WYMOGI PRAWNE I NADZORCZE

Transkrypt

1 WSTĘP Można zaryzykować stwierdzenie, że najważniejszą sprawą dla banku jest możliwość przekształcania aktywów w gotówkę z chwilą ich zapadalności. Najskuteczniej zapewnia ją prawidłowo przeprowadzona analiza zdolności kredytowej podmiotów, wobec których bank angażuje się udzielając kredytów, nabywając papiery wartościowe, udzielając zobowiązań pozabilansowych, czy też w inny sposób. Każda analiza jednak jest obarczona ryzykiem błędu wynikającego z czynnika ludzkiego. Poza tym, każda analiza finansowa musi opierać się na pewnych założeniach, które także mogą okazać się błędne. Nieprawidłowe założenia są często wynikiem niezdolności ścisłego przewidywania przez analityka przyszłego rozwoju wypadków, w tym wydarzeń ekonomicznych, fiskalnych bądź politycznych, jak również nieuwzględnienia zdarzeń całkowicie nieprzewidywalnych, np. klęsk żywiołowych. Właściwą ostrożną reakcją na to nieznane - a zatem nie dające się ująć w kategoriach ilościowych - ryzyko jest dywersyfikacja aktywów. Jej brak może spowodować utratę zdolności obiektywnego podejmowania decyzji kredytowych przez kierownictwo banku i może zmusić bank do dalszego kredytowania dużego kredytobiorcy nawet w sytuacji, gdy dalsze kredyty są nieuzasadnione. Ustawa - Prawo bankowe narzuca pewien poziom dywersyfikacji poprzez ograniczanie wysokości środków banku angażowanych w postaci kredytów, gwarancji, poręczeń obligacji, akcji, udziałów, a także innych wierzytelności w stosunku do jednego podmiotu lub grupy podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie. W ten sposób Prawo bankowe chroni bank przed najgroźniejszą formą braku dywersyfikacji: udzielania zbyt wysokich kredytów lub wnoszenia zbyt wysokich inwestycji kapitałowych, czy też innych form zaangażowania wobec jednego podmiotu lub grupy podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie, natomiast zarządzanie innymi formami dywersyfikacji ryzyka pozostawione jest ocenie banków i nadzoru bankowego. W niniejszym rozdziale, wszelkie przypadki braku dywersyfikacji zostały określone mianem nadmiernych zaangażowań. Jest to więc pojęcie szersze niż duże koncentracje, zdefiniowane w Rekomendacji C dotyczącej zarządzania ryzykami związanymi z dużymi koncentracjami, jako wszelkie wierzytelności (bilansowe jak i pozabilansowe, udzielone jak i otrzymane, warunkowe oraz bezwarunkowe) w stosunkach bank klient, bank grupa podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie, bank inny bank, równe lub przekraczające 15% kwoty funduszy własnych banku. Władze większości państw wolą, gdy krajowe banki udzielają kredytów przedsiębiorcom działającym na obszarze własnego państwa, tym samym przyczyniając się do rozwoju krajowej gospodarki. Stąd należy przyjąć, że z punktu widzenia nadzoru bankowego, pojęcie dywersyfikacji nie oznacza dywersyfikacji międzynarodowej. Zatem - praktycznie rzecz biorąc - bank może osiągnąć optymalny stan dywersyfikacji nawet wówczas, gdy jego zaangażowania powodują stuprocentowe narażenie na skutki negatywnych wydarzeń we własnym kraju. Podobnie nie można uznać, że bank narusza zasadę dywersyfikacji ryzyka wówczas, gdy udziela kredytów wyłącznie na obsługiwanym przez siebie obszarze geograficznym (zgodnie ze statutem banku), który nieraz stanowi jedynie małą część całego terytorium kraju. (Niezależnie od powyższego, jednym z celów otwierania oddziałów banku jest rozszerzanie obszaru kredytowania, a więc dywersyfikacja.) 1

