Aby rozpocząć lekturę, kliknij na taki przycisk, który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.

Transkrypt

1 Aby rozpocząć lekturę, kliknij na taki przycisk, który da ci pełny dostęp do spisu treści książki. Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poniżej.

2 Księga tysiąca i jednej nocy Wybór Copyright by Tower Press Wydawnictwo Tower Press Gdańsk

3 Wstęp Księga tysiąca i jednej nocy na przestrzeni dwustu kilkudziesięciu lat dzielących nas od początku XVIII wieku, kiedy to po raz pierwszy zapoznała się z nią Europa, stała się jednym z najpopularniejszych, a może nawet najpopularniejszym ze zbiorów ludowych opowieści, jakie wydała literatura światowa. Świadczą o tym nie tylko dziesiątki i setki wydań, wyborów, przeróbek i adaptacji, jakie ukazały się we wszystkich ważniejszych językach cywilizowanego świata, lecz i bardziej jeszcze to, że wiele postaci czy nawet całych wątków baśniowych weszło na stałe do kultury literackiej współczesnych narodów. Także u nas któż nie słyszał o Szeherezadzie czy o Sindbadzie Żeglarzu, o przysłowiowych skarbach Sezamu czy o potężnych dżinnach i talizmanach, którym duchy te muszą być posłuszne. Czasem nawet nie zdajemy sobie sprawy z tego, że wiele naszych wyobrażeń o Wschodzie, równie romantycznych, jak dalekich od prawdy: o jego haremach, hurysach i odaliskach, o wschodnim przepychu i legendarnych bogactwach wywodzi się właśnie z tych opowieści. Nawet tytuł Księgi: Tysiąc i jedna noc niemal stał się w naszym języku synonimem czegoś nadzwyczajnego, wspaniałego i nieprawdopodobnego jednocześnie. A przecież nasza literatura z niewielu właściwie przekładami Księgi, do niedawna zresztą dokonywanymi nie z arabskiego oryginału, lecz z innych tłumaczeń europejskich, i z kilku, lub co najwyżej kilkunastu parafrazami i adaptacjami, głównie przygotowywanymi dla dzieci, jest w tym zakresie raczej skromna. Ani jej porównać do innych literatur, które jak choćby literatura angielska, francuska, rosyjska lub niemiecka mają po kilka niezależnych od siebie pełnych przekładów, w dodatku niejednokrotnie wznawianych, a prócz tego niezliczoną ilość wydań częściowych i wyborów, nie mówiąc już o najrozmaitszych przeróbkach i adaptacjach. Oczywiście w tym krótkim wstępie niepodobieństwem byłoby omówienie chociażby tylko najważniejszych z tych przekładów i wydań, nie można jednak pominąć milczeniem pierwszego z nich, które tę niezwykłą karierę Księgi zapoczątkowało. Był to przekład francuski dokonany z rękopiśmiennej jeszcze wersji Tysiąca i jednej nocy przez Antoniego Gallanda. Poszczególne tomy przekładu w sumie było ich dwanaście ukazywały się na przestrzeni lat , a dzieło od razu zyskało ogromną popularność, co w dużej mierze było zasługą tłumacza i jego nieprzeciętnego talentu literackiego. Dzisiaj niekiedy uczeni zarzucają mu częste i zbyt daleko idące odstępstwa od oryginału, bez wątpienia jednak niedociągnięcia te, w jakiejś mierze przy pionierskim przekładzie tak olbrzymiego i różnorodnego dzieła nieuniknione, zostały zrównoważone przez jego walory literackie. Ten pierwszy przekład francuski stał się podstawa licznych wydań Księgi w wielu językach europejskich, zanim inni orientaliści zabrali się do tłumaczenia z oryginału. Także i my, Polacy, nie byliśmy wyjątkiem. Pierwszy przekład polski dokonany przez L. Sokołowskiego, właśnie z francuskiej wersji Gallanda, ukazał się w Warszawie już w r Wkrótce wyszło drugie wydanie, zaś w ciągu XIX w. ukazało się jeszcze kilka polskich tłumaczeń, gorszych lub lepszych, przygotowanych, często bezimiennie, na podstawie tego samego tekstu francuskiego. Pierwsze polskie przekłady z języka arabskiego ukazały się już po ostatniej wojnie, o tym jednak przyjdzie nam kilka słów powiedzieć na innym miejscu. Księga tysiąca i jednej nocy, zanim poznano ją w Europie, przeszła długą, wiele setek lat trwającą ewolucję na Wschodzie. Z pierwotnego zbioru indyjsko-perskich opowieści znanych już w przedmuzułmańskiej literaturze Iranu pod nazwą Hezar Efsane, czyli Tysiąc opowieści, w pierwszych wiekach ery muzułmańskiej przekształciła się w zbiór arabski, który istnieje już 2

4 w połowie X w. pod zbliżoną do obecnej nazwą Tysiąc nocy. Nie wiemy wprawdzie, jaka była wówczas objętość zbioru, ani dokładnie, jakie opowieści go tworzyły, żaden bowiem kompletny rękopis tego dzieła z tak odległych czasów do naszych dni się nie zachował, wiemy jednak, że już wtedy ramy dla całego zbioru tworzyło opowiadanie o Szeherezadzie bardzo podobne do tego, które znajdzie czytelnik w naszym wyborze, a które przetłumaczone zostało z wersji o kilka wieków późniejszej. Jak możemy wnioskować na podstawie wzmianek średniowiecznych dziejopisarzy i historyków literatury, ta najstarsza arabska wersja Księgi powstała w Iraku, zapewne w Bagdadzie, ówczesnej intelektualnej i politycznej stolicy świata arabskiego. Złożyły się na nią arabskie przekłady czy raczej adaptacje starszych bajek indyjsko-perskich, które wzbogacono o rodzime baśnie bliskowschodnie, niejednokrotnie również od niepamiętnych czasów żyjące w miejscowej tradycji literackiej. Te najdawniejsze opowieści uzupełniano jednak stale opowiadaniami bardziej aktualnymi o ciekawszych wydarzeniach, podróżach, romantycznych przygodach i półautentycznych przypadkach popularnych postaci historycznych. Zbiór był w zasadzie bezimienny, jakkolwiek wiemy, że również uznani pisarze podejmowali się jego redakcji, próby ich jednak nigdy nie przybrały jakiejś skończonej formy, toteż nie chronił go ani żaden autorytet, ani nawet ustalona tradycja, która wymagałaby, żeby takie, a nie inne opowieści wchodziły w jego skład. Ponadto była to literatura ludowa, przeznaczona przede wszystkim do opowiadania w daleko mniejszym zakresie do czytania. To wszystko przyczyniało się do tego, że zarówno skład całego zbioru, jak i nawet treść poszczególnych opowieści zmieniały się zależnie od zdolności i aspiracji literackich przekazicieli, jak i od gustów słuchaczy, których bajarz, względnie spisywacz, starał się maksymalnie zadowolić. Z Iraku zbiór ten w postaci, z pewnością znacznie zmienionej w stosunku do pierwotnej wersji z IX i X wieku, został przeniesiony do Egiptu. Stało się to, jak z dużą dozą prawdopodobieństwa ustalili znawcy tego zagadnienia, najpóźniej w połowie XII w. Z Egiptem też związane będą dalsze jego losy. Tu dalszej ewolucji podlegał tekst dzieła i tu ostatecznie uformowało się parę jego wersji, które stały się podstawą licznych wydań tekstu arabskiego, drukowanych od początku XIX wieku zarówno na Wschodzie, jak i w Europie. Między innymi tutaj, pod koniec XVII wieku, została przygotowana przez jakiegoś bezimiennego szejka najbardziej popularna wersja, która w roku 1835 została wydana drukiem w Bulaku pod Kairem i odtąd zarówno ta wersja, jak i późniejsze jej wydania noszą potoczną nazwę wydania bulackiego. Ono też było podstawą tłumaczeń zamieszczonych w niniejszym wyborze. Ten ostatni, egipski etap formowania się Księgi, miał też dla jej ostatecznego kształtu największe znaczenie. Wtedy bowiem nie tylko włączono do zbioru szereg nowych, typowo egipskich opowieści, być może kosztem innych, które usunięto, lecz, co jest jeszcze ważniejsze, nadano całości pewien jednolity koloryt lokalny. Prawdopodobnie nadanie Księdze w przeważającym stopniu egipskiego charakteru dokonało się niejako samoistnie. Pracowały na to pokolenia egipskich bajarzy i redaktorów, którzy oprócz tego, że opowiadane przez siebie bajki przekazali nam na ogół w szacie językowej bardzo zbliżonej do egipskiego dialektu mówionego, pełne zwrotów i określeń typowych dla tego właśnie kraju, to także nasycili je treściami społecznymi i realiami życia codziennego ze współczesnego sobie, późnośredniowiecznego Egiptu. Jest to tak ewidentne, że niektórzy badacze wprost uznają Księgę za dzieło egipskiej literatury ludowej. Oczywiście z tym uproszczonym poglądem nie możemy się zgodzić, zarówno bowiem koncepcja formalna dzieła, jak i większość wątków treściowych i całych opowieści nie ma z Egiptem nic wspólnego. Zresztą to, co dla uproszczenia nazwiemy egipską redakcją, nie było nigdy przeprowadzone świadomie i konsekwentnie, tak że w rezultacie niejedna opowieść uległa tylko bardzo powierzchownej adaptacji; na tyle tylko, by ją uczynić bardziej zrozumiałą dla przeciętnego, niezbyt 3

