Jednoznaczność wieloznaczność wyrazów w rozumieniu dzieci

Transkrypt

1 Małgorzata Dagiel Jednoznaczność wieloznaczność wyrazów w rozumieniu dzieci Choinka W domu trzyletnia dziewczynka przysłuchuje się rodzinnej rozmowie na temat przygotowań do świąt Bożego Narodzenia. W pewnej chwili matka zwraca się do córki ze słowami: - A wiesz Zosiu, w tym roku mamy żywą choinkę. Cieszysz się? Dziewczynka szeroko otwiera oczy ze zdumienia i z wielkim przejęciem pyta: - To ona mówi???. Zaczęłam rozważania o znaczeniu wyrazów od opowieści, która brzmi jak wymyślona anegdota, ale nią nie jest. Opowiedziano mi tę historyjkę ze śmiechem, z rozczuleniem nad naiwnością małej dziewczynki, dla której fakt bycia żywym (bez względu na przynależność podmiotu do świata ludzi czy roślin) związany był koniecznie i nierozerwalnie z umiejętnością mówienia, porozumiewania się. Słuchając relacji, pomyślałam, że to piękny przykład dziecięcego rozumienia znaczenia pojęcia żywa i pierwszego spotkania dziecka z wieloznacznością tego słowa. Nie wiem, co było dalej, nie opowiedziano mi, czy mama wyjaśniła Zosi, co znaczy, kiedy choinka jest żywa. Nie wiem, czy i na ile wykorzystano wtedy szansę, którą niosła zaistniała sytuacja w naturalnym środowisku dziecka, na wspólne poznawanie tajemnic języka, na rozwijanie myślenia słowami i o słowach. Wiele tego typu okazji niesie także codzienna komunikacja nauczyciela z uczniami na poziomie wczesnej edukacji. Język wykorzystywany jest w szkole głównie do porozumiewania się, a użyte słowa odsyłają uwagę nadawców i odbiorców wypowiedzi do elementów świata pozasłownego, do rzeczywistości. Warto pójść dalej, badać znaczenia słów, a także z uwagą analizować dziecięce próby ujawnienia własnego rozumienia pojęć wziętych z podstawowego zasobu słownikowego. Takim przykładem może być przedstawione niżej zadanie przeznaczone dla trzecioklasistów. Polecenie do zadania miało następującą postać: Niektóre wyrazy mają wiele znaczeń. Na przykład wyraz zamek oznacza zarówno urządzenie do zamykania drzwi, szuflad i szaf, jak i warowną budowlę mieszkalną. Ułóż dwa zdania z wyrazem pokój, używając go w różnych znaczeniach.

2 Zobaczmy, co wynikło z realizacji takiego polecenia, czyli jak radzili sobie z zadaniem uczniowie trzeciej klasy. To zadanie okazało się średnio trudne, prawie 50% uczniów podało prawidłowe rozwiązanie (por. tabela 1.), a to znaczy, że uczniowie ci potrafili wykazać praktycznie rozumienie wieloznaczności wyrazu. Co trzeci uczeń podjął się odpowiedzi, ale nie umiał podać więcej niż jednego znanego mu znaczenia słowa pokój. Tabela 1. Układanie zdań z wyrazem wieloznacznym pokój rozkład procentowy wyników. kategorie odpowiedzi procent całości Brak odpowiedzi lub odpowiedź nieczytelna 15,0 Niepoprawne rozumienie znaczenia wyrazu 1,9 Jeden sposób rozumienia wyrazu w jednym lub dwóch zdaniach 33,9 Dwa zdania z wyrazem użytym w różnym znaczeniu 49,3 Zdarzały się też odpowiedzi niezwiązane z poleceniem. Rozkład procentowy odpowiedzi niewiele mówi o rozumieniu zjawiska wieloznaczności wyrazów bez konkretnych przykładów. Poniżej przedstawione są przykłady rozwiązań tego zadania zaczerpnięte z prac uczniów, z zachowaniem oryginalnej pisowni oraz skany. a) Dzisiaj w dżwiach zamek się zepsuł. b) Jutro pojade do zamku. a) pokój, pokoje, pokojny, pokonieszy, niepokojny. a) duży, mały b) wielki, najmniejszy

3 Wszystkie cytowane wyżej przykłady są błędne, nawet wtedy, gdy uczeń używa słowa pokój, ale nie wiąże go z innymi wyrazami w zdanie. Odpowiedzi wskazują na różny sposób myślenia dzieci o tym zadaniu. Pierwszy zestaw obrazuje podjętą próbę układania zdań ze słowem wieloznacznym, nie jest to jednak pokój, ale zamek, czyli wyraz zaczerpnięty z przykładu w poleceniu do zadania, wraz ze znaczeniami tam podanymi. W innych rodzajach odpowiedzi (również błędnych) wykorzystano wprawdzie słowo pokój, ale niezgodnie z poleceniem. Należą tu przykłady tworzenia różnych form gramatycznych, w tym także nowych, pochodnych od wyrazu pokój, jak np. *pokojny, *niepokojny. Innym zastosowanym sposobem jest dobieranie określeń przymiotnikowych do podanego rzeczownika, ze świadomością przeciwstawienia znaczeniowego podanych przymiotników (duży, mały, wielki, najmniejszy). Duża grupa przykładów przedstawia jedno znaczenie wyrazu w dwóch zdaniach. Są one ułożone parami tak, jak miało to miejsce w uczniowskim zapisie (z zachowaniem oryginalnej pisowni). Ich autorzy posłużyli się wyrazem pokój jedynie w znaczeniu dosłownym, rozumianym jako pomieszczenie mieszkalne. Pokój jest użyty w zdaniach głównie w związkach z użytkownikiem lub właścicielem tego miejsca. Autorzy opisują, jaki może być pokój, co może się w nim mieścić itp. a) W mojim pokoju jest biurko, łóżko, a mojego najmłotszego brata zabawki. b) W mojego kolegi domu będzie 10 pokojów. a) Kiedyś kłuciłam się z bratem że mam lepszy pokuj. b) Moja kolerzanka ma lepszy pokuj odemnie. a) Mama kazała synowi posprzątać pokój. b) W pokoju stoi kanapa. a) W moim pokoju jest bałagan, pokój rodziców jest ładny i czysty mój pokój. b) Muj pokój jest piękny jak jest posprzątany ale teraz w moim pokoju panuje bałagan.

4 Skan powyżej to nadal przykład prezentacji jedynie znaczenia dosłownego pojęcia pokój. Ciekawy jest tu proces tworzenia odpowiedzi, bowiem dziecko początkowo wpisuje zdanie musiałam posprzątać pokój bo był bardzo brudny, by potem całe zdanie przekreślić i wstawić dwa zdania o podobnej konstrukcji składniowej z formą polecenia: masz siedzieć cicho w swoim pokoju oraz masz poczekać na mnie w swoim pokoju. Oba zdania są bogate w określenia wystroju miejsca, co nie zmienia jednoznaczności słowa pokój. Tu widać próbę zróżnicowania treści obu zdań, bowiem pierwsze zawiera informację o możliwym urządzeniu pomieszczenia, drugie jest opisem podejmowanych tam działań, jak oglądanie telewizji czy zabawa lalkami. W ostatniej kategorii odpowiedzi (dwa zdania z wyrazem użytym w różnym znaczeniu) obok synonimu pomieszczenia, części lokalu, równolegle ukazane jest też drugie znaczenie słowa zgoda, brak wojny, układ, a nawet rzadziej spotykane:

5 spokój, harmonia. Tę kategorię odpowiedzi obrazują zdania poniżej, podane z zachowaniem oryginalnej pisowni. a) Pokój, to ładne pomieszczenie, można go pięknie umeblować. b) Już nastał pokój miedzy nimi. a) Na świecie panuje pokój. b) Mój pokój jest niebieski. a) Muj pokój jest bardzo czysty. b) Niektuży walczą o pokój na świecie. a) Jezus muwił do innych na ostatniej wieczerzy Pokuj z wami. b) Mama mówi do synka Synku ić się pobawić w pokoju. Ostatni zestaw jest interesujący z dwóch powodów: jako dowód niedosłownego rozumienia słowa pokój dziecko wykorzystuje ewangeliczny przykład oraz wykazuje umiejętność poprawnego stosowania i zapisu w zdaniach (wraz ze znakami interpunkcyjnymi) mowy niezależnej. Pokój w znaczeniu zgody, braku wojny pojawiał się jako dopełnienie znaczenia dosłownego, na ogół jednak uczniowie nie dostrzegali potrzeby tłumaczenia znaczenia tego pojęcia, wyjątkiem jest przykład poniżej, w którym autorka/autor stosuje ciekawy rodzaj definicji opisowej:

6 Jak widać, proste (z pozoru) polecenie zaowocowało bardzo różnymi odpowiedziami. Ich analiza wykracza poza gramatyczną strukturę wypowiedzeń, od umiejętności budowania zdań ważniejszy staje się kontekst użycia słowa pokój. Ćwiczenia tego typu pozwalają nauczycielowi zorientować się w poziomie rozumienia przez uczniów zjawiska wieloznaczności słów. Pokój nie był jedynym wyrazem użytym w badaniach. Druga wersja tego zadania wykorzystywała wyraz dziób. Polecenie miało podobną postać: Niektóre wyrazy mają wiele znaczeń. Na przykład wyraz zamek oznacza zarówno urządzenie do zamykania drzwi, szuflad i szaf, jak i warowną budowlę mieszkalną. Ułóż dwa zdania z wyrazem dziób, używając go w różnych znaczeniach Tabela zawiera rozkład procentowy wyników, jakie uzyskali trzecioklasiści w tym zadaniu, a zamieszczone poniżej przykłady lepiej ilustrują poszczególne kategorie odpowiedzi. Tabela 2. Układanie zdań z wyrazem wieloznacznym dziób rozkład procentowy wyników. kategorie odpowiedzi procent całości Brak odpowiedzi lub odpowiedź nieczytelna 12,3 Niepoprawne rozumienie znaczenia wyrazu 5,8 Jeden sposób rozumienia wyrazu w jednym lub dwóch zdaniach 51,3 Dwa zdania z wyrazem użytym w różnym znaczeniu 30,6 W porównaniu z wyrazem pokój wyniki są niższe, tylko co trzeci z badanych uczniów rozumie wieloznaczność słowa dziób i potrafi wykazać to układając poprawnie dwa zdania z wyrazem w różnych znaczeniach. A jakie możliwości użycia słowa dziób mieli uczniowie? Z jakich możliwości skorzystali w swoich zdaniach? Definicje słownikowe tego wyrazu na pierwszym miejscu łączą go z ptakiem; jest to «wydłużona, przednia część głowy ptaka zbudowana z rogowych pochew, służąca do chwytania pokarmu» (Słownik języka polskiego PWN). Inne znaczenia:

7 «wydłużone zakończenie niektórych przedmiotów», «przednia część kadłuba statku». Potocznie w ten sposób określa się także «twarz lub usta». To podstawowe, dosłowne znaczenie jest widoczne w większości przykładów rozwiązań zadania. Pierwszy skan obrazuje, jak uczeń wymienia dwa gatunki ptaków obdarzone dziobem: dzięcioła i orła, co nie zmienia jednak faktu użycia słowa dziób tylko w jednym znaczeniu. A oto poniżej dwa przykłady rozwiązań w pełni poprawnych, z użyciem wyrazu w dwóch różnych znaczeniach: W zdaniu b) zastosowano w stylu potocznym słowo dziób (w znaczeniu twarzy), tę potoczność podkreśla także osobowa forma czasownika wywalić, tu prawdopodobnie w znaczeniu uderzyć. W tym przykładzie wykorzystano poprawnie w drugim zdaniu odmienne znaczenie słowa dziób: «przednia część kadłuba statku», w zdaniu pierwszym znaczenie podstawowe i najczęściej przez trzecioklasistów cytowane. Dwie sugestie na koniec rozważań o jednoznaczności i wieloznaczności wyrazów: 1) warto zatrzymywać się z uczniami nad znaczeniem słów, bogactwem znaczeń, przyglądać się słowom w różnych związkach i układach; 2) znajomość języka polskiego polega na znajomości różnych jego odmian, w tym języka potocznego, cechującego się obrazowością i dosadnością, pamiętajmy o tym przy okazji uczenia języka literackiego