2 Jeśli przyjmiemy, iż najbardziej szkodliwe przypadki braku dywersyfikacji ryzyka zostały ograniczone przez ustawę - Prawo bankowe, a najbardziej łagodne przypadki (udzielanie kredytów wyłącznie na obszarze kraju lub w danym regionie geograficznym) są praktycznie nieuniknione, a wręcz mogą stanowić zadanie statutowe banku, to dochodzimy do wniosku, że ocenie bankowców i inspektorów nadzoru poza oceną przestrzegania przepisów - należy poddać ryzyko wynikające z braku dywersyfikacji, które leży pomiędzy tymi dwoma skrajnościami. W ramach swojej działalności kredytowej, banki zazwyczaj podejmują ryzyko ogólne (ekonomiczne i polityczne) związane z własnym krajem; przyjmują również szczególne ryzyko związane z sytuacją ekonomiczną danego kredytobiorcy. Nadmierne zaangażowania stanowią dodatkowy, trzeci poziom ryzyka: ryzyko wynikające np. z sytuacji sektora gospodarczego, regionu geograficznego lub obcego kraju, z którym takie zaangażowanie się wiąże, czy też rodzaju zabezpieczenia przyjmowanego dla danego rodzaju kredytów. Ponieważ ryzyko jest to możliwość poniesienia strat, dlatego też prawidłowa kontrola nadmiernych zaangażowań stanowi istotny element zarówno wewnętrznego zarządzania bankiem jak i zewnętrznego nadzoru. Inspektorzy nadzoru oceniający nadmierne zaangażowania muszą mieć świadomość zadań banku wynikających ze statutu. Możliwe jest, że bank został powołany po to, aby obsługiwać konkretny region geograficzny, lub gałąź gospodarki. Nie zwalnia to jednak kierownictwa banku z obowiązku bieżącego analizowania sytuacji tego regionu czy branży. Jeżeli zaistnieją niepokojące sygnały wskazujące na pogorszenie sytuacji w danym obszarze, kierownictwo powinno podejmować działania zabezpieczające bank przed rosnącym ryzykiem. W takiej sytuacji inspektorzy nadzoru zobowiązani są do omówienia ryzyka wynikającego z nadmiernego zaangażowania. Powinni jednak zaznaczyć, że jest ono wynikiem wypełniania obowiązków statutowych banku oraz ocenić sposób zarządzania tym ryzykiem. Nadmierne zaangażowania przyjmują różne postacie, różne także mają znaczenie. Dodatkowe ryzyko wynikające z nadmiernych zaangażowań w większym sektorze lub gałęzi gospodarki jest zazwyczaj mniej znaczące z punktu widzenia analizy finansowej. Nadmierne zaangażowania tego rodzaju zwykle są trudniejsze do uniknięcia, często są bardziej odporne na konsekwencje pojedynczych niekorzystnych wydarzeń, a prawdopodobieństwo, że dana gałąź gospodarki znajdzie się pod ekonomiczno-finansową ochroną państwa jest większe. W przypadku nadmiernych zaangażowań w dziedzinach skrajnie wąskich, obejmujących małego lub izolowanego przedsiębiorcę, korzyść społeczna może ograniczyć się do kilku zaledwie osób, a ściągalność należności będących przedmiotem zaangażowania bywa wysoce podatna na skutki pojedynczego błędu przy podejmowaniu decyzji kredytowych. W takich przypadkach należałoby uniknąć nadmiernego zaangażowania. Nasuwa się więc pytanie: dlaczego w ogóle dopuszczono do powstania tego zaangażowania? WYMOGI PRAWNE I NADZORCZE Artykuł 71 ustawy Prawo bankowe ogranicza sumę udzielonych kredytów, pożyczek pieniężnych, nabytych obligacji i innych niż akcje papierów wartościowych, wierzytelności z tytułu gwarancji bankowych, poręczeń i akredytyw oraz innych 2