5 wykształconego egipskiego odbiorcy, bez specjalnej troski o to, czy o szereg wieków starszy, np. perski lub bagdadzki kontekst społeczno-historyczny będzie właściwie zrozumiany przez Egipcjanina żyjącego w wieku XV lub XVI, czy też podłoży on pod dane terminy i aluzje lepiej sobie znane aktualne i miejscowe treści. Niemniej jednak, że powtórzymy w innych słowach tych parę najważniejszych faktów, ogólny wpływ egipskiego środowiska na ostateczną treść Księgi był bardzo ważny i przebija z każdej niemal jej karty. Oczywiście dotyczy to przede wszystkim całej kanwy literackiej, natomiast w znacznie mniejszym stopniu niezliczonych wątków, które wywodzą się z wielu nieraz odległych od siebie krajów i sięgają czasem zamierzchłej przeszłości. Powiedziawszy sobie w skrócie tych kilka potrzebnych dla pełnego zrozumienia dzieła faktów, warto poruszyć jeszcze jedną kwestię: mianowicie uczeni orientaliści i historycy literatury niejednokrotnie wypowiadali twierdzenie, że Księga tysiąca i jednej nocy przyczyniła się poważnie do utrwalenia w umysłach szerokiego europejskiego odbiorcy fałszywego obrazu Wschodu. Że obraz ten jest nie tylko spaczony, lecz również ahistoryczny, ponieważ w zasadzie chronologia części wchodzących w skład zbioru jest nie do ustalenia. Otóż twierdzenie to jest naszym zdaniem tylko w części słuszne, w takiej, w jakiej słuszny byłby analogiczny zarzut pod adresem jakiegokolwiek wielkiego dzieła literatury ludowej. Prawdą jest, że czytelnik nie znajdzie w Księdze obiektywnego przedstawienia życia na Wschodzie w jego całej złożoności i w różnych przekrojach społecznych. Autentyczne dzieło literatury ludowej, a takim bez wątpienia są nasze Bajki, takiego obrazu dać nie mogło, nie tego też od niego winniśmy oczekiwać. Natomiast jest ono wiernym odbiciem poglądów i wyobrażeń, przesądów, dążeń i aspiracji ówczesnego człowieka z ludu i to mu przydaje w naszych oczach dodatkowych wartości. Przytoczmy dla lepszego wyjaśnienia tej ważnej kwestii typowy przykład: tak częste i z taką lubością przedstawiane obrazy z życia panujących, bogaczy i możnowładców na pewno nie tyle odpowiadają obiektywnej prawdzie, ile wyobrażeniom o tych ludziach i ich życiu, jakie wytworzył sobie biedny przedstawiciel ludowej dzielnicy średniowiecznego miasta, który był i autorem, i odbiorcą opowiadań. Człowiek ten sam przecież nigdy na dworze królewskim nie był, a możnych ówczesnego świata widywał z daleka albo w czasie publicznych ceremonii, lub w czasie przejazdu przez miasto, dumnie roztrącających gawiedź. Niemniej obraz ten ma dla nas wartość autentycznego źródła, tym ważniejszego, że nie zamierzonego. Jakże wyraźnie przeziera przez te obrazy dusza ówczesnego prostego człowieka, często ciemnego i przesądnego, nierzadko zapewne głodnego i obdartego, dla którego wszelkie wspaniałości, bogactwa i rozrzutność możnych, ich uczty, klejnoty, stroje i inne bardziej intymne uciechy były przedmiotem przesadnych wyobrażeń, a jednocześnie marzeń i zazdrości i stanowiły świat bardziej odległy i bajeczny, niż może dla nas tysiąc i jedna noc. Przypomnijmy sobie, by nie być gołosłownym, parę konkretnych scenek. Na przykład, cóż to wybrał Dżaudar, gdy mu czarodziej za oddaną przysługę zaproponował spełnienie każdego życzenia? Nie wielkie skarby ani pałace, nie wysokie godności ani stroje, lecz zaczarowaną torbę, z której zawsze na każde żądanie można było wyciągnąć nieograniczoną ilość dobrego jedzenia. Cóż bardziej mogło trafić do wyobraźni biedaka? Albo z innej dziedziny, przykład mówiący już w określony sposób o jakiejś społecznej, by nie powiedzieć klasowej, etyce: oto szewc Maaruf, który nagle stał się posiadaczem niezmierzonych bogactw i panem potężnego demona, zamiast wyszukanej uczty wybrał na kolację z dobrego serca ofiarowaną sobie przez wieśniaka miskę prażonej soczewicy. Historyczno-społeczna interpretacja tych i tym podobnych przykładów, które można by mnożyć bez końca, nie nastręcza trudności, lecz nam nie jest tu potrzebna. Podaliśmy je tylko dlatego, by skorygować niesłuszny pogląd i pokazać, że Księgę można czytać w rozmaity sposób, a pomiędzy jej wierszami dostrzec można często najmniej oczekiwane fakty. Jeszcze łatwiej odpowiedzieć na zarzut ahistoryczności. Częściowo z resztą 4

6 odpowiedzieliśmy na niego już wyżej, mówiąc o ostatniej, egipskiej fazie redagowania Księgi. Powtórzmy tu: przytłaczająca większość opowieści ostateczną swą formę otrzymała około XV wieku w Egipcie, niezależnie więc od rzeczywistego pochodzenia i wieku w tym kontekście historycznym należy je odbierać i zgodnie z naszą wiedzą o tej epoce, przez historyków zwanej okresem panowania Mameluków, należy je interpretować. *** Wybór z Księgi tysiąca i jednej nocy, który oddajemy do rąk czytelnika, dokonany został z pełnego przekładu po raz pierwszy w języku polskim opublikowanego przez Państwowy Instytut Wydawniczy. Za jego podstawę przyjęto poprawiony i w niektórych wypadkach przeredagowany tekst Księgi zawarty w pierwszych 7 tomach pełnego wydania, odpowiadający oryginalnemu tekstowi tak zwanego wydania bulackiego. Z wielkiej tej ilości starano się dobrać opowieści nie tylko najciekawsze czy najbardziej popularne, lecz także najbardziej charakterystyczne z każdej grupy względnie gatunku literackiego zawartych w zbiorze bajek. Jak wiemy z poprzedzających stron wstępu, Księga jest dziełem złożonym i różnorodnym, zarówno z uwagi na treść, jak i na pochodzenie poszczególnych opowieści, tymi też kryteriami posłużyć się musiał autor wyboru, by dać w nim możliwie pełen obraz całości. W granicach zakreślonych założoną z góry objętością, która m.in. zmusiła nas do pominięcia najdłuższych bajek, wybrano najbardziej interesujące, naszym zdaniem, opowiadania z takich gatunków jak: typowe baśnie, o podkreślonym zazwyczaj wątku fantastycznym, opowiadania miłosne, legendy, humoreski, opowiadania religijne i umoralniające, opowiadania podróżnicze i w końcu anegdoty historyczne. Mamy nadzieję, że czytelnik nie będzie miał kłopotów z ich wyróżnieniem. Natomiast o wiele trudniejsza jest kwestia pochodzenia poszczególnych bajek, tym bardziej że w wielu z nich wątki narracyjne mieszają się ze sobą, a dzieje ich są złożone i często niemożliwe do ustalenia. Oprócz elementów treściowych, w ustaleniu pochodzenia bajek pomaga nieco analiza formalna. Tutaj trudności są jednak jeszcze większe, bowiem długotrwała i skomplikowana często ich historia wiele charakterystycznych cech mogła zatrzeć, inne zaś musiały być dodane. Najłatwiejsze do wyróżnienia są opowieści czysto egipskie. Materiał, z którego się składają najlepiej jest nam znany i najbliższy czasowo, najmniej też było okazji do ich przerabiania. Od nich więc zacznijmy: w naszym wyborze reprezentują je takie opowiadania, jak o przygodach Alego az-zajbak, typowa opowieść zaczerpnięta z miejskiego folkloru, o Abu Kirze i Abu Sirze oraz szewcu Maarufie. Do grupy tej należy również zaliczyć popularną i pełną wdzięku bajkę o rybaku i dżinnie, elementy egipskie mieszają się w niej już jednak z innymi, jak np. z indyjskimi i staro-syryjskimi we wtrąconym opowiadaniu o mędrcu Rujanie, a także z perskimi. Podobnie zasadniczo egipskie jest opowiadanie o Dżaudarze, synu kupca Omara. Ta ostatnia opowieść, nawiasem mówiąc, może być uważana za inną wersję nie wchodzącej do tekstu bulackiego znanej baśni o Aladynie i jego zaczarowanej lampie. Z krótszych opowieści typowe dla Egiptu motywy reprezentuje opowiadanie o złodzieju i głupcu, o Wardanie rzeźniku i o sprzątaczu rzeźni. Natomiast ze środowiska syryjskoegipskiego, z czasów zapewne wcześniejszych niż większość przytoczonych wyżej, pochodzi historia mieszkańca Górnego Egiptu i jego żony Frankijki i opowieść o Alim Szar i Zumurrud. Ta ostatnia, zresztą, ma w sobie elementy dość różnorakie, których analiza zabrałaby zbyt wiele miejsca. Drugim z kolei ważnym źródłem Księgi jest Bagdad epoki znacznie wcześniejszej niż kanwa egipska, bo sięgającej IX wieku. Charakterystyczną postacią dla tych opowieści jest kalif Harun ar-raszid, niekiedy zaś jego synowie. Odgrywają w nich oni na ogół rolę drugoplanową, niemniej często w sposób dramatyczny lub pozytywny wkraczają w losy 5

