Zasłonak fioletowy Cortinańus uiolaceus (Fr.) Fr. w rejonie jeziora Borówno Wielkie na Pomorzu Gdańskim

Transkrypt

1 MARCIN STANISŁAW WILGA Gdańsk-Wrzeszcz, al Wojska Polskiego 48/1 mech.pg.gda.pl Zasłonak fioletowy Cortinańus uiolaceus (Fr.) Fr. w rejonie jeziora Borówno Wielkie na Pomorzu Gdańskim W trakcie penetracji zalesionego obszaru wokół jeziora Borówno Wielkie, położonego na Ziemi Kociewskiej (pow. starogardzki, woj. pomorskie), sporządzono spis napotkanych grzybów wielkoowocnikowych (macromycetes). Wśród oznaczonych gatunków znalazł się zasłonak fioletowy Cortinarius uiolaceus (Fr.) Fr. [C. uiolaceus (L.) S. F. Gray emend. Mos.], zaliczany w Polsce do gatunków wymierających [E] (Wojewoda, Ławrynowicz 1992). Grzyb należy do rzędu zasłonakowców Cortinaríales oraz rodziny zasłonakowatych Cortinariaceae, zaś rodzaj Cortinarius, który reprezentuje, liczy około 600 europejskich gatunków (Pegler 2003). W starszych opracowaniach zasłonaki zaliczane były do rzędu bełdkowców Agaricales (Gumińska, Wojewoda 1985). Zasłonak fioletowy jest gatunkiem ektomikoryzowym (symbiotroficznym ryzobiontem). Najczęstszym jego symbiontem są drzewa z rodzajów: buk Fagus, brzoza Betula, olsza Alnus i wierzba Salix (Breintenbach, Kránzlin 2000). Owocniki wyrastają od lata do jesieni, najczęściej w wilgotnych lasach liściastych - głównie w grądach i buczynach, a także w lasach mieszanych. Z lasów iglastych, składających się z drzewostanów sosnowych lub świerkowych, podawany jest pokrewny gatunek, o identycznej budowie morfologicznej owocnika - zasłonak hercyński Cortinarius hercynicus (Pers.) Mos. Wielu mikologów traktuje oba taksony wyłącznie jako podgatunki: Cortinarius uiolaceus ssp. uiolaceus (L.: Fr.) S. F. Gray i Cortinarius uiolaceus ssp. hercynicus (Pers.) Brandr. Za taką przynależnością taksonomiczną przemawia m.in. fakt 62

2 Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska zasłonaka fioletowego Cortinańus violaceus w rejonie Skarszew nad jez. Borówno Wielkie (woj. pomorskie) - Localization of Cortinańus violaceus i n the region of Skarszew village by the Borówno Wielkie Lake (pomorskie province) uzależnienia wielkości oraz kształtu zarodników o d warunków s i e d l i s k o w y c h oraz o d wielkości owocników ( B r e i n t e n b a c h, K r á n z l i n 2000). O m a w i a n y t a k s o n w E u r o p i e występuje r z a d k o, w Polsce sporadycznie w części centralnej i południowo-wschodniej ( N e s p i a k l ). Został o d n o t o w a n y m. i n. przez B u j a k i e w i c z (2003) w Białowieskim P a r k u N a r o d o w y m, gdzie w y r a s t a w grą d a c h Tilio-Carpinetum, a także stwierdzony w rezerwacie Dę bowiec" koło G u b i n a n a Z i e m i L u b u s k i e j ( Ł a w r y n o w i c z 1973), w K a z i m i e r s k i m P a r k u K r a j o b r a z o w y m ( F l i s i ń s k a 1999) oraz w masywie Babiej Góry ( B u j a k i e w i c z 2003). S t a n o w i s k a zasłonaka podawane są z N o r m a n d i i (Francja), z rejonów Foret d'andaine i Reno-Valdieu ( R u c h 2003), a t a k że z Czech ( J i r á s e k, N o v o t n y 2001), Niemiec, F i n l a n d i i, L i twy, Słowenii, Rosji, z P a r k u Narodowego A l a - A r c h a w Kirgizji ( P r i k h o d k o, U m r a l i n a 2002). W Wielkiej B r y t a n i i g a t u n e k o d n o t o w a n o w h r a b s t w a c h S u r r e y, West Sussex i K e n t ( D e n 63

