pewnymi względami prostszej lub uboższej od naszej (np. noworodków, ludów prymitywnych, czy też zwierząt), wnikanie w patologiczne stany duchowe, a wreszcie śledzenie nadzwyczajnych zjawisk w dziejach jednostek, jak i narodów. Już w Psychologii I Brentano poświęca największą uwagę zagadnieniom opisowo-analitycznym, takim jak sprawa swoistych właściwości zjawisk psychicznych, ich podstawowych klas, itp. Przyznaje im także wyraźnie pierwszeństwo przed problemami natury genetyczno-przyczynowej 31. Lecz dopiero później dochodzi do wniosku, iż ze względu na fundamentalną rolę tych zagadnień należy utworzyć dla nich osobną dyscyplinę badawczą 32. Tę specjalną naukę, która ma je rozpatrywać, nazywa psychologią opisową", a czasem także psychognozją". Ostatni termin ukuty zostaje na wzór geognozji" - nazwy, która w niemieckim obszarze językowym oznaczała w owych czasach naukę o budowie skorupy ziemskiej, w odróżnieniu od geologii jako nauki o historii Ziemi 33. Inną historycznie ważną 31 Zob. s. 65 nin. wyd. 32 Jak podaje Kraus, psychologia opisowa była tematem wykładów Brentana po raz pierwszy w roku , a następnie - pod szyldem psychognozji" - w r (zob. Brentano, Psychologie,.., t. 1, s. XVII). 33 Zob. J. Ch. Marek, Psychognosie - Geognosie. Apriorisches und Empirisches in der deskriptwen Psychologie Brentanos, Brentano-Studien" 1989, nr 2, s

17 nazwą, którą Brentano stosuje niekiedy do psychologii opisowej, jest fenomenologia". Tłumaczy się ona z jednej strony rozumieniem fenomenu jako tego, co jest przez nas w ścisłym sensie spostrzegane, z drugiej zaś - charakterystycznym dla Brentana przekonaniem, że spostrzeżeniem w tym ścisłym sensie jest właściwie tylko spostrzeżenie wewnętrzne 1. Psychologii opisowej Brentano przeciwstawia psychologię genetyczną, dziedzinę psychologii badającą przyczyny zjawisk psychicznych. W znanym fragmencie swojej pracy Meine letzten Wunsche fur Ósterreich myśliciel formułuje to przeciwstawienie w sposób następujący: Moja szkoła rozróżnia psychognozję i psychologię genetyczną (w dalekiej analogii do geognozji i geologii). Pierwsza ukazuje wszystkie ostateczne składniki psychiczne, z których kombinacji tworzy się ogół zjawisk psychicznych, tak jak ogół słów [tworzy się] z liter. Jej realizacja mogłaby służyć za podstawę owej characteristica unwersalis, którą miał na względzie Leibniz, a przed nim Descartes. Druga poucza nas o prawach, zgodnie z którymi te zjawiska powstają i przemijają" 36. Rozróżnienie psychologii opisowej i genetycznej wykrystalizowało się w myśli Brentana na przełomie lat osiemdziesiątych. Pierwszy wykład zatytułowany Psychologia opisowa" prowadzi on na Uniwersytecie Wiedeńskim w roku akademickim 1887/1888. W swojej przedmowie do wydanego w 1889 r. odczytu 0 źródle poznania moralnego pisze, że zawarte w nim rozważania należą (...) do kręgu myślowego «psychologii opisowej», z którym - jak już teraz ośmielam się mieć nadzieję - w całej jego rozległości 34 Jak czytamy we wstępie wydawców do tomu Brentana Deskriptive Psychologie (red. R. M. Chisholm, W. Baumgartner, Hamburg 1982, s. IX), nazwa ta pojawia się w tytule wykładów z psychologii deskryptywnej lub opisowej fenomenologii", prowadzonych przez Brentana na Uniwersytecie Wiedeńskim w r , jakkolwiek w samych tych wykładach nie była, jak się wydaje, stosowana. 35 Por. tamże, s Wyd. cyt., s. 34. będę mógł za niedługo zapoznać publiczność" 37. Niestety, ta zapowiedź specjalnej publikacji na temat psychologii opisowej nie doczekała się realizacji ani za niedługo", ani w ogóle za życia Brentana. Wiele jego prac z tego zakresu ukazało się natomiast pośmiertnie. Pomiędzy psychologią genetyczną i opisową zachodzi u Brentana kilka istotnych różnic. Przede wszystkim odmienny jest ich status metodologiczny. Psychologia genetyczna należy do nauk empirycznych. Opiera się na danych doświadczenia wewnętrznego i z nich indukcyjnie wyprowadza swoje generalizacje. Natomiast metoda psychologii opisowej jest - zgodnie z ujęciem Brentana - znacznie bardziej złożona. Z jednej bowiem strony ogólne twierdzenia, jakie pojawiają się w jej obrębie, są często rezultatem nie tyle indukcji, co raczej intuicyjnej analizy pojęć. Jeżeli mogą być wówczas określane jako empiryczne", to wyłącznie w sensie genetycznym: o tyle, że leżące u ich podstaw pojęcia zawsze wywodzą się z doświadczenia. To jednak wcale nie znaczy, że psychologia opisowa jest nauką czysto aprioryczną, tak jak np. matematyka. Bo z drugiej strony badacz, który ją uprawia, oprócz praw intuicyjnych ma wykrywać również indukcyjne, oparte na uogólnianiu rejestrowanych faktów. A w końcu musi też łączyć jedne i drugie, wysnuwając z nich wnioski na drodze dedukcji 38. Do tej metodologicznej różnicy, dzielącej psychognozję" od psychologii genetycznej, dochodzą dwie inne. Po pierwsze, gdy psychologia opisowa zasługuje też na miano czystej", czyli zajmującej się wyłącznie tym, co psychiczne, to psychologia genetyczna, która pragnąc wyjaśnić zasady powstawania zjawisk psychicznych musi uwzględniać ich przyczyny fizyko-chemiczne, może być również nazwana fizjologiczną". A po drugie, psychologia opisowa jest w stanie wygłaszać tezy ściśle ogólne, nie dopuszczające żadnych wyjątków, gdy tymczasem genetyczna musi poprzestawać na prawach statystycznych, stwierdzających jedynie, że określone przyczyny często", F. Brentano, O źródle poznania moralnego, wyd. cyt., s. 4. Zob. np. tenże, Deskriptwe Psychologie, wyd. cyt., s. 28.

18 na ogół" itp. powodują określone skutki w sferze życia psychicznego (tak jak np. podrażnienie pewnego miejsca siatkówki promieniem świetlnym o odpowiedniej częstotliwości pociąga za sobą zwykle - choć nie zawsze - widzenie błękitu) 39. Wszystkie te odrębności, które każą nam odróżniać psychologię opisową od genetycznej, nie przeczą naturalnie różnorakim związkom pomiędzy nimi. Stosunek, w jakim pozostają te dwie dziedziny badające ludzką psychikę, jest według Brentana podobny do tego, który - gdy idzie o ludzki organizm - zachodzi między anatomią a fizjologią. Psychognozja, będąca czymś w rodzaju anatomii życia psychicznego, poprzedza psychologię genetyczną, która korzysta już z dokonanych przez nią ustaleń, a jednocześnie służy jej swoimi. Obie dyscypliny wspierają się zatem nawzajem, jakkolwiek ich związek nie jest symetryczny. Zależność psychognozji od psychologii genetycznej jest zależnością głównie heurystyczną, zaznaczającą się szczególnie w dziedzinie psychologii zmysłów": aby mieć możliwość opisu tych czy innych wrażeń zmysłowych, trzeba umieć je wywoływać, tego zaś uczy właśnie psychologia genetyczna. Natomiast zależność psychologii genetycznej od opisowej jest - zgodnie z ujęciem Brentana - bardziej zasadnicza: kto usiłuje badać genezę pewnych zjawisk psychicznych, nie uświadomiwszy sobie uprzednio ich wewnętrznej natury, sam dobrze nie wie, czym się właściwie zajmuje 40. Zapoznawszy się co nieco w Brentanowską koncepcją psychologii opisowej, powróćmy jeszcze na chwilę do roli, jaką - zgodnie z jego ujęciem - psychologia spełnia w stosunku do filozofii, a w szczególności względem jej dyscyplin praktycznych. Jak już powiedzieliśmy, Brentano traktował psychologię - i to, jak obecnie możemy dodać: psychologię opisową - jako nieodzowny fundament logiki, etyki czy też estetyki. Czy to znaczy, że jego ujęcie tych nauk było psychologistyczne? Zależy to naturalnie od tego, co rozumie się przez psychologizm". Terminu tego użył po raz pierwszy E. Husserl w swoich Badaniach logicznych, oznaczając nim pewien pogląd na dziedzinę i metodę logiki, w drugiej połowie XIX wieku reprezentowany w najbardziej czystej" postaci przez takich autorów jak J. S. Mili, Sigwart, Wundt, Lipps. Tym, co łączy Brentana ze stanowiskiem wymienionych filozofów, jest jego rozumienie obiektów logiki jako szczególnych przeżyć psychicznych. Dla Brentana nie podlega jeszcze dyskusji, że skoro w logice mowa jest o pojęciach, sądach, wnioskowaniach, to przedmiotami jej badań są czynności ujmowania pojęciowego, sądzenia, wyciągania wniosków. Rozróżnienie aktów myślowych jako obiektów psychologicznych oraz myśli jako logicznych treści tych aktów pojawia się dopiero u jego uczniów: Husserl dokonuje go właśnie w Badaniach logicznych, interpretując obiekty logiki jako idealne twory znaczeniowe, realizujące się wprawdzie w procesach myślowych, lecz nie zawierające się w nich jako ich rzeczywiste składniki; K. Twardowski przeprowadza podobną dystynkcję w swojej rozprawie O czynnościach i wytworach 41, w której pojęcia, sądy itd. zostają ujęte jako wytwory odpowiednich czynności psychicznych. Przedstawiając prawa logiki jako twierdzenia o aktach psychicznych, Brentano przyznaje im jednak bezwzględną moc obowiązującą. Nie przypadkiem pragnie ugruntować je właśnie w psychologii opisowej, która - dzięki apodyktyczności cechującej przynajmniej niektóre z osiąganych w niej wyników poznawczych - może zapewnić tym prawom taką absolutną ważność. Tak np. zasada sprzeczności nie mówi przecież - w jego interpretacji - o tym, że faktycznie nie zdarza się nigdy (albo że rzadko się zdarza), aby ktoś jednocześnie wydawał dwa sprzeczne z sobą sądy. Stwierdza ona raczej, że jest rzeczą z gruntu niemożliwą, aby ktokolwiek słusznie uznawał jakąś tezę, a zarazem negację tej tezy. Jeżeli zatem jako psychologistyczne" określa się takie rozumienie zasad logiki, a podobnie norm etyki, zgodnie z którym w tych zasadach i normach znajdują swój wyraz tylko faktyczne prawidłowości ludzkiego 39 Zob. tamże, s m Tamże, s W: K. Twardowski, Wybrane pisma filozoficzne, wyd. cyt., s

19 myślenia lub wartościowania, to tak rozumiany psychologizm Brentano zdecydowanie odrzuca. Odżegnuje się także od jego relatywistycznych konsekwencji, stanowczo przecząc temu, ażeby to samo, co dla nas, ludzi jest prawdą lub dobrem, dla innego gatunku istot mogło być fałszem lub złem 42. Psychologizm bywa wreszcie rozumiany jeszcze w innym, luźniejszym znaczeniu. Może on mianowicie oznaczać przeświadczenie o fundamentalnej wadze, jaką w filozofii, a w szczególności dla klaryfikacji podstawowych pojęć logiki oraz innych nauk, posiada badanie aktów świadomości. Tak pojmowany psychologizm niewątpliwie był wyznawany przez Brentana. Jednakże było to stanowisko również samego twórcy fenomenologii. Co więcej, w pierwszym wydaniu swoich Badań logicznych Husserl najwyraźniej jeszcze utożsamia fenomenologię z opisową psychologią, przeciwstawiając fenomenologicznemu podejściu do przeżyć świadomych ich rozumienie genetycznopsychologiczne. I chociaż w dalszym rozwoju jego poglądów identyfikacja ta została odwołana, a fenomenologia okazała się nową, należącą do zupełnie innego wymiaru nauką, u której progu wymagana jest redukcja transcendentalna", to przecież nie przekreśla to bynajmniej faktu, że także transcendentalna fenomenologia Husserla ma swoje historyczne korzenie w psychologii opisowej Brentana. Podstawy psychologii opisowej 42 Por. s nin. wyd. 43 Zob. E. Husserl, Logische Untersuchungen, t. 2, Halle 1901, BKF, s. 8. Zjawiska psychiczne i fizyczne. Jednym z głównych zadań psychologii opisowej, bez którego nie mogłaby ona określić swojej dziedziny, jest - jak już wiemy - wykrycie swoistych cech zjawisk psychicznych, odróżniających je od fenomenów świata fizycznego. Tych ostatnich Brentano nie rozumie w sensie obiektów fizycznych, które - przynajmniej zgodnie z potocznym poglądem - również ujawniają się nam w spostrzeżeniu zewnętrznym 44. Zalicza do nich raczej jakości zmysłowe, w szczególny sposób określone przestrzennie 45, np. widzianą barwę, słyszany akord, odczuwany zapach, jak też analogiczne twory, które jawią się nam w wyobraźni 46. W przeciwieństwie do tego przykładem fenomenu psychicznego jest dlań każde przedstawienie (zarówno konkretne doznanie zmysłowe lub wyobrażenie, jak pomyślenie abstrakcyjnego pojęcia), każdy sąd (przypomnienie lub oczekiwanie, przekonanie lub wątpienie), a także każdy akt emocjonalny 47. Brentano nie poprzestaje wszakże na tej egzemplifikacji dwóch rozróżnianych klas fenomenów, lecz zmierza do ich ogólnej charakterystyki. W tym celu wskazuje na kilka zasadniczych różnic, jakie pomiędzy nimi zachodzą. Zjawiska psychiczne dają się określić najpierw jako takie, które albo same są przedstawieniami, albo też mają jakieś przedstawienie za podstawę. To prawo obowiązuje - zdaniem Brentana - tak w zakresie aktów sądzenia (nie możemy wydawać sądu o czymś, czego sobie nie pomyślimy), jak i dla zjawisk emocjonalnych. Wyjątki, jakie zdaje się ono dopuszczać w tej drugiej dziedzinie, są tylko pozorne. W istocie nawet najprymitywniejsze uczucie - jak choćby doznanie bólu - ma oparcie w przedstawieniu pewnego fenomenu fizycznego, umiejscowionego w określonej okolicy ciała. A jeśli czasem wydaje nam się inaczej, to tylko przez to, że fenomen wywołujący ból mieszamy z samym fenomenem bólu: zamiast powiedzieć, że z bólem odczuwamy jakieś zjawisko w stopie, mówimy myląco, że odczuwamy ból w stopie, itp. Ból w stopie" rzeczywiście 44 Wśród wymienianych przezeń przykładów tych zjawisk figuruje co prawda również widziany krajobraz" (s. 114 nin. wyd.), który można by interpretować jako fenomenalny układ obiektów fizycznych. Wypada jednak zgodzić się z uwagą Krausa (zob. Psychologie..., t. 1, s. 266), że jest to tylko pewien lapsus, niezgodny z zasadniczą koncepcją Brentana. 45 F. Brentano, O źródle poznania moralnego, wyd. cyt, s Por. s. 114 nin. wyd. 47 Por. tamże.

20 nie opiera się na żadnym przedstawieniu. Ale też nie należy on w ogóle do sfery psychiki. Czymś psychicznym jest tylko przykre uczucie, jakie wywołuje ten fizyczny ból 48. To jednak uczucie właśnie ma podstawę w pewnym przedstawieniu, mianowicie w zmysłowym doznaniu czy wrażeniu bólu. Zgodnie z następnym określeniem, które Brentano bierze pod uwagę, zjawiska psychiczne odróżniałyby się od fizycznych brakiem przestrzenności: podczas gdy plamy barwne, dźwięki, zapachy wykazują zawsze rozciągłość i lokalizację, to spostrzeżenia, myśli czy uczucia byłyby nierozciągłe i pozbawione pozycji przestrzennej. Jak jednak zauważa Brentano, nie wszyscy badacze uznają cechę nierozciągłości za występującą w takim właśnie zakresie. Niektórzy przypisują ją także określonym zjawiskom fizycznym, np. dźwiękom lub zapachom, uważając, że są one tylko wtórnie przez nas lokalizowane. Inni - na odwrót - odmawiają tej cechy tym czy innym fenomenom psychicznym, przede wszystkim wrażeniom zmysłowym. I choć ze stanowiskiem jednych jak i drugich można się spierać, już sama możliwość tego sporu dowodzi, że brak determinacji przestrzennej nie jest wystarczającym wyróżnikiem zjawisk z dziedziny psychiki. Pozytywną cechę swoistą tych zjawisk Brentano dostrzega natomiast w ich intencjonalności. Nie sposób nie przypomnieć tu raz jeszcze słynnego fragmentu z Psychologii I, w którym wskazuje on na tę właściwość. Każdy fenomen psychiczny - pisze Brentano - charakteryzuje się tym, co średniowieczni scholastycy nazywali intencjonalną (lub też mentalną) inegzystencją pewnego przedmiotu, a co my - jakkolwiek nie całkiem jednoznacznie - nazwalibyśmy odniesieniem do pewnej treści, skierowaniem na pewien obiekt (przez który nie należy tu rozumieć czegoś realnego), lub immanentną przedmiotowością. Każde [zja- 48 Odczucie bólu w jakieś okolicy ciała samo nie jest już zdaniem Brentana zlokalizowane. Świadczy o tym również fakt, że ból w stopie" można odczuwać także po jej amputacji; por. F. Brentano, Psychologie vom empirischen Standpunkt, t. 3: Vom sinnlichen und noetischen Bewufitsein, red. O. Kraus, wyd. II, Hamburg 1968, s. 81. wisko psychiczne] zawiera coś jako obiekt, chociaż nie każde w jednakowy sposób. W przedstawieniu coś jest przedstawiane, w sądzie - uznawane lub odrzucane, w miłości kochane, w nienawiści nienawidzone, w pożądaniu pożądane itd." 49. Intencjonalne odniesienie przysługuje według Brentana wszystkim zjawiskom psychicznym i wyłącznie im, jest ich określeniem wspólnym, a jednocześnie swoistym. Szczególny nacisk kładzie on na powszechność tego ich określenia, wykluczając przeżycia wewnętrzne, które byłyby pozbawione jakiegokolwiek przedmiotu intencjonalnego. W związku z tym poddaje krytyce głoszony między innymi przez Hamiltona pogląd dopatrujący się takich bezprzedmiotowych doznań w zakresie zjawisk emocjonalnych. Słuszne w tym poglądzie jest według niego tylko spostrzeżenie, że nie każde uczucie ma obiekt zewnętrzny, czyli transcendentny wobec świadomości. Niektórym służy za przedmiot jakieś inne przeżycie świadome; tak np. przyjemność, jakiej doznaję słysząc pewien dźwięk, jest czerpana nie tyle z samego dźwięku, co z jego słyszenia (Lust am Hóreń). Co więcej, niekiedy można wręcz powiedzieć, że uczucie stapia się ze swym przedmiotem w jedną całość. Nigdy wszakże nie jest tak, aby nie miało ono w ogóle żadnego przedmiotu 50. Wszelkie fenomeny psychiczne odznaczają się również tym, że są ujmo walne w świadomości wewnętrznej, podczas gdy do zjawisk fizycznych ma dostęp spostrzeżenie zewnętrzne. Podając taką charakterystykę Brentano nie obraca się w błędnym kole, ponieważ spostrzeżenia wewnętrznego nie definiuje po prostu jako dotyczącego fenomenów psychicznych. Tym, co wyróżnia to spostrzeżenie, ma być nie tylko szczególny przedmiot, lecz także swoisty charakter poznawczy: bezpośrednia, niezawodna oczywi- 49 S. 126 nin. wyd. 50 Brentanowska argumentacja na rzecz intencjonalności wszystkich bez wyjątku zjawisk psychicznych nie odniosła większego sukcesu. Nieintencjonalne, ślepe" przeżycia psychiczne uznawano nie tylko przed dziełem Brentana, ale i po nim. Wprowadzili je na powrót już najbliżsi jego uczniowie - Husserl czy też Stumpf.

Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych

Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych 2 Podział dyscyplin filozoficznych Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych:

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant

Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant 2011-10-01 Plan wykładu 1 Immanuel Kant - uwagi biograficzne 2 3 4 5 6 7 Immanuel Kant (1724-1804) Rysunek: Immanuel Kant - niemiecki filozof, całe życie

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie.

Filozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie. 2010-10-01 Plan wykładu 1 Czym jest filozofia Klasyczna definicja filozofii Inne próby zdefiniowania filozofii 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady 3 Metafizyka Ontologia Epistemologia

Bardziej szczegółowo

1. Dyscypliny filozoficzne. Andrzej Wiśniewski Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016

1. Dyscypliny filozoficzne. Andrzej Wiśniewski Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 1. Dyscypliny filozoficzne Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Pochodzenie nazwy filozofia Wyraz filozofia pochodzi od dwóch greckich słów:

Bardziej szczegółowo

Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna.

Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. 2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia średniowieczna a starożytna 2 3 Ogólna charakterystyka filozofii średniowiecznej Ogólna charakterystyka filozofii

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI. Część pierwsza KRYTYKA ESTETYCZNEJ WŁADZY SĄDZENIA

SPIS TREŚCI. Część pierwsza KRYTYKA ESTETYCZNEJ WŁADZY SĄDZENIA SPIS TREŚCI Przedmowa tłumacza................. XI KRYTYKA WŁADZY SĄDZENIA Przedmowa do pierwszego wydania............ 3 Wstęp...................... 11 I. O podziale filozofii............... 11 II. O suwerennej

Bardziej szczegółowo

Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI

Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI Filozofia INFORMATYKA Metodologia Wykład 1. Wprowadzenie. Filozofia, metodologia, informatyka Czym jest FILOZOFIA? (objaśnienie ogólne) Filozofią nazywa się

Bardziej szczegółowo

Spór o poznawalność świata

Spór o poznawalność świata ROMAN ROŻDŻEŃSKI FILOZOFIA A RZECZYWISTOŚĆ Spór o poznawalność świata Wydawnictwo WAM Kraków 2012 Spis treści Przedmowa 11 Rozdział I Myślenie filozoficzne w cieniu zwątpienia 15 1. Wprowadzenie 15 2.

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Historia, Wykład V - Filozofia Arystotelesa

Filozofia, Historia, Wykład V - Filozofia Arystotelesa Filozofia, Historia, Wykład V - Filozofia Arystotelesa 2010-10-01 Tematyka wykładu 1 Arystoteles - filozof systematyczny 2 3 4 Podział nauk Arystoteles podzielił wszystkie dyscypliny wiedzy na trzy grupy:

Bardziej szczegółowo

Filozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa

Filozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa Filozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa 2011-10-01 Tematyka wykładu 1 Arystoteles - filozof systematyczny 2 3 4 Różnice w metodzie uprawiania nauki Krytyka platońskiej teorii idei Podział

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk

Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk 10 października 2009 Plan wykładu Czym jest filozofia 1 Czym jest filozofia 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady Znaczenie

Bardziej szczegółowo

Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI

Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI Filozofia INFORMATYKA Metodologia Czym jest FILOZOFIA? (objaśnienie ogólne) Filozofią nazywa się Ogół rozmyślań, nie zawsze naukowych, nad naturą człowieka,

Bardziej szczegółowo

David Hume ( )

David Hume ( ) David Hume (1711-1776) Chciał być Newtonem nauk o człowieku. Uważał, że wszystkie nauki (oprócz matematyki i logiki), również filozofia, powinny kierować się metodą eksperymentalną, opartą na doświadczeniu.

Bardziej szczegółowo

Rodzaje argumentów za istnieniem Boga

Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Podział argumentów argument ontologiczny - w tym argumencie twierdzi się, że z samego pojęcia bytu doskonałego możemy wywnioskować to, że Bóg musi istnieć. argumenty

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE - FILOZOFIA JAKO TYP POZNANIA. 1. Człowiek poznający Poznanie naukowe... 16

SPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE - FILOZOFIA JAKO TYP POZNANIA. 1. Człowiek poznający Poznanie naukowe... 16 SPIS TREŚCI P r z e d m o w a... 5 P r z e d m o w a do d r u g i e g o w y d a n i a... 7 P r z e d m o w a do t r z e c i e g o w y d a n i a... 9 P r z e d m o w a do c z w a r t e g o w y d a n i a...

Bardziej szczegółowo

IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA

IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA PROJEKT ETYKI KANTA W POSZUKIWANIU OBIEKTYWNYCH PODSTAW ETYKI Wobec krytyki Huma Immanuel Kant stara się znaleść jakąś obiektywną podstawę dla etyki, czyli wykazać, że

Bardziej szczegółowo

Etyka Tożsamość i definicja. Ks. dr Artur Aleksiejuk

Etyka Tożsamość i definicja. Ks. dr Artur Aleksiejuk Etyka Tożsamość i definicja Ks. dr Artur Aleksiejuk 1. ETYKA A FILOZOFIA PYTANIA PROBLEMOWE: Czy etyka musi być dyscypliną filozoficzną? Czy etyka może być wolna od filozoficznych założeń? Czy i jak dalece

Bardziej szczegółowo

Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ. Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki

Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ. Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Lp. K_W01 K_W02 Nazwa Wydziału: Wydział Filozoficzny Nazwa kierunku

Bardziej szczegółowo

ZAGADNIENIA NA KOLOKWIA

ZAGADNIENIA NA KOLOKWIA ZAGADNIENIA NA KOLOKWIA RACJONALIZM XVII WIEKU [COPLESTON] A. KARTEZJUSZ: 1. metoda matematyczna i) cel metody ii) 4 reguły iii) na czym polega matematyczność metody 2. wątpienie metodyczne i) cel wątpienia

Bardziej szczegółowo

Johann Gottlieb Fichte

Johann Gottlieb Fichte Johann Gottlieb Fichte 1762-1814 Fichte i kant Kant odniósł tylko częściowy sukces szukając transcendentalnej jedności naszego poznania, ponieważ był pod zbytnim wpływem empiryzmu. Treść nie jest nam po

Bardziej szczegółowo

ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE. Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych

ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE. Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych O CO CHODZI W TYM ARGUMENCIE Argument ten ma pokazać, że istnieje zewnętrzna przyczyna wszechświata o naturze wyższej niż wszystko, co

Bardziej szczegółowo

UJĘCIE SYSTEMATYCZNE ARGUMENTY PRZECIWKO ISTNIENIU BOGA

UJĘCIE SYSTEMATYCZNE ARGUMENTY PRZECIWKO ISTNIENIU BOGA UJĘCIE SYSTEMATYCZNE ARGUMENTY PRZECIWKO ISTNIENIU BOGA ARGUMENTY PRZECIW ISTNIENIU BOGA ARGUMENTY ATEISTYCZNE 1 1. Argument z istnienia zła. (Argument ten jest jedynym, który ateiści przedstawiają jako

Bardziej szczegółowo

INFORMATYKA a FILOZOFIA

INFORMATYKA a FILOZOFIA INFORMATYKA a FILOZOFIA (Pytania i odpowiedzi) Pytanie 1: Czy potrafisz wymienić pięciu filozofów, którzy zajmowali się także matematyką, logiką lub informatyką? Ewentualnie na odwrót: Matematyków, logików

Bardziej szczegółowo

GWSP GIGI. Filozofia z aksjologią. dr Mieczysław Juda

GWSP GIGI. Filozofia z aksjologią. dr Mieczysław Juda GWSP Filozofia z aksjologią dr Mieczysław Juda GIGI Filozofia z aksjologią [5] Systemy nowożytne: empiryzm Locke a i sceptycyzm Hume a Filozofia z aksjologią [5] Systemy nowożytne: empiryzm Locke a i sceptycyzm

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Socjologia, Wykład II - Podział filozofii. Filozofia archaiczna

Filozofia, Socjologia, Wykład II - Podział filozofii. Filozofia archaiczna Filozofia, Socjologia, Wykład II - Podział filozofii. Filozofia archaiczna 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych Metafizyka Ontologia Epistemologia Logika Etyka Estetyka

Bardziej szczegółowo

ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE

ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE Koło Wiedeńskie Karl Popper Thomas Kuhn FILOZOFIA A NAUKA ZAŁOŻENIA W TEORIACH NAUKOWYCH ZAŁOŻENIA ONTOLOGICZNE Jaki jest charakter rzeczywistości językowej? ZAŁOŻENIA EPISTEMOLOGICZNE

Bardziej szczegółowo

Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe. Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87

Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe. Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87 Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87 2006 Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności

Bardziej szczegółowo

Przedmiot, źródła i drogi poznania

Przedmiot, źródła i drogi poznania Wieloznaczność pojęcia poznanie Czynność (uświadomiona) Rezultat czynności Pozostałe czynności, mające na celu uzyskanie informacji 1.Relacja poznawcza. Przedmiot Podmiot Akty poznawcze 1.1 Przedmiot poznania:

Bardziej szczegółowo

SCENARIUSZ LEKCJI DO DZIAŁU:

SCENARIUSZ LEKCJI DO DZIAŁU: Autorka: Małgorzata Kacprzykowska SCENARIUSZ LEKCJI DO DZIAŁU: Wprowadzenie do filozofii Temat (4): Dlaczego zadajemy pytania? Cele lekcji: poznanie istoty pytań filozoficznych, stawianie pytań filozoficznych,

Bardziej szczegółowo

K o n cep cje filo zo fii przyrody

K o n cep cje filo zo fii przyrody K o n cep cje filo zo fii przyrody Podręczniki filozofii przyrody rozpoczynają się zwykle rozdziałem, w którym uzasadnia się - odwołując się zazwyczaj do historii nauki - że coś takiego jak filozofia przyrody

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna

Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna 2009-09-04 Plan wykładu 1 Jońska filozofia przyrody - wprowadzenie 2 3 Jońska filozofia przyrody - problematyka Centralna problematyka filozofii

Bardziej szczegółowo

REGUŁY ANALIZY TEKSTU NAUKOWEGO

REGUŁY ANALIZY TEKSTU NAUKOWEGO REGUŁY ANALIZY TEKSTU NAUKOWEGO (według Mieczysława Gogacza) Plan i cel prezentacji PLAN 1. Odróżnianie pytań badawczych od odpowiedzi 2. Analiza pytań badawczych 3. Analiza odpowiedzi 4. Precyzowanie

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA

EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2013 2 Zadanie 1. (0 4) Obszar standardów Opis wymagań Znajomość i rozumienie

Bardziej szczegółowo

FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY

FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2013/2014 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY ROZWIĄZANIA ZADAŃ I SCHEMAT PUNKTOWANIA MAJ 2014 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0 3) Obszar standardów

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA

EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2013 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA

EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Klucz punktowania odpowiedzi MAJ 2010 2 Zadanie 1. (0 2) problemów i tez z zakresu ontologii, epistemologii,

Bardziej szczegółowo

LOGIKA Wprowadzenie. Robert Trypuz. Katedra Logiki KUL GG października 2013

LOGIKA Wprowadzenie. Robert Trypuz. Katedra Logiki KUL GG października 2013 LOGIKA Wprowadzenie Robert Trypuz Katedra Logiki KUL GG 43 e-mail: trypuz@kul.pl 2 października 2013 Robert Trypuz (Katedra Logiki) Wprowadzenie 2 października 2013 1 / 14 Plan wykładu 1 Informacje ogólne

Bardziej szczegółowo

DIETRICH VON HILDEBRAND CZYM JEST FILOZOFIA? Tłumaczenie. Paweł Mazanka Janusz Sidorek. Wydawnictwo WAM

DIETRICH VON HILDEBRAND CZYM JEST FILOZOFIA? Tłumaczenie. Paweł Mazanka Janusz Sidorek. Wydawnictwo WAM DIETRICH VON HILDEBRAND CZYM JEST FILOZOFIA? Tłumaczenie Paweł Mazanka Janusz Sidorek Wydawnictwo WAM Kraków 2012 Spis treści OD TŁUMACZY 9 Kim był Dietrich von Hildebrand? 9 Nawrócenie 12 Stosunek do

Bardziej szczegółowo

TEMAT PRACY SOKRATEJSKA IDEA NIEWIEDZY JAKO ŹRÓDŁA ZŁA MORALNEGO A ETYKA ŚW. TOMASZA Z AKWINU ANALIZA PORÓWNAWCZA ETYKA SOKRATESA ETYKA ŚW.

TEMAT PRACY SOKRATEJSKA IDEA NIEWIEDZY JAKO ŹRÓDŁA ZŁA MORALNEGO A ETYKA ŚW. TOMASZA Z AKWINU ANALIZA PORÓWNAWCZA ETYKA SOKRATESA ETYKA ŚW. TEMAT PRACY SOKRATEJSKA IDEA NIEWIEDZY JAKO ŹRÓDŁA ZŁA MORALNEGO A ETYKA ŚW. TOMASZA Z AKWINU ANALIZA PORÓWNAWCZA ETYKA SOKRATESA ETYKA ŚW. TOMASZA 399 0 1274 2012 PLAN PRACY I. Etyka Sokratesa II. System

Bardziej szczegółowo

FILOZOFOWIE UMYSŁU. Angielskie oświecenie

FILOZOFOWIE UMYSŁU. Angielskie oświecenie FILOZOFOWIE UMYSŁU Angielskie oświecenie JOHN LOCKE (1632-1704) NOWY ARYSTOTELES Locke w 1690 roku wydaje swoje podstawowe dzieło filozoficzne: En essay concerning the human understanding (Rozważania dotyczące

Bardziej szczegółowo

Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości.

Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości. Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości. N. Hartmann: Materia jest tylko tworem treściowym, który posiada wartościowość.

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA

EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA Centralna Komisja Egzaminacyjna EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2012 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0 2) Obszar standardów

Bardziej szczegółowo

ANDRZEJ L. ZACHARIASZ TEORIA POZNANIA JAKO RELATYSTYCZNA KONCEPCJA PRAWDY TEORETYCZNEJ

ANDRZEJ L. ZACHARIASZ TEORIA POZNANIA JAKO RELATYSTYCZNA KONCEPCJA PRAWDY TEORETYCZNEJ ANDRZEJ L. ZACHARIASZ TEORIA POZNANIA JAKO RELATYSTYCZNA KONCEPCJA PRAWDY TEORETYCZNEJ WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO RZESZÓW 2011 Recenzował prof. dr hab. TADEUSZ BUKSIŃSKI Opracowanie redakcyjne

Bardziej szczegółowo

FILOZOFICZNA KONCEPCJA NARODU I PAŃSTWA W UJĘCIU PROF. MIECZYSŁAWA GOGACZA

FILOZOFICZNA KONCEPCJA NARODU I PAŃSTWA W UJĘCIU PROF. MIECZYSŁAWA GOGACZA Andrzej Marek Nowik FILOZOFICZNA KONCEPCJA NARODU I PAŃSTWA W UJĘCIU PROF. MIECZYSŁAWA GOGACZA Publikacja Mądrość buduje państwo 1 stanowi istotny punkt w rozwoju filozoficznej koncepcji narodu i państwa

Bardziej szczegółowo

Filozofia Augusta Cieszkowskiego Dr Magdalena Płotka

Filozofia Augusta Cieszkowskiego Dr Magdalena Płotka Filozofia Augusta Cieszkowskiego Dr Magdalena Płotka Także i August Cieszkowski przejął metodę dialektyczną Hegla Zmierzał do utworzenia filozofii słowiańskiej, niezależnej od filozofii germańskiej Swój

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI. Wstęp 3.

SPIS TREŚCI. Wstęp 3. SPIS TREŚCI Wstęp 3 I. ROZWAŻANIA WSTĘPNE 23 1. Luteranizm i jego znaczenie dla filozofii 23 1.1. Główne założenia doktrynalne luteranizmu 24 1.2. Luter i filozofia 33 2. Reakcja na Reformację - racjonalizacje

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY 2011 FILOZOFIA

EGZAMIN MATURALNY 2011 FILOZOFIA Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2011 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY MAJ 2011 2 Egzamin maturalny z filozofii poziom rozszerzony Zadanie 1. (0 1) Obszar standardów B. Opis wymagań

Bardziej szczegółowo

ESTETYKA FILOZOFICZNA

ESTETYKA FILOZOFICZNA 3 GÜNTHER PÖLTNER ESTETYKA FILOZOFICZNA Tłumaczenie Juliusz Zychowicz Wydawnictwo WAM Kraków 2011 5 SPIS TREŚCI Przedmowa 9 1 Problem określenia przedmiotu estetyki filozoficznej 11 1.1 Potoczne określenie

Bardziej szczegółowo

Zagadnienia historiozoficzne we współczesnej filozofii.

Zagadnienia historiozoficzne we współczesnej filozofii. Zagadnienia historiozoficzne we współczesnej filozofii. historiozofia DZIEJÓW FILOZOFIA nauka filozoficzna o ostatecznych czynnikach sprawczych, istocie i sensie ludzkich dziejów jako całości, zw. także

Bardziej szczegółowo

Argument teleologiczny

Argument teleologiczny tekst Argument teleologiczny i piąta droga św. Tomasza z Akwinu Argument z celowości 1. W świecie obserwujemy celowe działanie rzeczy, które nie są obdarzone poznaniem (np. działanie zgodnie z prawami

Bardziej szczegółowo

O argumentach sceptyckich w filozofii

O argumentach sceptyckich w filozofii O argumentach sceptyckich w filozofii - Czy cokolwiek można wiedzieć na pewno? - Czy cokolwiek można stwierdzić na pewno? Co myśli i czyni prawdziwy SCEPTYK? poddaje w wątpliwość wszelkie metody zdobywania

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY 2011 FILOZOFIA

EGZAMIN MATURALNY 2011 FILOZOFIA Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2011 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY MAJ 2011 2 Egzamin maturalny z filozofii poziom podstawowy Zadanie 1. (0 3) Obszar standardów A. Zenon z Kition

Bardziej szczegółowo

Profesora Mieczysława Gogacza ujęcie etyki. Dawid Lipski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Profesora Mieczysława Gogacza ujęcie etyki. Dawid Lipski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Profesora Mieczysława Gogacza ujęcie etyki Dawid Lipski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Definicja etyki : Etykę stanowi ustalenie, które działania ludzkie chronią zgodne z prawdą dobro osób

Bardziej szczegółowo

Filozofia, ISE, Wykład V - Filozofia Eleatów.

Filozofia, ISE, Wykład V - Filozofia Eleatów. 2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia Parmenidesa z Elei Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii 2 3 Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii

Bardziej szczegółowo

KARTA KURSU. Odnowa Biologiczna

KARTA KURSU. Odnowa Biologiczna KARTA KURSU Odnowa Biologiczna Nazwa Nazwa w j. ang. Metodologia nauk przyrodniczych Methodology of the natural science Kod Punktacja ECTS* 2.0 Koordynator Dr hab. Alicja Walosik Zespół dydaktyczny Dr

Bardziej szczegółowo

Gilsonowska metoda historii filozofii. Artur Andrzejuk

Gilsonowska metoda historii filozofii. Artur Andrzejuk Gilsonowska metoda historii filozofii Artur Andrzejuk PLAN 1. Gilsonowska koncepcja historii filozofii jako podstawa jej metodologii 2. Charakterystyka warsztatu historyka filozofii na różnych etapach

Bardziej szczegółowo

Argument teleologiczny

Argument teleologiczny tekst Argument teleologiczny i piąta droga św. Tomasza z Akwinu Tekst piątej drogi (z celowości): Piąta Droga wywodzi się z faktu kierowania rzeczami. Stwierdzamy bowiem, że pewne rzeczy, które są pozbawione

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI Wstęp... 9 Wykaz skrótów... 13 Rozdział 1. Prawo podatkowe w systemie prawa... 15 1.1. Uwagi wprowadzające... 16 1.2. Prawo podatkowe jako gałąź prawa... 16 1.2.1. Przesłanki uzasadniające

Bardziej szczegółowo

Filozofia I stopień. Dokumentacja dotycząca opisu efektów kształcenia dla programu kształcenia dla kierunku Filozofia dla I stopnia studiów

Filozofia I stopień. Dokumentacja dotycząca opisu efektów kształcenia dla programu kształcenia dla kierunku Filozofia dla I stopnia studiów Załącznik nr 1 do Uchwały Nr 49/2015 Senatu UKSW z dnia 23 kwietnia 2015 r. Filozofia I stopień Dokumentacja dotycząca opisu efektów kształcenia dla programu kształcenia dla kierunku Filozofia dla I stopnia

Bardziej szczegółowo

Andrzej L. Zachariasz. ISTNIENIE Jego momenty i absolut czyli w poszukiwaniu przedmiotu einanologii

Andrzej L. Zachariasz. ISTNIENIE Jego momenty i absolut czyli w poszukiwaniu przedmiotu einanologii Andrzej L. Zachariasz ISTNIENIE Jego momenty i absolut czyli w poszukiwaniu przedmiotu einanologii WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO RZESZÓW 2004 Opiniowali Prof. zw. dr hab. KAROL BAL Prof. dr hab.

Bardziej szczegółowo

Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności

Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności Rozdział II Pojęcie każdej istoty rozumnej, która dzięki wszystkim maksymom swej woli musi się uważać za powszechnie prawodawczą, by z

Bardziej szczegółowo

Filozofia przyrody - Filozofia Eleatów i Demokryta

Filozofia przyrody - Filozofia Eleatów i Demokryta 5 lutego 2012 Plan wykładu 1 Filozofia Parmenidesa z Elei Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii 2 3 4 Materializm Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie.

Filozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie. 2011-10-01 Plan wykładu Program zajęć 1 Program zajęć 2 3 4 5 Klasyczna definicja filozofii Inne próby zdefiniowania filozofii 6 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady Plan wykładu - informacje

Bardziej szczegółowo

Filozofia człowieka. Fakt ludzki i jego filozoficzne interpretacje

Filozofia człowieka. Fakt ludzki i jego filozoficzne interpretacje Filozofia człowieka Fakt ludzki i jego filozoficzne interpretacje Spotkanie źródłem poznania i nauk POZNAWANIE 2 Jedność doświadczenia filozoficznego Filozofia nauką o zasadach ( principia) Do wiedzy o

Bardziej szczegółowo

Wstęp. Historia Fizyki. dr Ewa Pawelec

Wstęp. Historia Fizyki. dr Ewa Pawelec Wstęp Historia Fizyki dr Ewa Pawelec 1 Co to jest historia, a co fizyka? Po czym odróżnić fizykę od reszty nauk przyrodniczych, nauki przyrodnicze od humanistycznych a to wszystko od magii? Szkolne przedstawienie

Bardziej szczegółowo

Teoria potencjalności (capabilities approach)

Teoria potencjalności (capabilities approach) Teoria potencjalności (capabilities approach) 1987-1993: współpraca z Amartyą Senem w WIDER w Helsinkach Zdolności wewnętrzne własności człowieka, które przy odpowiednim jego funkcjonowaniu w ramach właściwych

Bardziej szczegółowo

MISTRZ I UCZEŃ * 1. Trzeba odróżnić dwa konteksty, w których mówi się o mistrzu. Pierwszy to kontekst, w którym chodzi o to, że ktoś jest mistrzem

MISTRZ I UCZEŃ * 1. Trzeba odróżnić dwa konteksty, w których mówi się o mistrzu. Pierwszy to kontekst, w którym chodzi o to, że ktoś jest mistrzem JACEK JADACKI Uniwersytet Warszawski MISTRZ I UCZEŃ * 1. Trzeba odróżnić dwa konteksty, w których mówi się o mistrzu. Pierwszy to kontekst, w którym chodzi o to, że ktoś jest mistrzem W PEWNEJ DZIEDZINIE.

Bardziej szczegółowo

Wymagania do przedmiotu Etyka w gimnazjum, zgodne z nową podstawą programową.

Wymagania do przedmiotu Etyka w gimnazjum, zgodne z nową podstawą programową. Wymagania do przedmiotu Etyka w gimnazjum, zgodne z nową podstawą programową. STANDARDY OSIĄGNIĘĆ: Rozwój osobowy i intelektualny uczniów wynikający z ich uczestnictwa w zajęciach etyki podążając za przyjętymi

Bardziej szczegółowo

Filozofowie na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie ARTUR ANDRZEJUK

Filozofowie na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie ARTUR ANDRZEJUK Polski Uniwersytet na Obczyźnie Filozofowie na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie ARTUR ANDRZEJUK Brano pod uwagę następujące kryteria: Publikacje z filozofii Nauczanie filozofii Założenia Artur Andrzejuk

Bardziej szczegółowo

Wstęp do logiki. Kto jasno i konsekwentnie myśli, ściśle i z ładem się wyraża,

Wstęp do logiki. Kto jasno i konsekwentnie myśli, ściśle i z ładem się wyraża, Prof. UAM, dr hab. Zbigniew Tworak Zakład Logiki i Metodologii Nauk Instytut Filozofii Wstęp do logiki Kto jasno i konsekwentnie myśli, ściśle i z ładem się wyraża, kto poprawnie wnioskuje i uzasadnia

Bardziej szczegółowo

Wstęp Komentarze jako metoda wyjaśniania oraz interpretacji w średniowieczu Komentarz Akwinaty do Etyki nikomachejskiej krótka prezentacja Próba

Wstęp Komentarze jako metoda wyjaśniania oraz interpretacji w średniowieczu Komentarz Akwinaty do Etyki nikomachejskiej krótka prezentacja Próba Izabella Andrzejuk Wstęp Komentarze jako metoda wyjaśniania oraz interpretacji w średniowieczu Komentarz Akwinaty do Etyki nikomachejskiej krótka prezentacja Próba analizy fragmentu Komentarza według reguł

Bardziej szczegółowo

P L SJ A I W WAM K 2014

P L SJ A I W WAM K 2014 P L SJ E W WAM A I K 2014 Spis treści 1. O filozofii w ogóle......................... 13 1.1. O filozofii najogólniej...................... 14 1.2. Filozofia czy historia poglądów................ 16 1.3.

Bardziej szczegółowo

Etyka problem dobra i zła

Etyka problem dobra i zła Etyka problem dobra i zła Plan wykładu Definicje i podstawowe odróżnienia Problem dobrego życia w klasycznej etyce Arystotelesowskiej Chrześcijańska interpretacja etyki Arystotelesowskiej Etyka - problem

Bardziej szczegółowo

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW FILOZOFIA. I. Umiejscowienie kierunku w obszarze/obszarach kształcenia wraz z uzasadnieniem:

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW FILOZOFIA. I. Umiejscowienie kierunku w obszarze/obszarach kształcenia wraz z uzasadnieniem: Załącznik nr 1 do uchwały nr 445/06/2012 Senatu UR z dnia 21 czerwca 2012 roku EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW FILOZOFIA poziom kształcenia profil kształcenia tytuł zawodowy absolwenta I stopień

Bardziej szczegółowo

Wiesław M. Macek. Teologia nauki. według. księdza Michała Hellera. Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Wiesław M. Macek. Teologia nauki. według. księdza Michała Hellera. Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Wiesław M. Macek Teologia nauki według księdza Michała Hellera Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2010 Na początku było Słowo (J 1, 1). Książka ta przedstawia podstawy współczesnej

Bardziej szczegółowo

Marta Grodner. Społeczny kontekst nauki. Socjologia wiedzy

Marta Grodner. Społeczny kontekst nauki. Socjologia wiedzy Marta Grodner Społeczny kontekst nauki Socjologia wiedzy SOCJOLOGIA WIEDZY Zajmuje się związkami wiedzy z bazą społeczną. Wiązana często z marksizmem : społeczne źródła wiedzy uważa się za powiązane ze

Bardziej szczegółowo

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH Punktem wyjścia w całym procesie badawczym jest sprecyzowanie problemu badawczego oraz wyznaczenie celów analizy. Będą one miały wpływ na tok postępowania w dalszych fazach tego

Bardziej szczegółowo

Filozofia wyobraźni Karola Libelta Dr Magdalena Płotka

Filozofia wyobraźni Karola Libelta Dr Magdalena Płotka Filozofia wyobraźni Karola Libelta Dr Magdalena Płotka Karol Libelt (1807-1875), był Poznaniakiem Karol Libelt wskazywał, że jego system związany jest z poglądami Trentowskiego Filozofia Libelta nazywa

Bardziej szczegółowo

INTUICJE. Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998)

INTUICJE. Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998) PARADYGMAT INTUICJE Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998) PIERWSZE UŻYCIA językoznawstwo: Zespół form deklinacyjnych lub koniugacyjnych

Bardziej szczegółowo

Renesans. Spis treści

Renesans. Spis treści Spis treści Rozdział 1) Renesans...3 Rozdział 2) Nazwa...5 Podrozdział 2.1) Ramy czasowe i periodyzacja...5 Podrozdział 2.2) Kontekst historyczno-kulturowy...5 Strona nr 2 z 6 Rozdział 1) Renesans Odrodzenie,

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza

Filozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza Filozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza 2010-10-01 Plan wykładu 1 Krytyka nauk w Rozprawie o metodzie 2 Zasady metody Kryteria prawdziwości 3 Rola argumentów sceptycznych Argumenty sceptyczne

Bardziej szczegółowo

6. Zagadnienia źródła poznania I Psychologiczne zagadnienie źródła poznania

6. Zagadnienia źródła poznania I Psychologiczne zagadnienie źródła poznania 6. Zagadnienia źródła poznania I Psychologiczne zagadnienie źródła poznania Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Dwa zagadnienia źródła poznania

Bardziej szczegółowo

MAX WEBER zainteresowania: socjologia, ekonomia polityczna, prawo, teoria polityki, historia gospodarcza, religioznawstwo, metodologia nauk

MAX WEBER zainteresowania: socjologia, ekonomia polityczna, prawo, teoria polityki, historia gospodarcza, religioznawstwo, metodologia nauk OBIEKTYWIZM W NAUCE MAX WEBER 1864 1920 zainteresowania: socjologia, ekonomia polityczna, prawo, teoria polityki, historia gospodarcza, religioznawstwo, metodologia nauk społecznych uosobienie socjologii

Bardziej szczegółowo

Filozofia i etyka. Podyplomowe studia kwalifikacyjne na Wydziale Filozofii i Socjologii UMCS

Filozofia i etyka. Podyplomowe studia kwalifikacyjne na Wydziale Filozofii i Socjologii UMCS Filozofia i etyka. Podyplomowe studia kwalifikacyjne na Wydziale Filozofii i Socjologii UMCS 1 Nazwa Wprowadzenie do filozofii 2 Kod Erasmus --- 3 Język wykładowy Polski 4 Strona WWW 5 Godzinowe ekwiwalenty

Bardziej szczegółowo

A r t u r A n d r z e j u k. Czym jest tomizm?

A r t u r A n d r z e j u k. Czym jest tomizm? A r t u r A n d r z e j u k Czym jest tomizm? Plan Najważniejsze tezy filozoficzne Tomasza z Akwinu Potępienia w 1277 i spory nimi wywołane Arystotelizm chrześcijański a tomizm Tomizm trydencki Odmiany

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - OCENIANIE BIEŻĄCE, SEMESTRALNE I ROCZNE (2015/2016)

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - OCENIANIE BIEŻĄCE, SEMESTRALNE I ROCZNE (2015/2016) WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - OCENIANIE BIEŻĄCE, SEMESTRALNE I ROCZNE (2015/2016) Ocena dopuszczająca: Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który opanował wiadomości i umiejętności określone

Bardziej szczegółowo

Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II

Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II Wojciech Kosek Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, Bielsko-Biała, 10. kwietnia 2014 r. Konferencja Personalistyczna koncepcja wychowania

Bardziej szczegółowo

Baruch Spinoza ( )

Baruch Spinoza ( ) Baruch Spinoza (1632-1677) Dla jednych: najszlachetniejszy i najbardziej godny miłości z wielkich filozofów (B. Russell). Dla innych: Największy heretyk XVII wieku. Obrońca diabła. Duchowy sabotaŝysta.

Bardziej szczegółowo

Pomyślny los, o traf szczęśliwy. W takim znaczeniu, i tylko w takim, przysłowie mówi o szczęściu, że łut jego więcej wart niż funt rozumu.

Pomyślny los, o traf szczęśliwy. W takim znaczeniu, i tylko w takim, przysłowie mówi o szczęściu, że łut jego więcej wart niż funt rozumu. Pomyślny los, o traf szczęśliwy. W takim znaczeniu, i tylko w takim, przysłowie mówi o szczęściu, że łut jego więcej wart niż funt rozumu. Rodzaj przeżycia Arystoteles określał, że być szczęśliwym to

Bardziej szczegółowo

Chcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie

Chcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie Chcę poznać Boga i duszę Filozofowie o Absolucie W jaki sposób można poznać Boga? Jak poznać Kogoś, Kto pozostaje niewidzialny i niepoznawalny? Szukając argumentów na istnienie Boga Świat (np. Teoria Wielkiego

Bardziej szczegółowo

Św. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997

Św. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997 Św. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997 ks. XI 1. Wyznania nie informują Boga, o czym i tak wie, lecz są wyrazem miłości Augustyna do Boga jako Ojca. 2. Augustyn pragnie poznać Prawo

Bardziej szczegółowo

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU POWSTANIE UNIWERSYTETÓW Najwcześniej powstają dwa uniwersytety: Sorbona - Paryż Oxford Uniwersytety zostają zorganizowane na wzór struktury cechowej, w której

Bardziej szczegółowo

Edward Nęcka Głos w dyskusji. Diametros nr 6,

Edward Nęcka Głos w dyskusji. Diametros nr 6, Diametros nr 6, 165-168 2005 Diametros nr 6 (grudzień 2005): 165-168 Edward Nęcka Jako psycholog poznawczy z sympatią spoglądający w kierunku psychologii ewolucyjnej, przyjmuję postulat naturalizacji epistemologii

Bardziej szczegółowo

PROJEKT NAUKOWEJ ETYKI ETYKA OSIEMNASTEGO WIEKU

PROJEKT NAUKOWEJ ETYKI ETYKA OSIEMNASTEGO WIEKU PROJEKT NAUKOWEJ ETYKI ETYKA OSIEMNASTEGO WIEKU ETYKA I METODA NAUKOWA Metoda naukowa uniwersalne narzędzie poznania prawdy. pozwala ustalić prawdę ponad wszelką wątpliwość powoduje bardzo dynamiczny rozwój

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2014/2015

EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2014/2015 EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 204/205 FORMUŁA DO 204 ( STARA MATURA ) FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ MFI-R MAJ 205 Uwaga: Akceptowane są wszystkie odpowiedzi merytorycznie

Bardziej szczegółowo

PROGRAM STUDIÓW WYŻSZYCH ROZPOCZYNAJĄCYCH SIĘ W ROKU AKADEMICKIM 2014/2015 FILOZOFIA. data zatwierdzenia przez Radę Wydziału. kod programu studiów

PROGRAM STUDIÓW WYŻSZYCH ROZPOCZYNAJĄCYCH SIĘ W ROKU AKADEMICKIM 2014/2015 FILOZOFIA. data zatwierdzenia przez Radę Wydziału. kod programu studiów PROGRAM STUDIÓW WYŻSZYCH ROZPOCZYNAJĄCYCH SIĘ W ROKU AKADEMICKIM 2014/2015 data zatwierdzenia przez Radę Wydziału kod programu studiów Wydział Humanistyczny pieczęć i podpis dziekana Studia wyższe na kierunku

Bardziej szczegółowo

Rodzaje prac naukowych

Rodzaje prac naukowych Wyższa Szkoła Bankowa Oddział Gdańsk Katedra Bezpieczeństwa Wewnętrznego Patryk Bieńkowski Nr indeksu: gd22175 Rodzaje prac naukowych Praca zaliczeniowa wykonana na zajęcia proseminarium pracy naukowej

Bardziej szczegółowo

OPERA PHILOSOPHORUM MEDII AEVI

OPERA PHILOSOPHORUM MEDII AEVI OPERA PHILOSOPHORUM MEDII AEVI T O M 4 T E X T U S E T S T U D I A 1 9 82 AWICENNA I ŚREDNIOWIECZNA FILOZOFIA ARABSKA (Wydanie drugie - 1983) REDAKCJA TOMU: MIECZYSŁAW GOGACZ A K A D E M I A T E O L O

Bardziej szczegółowo

Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Bartosza Rymkiewicza pt. Społeczna odpowiedzialność biznesu a dokonania przedsiębiorstwa

Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Bartosza Rymkiewicza pt. Społeczna odpowiedzialność biznesu a dokonania przedsiębiorstwa Prof. dr hab. Edward Nowak Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Katedra Rachunku Kosztów, Rachunkowości Zarządczej i Controllingu Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Bartosza Rymkiewicza pt. Społeczna odpowiedzialność

Bardziej szczegółowo

ZAGADNIENIA SYSTEMOWE PRAWA OCHRONY ŚRODOWISKA. pod redakcją Piotra Korzeniowskiego

ZAGADNIENIA SYSTEMOWE PRAWA OCHRONY ŚRODOWISKA. pod redakcją Piotra Korzeniowskiego POLSKA AKADEMIA NAUK ODDZIAŁ W ŁODZI KOMISJA OCHRONY ŚRODOWISKA ZAGADNIENIA SYSTEMOWE PRAWA OCHRONY ŚRODOWISKA Zagadnienie systemowe prawa ochrony środowiska, którym została poświęcona książka, ma wielkie

Bardziej szczegółowo