7 właściwych bohaterów. Do dłuższych opowiadań powstałych w tym środowisku zaliczamy uroczą i z dużą starannością co do stylu i kompozycji napisaną historię Nur ad-dina i pięknej Anis al-dżalis, a także bardziej od niej złożoną opowieść o tragarzu i trzech dziewczętach. Z krótszych bardzo charakterystyczne są humoreski, jak o Persie Alim i o sakwie, anegdoty, jak o Zubejdzie w kąpieli, romantyczna historia miłości Abu Isy do Kurrat al-ajn i prawdopodobnie, pełna erudycji i wstawek poetyckich opowieść o sześciu niewolnicach różnych kolorów. Z tegoż samego mniej więcej czasu pochodzą bardzo znane opowiadania o siedmiu podróżach Sindbada Żeglarza. Wywodzące się ze środowiska żeglarzy i kupców basryjskobagdadzkich, częściowo inspirowane przez półnaukowe opisy podróży do egzotycznych krajów, których nie brakło w tych czasach, zawierają oczywiście wiele elementów obcych, prawdziwych i legendarnych, do których między innymi włączono też odpowiadające im treścią wątki zaczerpnięte, jak np. motyw o potworze-ludożercy czy o ptaku Ruchu, aż z literatury starożytnej Grecji i z innych źródeł. Ze środowiska arabskiego bardzo wczesnej epoki, gdzie mieszają się ze sobą elementy z okresu wielkich podbojów islamu w VII i VIII wieku ze starymi, przedmuzułmańskimi jeszcze podaniami, wywodzi się legenda o Miedzianym Mieście. Starsze jeszcze lub równowieczne są opowiadania beduińskie, charakterystyczne bardzo dla twórczości ludowej plemion arabskich. Należą do nich dzieje zakochanych z plemienia Udra, o trojgu nieszczęśliwie zakochanych i o beduinie i jego wiernej żonie. Ze zbliżonej epoki, lecz raczej z miejskiego środowiska pobożnych zbieraczy tradycji religijnych pochodzi natomiast budujące opowiadanie o chrześcijańskiej księżniczce, która nawróciła się na islam. Obszerny, choć przekazany nam w najbardziej zniekształconej formie, cykl tworzą opowieści indyjsko-perskie, pozostałość tego, co tworzyło kiedyś pierwszy i najstarszy zalążek naszej Księgi. Reprezentują je takie większe baśnie, jak o hebanowym koniu, o Dżulannar i jej synu Badr Basimie i wreszcie opowieść stanowiąca ramę dla całej Księgi, o Szeherezadzie i królu Szachrijarze. W bardziej czystej postaci doszły do nas natomiast dwie anegdoty o królu Anuszirwanie wywodzące się z przedmuzułmańskiej Persji. Niewątpliwie indyjskiego pochodzenia, choć silnie przetworzone przez islam, są opowiadania z cyklu o zwierzętach. W końcu zaś kilka umieszczonych przez nas w wyborze, tak charakterystycznych dla pewnego typu literatury arabskiej, nie tylko zresztą dla naszego zbioru, opowiadań o tematyce religijno-umoralniającej przedstawiają sobą elementy bardzo stare i bardzo różnorakie. Motywy w tych krótkich na ogół przypowieściach są tak różnorodne, jak różnorodna i złożona jest geneza samego islamu, w którym idee etyczno-moralne i religijne starożytnego Bliskiego Wschodu mieszają się z poglądami żydowskimi i wczesnochrześcijańskimi oraz z wierzeniami rdzennie arabskimi z czasów pogaństwa i gorącej wiary wczesnego, wojującego islamu. *** Przygotowując wybór redakcja przyjęła zasadę, by opowieści nie skracać i nie dzielić nawet na wyraźne części składowe. Innymi słowy staramy się czytelnikowi dać integralny tekst, tak jak występuje on w pełnym wydaniu. Jedynym odstępstwem jest to, że w większości wypadków skreślono wstawki dotyczące zakończeń i początków poszczególnych nocy, wychodząc z założenia, że w wydaniu niekompletnym są one trochę nie na miejscu, a przy tym zakłócają ciągłość danego opowiadania. Na zakończenie jeszcze jedna uwaga: ukazujący się wybór jest drugim tego typu wydawnictwem obejmującym opowieści przełożone wprost z oryginału arabskiego. Poprzedni wyszedł w Bibliotece Narodowej Ossolineum w 1959, a jego drugie wydanie w 6

8 1966. Kryteria doboru opowieści, oczywiście, zarówno w jednym jak i w drugim wydawnictwie musiały być z konieczności podobne, mając jednak do dyspozycji tak olbrzymi materiał, jaki przedstawia całość Księgi, można było w znacznej mierze dobrać inne, choć równie typowe opowiadania. Naturalnie nie mogło obyć się bez znacznych powtórzeń, niektóre opowiadania są bowiem tak charakterystyczne, że były nie do zastąpienia. W obu wyborach zastosowano jednak odmienną koncepcję stylistyczną, co także je znacznie od siebie odróżnia. Władysław Kubiak 7

9 W imię Allacha litościwego i miłosiernego: chwała Allachowi władcy światów, błogosławieństwo i pokój panu proroków, panu naszemu i opiekunowi, Muhammadowi i jego rodowi. Niech to błogosławieństwo i pokój trwają nieprzerwanie aż po dzień sądu. Oto żywoty przodków stają się pouczeniem dla potomnych, ażeby człowiek, poznawszy przypadki, które stały się udziałem innych, wziął je pod rozwagę, ażeby zgłębiwszy dzieje wcześniejszych pokoleń i to, co je spotkało, trzymał się w ryzach. Chwała Temu, który sprawił, że dzieje przodków są dla późniejszych pokoleń przykładem! Z takich to nauk składają się opowieści, zwane Tysiąc nocy i jedna, ze wszystkimi swymi osobliwościami i przykładami. 8

10 Opowieść o królu Szachrijarze i jego bracie królu Szachzamanie Mówią lecz tylko Allach jest wszechwiedzący i najmędrszy, wszechpotężny i pełen świetności że był niegdyś, w dawnych czasach, minionych wiekach i stuleciach, na wyspach Indii i Chin król pewien z Sasanidów znakomitych, pan rycerstwa i świty, niewolników i sług. Król ten miał dwóch synów, z których jeden był starszy, drugi zaś młodszy. Obaj byli dzielnymi rycerzami, lecz starszy dzielnością swoją przewyższał jeszcze młodszego brata. Panował on w kraju i rządził poddanymi sprawiedliwie, toteż kochał go lud w całym jego kraju i królestwie. Nazywano go królem Szachrijarem. Młodszy brat nosił imię Szachzaman i był królem perskiej Samarkandy. Bracia pomyślnie sprawowali rządy w swych krajach przez lat dwadzieścia, każdy z nich był dla poddanych władcą sprawiedliwym, a powodzenie i szczęście nie opuszczały ich. I żyli tak, aż starszy brat zatęsknił za młodszym i rozkazał wezyrowi, aby wyprawił się do tamtego i wrócił z nim razem. Szachzaman powiedział: Słyszę i jestem posłuszny, po czym przygotował się do drogi i wyprowadziwszy z miasta wielbłądy, namioty, muły, służbę i świtę, rządy w kraju powierzył swemu wezyrowi i wyruszył zmierzając ku ziemiom brata. Lecz o północy spostrzegł, że zapomniał czegoś w swym pałacu. Zawrócił więc, a wszedłszy do zamku, zobaczył swą żonę śpiącą na posłaniu w ramionach czarnego niewolnika. Kiedy to ujrzał, pociemniało mu w oczach i rzekł do siebie: Jeżeli takie rzeczy dzieją się, gdy ja jeszcze na dobre nie opuściłem miasta, do czego dojdzie ta rozpusta, gdy będę bawił dłużej u brata? Obnażył miecz i uderzył nim, zadając obojgu śmierć na posłaniu. Po czym natychmiast zawrócił, dał rozkaz do wymarszu i jechał, aż dotarł do miasta swego brata. Szachrijar uradował się wieścią o przybyciu Szachzamana i zaraz wyszedł mu na spotkanie, pozdrowił go i ciesząc się niezmiernie, kazał przystroić gród na jego cześć. I usiadł przy nim uradowany, i rozmawiali, lecz wtem przypomniał sobie kroi Szachzaman, co było z jego żoną. Przejął go wielki smutek, pobladł, a ciało ogarnęła słabość. Gdy brat ujrzał go w takim stanie, pomyślał w duszy, że przyczyną tej słabości jest troska o kraj opuszczony, jak i zaniedbanie jego spraw. Nie zapytał więc o nic. Pewnego dnia jednak rzekł: Bracie mój, widzę, że twarz ci pobladła, a ciało osłabło. Bracie mój odrzekł Szachzaman jestem zraniony do głębi serca. Lecz nie opowiedział o tym, jak zobaczył swoją żonę. Wtedy rzekł Szachrijar: Chciałbym, żebyś pojechał ze mną na łowy i polowanie. Może rozweseli się tym twoje serce. Szachzaman wymówił się jednak od tego i starszy brat sam wybrał się na łowy. Okna w pałacu króla Szachzamana wychodziły na ogród. Król wyglądał przez okno i nagle ujrzał, że brama pałacu otwarła się i wyszło z niej dwadzieścia niewolnic i dwudziestu niewolników, a między nimi szła też żona jego brata a była ona niezwykłej piękności i urody. Zbliżyli się wszyscy do basenu z fontanną, zdjęli szaty i usiedli razem, a żona króla Szachrijara zawołała: Masud! I podszedł do niej czarny niewolnik, objął ją i ona go objęła. I czarny ów niewolnik posiadł żonę króla. Tak samo czynili pozostali niewolnicy z dziewczętami i nie zaprzestawali pocałunków, uścisków i wszelkiej rozwiązłości, póki dzień nie zaczął się zmierzchać. Brat króla Szachrijara ujrzawszy to rzekł sobie w duchu: Na Allacha! Moje nieszczęście mniejsze jest od tego. Po czym ustąpiły dręczące go zmartwienia i troska i rzekł: Zaiste, to było gorsze od tego, co mnie się zdarzyło. Nabrał też ochoty do jedzenia i picia. Gdy drugi król wrócił z wyprawy, bracia pozdrowili się wzajemnie, a Szachrijar spojrzawszy na Szachzamana zauważył, że odzyskał on swój zdrowy wygląd, że zarumieniły mu się policzki i ze smakiem jadł to wszystko, czego przedtem ledwie tknął. 9

11 Zdziwiło to króla i rzekł: Widziałem, mój bracie, że twoje oblicze było blade, a teraz oto wróciły ci rumieńce. Opowiedz mi więc, co się stało. Odrzekł: Opowiem ci, co było przyczyną mej bladości, lecz uwolnij mnie od opowiadania, dlaczego wróciły mi rumieńce. Rzekł Szachrijar: Niech więc najpierw usłyszę, czemu osłabłeś i zmieniłeś się na twarzy. I mówił Szachzaman: Wiedz, mój bracie, że kiedy przysłałeś swego wezyra wzywając mnie przed twe oblicze, zaraz się przygotowałem i wyruszyłem z miasta. Przypomniałem sobie jednak, że w zamku została ta perła, którą ci ofiarowałem. Wróciłem więc i wtedy ujrzałem moją żonę z czarnym niewolnikiem, śpiących na moim posłaniu. Zabiłem oboje i przybyłem do ciebie, lecz ciągle rozmyślałem o tej sprawie. I to było przyczyną mej słabości i tego, że znikły mi rumieńce. Co zaś do zmiany tego stanu, nie żądaj ode mnie wyjaśnień. Gdy Szachrijar usłyszał słowa brata, zawołał: Zaklinam cię na Allacha, powiedz mi, jaka była tego przyczyna! Szachzaman powtórzył więc wszystko, co widział, a wówczas rzekł Szachrijar: Chciałbym zobaczyć to na własne oczy. Odrzekł mu brat: Zrób tak, jakbyś miał wyjechać na polowanie i łowy, a tymczasem ukryj się u mnie. Wtedy sam będziesz tego świadkiem i przekonasz się naocznie. Król Szachrijar niezwłocznie ogłosił wyprawę. Wyszło wojsko z namiotami poza miasto i wyruszył z nimi król, a gdy już spoczął w namiocie, rzekł do swych paziów: Niech nikt do mnie nie wchodzi! Potem przebrał się i niepoznany wrócił do zamku, gdzie czekał jego brat. Zasiadłszy przy oknie wychodzącym na ogród, Szachrijar wyglądał chwilę, gdy wtem wyszły niewolnice ze swą panią i z niewolnikami, i czynili tak, jak opowiadał Szachzaman. A trwało to aż do późnego popołudnia. Gdy król Szachrijar zobaczył to wszystko, uleciał mu z głowy rozsądek i rzekł do swego brata Szachzamana: Wstań, pojedziemy w świat, nie dla nas bowiem jest godność królewska. Będziemy wędrowali, póki nie zobaczymy, że kogoś innego spotkało to samo co nas. Jeśli tego nie osiągniemy śmierć lepsza będzie dla nas od życia. Szachzaman przystał na to i bracia wyszli z zamku tajemnymi drzwiami, i wędrowali bez ustanku dniami i nocami, aż przybyli nad brzeg słonego morza. Rosło tam drzewo pośrodku łąki, a obok biło źródło. Napili się z tego źródła i usiedli, by odpocząć. Minęła tak godzina, gdy nagle morze się wzburzyło i wynurzył się z niego jakiś czarny słup sięgający nieba, i zaczął zbliżać się ku łące. Ujrzawszy to bracia, przerażeni, wdrapali się na wierzchołek wysokiego drzewa i patrzyli, co będzie dalej. Niebawem ujrzeli dżinna ogromnej postaci, o czole szerokim i piersi olbrzymiej, niosącego na głowie skrzynię. Dżinn wyszedł na ląd i zbliżywszy się do drzewa, na którym ukryli się królowie, usiadł pod nim. Otworzył teraz skrzynię, wyjął z niej szkatułkę, a gdy i tę otworzył, wyszła ze szkatułki dziewczyna zdumiewającej piękności, podobna promiennemu słońcu, jak ta, o której mówił poeta: Gdy przyszła, dzień wśród nas zagościł, Zorze przydały jej jasności. Słońca jaśnieją jak jej lice, Zazdrosne kryją się księżyce. Kiedy rozchyla swe zasłony, Korzy się przed nią świat zdumiony, A gdy w namiotach znika swoich, Ziemia się łzami rosy poi. Spojrzawszy na nią dżinn rzekł: O pani szlachetnie urodzonych, którą porwałem w noc zaślubin, chciałbym się trochę przespać. Po czym ułożył głowę na jej kolanach i zasnął. Wtedy dziewczyna podniosła oczy ku wierzchołkowi drzewa i ujrzała obu królów, którzy właśnie tam się skryli. I zdjęła głowę dżinna ze swych kolan, ułożyła ją na ziemi, a stanąwszy pod drzewem, zaczęła dawać im znaki: Zejdźcie, nie bójcie się tego ifrita! Odpowiedzieli: 10

12 Na Allacha, zaklinamy cię, nie wymagaj tego od nas. Ona zaś rzekła: Zaklinam was na Allacha, zejdźcie, bo inaczej obudzę ifrita, a on zada wam najokrutniejszą śmierć. Bracia przerazili się i zeszli, a wówczas dziewczyna stanęła przed nimi i rzekła: Wbijajcie mocno, niczym dziryty, bo inaczej obudzę ifrita. Król Szachrijar rzekł w strachu do swego brata Szachzamana: Wypełnij, bracie, jej żądanie. Nie wypełnię odrzekł młodszy król póki ty nie uczynisz tego przede mną. I zaczęli dawać sobie znaki, który pierwszy ma ją zaspokoić. Widząc to, dziewczyna rzekła: Dajecie sobie tylko znaki, a żaden nie zaczyna. Róbcie, co kazałam, bo inaczej obudzę ifrita! I tak, ze strachu przed dżinnem, uczynili, czego od nich żądała. Gdy już obaj skończyli, rzekła: Wstawajcie! I wydobyła z kieszeni sakiewkę, a z niej naszyjnik, na którym było pięćset siedemdziesiąt pierścieni. Czy wiecie, co to jest?, zapytała. Odrzekli: Nie wiemy. Powiedziała: Właściciele wszystkich tych pierścieni przyprawiali ze mną rogi temu ifritowi. Więc i wy, bracia, dajcie mi swoje pierścienie. Dali dziewczynie zdjęte z palców pierścienie, a wówczas ona powiedziała: Ten ifrit porwał mnie w noc mych zaślubin. Potem wsadził mnie do szkatułki, szkatułkę umieścił w skrzyni, a na skrzynię nałożył siedem zamków. I trzyma mnie na dnie burzliwego morza, o falach uderzających jedna o drugą, nie wiedząc, że jeśli któraś z nas, kobiet, czegoś pożąda, nic jej nie zdoła powstrzymać, jak o tym już ktoś powiedział: A ktoś inny tak rzekł: Przyrodzeniem się rządzą w uciechach i gniewie, W miłości wiarołomność okazują swoją, W zdradliwości są hojne, o wierność nie stoją. Niech opowieść Jusufa będzie ci przestrogą Nie zaufaj kobietom, ich wierności nie wierz, Przed zdradą, którą one ugodzić cię mogą. Czyliż nie wiesz ty o tym, że z niewieściej winy Adam musiał opuścić swe rajskie dziedziny? Porzuć niechęci, minie trochę czasu I miłość żądzę rozpali w dwójnasób. Wszakże nic zgoła nie stało się więcej Nad to, co z dawna znają oblubieńce. Ten człowiek jeno dziwić się jest w stanie, Co nie wie, czym jest niewieście knowanie. Gdy bracia wysłuchali słów dziewczyny, dziwili się niezmiernie i rzekł jeden do drugiego: To jest ifrit, a zdarzyło mu się coś gorszego niż nam. Niechże więc to nas pocieszy. I natychmiast odeszli, i powrócili do miasta króla Szachrijara. Weszli do pałacu, a tam król kazał ściąć głowę żonie, a także niewolnicom i niewolnikom. I odtąd stało się zwyczajem króla Szachrijara, że każdej nocy brał sobie dziewczynę nie tkniętą jeszcze, a pozbawiwszy dziewictwa, polecał ją zabić z upływem nocy. Trwało to trzy lata. Ludzie podnieśli lament i uchodzili z córkami, aż nie została w mieście ani jedna dziewczyna zdolna do małżeństwa. A kiedy król według swego zwyczaju rozkazał wezyrowi, aby przyprowadził mu nową dziewczynę, wezyr wyszedł i szukał, lecz nie znalazł żadnej. Udał się wtedy do swoich komnat zgnębiony i smutny, bojąc się gniewu króla. A wezyr ów miał dwie córki, młode dziewczyny o kształtach młodych, pełne piękności, wdzięku i urody. Starsza miała na imię Szeherezada, młodszą zaś zwano Dunjazada. Szeherezada przeczytała liczne księgi i kroniki, podania o życiu starożytnych królów i opowieści o żyjących niegdyś ludach. Mówiono, że zgromadziła ona tysiąc ksiąg związanych 11

13 z dziejami wcześniejszych pokoleń i królów minionych czasów, a także o poetach. Szeherezada spytała ojca: Cóż widzę? Jesteś jakiś zmieniony i troska cię gnębi, i smutek. Przecież powiedział był ktoś: Rzeknij temu, kogo smutków dręczy wiele, Że niedługo żyją smutki. Jako radość rychło mija i wesele, Tak i troski czas jest krótki. Gdy wezyr usłyszał słowa córki, opowiedział jej od początku do końca, co mu się zdarzyło z królem. Odrzekła: Na Allacha, mój ojcze, wydaj mnie za króla. Albo zachowam życie, albo stanę się wybawieniem dla dziewic muzułmańskich i ocalę je przed królem. Rzekł: Na Allacha, zaklinam cię, nie narażaj swego życia! Rzekła: Tak musi być! Boję się powiedział wezyr żeby nie spotkało cię to, co zdarzyło się w opowieści o wole, ośle i gospodarzu. Zapytała Szeherezada: Cóż im się przytrafiło, ojcze? Wezyr opowiedział: Opowieść o ośle, wole i gospodarzu Wiedz, moja córko, że był pewien kupiec, który posiadał majątek i bydło. A miał on żonę i dzieci. Allach Najwyższy obdarzył go też znajomością mowy zwierząt i ptaków. Mieszkał ów kupiec na wsi l trzymał w domu osła i wołu. A pewnego dnia wół wszedł do zagrody osła i ujrzał, że jest ona wymieciona i zroszona wodą, a w żłobie znalazł jęczmień przesiany i przebraną sieczkę, osioł zaś leżał wypoczywając. Rzadko tylko, w razie potrzeby, dosiadał go pan, ale osioł wnet wracał do swoich wygód. I usłyszał kupiec któregoś dnia jak wół mówił do osła: Niech ci idzie na zdrowie! Ja jestem strudzony, ty wypoczęty. Ty jadasz przesiany jęczmień, ciebie obsługują, a pan dosiada cię tylko czasem i zaraz wraca. A ja wiecznie jestem przy orce i mieleniu. Rzekł na to osioł: Gdy wyprowadzą cię w pole i założą ci na kark jarzmo, połóż się i nie wstawaj, choćby cię nawet bili. A gdybyś wstał, połóż się znowu. Gdy zaś odprowadzą cię do obory i nałożą ci bobu, nie jedz go, tak jakbyś był chory. Powstrzymaj się od jedzenia i picia dzień albo dwa dni, albo i trzy. W ten sposób wypoczniesz po trudzie i wysiłku. Ich słowa słyszał kupiec. Kiedy poganiacz przyszedł do wołu, aby go nakarmić, ten zjadł tylko trochę. Rano zaś, gdy poganiacz zabrał wołu do orki, zauważył, że jest słaby. Rzekł mu wtedy kupiec: Weź osła zamiast wołu i oraj nim cały dzień. Wrócił więc ów człowiek, a zabrawszy osła zamiast wołu, orał nim dzień cały. A gdy pod koniec dnia osioł powrócił do zagrody, wół dziękował mu za jego dobroć, za jej sprawą bowiem tego dnia wypoczął po trudach. Lecz osioł nie odpowiedział mu, bo ogromnie żałował swych rad. Nazajutrz przyszedł siewca i wziąwszy osła, orał nim aż do schyłku dnia. Osioł powrócił do zagrody wyczerpany, z grzbietem obdartym ze skóry. Gdy go wół zobaczył, dziękował mu i sławił go, osioł zaś odpowiedział: Wypoczywałem sobie i nie zaszkodziło mi nic innego, tylko moja szlachetność. A potem dodał: Wiedz, że jestem dobrym doradcą. Słyszałem, jak pan nasz mówił poganiaczowi: «Jeżeli wół nie podniesie się z legowiska, oddaj go rzeźnikowi na zarżnięcie. Skórę niech potnie na sztuki.» Boję się o ciebie i przestrzegam cię. Na tym koniec! Gdy wół usłyszał słowa osła, podziękował mu i rzekł: Jutro pójdę z nimi do pracy. Potem wół zjadł całą swą paszę i nawet żłób ozorem wylizał. A właściciel słyszał, co mówiły zwierzęta. Nazajutrz kupiec wszedł ze swą żoną do zagrody dla bydła i usiedli tam. Przyszedł też poganiacz i chwyciwszy wołu wyprowadził go. A gdy wół ujrzał swego pana, podniósł ogon, wypuścił wiatry i brykał, a kupiec śmiał się z tego do rozpuku. I zagadnęła go żona: Z czego się tak śmiejesz? Odrzekł: Z czegoś, co widziałem i słyszałem, lecz czego nie mogę wyjawić, bo bym umarł. Rzekła: Musisz mi powiedzieć, jaki był powód tego śmiechu, choćbyś nawet 12