3 n i s 1995). Okazy zebrane w Szwecji znajdują się m. i n. w Herb a r i u m I n n s b r u c k, A u s t r i a (IB) ( P e i n t n e r i i n. 2001). Szereg i n f o r m a c j i o s t a n o w i s k a c h pochodzi także z A m e r y k i Północnej, n p. K a n a d y ( A n o n i m 2001?), i z A m e r y k i Środkowej - g a t u n e k występuje m. i n. w Kostaryce, w rejonie C o r d i l l e r a T a l a m a n c a, gdzie w y r a s t a p o d Quercus costańcensis ( A n o n i m 1996). Nie wiele w i a d o m o o s t a n o w i s k a c h n a D a l e k i m Wschodzie - w Korei i J a p o n i i, skąd pochodzą b a r w n e fotografie tego g a t u n k u zasłonaka, zamieszczone n a s t r o n a c h i n t e r n e t o w y c h tamtejszych miłośników grzybów. O p i s o w o c n i k a. Kapelusz, o średnicy 6-15 c m, j e s t s u c h y i mięsisty, początkowo półkulisty, później szeroko wypukły, b a r w y ciemnofioletowej do niebieskoczarnej z m e t a l i c z n y m po łyskiem. P o k r y t y j e s t d r o b n y m i a k s a m i t n y m i łuskami; zasłonak i o s u c h y m k a p e l u s z u z d r o b n y m i błyszczącymi łuseczkami zaliczane są do p o d r o d z a j u Seńceocybe (Pegler 2003). T r z o n c m długości i średnicy 1-2 (4) c m, j e s t włóknisty i m a zgrubiałą podstawę, obrośniętą niebieskawą grzybnią. U mło d y c h okazów pomiędzy k a p e l u s z e m a t r z o n e m w i d o c z n a j e s t j a s n o f i o l e t o w a zasnówka (cortina). Z a t o k o w a t o przyrośnięte b l a s z k i są dość r z a d k o u s t a w i o n e i w nasadzie często żyłko w a t e połączone. B l a s z k i młodych okazów są czysto fioletowe, a dojrzałych - p u r p u r o w o f i o l e t o w e. Charakterystyczną cechą g a t u n k u j e s t też p r z y j e m n y zapach owocników, przypominają cy woń d r e w n a cedrowego ( B i e l l i , B r e i n t e n b a c h, K r a n z l i n 2000). Z a r o d n i k i są elipsoidalne do migdałowatych, d r o b n o b r o d a w k o w a t e, ochrowobrązowe: 11,5-13,5 x 7-9 pim; u C. hercynicus z a r o d n i k i są szersze: 8-10 p m. N a o s t r z u b l a s z k i w y stąpują liczne niebieskie cystydy, przebarwiające się w miarę d o j r z e w a n i a o w o c n i k a n a brązowo. W y s y p j e s t rdzawobrązowy. O p i s s t a n o w i s k a. Położone j e s t ono około 1,5 k m n a po łudnie o d Skarszew, po południowej stronie jeziora Borówno Wielkie (ryc. 1). Zauważono kilkanaście owocników, rosnących w s k u p i e n i u w t r a w i a s t o - m s z y s t y m r u n i e, k i l k a metrów od brze g u tego a k w e n u (leg. M.S. Wilga). Okoliczny różnogatunkowy i różnowiekowy d r z e w o s t a n tworzą: sztucznie nasadzony świerk p o s p o l i t y Picea abies, sosna zwyczajna Pinus syluestńs, brzoza. b r o d a w k o w a t a Betula pendula, t o p o l a o s i k a Populus tremula, m i e j s c a m i także b u k zwyczajny Fagus syluatica i i n. W w a r stwie krzewów występuje k r u s z y n a p o s p o l i t a Frangula alnus. 64

4 Tab. 1. Wstępny wykaz gatunków macromycetes stwierdzonych w rejonie jeziora Borówno Wielkie koło Skarszew, pow. starogardzki, woj. pomorskie ( ) - List of macromycetes species recorded in the region of Skarszew village by the Borówno Wielkie Lake (pomorskie province). Nazwa polska Nazwa łacińska Ciżmówka miękka Crepidotus mollis (Schaeff.) Fr. Czubajka kania Macrolepiota procera (Scop.: Fr.) Sing. - [I] Gołąbek płowiejący Russula decolorans (Fr.) Fr. Koźlarz babka Koźlarz czerwony Krowiak podwinięty Lejkówka lejkowata Maślak zwyczajny Mleczaj biel Mleczaj rudy Mleczaj wełnianka Muchomor czerwony Muchomor jadowity Pieczarka zaroślowa Leccinum scab rum (Bull.: Fr.) S.F. Gray Leccinum rufum (Schaeff.) Kreisel Paxillus involutus (Batsch.: Fr.) Fr. Clitocybe gibba (Pers.: Fr.) Kummer Suillus luteus (L.) S.F. Gray Lactańus piperatus (L.) S.F. Gray Lactańus rufus (Fr.) Fr. Lactańus torminosus (Schaeff.: Fr.) S.F. Gray Amanita muscaria (L.: Fr.) Pers. Amanita virosa (Fr.) Berlillon - [V] Agaricus silvícola (Vittad.) Peck Pieniążek plamisty Collybia maculata (Alb. et. Schw.: Fr.) Quel. Pieprznik jadalny Cantharellus cibarius Fr. - [I] Pniarek obrzeżony Fomitopsispinícola (Św.: Fr.) P. Karst. Podgrzybek brunatny Xerocomus badius (Fr.) Kühn. ex Gilb. Twardzioszek przydrożny Marasmius oreades (Bolt.: Fr.) Fr. Twardzioszek szpilkowy Marasmius androsaceus (L.) Fr. Zasłonak fioletowy Cortinarius violaceus (Fr.) Fr. - [E] Poszczególne symbole oznaczają: [E] - gatunek wymierający, [V] - gatunek narażony, [I] - gatunek o nieokreślonym statusie zagrożenia (Wojewoda, Ławrynowicz 1992). 65