3 wierzytelności banku wynikających ze stosunków z jednym podmiotem lub grupą podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie ponoszących wspólnie ryzyko gospodarcze do 25% sumy funduszy własnych banku. Artykuł 71 stanowi również, że suma wierzytelności w stosunku do jednego podmiotu lub grupy podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie ponoszących wspólnie ryzyko gospodarcze, których wielkość przekracza 10% funduszy własnych banku, nie może przekroczyć 800% tych funduszy. Znaczenie tych zapisów polega na tym, iż nakładając takie ograniczenia prowadzą one do dywersyfikacji ryzyka wiążącego się z portfelem kredytowym oraz zapobiegają ryzyku koncentracji. Jednocześnie przepis ten dostrzega potrzebę pewnych wyjątków, które zostały szczegółowo określone. Ustawa zobowiązuje też banki do samodzielnego ustalenia i okresowej weryfikacji limitów koncentracji wierzytelności według kryteriów uwzględniających specyfikę działalności banku, a w szczególności sektora gospodarki i regionu geograficznego. Odrębny limit koncentracji kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji i poręczeń bankowych udzielonych członkom organów banku, osobom zajmującym stanowiska kierownicze i podmiotom powiązanym z nimi kapitałowo i organizacyjnie ustalony jest w art. 79 Prawa bankowego. W myśl zapisów tego artykułu, suma zaangażowania z tytułu tych instrumentów nie może przekroczyć 10% sumy funduszy podstawowych banku, a 25% sumy funduszy podstawowych banku spółdzielczego. Jest to więc limit całkowitego zaangażowania z wymienionych wyżej tytułów wobec wszystkich określonych w artykule 79 ust.3 oraz ust. 5 pkt. 2 podmiotów. (Patrz też rozdział Osoby wewnętrzne, właściciele oraz podmioty powiązane z nimi kapitałowo i organizacyjnie.) Art. 6 Prawa bankowego ustala także jednostkowe i łączne limity zaangażowania banku w stosunku do nabywanych akcji i praw z akcji, udziałów innej osoby prawnej nie będącej bankiem lub jednostek uczestnictwa w funduszach powierniczych oraz z tytułu dopłat wnoszonych przez wspólników w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością wynikających z art. 178 Kodeksu handlowego oraz z tytułu wkładów i sum komandytowych w spółkach komandytowych. W stosunku do jednego podmiotu wartość takiego zaangażowania nie może przekroczyć 15% funduszy własnych banku, zaś łącznie środki wydatkowane na tego typu transakcje nie mogą przekroczyć 60% funduszy własnych banku. Wyjątki od powyższych limitów zostały szczegółowo określone w ust. 4 i 5 tego artykułu. W kontekście tego przepisu istotny może okazać się problem określenia wartości zaangażowania odnoszonej do funduszy własnych banku (dla pojedynczego podmiotu). Artykuł 6 Prawa bankowego nie określa bowiem, czy do funduszy własnych banku odnosi się nabywane lub obejmowane akcje, prawa z akcji, udziały lub jednostki uczestnictwa według wartości na dzień nabycia/objęcia, czy też wartość ta powinna być aktualizowana. Oczywiste jest jednak, że bank działający bezpiecznie, powinien być zainteresowany identyfikowaniem, a następnie monitorowaniem ryzyka wynikającego z braku dywersyfikacji portfela, którego wartość jest określana na podstawie wartości rynkowej, a nie historycznej. Bank powinien szczególnie wnikliwie obserwować zaangażowanie pod kątem jego wpływu na stabilność sytuacji banku, a zwłaszcza na planowany w dłuższej perspektywie zysk. Może bowiem zdarzyć się sytuacja, gdy bank nabędzie papiery wartościowe o których mowa w art.6 ust.1 pkt.1 Prawa bankowego, których wartość według ceny nabycia będzie stanowić 15% funduszy własnych banku. W wyniku spadku ceny papierów wartościowych ewidencyjna wartość papierów zmniejszy się, a zatem 3

4 stanowić będą one mniej niż 15% funduszy własnych. Jeżeli bank zdecyduje się na nabycie dodatkowych papierów wartościowych po nowej, niższej cenie, to narazi się na przekroczenie limitu z art.6 w momencie kiedy cena papierów wartościowych zacznie rosnąć. W momencie wzrostu ceny papierów wartościowych wartość ewidencyjna papierów wartościowych zakupionych na początku wzrośnie. Sporządzając sprawozdawczość, banki zobowiązane są także do dostarczania Listy klientów, wobec których zaangażowanie banku 500 tys. zł lub przekracza 2,5% funduszy własnych w bankach, w których fundusze te są niższe od 5 mln EURO oraz klientów podlegających zgłoszeniu do Komisji Nadzoru Bankowego (załącznik do bilansu B0300). Dane o takich zaangażowaniach wobec podmiotów powiązanych kapitałowo i/lub personalnie przekazywane są w oddzielnym sprawozdaniu (załączniki do bilansu B0701 i B0702). Inspektorzy nadzoru powinni dokonać ich przeglądu w czasie inspekcji w celu stwierdzenia ich rzetelności oraz prawidłowości wypełnienia. Szczegóły dotyczące zasad polityki banku, określania i zatwierdzania stosownych limitów oraz wymagań ostrożnościowych w zakresie zarządzania ryzykiem wynikającym z dużych koncentracji, opisane są w Rekomendacji C. Rekomendacja zwraca też uwagę na ryzyko braku dywersyfikacji po stronie pasywnej bilansu. Zjawisko to zostało także omówione w rozdziale Baza depozytowa niniejszego podręcznika. Powyższe normy koncentracji kredytowej i kapitałowej dotyczą ryzyka wynikającego z nadmiernego zaangażowania wobec jednego podmiotu lub grupy podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie. Jednak prowadzenie działalności zgodnie z bezpieczną i ostrożnościową praktyką bankową wymaga także zarządzania ryzykiem związanym z brakiem dywersyfikacji określonej według innych kryteriów, które wynikają ze specyfiki banku. Niżej opisane procedury obejmują wszystkie rodzaje nadmiernych zaangażowań, które winien uwzględnić dobrze zarządzany bank. ZASADY POLITYKI I DZIAŁALNOŚCI PRAKTYCZNEJ BANKÓW W ODNIESIENIU DO NADMIERNYCH ZAANGAŻOWAŃ Duże zaangażowania nie są zjawiskiem zawsze i wszędzie negatywnym; z drugiej jednak strony, nie są one też na tyle nieszkodliwe, by można było je zignorować. Zasady polityki kredytowej i polityki inwestycji kapitałowych banku powinny wyszczególnić metody kontroli nadmiernych zaangażowań. Ustanowienie ścisłych limitów - zawartych na piśmie - stanowi jedną z takich metod. W tym celu należy najpierw zidentyfikować rodzaje nadmiernych zaangażowań, sklasyfikować je według kryteriów koncentracji, wreszcie wyrazić wiążące się z nimi ryzyko ilościowo. Poniżej przedstawiony jest przykładowy wykaz niektórych rodzajów nadmiernych zaangażowań: suma zaangażowania (zarówno kredytowego jak i kapitałowego) wobec pojedynczego kredytobiorcy lub grupy podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie, kredyty/ inwestycje w małej grupie podmiotów o wspólnym źródle kondycji ekonomicznej, 4

5 kredyty/ inwestycje w prawnie odrębnych podmiotach działających w małej branży (przy uwzględnieniu poziomu lokalnej działalności gospodarczej), kredyty udzielone niepowiązanym ze sobą kredytobiorcom, lecz z tym samym rodzajem zabezpieczenia, kredyty/ inwestycje w kilku podmiotach wytwarzających ten sam asortyment towarów, kredyty/ inwestycje w prawnie odrębnych podmiotach działających w dużej branży (przy uwzględnieniu poziomu lokalnej działalności gospodarczej). Jeśli bank decyduje się na nadmierne zaangażowania a jest prawidłowo zarządzany, należy oczekiwać, że podjął następujące czynności: zidentyfikował te zaangażowania jako nadmierne i ustanowił system ich monitorowania, wprowadził elementy kontroli w odniesieniu do każdego przypadku nadmiernego zaangażowania, np. ustanawiając system okresowych przeglądów i/lub pisemny limit kwotowy dla każdego rodzaju zaangażowania, zapewnił sobie dostęp do informacji ekonomicznych i ogólnorynkowych dotyczących obszarów, wobec których występują nadmierne zaangażowania - takie informacje bank powinien otrzymać i badać przynajmniej raz do roku (w przypadku zaangażowań znacznej wysokości - częściej), określił wymogi dotyczące okresowych przeglądów każdego nadmiernego zaangażowania celem podejmowania decyzji o podwyższeniu lub obniżeniu ustalonych przez bank norm dla poszczególnych rodzajów zaangażowań. Przyjęte limity nadmiernych zaangażowań mogą być podwyższone lub obniżone, w zależności od zmiany okoliczności. Niemniej, podjęcie takiej decyzji przez kierownictwo banku wymaga znajomości charakteru danego zaangażowania oraz sytuacji finansowej i innych czynników wpływających na zdolność kredytową podmiotów, wobec których bank jest zaangażowany. Nadto, Zarząd musi być tak samo zaznajomiony z sytuacją ekonomiczną danej branży, której dotyczy nadmierne zaangażowanie, jak z sytuacją ekonomiczną poszczególnych kredytobiorców wchodzących w jego skład. Rzecz jasna, dodatkowe ryzyko wynikające z nadmiernego zaangażowania należy ocenić w świetle korzyści płynących dla banku. Im bardziej subiektywne są podstawy identyfikacji danego nadmiernego zaangażowania, tym ważniejsza staje się prawidłowa analiza ryzyka i korzyści. DZIAŁANIA NADZORU BANKOWEGO Inspektorzy nadzoru powinni zbadać zasady polityki banku, aby ustalić czy właściwie potraktowana została kwestia dywersyfikacji ryzyka. Najpewniejszym rozwiązaniem problemu ryzyka wynikającego z nadmiernych zaangażowań jest ich unikanie, gdy tylko jest to możliwe. Inspektorzy, zwłaszcza podczas analizy portfela kredytowego, powinni zwracać szczególną uwagę na istnienie przypadków nadmiernych zaangażowań, które nie zostały zidentyfikowane przez bank i nie są wymienione wśród rodzajów nadmiernych zaangażowań wewnętrznie określonych przez bank. 5