14 miał umrzeć. Odrzekł: Nie mogę tego wyjawić ze strachu przed śmiercią. Rzekła: Bo ty z niczego innego się nie śmiałeś, tylko ze mnie. I nie przestawała męczyć i gnębić męża gadaniem, aż całkiem go pokonała. Nie widząc innej rady, kupiec zgromadził swe dzieci, posłał po sędziego i świadków chcąc sporządzić testament i wyjawiwszy tajemnicę, umrzeć. Kochał bowiem swą żonę bardzo, jako że była córką stryja i matką jego dzieci. A kupiec ów żył już sto dwadzieścia lat. Sprowadził też całą rodzinę żony i mieszkańców swej dzielnicy i opowiedział im całą przygodę i to, że umrze, gdyby komukolwiek zdradził swą tajemnicę. I wszyscy ludzie, którzy byli przy tym obecni, mówili do żony kupca: Zaklinamy cię na Allacha, porzuć te żądania, by nie umierał twój mąż, ojciec twoich dzieci! Lecz kobieta odrzekła: Nie odstąpię od tego, póki mi nie powie. Choćby miał potem umrzeć. Zamilkli więc, a kupiec wyszedł i udał się do zagrody dla bydła, by tam dokonać ablucji. Potem miał wrócić, wyjawić tajemnicę i umrzeć. Kupiec ów miał koguta i pięćdziesiąt kur i miał także psa. I usłyszał, jak pies zawołał koguta i zwracając się do niego mówił: Ty się weselisz, a pan nasz zamyśla umrzeć. I zapytał kogut: Cóż to za nowina? Powtórzył mu pies całą opowieść, na co kogut powiedział: Na Allacha, doprawdy, panu naszemu brak rozumu! Ja mam pięćdziesiąt żon i gdy zadowolę tę, to tamtą rozgniewam, a pan nasz ma tylko jedną żonę i nie wie, jak ułożyć z nią swoje sprawy. Czemu nie weźmie na nią rózgi z morwowego drzewa, a wszedłszy do jej izby, nie bije jej tak długo, aż wyzionie ducha albo poczuje skruchę i przestanie go nagabywać? Gdy kupiec usłyszał, co powiedział kogut do psa, odzyskał rozum i postanowił żonę obić. I rzekł wezyr do swej córki Szeherezady: Kto wie, czy nie postąpię z tobą tak, jak kupiec ze swą żoną. Zapytała: A co on uczynił? Rzekł: Wszedł do jej izby, przedtem uciąwszy rózgę z morwy i schowawszy ją w pokoju, i rzekł: «Wejdź do izby, opowiem ci, gdy nikt nie będzie widział, a potem umrę.» I weszła, a wtedy kupiec zamknął drzwi i rzucił się na żonę z rózgą. Bił ją aż do utraty przytomności. A ona zaczęła wołać: «Żałuję!», a potem ucałowała mu ręce i nogi okazując skruchę. Później oboje wyszli, a zgromadzeni i jej rodzina radowali się. Odtąd żyli najszczęśliwiej aż do śmierci. Gdy córka wezyra wysłuchała opowiadania swego ojca, rzekła: A jednak musi tak być! Wtedy wezyr przygotował Szeherezadę i poszedł do króla. A Szeherezada wydała polecenie swej młodszej siostrze mówiąc: Gdy tylko przybędę do króla, zaraz po ciebie poślę. Kiedy przyjdziesz do mnie i zobaczysz, że król zaspokoił już ze mną swe żądze, mów tak: «Opowiedz nam, siostro, jakąś ciekawą opowieść, abyśmy skrócili sobie godziny czuwania.» Wtedy ja opowiem jakąś opowieść i jeśli Allach pozwoli, będzie to dla nas ocaleniem. Potem wezyr, ojciec dziewcząt, wprowadził Szeherezadę do króla. Kiedy go król ujrzał, ucieszył się i spytał: Czy masz dla mnie to, czego mi trzeba? Odrzekł: Tak. Gdy król chciał posiąść Szeherezadę, ona zaczęła płakać. Co ci to? zapytał wówczas. O królu odrzekła mam młodszą siostrę i chciałabym ją pożegnać. Posłał więc król po Dunjazadę, a ona niebawem przyszła do siostry, uścisnęła ją, po czym siadła przy łożu. A wtedy król podniósł się i zabrał dziewictwo Szeherezadzie. Potem siedzieli rozmawiając, a Dunjazada rzekła: Na Allacha, siostro, opowiedz nam cokolwiek, by skrócić bezsenne nocne godziny. Szeherezada odrzekła: Bardzo chętnie, jeżeli tylko zezwoli mi nasz światły król. A do króla sen jakoś nie przychodził, gdy więc usłyszał te słowa, uradował się, że posłucha opowieści. 13

15 Opowieść o rybaku i dżinnie Wieść niesie, o królu szczęśliwy, że niegdyś żył pewien stary rybak. Był on bardzo ubogi, a miał żonę i troje dzieci. Swoim zwyczajem zarzucał sieci codziennie cztery razy; nigdy mniej ani więcej. Pewnego dnia w porze południowej rybak zaszedł na brzeg morza, postawił kosz na ziemi, zarzucił sieć, poczekał, aż zanurzy się w wodzie, a gdy ściągnął jej sznury, poczuł, że jest ciężka. Zaczął wyciągać sieć, lecz nie mógł podołać. Wydobył zatem koniec sieci na ląd, wbił kołek w ziemię i przymocował do niego sieć, po czym zdjąwszy odzienie wszedł do wody tuż przy sieci i póty się wysilał, aż wydostał ją na brzeg. Uradowany, ubrał się, poszedł do sieci, lecz znalazł w niej zdechłego osła. Posmutniał, gdy to zobaczył, i wykrzyknął: Nie ma potęgi ni siły poza Allachem Wielkim i Mocnym!, i mówił: Zaiste, przedziwny dar zesłały mi niebiosa, a potem wypowiedział te oto wiersze: O pogrążony w ciemnościach nocy, w smutku, w męczarni! Poniechaj trudów, bowiem trud chlebem cię nie nakarmi. To powiedziawszy raz jeszcze spojrzał na zdechłego osła, wytrząsnął go z sieci, wykręcił ją i rozciągnął. Potem wszedł w morze i wymawiając imię Allacha zarzucił sieć powtórnie. Poczekał, aż opadnie na dno, po czym spróbował ciągnąć i poczuł, że jest jeszcze cięższa i mocniej trzyma się dna niż za pierwszym razem. Pomyślał, że to ryby tak w niej ciążą. Znowu uwiązał sieć, obnażył się, zanurzył w wodę i nie przestawał ciągnąć, aż poddała się i mógł ją wydobyć na brzeg. A był w niej wielki garnek pełen piasku i mułu. Ujrzawszy to zachmurzył się i wyrzekł słowa poety: O losie dręczycielski, ustąp, A jeśli nie, to chociaż zmniejsz się. Nie jest mi widać dane szczęście, I mimo trudów sieć mam pustą. Wyszedłem chleba szukać ninie, Lecz oto los mi chleb odebrał. Iluż to głupcom światła nie brak, A iluż mędrców w mroku ginie! Wyrzucił garnek, wyżął i oczyścił sieć i prosząc Allacha o przebaczenie, wszedł w morze po raz trzeci, zarzucił sieć, poczekał, aż pójdzie na dno, i wyciągnął; znalazł w sieci skorupy naczyń i dzbanów. I wypowiedział słowa poety: Nie zwiąże, nie rozwiąże twych strapień los, co przed tobą stanął, Bowiem ni pióra, ni pisma ci nie darowano. Potem wzniósłszy oczy ku niebu, przemówił: Boże, ty wiesz, że zarzucam sieć tylko cztery razy, a oto trzykrotnie już ją zarzucałem! Z takim wezwaniem do Allacha zarzucił sieć w morze. Odczekał, aż opadnie, po czym pociągnął, ale wydobyć jej nie mógł, tak ugrzęzła w mule. I rzekł: Nie ma potęgi ni siły poza Allachem Wielkim i Mocnym. Znowu obnażył się, zanurzył się w wodzie przy sieci i ciągnął tak długo, aż wydostał ją na brzeg. Gdy otworzył sieć, znalazł w niej dzban z żółtej miedzi czymś wypełniony, z szyjką zalaną ołowiem, na którym widniał znak pieczęci pana naszego 14

16 Sulejmana. Ujrzawszy to rybak uradował się i rzekł: Zaraz sprzedam go na bazarze, gdzie handlują miedzią; wart jest na pewno dziesięć złotych denarów. Potrząsnął dzbanem, a czując jego ciężar mówił: Muszę go otworzyć. Zobaczę, co jest w środku, a potem schowam go do worka i sprzedam na targowisku miedzi. Wyjął nóż, dobrał się do ołowiu, wygrzebał go z szyjki, postawił dzban na ziemi i wstrząsnął nim, by wypadło wszystko, co mogło w nim się znajdować. Nic z niego jednak nie wypadło. Z dzbana wyszedł tylko dym, który wzniósł się ku obłokom na niebie i słał się po ziemi. Rybaka ogarnęło bezgraniczne zdumienie. A dym po chwili zaczął przybierać kształty, zgęstniał, po czym, drgnąwszy, zmienił się w ifrita, co głowę miał w podniebnym blasku, a stopy w nadbrzeżnym piasku. Głowa jego była jak kopuła, ręce jak wiosła, nogi jak maszty, usta jak pieczara, zęby jak skały, oczy jak pochodnie, nozdrza jak dzbany, włosy miał zmierzwione, a oblicze ponure. Gdy rybak ujrzał ifrita, lędźwie mu zadrżały, zęby zwarły się, ślina wyschła i był podobny do ślepca na drodze. Ifrit, dostrzegłszy go, odezwał się: Nie ma boga prócz Allacha, a Sulejman jest Jego prorokiem. I mówił dalej: O proroku Allacha, nie zabijaj mnie, bo przecież wróciłem nie po to, by się tobie słowem sprzeciwiać czy okazywać nieposłuszeństwo twym rozkazom. Rybak rzekł: O maridzie, mówisz mi o Sulejmanie, proroku Allacha, a wszakże Sulejman zmarł przed tysiącem i ośmiuset laty, my zaś żyjemy u kresu czasu. Jakie są twoje sprawy i co jest powodem tego, żeś znalazł się w dzbanie? Marid wysłuchawszy słów rybaka rzekł: Nie ma boga prócz Allacha. Ciesz się, rybaku. Z czegóż mam się cieszyć? zapytał rybak, a ifrit odparł: Z tego, że w tej chwili zginiesz najgorszego rodzaju śmiercią. Rybak rzekł: O książę ifritów, zasługujesz na to, by utracić opiekę Opatrzności. Co jest przyczyną tego, Oddalony, że chcesz mnie uśmiercić? Czym zasłużyłem na zgubę? Przecież uwolniłem cię z dzbana i uratowałem, wydobywając z głębiny morza na ląd. Lecz ifrit rzekł: Wybieraj rodzaj śmierci, jaką mam ci zadać, i sposób zgładzenia, który stanie się twoim udziałem. A rybak spytał: Jaka jest moja wina, że aż taką karę chcesz mi wymierzyć? Ifrit rzekł na to: Rybaku, posłuchaj mego opowiadania. Rybak rzekł na to: Mów, ale zwięźle, dusza bowiem do stóp mi zbiegła. Ifrit zaczął opowiadać: Wiedz, że należałem do dżinnów odszczepieńców i że zbuntowałem się przeciw Sulejmanowi, synowi Dauda, wraz z dżinnem imieniem Sachr. Sulejman przysłał więc po mnie swego wezyra Asafa syna Barachiji, a ten zjawił się, siłą zawiódł mnie do swego pana i lekceważąc mą dumę postawił mnie przed jego obliczem. A gdy mnie Sulejman zobaczył, zabezpieczył się przede mną zaklęciami i zażądał, bym przysiągł mu posłuszeństwo. Gdy odmówiłem, wyszukał ten dzban i zamknął mnie w jego wnętrzu, opatrując szyjkę ołowianą pieczęcią, na której wyryte było imię Najwyższego. Potem nakazał jakiemuś dżinnowi, aby mnie wyniósł w tym dzbanie i wrzucił w sam środek morza. Przebywałem tam przez sto lat, mówiąc sobie w duchu: «Każdego, kto by mnie uwolnił, uczynię na wieki bogatym.» Sto lat minęło, a nikt mnie nie wyzwolił. Gdy wkroczyłem w drugie stulecie, mówiłem: «Każdemu, ktokolwiek mnie uwolni, odkryję skarby ziemskie», lecz nikt mnie nie wyzwolił. W ciągu czterystu następnych lat mówiłem: «Każdemu, ktokolwiek mnie uwolni, spełnię trzy życzenia», ale nikt mnie nie uwolnił. Rozgniewałem się wtedy wielce i powiedziałem sobie: «Każdego, ktokolwiek uwolni mnie teraz, zabiję, pozwalając mu jedynie na wybór śmierci.» Ty oto wyzwoliłeś mnie, pozwalam ci więc obmyślić sobie rodzaj śmierci, którą chcesz umrzeć. Rybak wysłuchał słów ifrita i rzekł: O cudzie boski, dlaczego nie uwolniłem cię kiedy indziej, tylko właśnie dzisiaj? Po czym zwrócił się do ifrita: Daruj mi życie, a tobie Allach daruje. Nie zabijaj mnie, Allach zaś da ci siłę, która cię chronić będzie przed zgubą. Lecz marid rzekł: Nie masz przed śmiercią ucieczki, wybieraj zatem, w jaki sposób chcesz zginąć. A rybak, całkiem już pewny swej zguby, raz jeszcze zwrócił się do marida mówiąc: Oszczędź mnie za to że cię uwolniłem. I rzekł ifrit: Zabiję cię za to właśnie, żeś mnie uwolnił. Rybak odpowiedział: O szejchu ifritów, czyż nie wyświadczyłem ci dobra? A ty mi za to odpłacasz złem! Nie 15

17 kłamie więc przysłowie, które mówi: Byliśmy dobrzy, a odpłacono nam przeciwieństwem dobra. Na moje życie, tak czynić zwyczajem łotrów jest jeno. Kto dobro czyni innym ludziom, kto drogę uczciwą obrał, Wynagradzany bywa jak taki, co się lituje nad hieną. Gdy ifrit wysłuchał tych wierszy, rzekł: Nie proś, bo twoja śmierć jest postanowiona. Wtedy rybak rzekł do siebie: To jest dżinn, ja zaś jestem człowiekiem, którego Allach obdarzył doskonałym rozumem. Posłużę się więc swym umysłem i przebiegłością i obmyślę coś na jego zgubę. I zastanowiwszy się, rzekł podstępnie i chytrze do ifrita: Czy niewzruszenie trwasz w zamiarze zadania mi śmierci? Tak odrzekł ifrit. Rybak powiedział: W imię Najpotężniejszego, wyryte na pieczęci Sulejmana, pozwól, że zapytam cię o coś i powiedz mi prawdę. Dżinn zadrżał z bojaźni na dźwięk imienia Najpotężniejszego i odezwał się: Pytaj, byle krótko. Zapytał tedy rybak: Jakże mogłeś przebywać w tym dzbanie? Wszak nie zmieściłaby się w nim nawet twoja ręka ani noga, a cóż dopiero cała postać? A ifrit rzekł: Czyżbyś nie dawał wiary, że w nim byłem? I rzekł rybak: Nie uwierzę ci nigdy, chyba żebym cię na własne oczy zobaczył w tym dzbanie. Wtedy ifrit zadrżał, zmienił się w dym skłębiony w powietrzu, zgęstniał i powoli, powoli zaczął wchodzić do dzbana. A gdy go sobą wypełnił, rybak chwycił pospiesznie ołowiany korek opatrzony pieczęcią, zatkał nim szyjkę dzbana i zawołał do ifrita: Wybieraj u mnie rodzaj śmierci, jaką chcesz umrzeć. Albo nie, lepiej wrzucę cię do morza i zbuduję sobie tu dom, a każdemu, kto tu przybędzie łowić, zabronię tego mówiąc: «Tu jest ifrit, który temu, co go wyłowi, podaje różne rodzaje śmierci, pozwalając dokonać wśród nich wyboru.» Ifrit, słysząc słowa rybaka, próbował wyjść, lecz nie mógł. Pojął, że jest uwięziony i zamknięty pod odciskiem pieczęci Sulejmana, i zrozumiał, że rybak trzyma go w dzbanie jak najnikczemniejszego, najbardziej nieczystego i najmniejszego z ifritów. A rybak skierował się wraz z dzbanem ku morzu. Ifrit wołał do niego: Nie, nie!, ale rybak mówił: Tak, tak. Wtedy ifrit przemówił słodkimi słowami, stał się pokorny i zapytał: Cóż chcesz począć ze mną, rybaku?, a ów rzekł: Wrzucę cię do morza. Przebywałeś tam już tysiąc osiemset lat, a ja sprawię, że doczekasz w morzu Godziny Sądu. Czyż nie mówiłem ci: «Oszczędź mnie, a Allach i ciebie oszczędzi. Nie zabijaj mnie, bo Allach i ciebie zabije.» Lecz ty nie posłuchałeś moich słów. Miałeś ochotę postąpić ze mną zdradliwie, więc Allach oddał ciebie w moje ręce! Przechytrzyłem cię. I rzekł ifrit: Otwórz mi, bym mógł ci świadczyć dobro. Odrzekł rybak: Kłamiesz, przeklęty. My dwaj jesteśmy podobni do wezyra króla Junana i do mędrca Rujana. Ifrit zapytał: Jak miała się rzecz z wezyrem króla Junana i z mędrcom Rujanem? Jakie są ich dzieje? Rybak zaczął opowiadać: Opowieść o wezyrze króla Junana i o mędrcu Rujanie, z tego, co w niej zawarte, podobna do poprzedniej. Wiedz, o ifricie, że w dawnych czasach, w minionych wiekach i stuleciach żył w pewnym perskim mieście, na ziemi Ruman, władca zwany królem Junanem. Był on panem wielkich bogactw i wojsk, miał potęgę i różnego rodzaju służbę. Lecz ciało jego było dotknięte trądem, wobec którego lekarze i mędrcy okazali się bezsilni. Nie pomagały napoje lecznicze ani proszki, ni maści i żaden z lekarzy nie był zdolny uleczyć go. Aż kiedyś przybył do miasta króla Junana wielki mędrzec podeszły w latach, którego zwano hakimem Rujanem. Znał on księgi greckie, perskie, bizantyjskie, arabskie i syryjskie, zgłębił też wiedzę medyczną i astrologię. Posiadł znajomość ich zasad i wiedział, kiedy szkoda, a kiedy korzyść z ich 16

18 działania wyniknąć może. Szczególnie dobrze znał się na roślinach, trawach i ziołach, zarówno szkodliwych, jak pożytecznych, posiadł też nauki filozoficzne, lekarskie i inne. Gdy mędrzec ów przybył do miasta króla Junana i zabawił w nim parę dni, posłyszał wieść o królu i o tym, że jego ciało zostało dotknięte trądem, którym doświadczył go Allach, i dowiedział się też, że zarówno lekarze, jak inni uczeni nie są w stanie go uleczyć. Mędrzec, usłyszawszy tę wieść, całą noc spędził przy pracy, a gdy nastał ranek i zaświtał zorzą, a słońce pozdrowiło piękno jutrzenki, odział się w swe najpiękniejsze szaty i wszedł do króla Junana. Ucałował ziemię przed nim i życzył mu długotrwałej potęgi i dobrodziejstw, a wszystko, co mówił, było zaiste piękne. Powiadomił też króla o sobie i rzekł: Królu, doszła mnie wieść o cierpieniu, które trawi twoje ciało, i o tym, że rozliczni lekarze nie znają sposobu, by je od niego uwolnić. Otóż ja cię uzdrowię, królu, nie pojąc cię lekami ani nie nacierając maściami. Król Junan wysłuchawszy tych słów zdumiał się i rzekł: Jakże to uczynisz? Na Allacha! Jeśli potrafisz wrócić mi zdrowie, wzbogacę ciebie i potomków twoich dzieci, obdaruję cię, uczynię wszystko, czego tylko zapragniesz, a ty będziesz mi przyjacielem i towarzyszem. Potem król Junan obdarował mędrca Rujana honorową szatą, obsypał dobrodziejstwami i zapytał: Czy naprawdę, potrafisz mnie uleczyć z tej choroby nie stosując leków ni maści? Rzekł: Tak, uzdrowię cię, nie dręcząc twego ciała. Król dziwił się niezmiernie i rzekł: Lekarzu, o jakim czasie i którego dnia stanie się tak, jak mówisz? Spiesz się z tym, mój synu! Mędrzec Rujan odpowiedział: Słyszę i jestem posłuszny, a wyszedłszy od króla, wynajął sobie dom i złożył w nim swe księgi, zioła i leki. Po czym wybrał odpowiednie zioła i leki, a z nich uczynił kij do gry w polo, wydrążył go i zrobił rurkę, a także sporządził wedle swej wiedzy piłeczkę. Nazajutrz, gdy już wszystko przygotował i wykończył, udał się do króla i wszedł do niego. Ucałował przed królem ziemię i polecił mu, aby się wybrał na plac gonitw i tam zabawiał piłeczką i kijem do gry w polo. Udali się więc razem z królem emirowie, szambelanowie, wezyrowie i inni dostojnicy państwowi. Zanim dotarli do placu, podszedł do króla mędrzec Rujan, wręczył mu kij i rzekł: Weź ten kij, ujmij go takim oto sposobem, wejdź na plac i uderzaj w piłeczkę z taką siłą, by spociła ci się dłoń i całe ciało i by lekarstwo z dłoni przeniknęło i rozeszło się po całym twym ciele. Gdy się spocisz i nasiąkniesz lekarstwem, wróć do zamku, wejdź do łaźni, tam się umyj, potem zaśnij. Wyzdrowiejesz! Wziął więc król Junan od mędrca kij do gry, ujął go w rękę, dosiadł rumaka i cisnąwszy piłeczkę, popędził za nią. Gdy dopadł piłeczki, uderzył z całej siły kijem, który mocno trzymał za rączkę. I nie przestawał uderzać kijem w piłeczkę, aż dłoń i całe jego ciało okryły się potem, a lekarstwo przeniknęło w głąb jego ciała przez rurkę umieszczoną w kiju do gry. Mędrzec Rujan poznał, że lekarstwo rozeszło się po ciele króla Junana, polecił mu więc wrócić do zamku i udać się zaraz do łaźni. Król Junan zawrócił w tej chwili i kazał opróżnić łaźnię, co też zostało spełnione. Pospieszali słudzy i prześcigali się nawzajem biali niewolnicy. Przygotowali królowi szaty, a on wszedł do łaźni, umył się dokładnie i w łaźni wdział swoje suknie. Po czym wyszedł i udał się do zamku, a tam położył się spać. Oto co działo się z królem Junanem. Co zaś do mędrca, to powrócił on do swego domu i spędził w nim noc. A skoro nastał świt, udał się do króla, prosząc, by mu pozwolono widzieć się z nim. A gdy król przyzwolił, mędrzec wszedł, ucałował przed władcą ziemię i tymi wierszami zwrócił się do niego: Rozjaśnia się lico wymowy, gdy ciebie ojcem jej nazwą, Lecz skoro zwą tak innego, odwraca od niego twarz swą. O panie pięknego oblicza, którego blaski swą siłą Zdolne są ciemność rozproszyć, sprawę rozjaśnić zawiłą. Niechaj twe lico na wieki w jarzących tonie promieniach, 17