5 Po stronie północnej jeziora, w rejonie ośrodka wypoczynkowego dominuje monokultura sosny zwyczajnej, reprezentowana przede wszystkim przez drzewostany dojrzałe. Prócz zasłonaka fioletowego stwierdzono 20 innych gatunków macromycetes, należących do klasy podstawczaków Basidiomycetes (tab. 1). Na uwagę zasługuje muchomor jadowity Amanita virosa, gatunek bardzo rzadki w Polsce (Gumińska, Wojewoda 1985), nieco częstszy w górskich lasach świerkowych. Został umieszczony na Czerwonej liście" grzybów wielkoowocnikowych, w kategorii narażone" [V] (Wojewoda, Ławrynowicz 1992). Z obszaru Pomorza Gdańskiego pochodzi bardzo mało notowań mikologicznych, zwłaszcza po II wojnie światowej. Dlatego wydało mi się celowe zamieszczenie w niniejszym artykule wstępnego wykazu macromycetes okolic jeziora Borówno Wielkie, chociaż ów wykaz zawiera głównie taksony pospolite w Polsce. Obecna nazwa wymienionego akwenu, o powierzchni 17,5 ha, jest błędna (wtórna), została jednak zalegalizowana poprzez umieszczenie jej w urzędowych dokumentach - jezioro nosiło bowiem pierwotne miano Borowno Wielkie. Zebrany okaz zasłonaka fioletowego z opisanego stanowiska został przekazany do zbiorów Instytutu Botaniki UJ w Krakowie - KRA. Pragnę podziękować Pani Prof. dr hab. Barbarze Gumińskiej, za potwierdzenie prawidłowego oznaczenia przeze mnie tego gatunku zasłonaka, oraz Patryckowi Ruchowi z Wielkiej Brytanii, członkowi internetowego klubu miłośników grzybów Darz Grzyb" w Krakowie, za przekazanie informacji o stwierdzonych przez niego stanowiskach Cortinańus violaceus na obszarze Normandii. (Praca zrealizowana w ramach projektu badawczego finansowanego przez Komitet Badań Naukowych - grant nr 0946/PO4/98/15). 66

6 SUMMARY Cortinańus uiolaceus (Fr.) Fr. in the region of Skarszew village by the Borówno Wielkie Lake (pomorskie province) A station of Cortinańus uiolaceus in summer 2003 in the region of Skarszew village was found. It is situated on the southern shore of the Borówno Wielkie Lake. A few dozen fructifications grew in litter with grass and moss, in the vicinity of Pinus syluestńs, Picea abies, Betula pendula, Populus tremula and Fagus sylvatica. A list of macromycetes occurring nerby was made. Altogether 20 species of Basidiomycetes group were specified. PIŚMIENNICTWO Anonim Cortinańus violaceus Fr. W: org/bsci/res//hall/ cortviol.html. Brak daty aktualizacji. Anonim. 2001(?). Fungi of Saskatchewan. W: ca/biology/fungi/genus_species_pages/cortinarius_violaceus.shtml. Brak daty aktualizacji. Bielli E Podręczny leksykon przyrodniczy. Grzyby. Grupa Wyd. Bartelsmann Media, Warszawa, 223 ss. Breintenbach J., Kranzlin F Fungi of Switzerland. Vol. 5. Cortinariaceae. Fred Kranzlin Edition Mycologia, Lucerna, pp Bujakiewicz A Puszcza Białowieska ostoją rzadkich i zagrożonych grzybów wielkoowocnikowych. Parki nar. Rez. przyr. 22: Dennis R.W.G Fungi of South East England. The Royal Botanic Gardens, Edinburgh, pp Flisińska Z Grzyby wielkoowocnikowe (macromycetes) Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Ann. Univ. Mariae Curie Skłodowska, Sec. C, 54: Gumińska B., Wojewoda W Grzyby i ich oznaczanie. PWRiL, Warszawa, pp Jirasek S., Novotny M Mycologie upodkrkonośi. W: Ławrynowicz M Grzyby wyższe makroskopowe w grądach Polski środkowej. Acta Mycol. 9: