168 Magdalena STOWARZYSZENIE Kowalewska EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU

Transkrypt

1 168 Magdalena STOWARZYSZENIE Kowalewska EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XV zeszyt 5 Magdalena Kowalewska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie SYTUACJA I ASPIRACJE KOBIET NA OBSZARACH WIEJSKICH SITUATION AND ASPIRATIONS OF WOMEN IN RURAL AREAS Słowa kluczowe: kobiety, obszary wiejskie, aspiracje zawodowe Key words: women, rural areas, career aspirations, social aspirations Abstrakt. Celem badań było przedstawienie sytuacji kobiet na obszarach wiejskich, a także przybliżenie ich aspiracji edukacyjnych, zawodowych i społecznych. Wskazano zarówno negatywne, jak i pozytywne zjawiska, dotyczące sytuacji kobiet na wsi. Wśród najważniejszych aspiracji społecznych wskazano na: chęć bycia lokalnym autorytetem, dążenie do udziału w strukturach samorządu terytorialnego, a także zdobycie uznania w społeczności lokalnej. Aspiracje edukacyjne związane były głównie z chęcią zdobycia wykształcenia wyższego. Wśród aspiracji zawodowych prawie połowa respondentek deklarowała odejście od działalności rolniczej, a jedynie 25% zdecydowana była na inicjowanie i rozwijanie działalności rolniczej. Wstęp W ostatnich latach w Polsce maleje udział rolnictwa w zasobach produkcyjnych oraz w wytwarzaniu dóbr i dochodów, nie oznacza to jednak deprecjacji jego wartości w wymiarze społecznym [Poczta 2012]. Na obszarach wiejskich coraz mniej gospodarstw domowych jest uzależnionych od sektora rolnego [Wilkin 2012]. Zmieniają się tradycyjne funkcje wsi, jako przestrzeni gospodarowania, zamieszkania, a także życia społecznego i kulturalnego. W 2010 r. migracja na pobyt stały z miast do wsi była dodatnia i obejmowała ponad 138 tys. Polaków [Fedyszek-Radziejowska 2012]. Wynikało to głównie z procesu suburbanizacji. Obserwowane dysproporcje pomiędzy miastem a wsią nadal są wyraźne, jednak dystans ten zmniejsza się. Tradycyjny obraz polskiej wsi zmienia się w sposób ewolucyjny, stając się atrakcyjną alternatywą dla wielkomiejskiego zgiełku, zarówno dla mieszkańców miast, jak i wsi. W tej szczególnej przestrzeni życia i pracy, jaką jest wieś ważne miejsce zajmują kobiety. Odgrywają one istotną rolę nie tylko w prowadzeniu gospodarstw domowych, ale również w prowadzeniu gospodarstw rolniczych. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez GUS w ramach Powszechnego Spisu Rolnego w 2009 r., co piąte gospodarstwo rolne było kierowane przez kobiety [Powszechny Spis ]. Często to one były inicjatorkami rozwoju gospodarstw i działalności pozarolniczej. Polki charakteryzują się również wysokim wskaźnikiem samozatrudnienia, zajmując piąte miejsce w Europie, po Greczynkach, Włoszkach, Chorwatkach i Portugalkach. Jednak nadal populację kobiet cechuje niższa aktywność zawodowa i zarobkowa oraz wyższa stopa bezrobocia w stosunku do mężczyzn, pomimo lepszego, wykształcenia [Sawicka, Rykowska 2012]. Temat ten jest nierozerwalnie związany z zagadnieniem polityki społecznej, w tym polityki wyrównywania szans. Równouprawnienie jest podstawą ładu politycznego i społeczno-ekonomicznego nowoczesnych państw demokratycznych [Firlit-Fesnak 2007]. Celem polityki równościowej jest umożliwienie wszystkim obywatelom pełnego uczestnictwa we wszystkich dziedzinach życia. Rozwiązanie tego problemu stało się również jednym z celów strategicznych Unii Europejskiej (UE), znajdując swoje odzwierciedlenie w krajowych i unijnych dokumentach strategicznych [Debusscher 2013]. Jak wynika z raportu Centrum Badania Opinii Publicznej zjawisko dyskryminacji kobiet w Polsce widoczne jest przede wszystkim w sferze zawodowej. Do głównych symptomów tego zjawiska należy zaliczyć: niższe w porównaniu z mężczyznami wynagrodzenie dla kobiet za tę samą pracę, brak możliwości awansu na wyższe stanowiska oraz dyskryminację ze względu na funkcję macierzyńską podczas procesu rekrutacji na wolne stanowiska pracy [Równouprawnienie płci ].

2 Sytuacja i aspiracje kobiet na obszarach wiejskich 169 W ostatnich latach można zaobserwować wyraźny spadek współczynnika feminizacji na obszarach wiejskich, co było związane z problemem emigracji kobiet. Jest to niekorzystna sytuacja, dlatego warto przeanalizować przyczyny tego zjawiska, a także aspiracje kobiet na obszarach wiejskich. Celem badań było przedstawienie aspiracji zawodowych i społecznych kobiet, zamieszkujących obszary wiejskie oraz wskazanie kierunków doskonalenia zawodowego. Materiał i metodyka badań Do badań wykorzystano dane wtórne pochodzące z GUS, EUROSTAT oraz raportu Sytuacja kobiet w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Specyfika, standardy, parytety i oczekiwania przeprowadzonego przez Focus Group na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w pierwszym kwartale 2012 r., a także literaturę przedmiotu. Badaniami objęto 3200 kobiet wiejskich. Wyniki analizy przedstawiono w formie opisowej, tabelarycznej i graficznej. Sytuacja kobiet na obszarach wiejskich Współczynnik feminizacji w Polsce w 2010 r. wynosił 106,12%, w tym na obszarach wiejskich 101,0%. Oznacza to sytuację mniej korzystną w stosunku do obszarów miejskich, w których wskaźnik ten osiągnął wartość 111,23%. Jest to jednak wartość średnia i na obszarach wiejskich w poszczególnych grupach wiekowych wskaźnik ten wahał się od 91,98% w grupie wiekowej lata do 175,92% w grupie wiekowej 70 lat i więcej. Dane te wskazują, że polska wieś coraz bardziej boryka się w problemem emigracji kobiet. Istotne znaczenie dla charakterystyki Polek ma również wskaźnik przewidywanej przeciętnej długości życia, który w 2010 r. wynosił 80,1 lat, plasując Polskę na 16. miejscu w Europie. Wynika to głównie z gorszej opieki medycznej i jakości życia. Należy przy tym zaznaczyć, że sytuacja ta ulega systematycznej poprawie i jest znacznie lepsza w przypadku mężczyzn, których przewidywana długość życia wynosi 71,5. Wskaźnik aktywności zawodowej kobiet na obszarach wiejskich wynosił 51,5%, dając Polkom 12. miejsce w Europie i był on nieznacznie niższy niż na pozostałych obszarach. Stosunkowo małe różnice należy tłumaczyć zakorzenioną w polskiej tradycji skłonnością kobiet na wsi do pracowitości i aktywnego uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej. Wskaźnik samozatrudnienia kobiet w Polsce wynosił 14%. Polki pod tym względem plasują się w czołówce rankingów, zajmując piąte miejsce w Europie, zaraz po Greczynkach, Włoszkach, Chorwatkach i Portugalkach. Wyprzedzają w tym zakresie takie kraje, jak: Norwegia (4%), Dania (4,9%), Niemcy (7,3%). Przyczyn takiego stanu należy upatrywać z jednej strony w niekorzystnej sytuacji kobiet na rynku pracy, z drugiej zaś samozatrudnienie stwarza możliwość elastycznego systemu pracy, dającego kobiecie możliwość pracy w domu lub opieki nad dzieckiem. Jak wynika z raportu Sedlak&Sedlak Samozatrudnienie w Polsce dla większości kobiet założenie własnej działalności gospodarczej jest swego rodzaju smutną koniecznością a nie szansą na spełnienie własnych aspiracji zawodowych i finansowych. Wśród najczęściej wybieranych przez kobiety obszarów działalności znalazły się usługi: kosmetyczne, fryzjerskie, księgowe i tłumaczenia. Kobiety częściej rejestrowały swoje firmy w formie jednoosobowej działalności gospodarczej, rzadziej decydowały się na prowadzenie większej firmy. Stopa bezrobocia wśród kobiet zamieszkujących obszary wiejskie w 2010 r. wynosiła 11%, co należy uznać za poziom średni w Europie. W Hiszpanii wskaźnik ten był najwyższy i wynosił 21,6%, podczas gdy w Luksemburgu najniższy 5,1%. Zatrudnienie kobiet w rolnictwie w 2010 r. wynosiło 12%, dając Polsce piąte miejsce w Europie, po Turcji (38,3%), Rumunii (27,5%), Chorwacji (13,6%) i Grecji (12,2%). Polki, obok Słowaczek i Czeszek są najliczniejszą w Europie kategorią kobiet w wieku produkcyjnym, mieszkających na obszarach wiejskich. Fakt ten może być silnym argumentem do lokalizowania nowych inwestycji na polskich obszarach wiejskich. Dodatkowo już od wielu lat kobiety są lepiej wykształcone od mężczyzn, posiadają lepsze kwalifikacje zawodowe, co wzmacnia ich atrakcyjność zawodową.

3 170 Magdalena Kowalewska W obszarze aktywności społecznej kobiety charakteryzuje wyraźnie niższy poziom uczestnictwa w strukturach władz jednostek samorządu terytorialnego. Stanowią one 25,4% członków w gminach wiejskich i 24,9% w gminach miejsko-wiejskich. Wyraźnie mniejsza jest liczebność kobiet w radach powiatów (18,7%), radach sejmików wojewódzkich (23,6%), czy też wśród sołtysów (30,7%) [Bank Danych Lokalnych 2010]. Aspiracje kobiet na wsi wyniki badań Jak wynika z badań przeprowadzonych w 2011 r. przez Focus Group większość kobiet zamieszkujących obszary wiejskie jest zadowolona z życia na wsi, ze względu na możliwość stałego kontaktu z naturą, poczucie bezpieczeństwa, czy też możliwość wypoczynku na świeżym powietrzu. Korzyści te rekompensują wiele niedogodności związanych z życiem na wsi. Wśród nich należy wymienić: gorszy niż w mieście dostęp do sieci gazowej i kanalizacyjnej, mniejsze możliwości podnoszenia kwalifikacji zawodowych i studiowania, słabszy dostęp do kultury i rozrywki oraz korzystania z obiektów sportowych i rekreacyjnych. Aspiracje zawodowe i społeczne kobiet wiejskich są ściśle powiązane z ich hierarchią wartości. Niezmiennie od wielu lat z badań wynika, że najważniejszą wartością dla kobiet jest rodzina, jej dobro, trwałość, materialne bezpieczeństwo oraz więzi emocjonalne łączące członków rodziny. Drugie co do istotności są wartości związane z misją społeczną, chęcią niesienia pomocy, zaś na trzecim miejscu znalazły się wartości związane z niezależnością, brakiem odpowiedzialności oraz z indywidualizmem. Ponadto, kobiety zamieszkujące obszary wiejskie cenią sobie kooperację i relacje międzyludzkie. Prawie połowa kobiet wiejskich, które wzięły udział w badaniu, w największym stopniu aspirowała do podjęcia pracy poza rolnictwem (rys. 1). Wyniki te potwierdzają wniosek, że kobiety stanowią ważną grupę docelową programów wspierających podejmowanie działalności pozarolniczej. Z badań wynika także, że aspiracje zawodowe dotyczą również działalności rolniczej. Ponad 25% badanych kobiet planuje w najbliższym czasie powiększyć swoje gospodarstwo rolne, z czego 3,9% było w trakcie realizacji tego celu. Kolejną ważną grupę stanowią aspiracje edukacyjne. Zostały one podzielone na poziomy od zdobycia wykształcenia średniego, przez wyższe aż po ukończenie studiów podyplomowych i uzyskanie stopnia doktora. Ponad 30% badanych respondentek miało aspiracje uzyskania wykształcenia średniego, a następnie wyższego. Aspiracje do zdobycia wykształcenia średniego, następnie wyższego i osiągnięcia poziomu studiów podyplomowych lub wykształcenia wyższego ze stopniem doktora deklarowało 26% badanych kobiet. Wśród kobiet, które już uzyskały wykształcenie wyższe, ponad 11% wyraziła chęć dalszego kształcenia na studiach podyplomowych lub doktoranckich. 6,10% Aspiracje odchodzenia od działalności rolniczej (Aspirations to move away from farming) 25,30% 26,10% 42,50% Aspiracje komplementarnej aktywności zawodowej rolniczej i nierolniczej (Aspirations of complementary activities of agricultural and non-agricultural employment) Aspiracje inicjowania lub rozwijania aktywności rolniczej (Aspirations to initiate or develop agricultural activity) Aspiracje nieukierunkowane - występują wszystkie typy (Aspirations undirected - all types) Rysunek 1. Aspiracje zawodowe kobiet w wieku produkcyjnym związanych miejscem zamieszkania z gospodarstwem rolniczym w 2010 r. Figure 1. Career aspirations of women in the age-related residence of farms in 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Sytuacja kobiet Source: own study based on Sytuacja kobiet

4 Sytuacja i aspiracje kobiet na obszarach wiejskich 171 Aspiracje do zdobycia wykształcenia średniego i osiągnięcia wykształcenia wyższego (Aspirations to acquire secondary education and the achievement of higher education) 30,3 Aspiracje do zdobycia wykształcenia średniego, następnie wykształcenia wyższego i osiągnięcia poziomu studiów podyplomowych lub wykształcenia wyższego ze stopniem doktora (Aspirations to acquire secondary education, followed by higher education and the ac 26 Aspiracje do osiągnięcia wykształcenia średniego (Aspirations to achieve secondary education) 17,7 Aspiracje do osiągnięcia poziomu studiów podyplomowych lub wykształcenia wyższego ze stopniem doktora; posiadające wykształcenie wyższe (Aspirations to achieve the level of post-graduate study and higher education with a doctoral degree, with higher educa Aspiracje do zdobycia wykształcenia wyższego oraz osiagnięcia poziomu studiów podyplomowych lub wykształcenia wyższego ze stopniem doktora; posiadajace wykształcenie średnie (Aspirations to get an higher education and to achieve higher levels of post-grad 8 11,2 Aspiracje do osiągania wykształcenia wyższego; posiadające wykształcenie średnie (Aspirations to achieve higher education; with secondary school) 6, Rysunek 2. Aspiracje edukacyjne kobiet wiejskich i częstotliwość ich występowania w 2010 r. Figure 2. Educational aspirations of women and their frequency of occurrence in 2010 Źródło: jak na rys. 1 Source: see fig. 1 Polityk z autorytetem w lokalnej społeczności (Policies - authority in the community) 1,3 Kobieta z aspiracjami politycznymi w formalnych strukturach władzy (A woman with political aspirations in the formal structures of power) 2,5 Polityk - liderka współpracy (Policies - leadre of cooperation) 3,6 Polityk - rzeczywista liderka lokalna, przodowniczka społeczna (Policies - the actual local leader) 7,7 Lokalne liderka bez udziału w strukturach władzy formalnej (The local leader with absence of a formal power structures) Aktywistka lokalna, kobieta zorientowana na współprace w zakresie aktywności społecznej (Local activist, a woman focus on cooperation in the field of social activity) Lokalny autorytet, osoba poważana za mądrośc życiową i gotowość niesienia pomocy (The local authority, a person respected for wisdom and willingness to help) 24,5 29,6 30, Rysunek 3. Aspiracje społeczne kobiet wiejskich i częstotliwość ich występowania w 2010 r. Figure 3. Social aspirations of women and their frequency of occurrence in 2010 Źródło: jak na rys. 1 Source: see fig. 1

5 172 Magdalena Kowalewska Liczne badania zarówno polskich, jak i zagranicznych autorów wskazują na istotną rolę jaką kapitał społeczny m.in. odgrywa we wzroście gospodarczym, sprawności gospodarowania oraz jakości życia [Skawińska 2012]. Wśród najczęściej wymienianych jego elementów można wyróżnić: sieci i struktury społeczne, normy społeczne, umiejętności współpracy, współdziałanie i zdolność organizowania się, przekonania, wartości (m.in. zaufanie, wiarygodność), kompetencje i umiejętności oraz wiedzę i doświadczenie [Gajowiak 2012]. Na rysunku 3 przedstawiono aspiracje społeczne, które deklarowały badane kobiety, co do chęci osiągnięcia następujących celów: podejmowania współpracy z innymi, zwiększanie zaangażowania w życie wsi, start w wyborach samorządowych, czy też wypracowanie sobie wizerunku osoby mądrej, pomocnej i kreatywnej. Z badań wynika, że co trzecia badana kobieta chciała być uznawana za lokalny autorytet, osobę poważaną za mądrość życiową i gotowość niesienia pomocy. Ponad 22% respondentek uważało, że jest ceniona w środowisku lokalnym i uważana za osobę mądrą, pomocną. Prawie 21% zamierza wypracować sobie taki wizerunek w ciągu najbliższych 3 lat. Pozostałe cele społeczne okazały się mało interesujące dla uczestniczek tego badania. Niespełna 14% badanych kobiet chce podejmować współpracę na rzecz społeczności lokalnej, czy też bardziej angażować się w życie wsi w ciągu najbliższych 3 lat. Podsumowanie i wnioski Obszary wiejskie w Polsce charakteryzują się coraz niższym współczynnikiem feminizacji, co wynika głównie z emigracji młodych kobiet ze wsi do miast. Dla kobiet zamieszkujących obszary wiejskie istotne znaczenie ma realizowanie aspiracji i celów zawodowych, społecznych oraz edukacyjnych. Udział kobiet w strukturach władz jednostek samorządu terytorialnego był znacznie niższy w stosunku do mężczyzn, chociaż znaczna część badanych kobiet deklarowała chęć podjęcia aktywności w tym obszarze społecznym. Wśród ważnych aspiracji społecznych respondentki wymieniały również chęć bycia uznawaną za lokalny autorytet, osobę poważaną za mądrość życiową i gotowość niesienia pomocy innym. Wśród aspiracji zawodowych blisko połowa respondentek deklarowała chęć odchodzenia od działalności rolniczej, co wynika głównie z trudności, jakie niesie za sobą praca w rolnictwie. Szczególnie widoczne było to w grupie najmłodszych kobiet, które brały udział w prowadzonych badaniach (18-29 lat). Dla większości z nich praca w rolnictwie nie jest atrakcyjnym zajęciem. Chętniej wybierały emigrację do miast, która wiąże się z łatwiejszym dostępem do edukacji, rozrywki i kultury, możliwością znalezienia lepszego miejsca pracy. Aspiracje edukacyjne kobiet na obszarach wiejskich należy ocenić bardzo wysoko. Obawy może budzić jedynie kwestia ich dalszej realizacji. Podsumowując należy stwierdzić, że kobiety stanowią ważną grupę docelową działań ukierunkowanych na rozwój działalności pozarolniczej na obszarach wiejskich. W tym kontekście zasadna wydaje się propozycja prowadzenia szkoleń w takich obszarach działalności usługowej, jak: kosmetologia, fryzjerstwo, księgowość i tłumaczenia. Tego typu działalność pozarolnicza pozwala na samozatrudnienie kobiet i pracę w domu, czego konsekwencją jest możliwość świadczenia usług taniej niż w mieście, bycie bardziej konkurencyjnym i atrakcyjnym kontrahentem dla potencjalnych klientów. Kobiety zamieszkujące obszary wiejskie charakteryzują się wysokimi aspiracjami o charakterze edukacyjnym, które związane są głównie z uzupełnieniem wykształcenia. Warto jednak wspierać inicjatywy nie tylko osiągania formalnego wykształcenia, ale również zdobywania konkretnych, praktycznych umiejętności, szczególnie w zawodach, w których można zaobserwować znaczny deficyt specjalistów.

6 Sytuacja i aspiracje kobiet na obszarach wiejskich 173 Literatura Debusscher P. 2013: Mainstreming gender in European Commision development Policy: Conservative Europeanness? Women`s Studies International Forum, vol. 34, issue 1, s. 39. Fedyszek-Radziejowska B. 2012: Społeczność wiejska: ewolucyjne zmiany, zrównoważony rozwój, [W:] J. Wilkin, I. Nurzyńska (red.), Polska wieś Raport o stanie wsi. Wyd. SCHOLAR, Warszawa, s Firlit-Fesnak G., Magnuszewska-Otulak G. 2007: Dyskryminacja a równouprawnienie; zadania dla polityki społeczne, [W:] G. Firlik-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Polityka społeczna, PWN, Warszawa, s Gajowiak M. 2012: Kapitał społeczny w świetle literatury, [W:] E. Skawińska (red.), Kapitał społeczny w rozwoju regionu. PWN, Warszawa, s. 17. Poczta W. 2012: Przemiany w rolnictwie ze szczególnym uwzględnieniem przemian strukturalnych, [W:] J. Wilkin, I. Nurzyńska (red.), Polska wieś Raport o stanie wsi. Wyd. SCHOLAR, Warszawa, s. 98. Przygodzka R. 2012: Współczesne wyzwania polityki społecznej wobec ludności wiejskiej, Rocz. Nauk. SERiA, t. XVI, z. 3, s Równouprawnienie płci? Raport. 2013: Komunikat z badań BS/31/2013, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa. Samozatrudnienie w Polsce Raport Sedlak&Sedlak. Sawicka J., Rykowska J. 2012: Aktywność zawodowa kobiet wiejskich perspektywa europejskiej polityki równości szans, Zesz. Nauk. SGGW. Polityki Europejskie, Finanse i Marketing nr 8 (57), Wyd. SGGW, Warszawa, s Skawińska E. 2012: Funkcje kapitału społecznego i ocena ich realizacji, [W:] E. Skawińska (red.), Kapitał społeczny w rozwoju regionu, PWN, Warszawa. Sytuacja kobiet w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Specyfika, standardy, parytety i oczekiwania. 2012: Raport końcowy przeprowadzony przez Focus Group, na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa. Wilkin J. 2012: Polska wieś 2012 główne tendencje, zjawiska i problemy. Synteza raportu, [W:] J. Wilkin, I. Nurzyńska (red.), Polska wieś Raport o stanie wsi, Wyd. SCHOLAR, Warszawa, s Summary The aim of the study was to describe the situation of women in rural areas, as well as bringing their educational, professional and social aspirations. The article indicates both negative and positive developments regarding the situation of women in rural areas. Among the most important social aspirations pointed to: the desire to be a local authority, participation in the structures of local government, as well as recognition in the local community. Educational aspirations were associated primarily with the desire to acquire higher education. Among the professional aspirations, nearly half of the respondents stated that they would move away from agriculture, and only 25% was determined for the initiation and development of agricultural activities. Adres do korespondencji mgr Magdalena Kowalewska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk Ekonomicznych Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw ul. Nowoursynowska Warszawa tel. (22) magdalena_kowalewska@sggw.pl