6 Badając nadmierne zaangażowania, a w szczególności limity nadmiernych zaangażowań ustalone przez bank, inspektorzy powinni bezwzględnie kierować się minimalnym progiem dla dużych koncentracji zaproponowanym w Rekomendacji C, tj. 15% funduszy własnych banku. Próg ten może jednak zostać obniżony przez inspektorów, jeżeli w trakcie inspekcji uznają oni, że ryzyko braku dywersyfikacji jest spowodowane istnieniem mniejszych koncentracji. Oczywiście należy zdawać sobie sprawę, że przyjęcie kryterium ostrzejszego niż określone w rekomendacji, wymagać będzie silnej argumentacji wobec banku. Inspektorzy nadzoru powinni nie tylko zidentyfikować duże koncentracje banku wobec pojedynczego podmiotu lub grupy podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie (zgodnie z Rekomendacją C - powyżej 15% sumy funduszy własnych banku). W rezultacie inspekcji należy też ocenić stopień ich zagrożenia dla banku. Koncentracje należy uznać za szczególnie niebezpieczne np. w sytuacji, gdy jedno zaangażowanie lub kilka jest bardzo dużej wysokości (np. ponad 100% sumy funduszy własnych ustalenie tego pułapu zależy od indywidualnego osądu inspektorów), bądź w sytuacji, gdy bank posiada znaczną liczbę zaangażowań powyżej 15% sumy funduszy własnych, bądź też wówczas, gdy jedno lub kilka zaangażowań cechują się niską jakością, a zatem rzutują ujemnie na ogólną jakość aktywów i na ogólną sytuację finansową banku. Inspektorzy powinni także wskazać i ocenić nadmierne koncentracje branżowe w kontekście sytuacji ekonomiczno-finansowej danej branży. W protokole z inspekcji poza opisem przypadków przekroczenia limitów określonych w prawie bankowym należy wymienić stwierdzone nadmierne zaangażowania i zamieścić dotyczące ich uwagi krytyczne, jak np. nie identyfikowanie wszystkich nadmiernych zaangażowań, brak ich regularnego monitorowania itp. Niżej podane przykłady ilustrują sposób prezentacji nadmiernych zaangażowań w protokole z inspekcji. 1. Kredytobiorca Kwota A 900 tys. zł B 800 tys. zł C 1000 tys. zł Razem 2700 tys. zł Wszyscy wykazani kredytobiorcy działają w branży meblarskiej. Żaden nie produkuje na eksport; ich obroty mogą zatem być podatne na wahania krajowej sytuacji gospodarczej. Ich indywidualna zdolność kredytowa nie jest kwestionowana. Powyższe zaangażowanie stanowi 25,7% funduszy własnych banku. Limit dla tego rodzaju koncentracji ustalony w zasadach polityki banku wynosi 33% funduszy własnych. Informacja nt. tego zaangażowania jest przekazywana kierownictwu banku na koniec każdego miesiąca. 6

7 2. Kredytobiorca Kwota D 800 tys. zł E 1200 tys. zł F 950 tys. zł G 750 tys. zł Razem 3700 tys. zł Kredytobiorca D jest właścicielem kopalni węgla bitumicznego w regionie obsługiwanym przez bank. Kredytobiorca E jest właścicielem firmy transportu samochodowego, zajmującej się wyłącznie przewozami węgla bitumicznego. Kredytobiorca F jest miejscowym producentem urządzeń górniczych. Kredytobiorca G (nie zidentyfikowany jako podmiot wchodzący w skład tego nadmiernego zaangażowania przez wewnętrzny system monitoringu banku - korekty dokonano podczas inspekcji) prowadzi leasing samochodów: jest właścicielem samochodów ciężarowych dzierżawionych przez kredytobiorcę E. Oprócz wyżej wymienionych faktów na działalność wszystkich tych kredytobiorców wpływ wywierają także takie czynniki jak: ochrona środowiska, stosunki z pracownikami i związkami zawodowymi, konkurencja ze strony ekologicznie czystszych paliw oraz inne zagadnienia związane z produkcją i zbytem węgla bitumicznego. Zadłużenie kredytobiorcy G, zaklasyfikowane do należności zagrożonych, zostało omówione w innej części niniejszego protokołu. Łączne zadłużenie kredytobiorcy E przekracza ustalony przez bank limit dopuszczalnego zaangażowania wobec pojedynczego kredytobiorcy (limit ten na dzień inspekcji wynosi 1050 tys. zł) i zostało wymienione w innej części niniejszego protokołu jako naruszenie wewnętrznych regulacji banku. Powyższe zaangażowanie wynosi 35,2% funduszy własnych banku. Zasady polityki banku nie zawierają żadnego limitu formalnego dla tej koncentracji branżowej ze względu na znaczenie przemysłu węglowego w tym regionie - niemniej, kierownictwo banku jest świadome ryzyka wiążącego się z tą koncentracją i dlatego też poddawana jest ona miesięcznym przeglądom zarządu. 3. Kredytobiorca Kwota H 800 tys. zł I 750 tys. zł J 660 tys. zł F 100 tys. zł Razem 2310 tys. zł Wszyscy wymienieni kredytobiorcy są poważnymi akcjonariuszami ogólnokrajowej firmy XYZ (prowadzącej wywóz śmieci) i wszyscy zastawili akcje tej firmy jako zabezpieczenie swoich kredytów. W przypadku firmy F 100 tys. zł jest zabezpieczeniem kredytu, jaki F zaciągnęła w Banku. Kredyt F jest brany pod uwagę przy wyliczaniu nadmiernego zaangażowania wobec podmiotów związanych z produkcją i przetwarzaniem węgla bitumicznego. 7

8 Sytuacja ekonomiczna każdego kredytobiorcy jest w sposób znaczący związana z wynikami finansowymi firmy XYZ. Indywidualna zdolność kredytowa klientów nie jest kwestionowana. Powyższe zaangażowanie wynosi 22% funduszy własnych banku, lecz nie zostało zidentyfikowane jako nadmierne zaangażowanie w aktach banku. NADMIERNE ZAANGAŻOWANIA OGÓŁEM: 8710 tys. zł Pomniejszone o zaangażowanie liczone dwukrotnie (kredytobiorca F ): NADMIERNE ZAANGAŻOWANIA NETTO: 100 tys. zł 8610 tys. zł Udział procentowy nadmiernych zaangażowań w funduszach własnych: 82,0% W protokole z inspekcji, w części podsumowującej nadmierne zaangażowania, powinno znaleźć się też następujące stwierdzenie: Kredyty udzielone podmiotom H, I, J, F tworzą ryzyko koncentracji. Bank powinien ustalić limit łącznego zaangażowania wobec tych kredytobiorców oraz okresowo uzyskiwać i weryfikować informacje dotyczące firmy XYZ. 8

9 CELE INSPEKCJI 1. Ustalić adekwatność zasad polityki, postępowania i procedur banku w zakresie nadmiernych zaangażowań. 2. Ustalić adekwatność systemów kontroli wewnętrznej, sprawozdawczości i rozpoznawania nadmiernych zaangażowań. 3. Upewnić się, że kadra kierownicza i pracownicy banku przestrzegają ustalonych zasad polityki i procedur banku w zakresie nadmiernych zaangażowań. 4. Zidentyfikować istniejące nadmierne zaangażowania i ocenić ryzyko z nimi związane. 5. Ustalić czy bank przestrzega postanowień przepisów prawa i regulacji ostrożnościowych. 6. W przypadku stwierdzenia niedociągnięć, słabości lub braków, bądź naruszeń przepisów prawa lub regulacji ostrożnościowych, czy też zasad polityki wewnętrznej banku - uzyskać od kierownictwa banku zobowiązanie podjęcia odpowiednich środków naprawczych. 9

10 PROCEDURY INSPEKCJI Uwaga: Pomimo traktowania w tym rozdziale analizy nadmiernych zaangażowań jako odrębnej funkcji w całym procesie inspekcji, czynności opisane w niżej przedstawionych procedurach wykonują zazwyczaj inspektorzy odpowiedzialni za kontrolę poszczególnych obszarów działalności kredytowej lub innych obszarów, gdzie nadmierne zaangażowania mogą występować (w ramach swoich obowiązków dokonują oni identyfikacji i oceny ryzyka wynikającego z tych zaangażowań); wyniki ich prac zostaną następnie skonsolidowane i przedstawione w protokole z inspekcji przez inspektora odpowiedzialnego za całościową inspekcję działalności kredytowej lub odpowiednio - przez inspektorów odpowiedzialnych za inne obszary. Przegląd systemu kontroli wewnętrznej 1. Zaznajomić się z uwagami dotyczącymi systemu kontroli wewnętrznej w odniesieniu do nadmiernych zaangażowań, zawartymi w dokumentach z poprzedniej inspekcji. Odnotować uwagi krytyczne, które mogą wpłynąć na zakres i sposób przeprowadzenia inspekcji w tej dziedzinie, jak również uwagi dotyczące wiarygodności akt i rejestrów bankowych. W trakcie wykonywania niżej przedstawionych czynności - ustalić czy zaszły zmiany od czasu poprzedniej inspekcji. Udokumentować je i ocenić. Inspekcja 2. Omówić z inspektorem odpowiedzialnym za całościową inspekcję działalności kredytowej czy wewnętrzny system przeglądu kredytów prowadzi do identyfikacji nadmiernych zaangażowań w portfelu kredytowym. Jeśli tak - uzyskać kopie dokumentów na ten temat i ocenić prawidłowość systemu identyfikacji ryzyka braku dywersyfikacji. 3. Ustalić, czy istnieją zasady polityki banku dotyczące nadmiernych zaangażowań? Czy są one zgodne z obowiązującymi limitami koncentracji kredytowej i kapitałowej? Czy bank potrafi merytorycznie uzasadnić przyjęte rozwiązania odnośnie ustalenia własnych limitów koncentracji wierzytelności według kryteriów uwzględniających specyfikę działalności banku, a w szczególności sektora gospodarki i regionu geograficznego? 4. Czy zasady polityki banku uwzględniają weryfikację ustalonych limitów koncentracji wierzytelności w zależności od zmian sytuacji w sektorze gospodarki, w regionie, sytuacji dużego pracodawcy, zmiany cen zabezpieczenia wspólnego dla grupy kredytów itp.? 5. Uzyskać i przeanalizować wszelkie sprawozdania/ informacje dla rady nadzorczej lub zarządu dotyczące nadmiernych zaangażowań. Ustalić częstotliwość przedkładania tych sprawozdań i ocenić prawidłowość dokonanej w nich identyfikacji ryzyka. 10

11 6. Uzyskać od inspektorów badających jakość aktywów, od kierownictwa banku, lub opracować samemu o ile jest to możliwe - wykazy zaangażowań przekraczających 15% funduszy własnych banku odnośnie: a. kredytów posiadających wspólne zabezpieczenie, b. kredytów udzielonych pojedynczemu podmiotowi lub grupie podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie, inwestycji kapitałowych banku w tych podmiotach lub innych zobowiązań przez nie zaciągniętych, c. kredytów, których źródło spłaty jest uzależnione od określonego rodzaju produkcji lub towarów, d. łącznych kwot kredytów/ inwestycji kapitałowych banku dla dużych pracodawców oraz ich pracowników w regionie obsługiwanym przez bank, e. kredytów i inwestycji kapitałowych poza obszarem zwykle obsługiwanym przez bank. 7. Uzyskać informacje niezbędne do stwierdzenia czy bank przestrzega postanowień art. 6, 71 i art. 79 ustawy Prawo bankowe, oraz Rekomendacji B i C a także innych stosownych przepisów prawa. 8. Uzyskać wykaz pożyczek udzielonych innym bankom oraz lokat w innych bankach. 9. Zbadać uzyskane lub opracowane dane w celu ustalenia: a. czy istniejące nadmierne zaangażowania są zgodne z przyjętymi zasadami polityki banku, b. czy poziom ryzyka wynikający z tych zaangażowań jest dopuszczalny, c. czy kierownictwo banku ma świadomość istnienia tych nadmiernych zaangażowań, czy w sposób prawidłowy monitoruje wiążące się z nimi ryzyko. 10. Ocenić zagadnienia z punktu 9 w odniesieniu do poszczególnych rodzajów nadmiernego zaangażowania, biorąc również pod uwagę poniższe czynniki mogące mieć wpływ na ryzyko: a. w odniesieniu do kredytów posiadających wspólne zabezpieczenie: trendy w ruchach cen tego rodzaju zabezpieczeń, dodatkowe informacje (finansowe, inne), które mogą pozwolić zidentyfikować negatywne trendy, mogące rzutować na wartość zabezpieczenia. b. w odniesieniu do kredytów, których źródło spłaty jest uzależnione od określonego rodzaju produkcji lub towarów: informacje o stanie rynku i cenach, negatywne trendy, które mogą spowodować zagrożenie spłaty kredytu. c. w odniesieniu do kredytów uzależnionych od dużych pracodawców: sytuacja ekonomiczna tych pracodawców i istniejące lub mogące się pojawić trendy negatywne. 11

12 d. w odniesieniu do kredytów i inwestycji kapitałowych w poszczególnych branżach /gałęziach gospodarki i regionach geograficznych: sytuacja każdej branży/ gałęzi lub regionu geograficznego i istniejące lub mogące się pojawić trendy negatywne. 11. W przypadku kredytów udzielonych innym bankom i lokat w innych bankach: a. ustalić cel i zasadność tych zaangażowań, b. ustalić czy zaangażowania te nie są związane z wymianą innych produktów i usług bądź z innymi umowami pomiędzy tymi bankami. 12. Dokonać przeglądu sporządzanych przez bank sprawozdań dotyczących dużych kredytobiorców (załącznik do bilansu B0300, B0701 i B0702) w celu stwierdzenia, na ile są one rzetelnie i prawidłowo wypełnione. Rozmowy z kierownictwem banku, przygotowanie odpowiednich stron protokołu z inspekcji 13. Omówić z kierownictwem banku: a. adekwatność systemów i zasad polityki banku dotyczących rozpoznawania, monitorowania i kontroli ryzyka w odniesieniu do nadmiernych zaangażowań, b. funkcjonowanie tych systemów i przestrzeganie zasad polityki przez pracowników banku, c. zidentyfikowane nadmierne zaangażowania i ciążące na nich ryzyko. 14. Uporządkować wyniki badań i rozmów z kierownictwem banku. Sporządzić w formacie protokołu z inspekcji zgodnie z przyjętą metodologią: a. wykazy zidentyfikowanych nadmiernych zaangażowań; b. opis podsumowujący stwierdzone niedociągnięcia i słabości w polityce banku oraz w istniejących systemach i procedurach wewnątrzbankowych, z omówieniem ujawnionego poziomu ryzyka oraz adekwatności systemów ograniczania tego ryzyka. 15. Uporządkować dokumentację roboczą sporządzoną podczas inspekcji. Przygotować notatkę dotyczącą możliwości usprawnienia procesu planowania i przeprowadzenia przyszłych inspekcji. 12

13 KWESTIONARIUSZ KONTROLI WEWNĘTRZNEJ Ważne jest, by udokumentować funkcjonujący w banku system kontroli wewnętrznej w odniesieniu do nadmiernych zaangażowań. Bank powinien posiadać opracowaną i wdrożoną politykę i procedury, obejmujące tę działalność, które będąc wytycznymi dla pracowników, jednocześnie stanowią o zakresie ich odpowiedzialności. Inspektorzy powinni zbadać czy system kontroli wewnętrznej obejmuje wymienione niżej zagadnienia, które powinny być potraktowane jako minimalny zakres kryteriów ustalania oceny. Każdy bank ma inną strukturę organizacyjną, system przepływu informacji oraz sposób przetwarzania i zapisywania danych. Inspektorzy muszą ocenić na ile stosowane rozwiązania skutecznie zapobiegają powstawaniu błędów lub nadużyć. Badając system kontroli wewnętrznej w danym banku, inspektorzy powinni dążyć do możliwie pełnego opisu tego systemu, koncentrując się jednak na jego słabościach; wtedy gdy jest to niezbędne należy załączyć szczegółowe opisy, kopie druków używanych przez bank lub inne załączniki, które dokumentują istotne niedociągnięcia, wymagające podjęcia działań naprawczych przez kierownictwo banku. 1. Czy zasady polityki lub regulacje wewnętrzne banku zawierają wytyczne dotyczące dywersyfikacji ryzyka wynikającego z nadmiernych zaangażowań? 2. Czy zasady te dotyczą zarówno kredytów, jak i innych zaangażowań, np. środków pieniężnych lokowanych w innych instytucjach finansowych, nabytych obligacji, udzielonych gwarancji i innych? Czy obejmują one także łączne zaangażowania wobec poszczególnych branż gospodarki, poszczególnych obszarów geograficznych, kredyty o wspólnych zabezpieczeniach itp? 3. Czy zasady te umożliwiają funkcjonowanie systemu kontroli pozwalającego na identyfikację i monitorowanie nadmiernych zaangażowań? 4. Czy zarząd (i ewentualnie rada nadzorcza) otrzymują regularne sprawozdania, które pozwalają im prawidłowo ocenić ryzyko wiążące się z nadmiernymi zaangażowaniami? 5. Czy bank przeprowadza okresowe przeglądy np. branż, dużych pracodawców, lokalnych uwarunkowań gospodarczych, wartości zabezpieczeń wspólnych dla określonego rodzaju udzielanych przez bank kredytów, w odniesieniu do tych obszarów, w których posiada duże zaangażowania? Podsumowanie 6. Czy zagadnienia rozpatrzone powyżej dają wystarczającą podstawę, aby określić czy system kontroli wewnętrznej w odniesieniu do nadmiernych zaangażowań jest odpowiedni? - Jeśli takiej podstawy nie dają, wskazać jakie dodatkowe informacje lub zagadnienia muszą być rozpatrzone, aby prawidłowo ocenić istniejący system kontroli. 13

14 - Opisać czynniki łagodzące lub dodatkowe środki kontrolne, które istnieją w banku a mogłyby ograniczyć ryzyko, które wynika z odpowiedzi przeczących na powyższe pytania. 7. Na podstawie przeprowadzonych badań, określić czy poziom systemu kontroli wewnętrznej jest: Odpowiedni Nieodpowiedni 14

15 WYMOGI PRAWNE Ustawy Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U. nr 140, poz. 939 z późn. zm.) Art. 6 Art. 71 Art. 79 Uchwały Uchwała nr 15/99 Zarządu Narodowego Banku Polskiego z dnia 23 kwietnia 1999 w sprawie trybu i szczegółowych zasad przekazywania przez banki do Narodowego Banku Polskiego danych niezbędnych do ustalania polityki pieniężnej i okresowych ocen sytuacji pieniężnej państwa oraz oceny sytuacji finansowej banków i ryzyka sektora bankowego (Dz. Urz. NBP Nr 10, poz. 15) Rekomendacje Rekomendacja B z dnia 3 marca 1997 r. w zakresie ograniczania ryzyka inwestycji kapitałowych banków Rekomendacja C z dnia 3 marca 1997 r. dotycząca zarządzania ryzykami związanymi z dużymi koncentracjami. 15