Political Preferences Preferencje polityczne 7/2013. Redakcja naukowa: Mariusz Kolczyński Zbigniew Widera. Katowice 2013

Transkrypt

1

2 Political Preferences Preferencje polityczne 7/2013 Redakcja naukowa: Mariusz Kolczyński Zbigniew Widera Katowice 2013

3 Rada Naukowa: prof. dr hab. Roman Bäcker (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska), prof. dr hab. Tadeusz Godlewski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska), prof. dr hab. Iwona Jakubowska-Branicka (Uniwersytet Warszawski, Polska), prof. dr hab. Slavomir Magál (Uniwersytet św. Cyryla i Metodego w Trnawie, Słowacja), prof. dr hab. Jozef Matúš (Uniwersytet św. Cyryla i Metodego w Trnawie, Słowacja), prof. dr hab. Libor Pavera (Wyższa Szkoła Handlowa, Praga, Czechy), prof. dr hab. Dana Petranová (Uniwersytet św. Cyryla i Metodego w Trnawie, Słowacja), prof. dr hab. Olga Prokopenko (Sumski Uniwersytet Narodowy, Ukraina), prof. dr hab. Teresa Sasińska-Klas (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Polska), prof. dr hab. Jerzy Sielski (Uniwersytet Szczeciński, Polska), dr Marcjanna Augustyn (Uniwersytet w Hull, Anglia) Kolegium redakcyjne: dr Agnieszka Turska-Kawa (redaktor naczelna) dr hab. Robert Alberski (redaktor tematyczny: systemy i zachowania wyborcze) prof. UMK dr hab. Danuta Plecka (redaktor tematyczny: identyfikacje polityczne) dr hab. Łukasz Tomczak (redaktor tematyczny: partie polityczne) dr Zbigniew Widera (redaktor tematyczny: marketing polityczny) dr hab. Waldemar Wojtasik (redaktor tematyczny: systemy partyjne) mgr Przemysław Grzonka (redaktor statystyczny) mgr Maciej Marmola (sekretarz) Recenzenci w 2013 roku: prof. dr hab. Ľudmila Čábyová (Uniwersytet św. Cyryla i Metodego w Trnawie, Słowacja), prof. dr hab. Norbert Vrabec (Uniwersytet św. Cyryla i Metodego w Trnawie, Słowacja), prof. dr hab. Krzysztof Gajdka (Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Polska), prof. dr hab. Tadeusz Godlewski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska), prof. dr hab. Jacek Wojnicki (Uniwersytet Warszawski, Polska), prof. dr hab. Michał Strzelecki (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska), dr hab. Dariusz Skrzypińki (Uniwersytet Wrocławski, Polska) Projekt okładki: Jarosław Wichura Korekta: Teresa Tokarczyk-Łyszczarz Wersja pierwotna czasopisma: papierowa. Centrum Innowacji, Transferu Technologii i Rozwoju Fundacja Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2013 Patronat nad projektem sprawują Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych oraz Towarzystwo Inicjatyw Naukowych. Wydawcą czasopisma jest Instytut Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego oraz Centrum Innowacji, Transferu Technologii i Rozwoju Fundacja Uniwersytetu Śląskiego. ISBN: ISSN: X SPIS TREŚCI Wstęp... 9 Jarosław Wichura (Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska) Blogi internetowe polityków a identyfikacje partyjne Marcin Zaborski (Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie, Polska) Strażnik demokracji czy relikt przeszłości? Dyskusje nad zasadnością stosowania ciszy wyborczej Żaneta Krawczyk-Antońska (Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska) Kinga Jaruga (Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska) Dylematy i doświadczenia funkcjonowania sejmowych komisji śledczych w Polsce Łukasz Wojtkowski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska) Wizerunek Górnego Śląska i Ślązaków w kategoriach rozwoju gospodarczego i pracowitości a postawy polityczne Polaków Zbigniew Widera (Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska) Kadencyjność funkcji prezydenta miasta/burmistrza/wójta gminy w poglądach elektoratu partii politycznych Mariusz Kolczyński (Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska) Magdalena Faracik-Nowak (Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska) Samorządność a przynależność partyjna Monika Trojanowska-Strzęboszewska (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Polska) Prawo do udziału w wyborach na szczeblu lokalnym jako forma partycypacji politycznej imigrantów. Polska na tle innych krajów europejskich Druk: REMAR, wydawnictwo@remar-sosnowiec.pl 5

4 RECENZJE: O politologii wśród politologów. II Ogólnopolski Kongres Politologii (Recenzja: Żaneta Krawczyk-Antońska) Aleksandra Seklecka: Polityka media manipulacja medialna. Przypadek Polski po 1989 roku, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 286 (Recenzja: Katarzyna Miętkiewicz) Dorota Piontek: Komunikowanie polityczne i kultura popularna. Tabloidyzacja informacji o polityce, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2011, s. 239 (Recenzja: Olga Wadowska) Clara Shih: Era Facebooka. Wykorzystaj sieci społecznościowe do promocji, sprzedaży i komunikacji z Twoimi klientami, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2012, s. 392 (Recenzja: Magdalena Faracik-Nowak) Spis tabel, wykresów i rysunków Summaries CONTENTS Introduction... 9 Jarosław Wichura (University of Silesia, Poland) Politicians Internet blogs and political preferences Marcin Zaborski (University of Social Sciences and Humanities, Poland) An upholder of democracy or a relic of the past? A debate on the validity of election silence application Żaneta Krawczyk-Antońska, Kinga Jaruga (University of Silesia, Poland) Dilemmas and experiences concerning the functioning of parliamentary committees of inquiry in Poland Łukasz Wojtkowski (Nicolaus Copernicus University, Poland) The image of Upper Silesia and the Silesians in the context of economic growth and diligence as opposed to the political attitudes of the Poles Zbigniew Widera (University of Silesia, Poland) Tenure of the mayor / provost / village-mayor in the view of the political parties electorate Mariusz Kolczyński (University of Silesia, Poland) Magdalena Faracik-Nowak (University of Silesia, Poland) Self governance and the political affiliation Monika Trojanowska-Strzęboszewska (Cardinal Stefan Wyszyński University, Poland) The right to participate in the elections on a local level as a form of political activity of immigrants. Poland in comparison with other European countries

5 REVIEWS: About political science among political scientists. II Polish Congress of Political Science (Reviewer: Żaneta Krawczyk-Antońska) Aleksandra Seklecka: Politics media media manipulation. The case of Poland after 1989, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 286 (Reviewer: Katarzyna Miętkiewicz Dorota Piontek: Political Communication and Popular Culture. Tabloidization of Information about Politics, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2011, s. 239 (Reviewer: Olga Wadowska) Clara Shih: The Facebook Era. Tapping Online Social Networks to Build Better Products, Reach New Audiences, and Sell More Stuff, Wydawnictwo Helion, Gliwice, 2012, s. 392 (Reviewer: Magdalena Faracik Nowak) List of tables, diagrams, graphs Summaries WSTĘP Z satysfakcją oddajemy do rąk czytelników kolejny tom czasopisma Political Preferences ; po raz kolejny udało się zgromadzić opracowania podsumowujące badania prowadzone pod koniec 2012 roku, których przedmiotem były różne aspekty funkcjonowania polskiej demokracji. Prezentowany tom składa się z siedmiu artykułów empirycznych oraz trzech recenzji; zawiera także sprawozdanie z II Kongresu Politologii, który odbył się w Poznaniu we wrześniu 2012 roku. Jarosław Wichura w swoim artykule odnosi się do roli pełnionej we współczesnych kampaniach wyborczych przez działania podejmowane za pośrednictwem Internetu. Koncentrując swoją uwagę na blogach prowadzonych przez polityków Autor formułuje ważne zarówno z perspektywy teorii komunikowania, jak i praktyki politycznej wnioski dotyczące społecznego odbioru tej formy aktywności kampanijnej. Marcin Zaborski podejmuje rozważania na temat zasadności przyjętych w Polsce rozwiązań regulujących zakres obowiązywania ciszy wyborczej, zwracając uwagę na szereg wątpliwości sygnalizowanych przez badaczy i obserwatorów polskich kampanii wyborczych oraz uczestników rywalizacji wyborczej. Żaneta Krawczyk-Antońska i Kinga Jaruga podsumowują doświadczenia z funkcjonowania sejmowych komisji śledczych; wskazując podstawowe dylematy polityczne i praktyczne dokonują wykorzystując wyniki badań charakterystyki społecznej percepcji działania kolejnych komisji. Łukasz Wojtkowiak przedstawia analizę wyników badań realizowanych w ramach projektu Vademecum Śląsk, ogniskując swoje refleksje wokół kwestii kształtowania oraz odbioru wizerunku Górnego Śląska i Ślązaków. Zbigniew Widera zwraca uwagę na istotną, w kontekście zbliżających się wyborów samorządowych w 2014 roku, problematykę społecznych i politycznych (na poziomie lokalnym) konsekwencji przyjętych w Polsce rozwiązań dotyczących prawa do powtarzalnego sprawowania funkcji prezydenta/burmistrza/ wójta gminy. Kwestie związane z wyborami samorządowymi są także przedmiotem rozważań Mariusza Kolczyńskiego i Magdaleny Faracik-Nowak, 9

6 którzy podejmują próbę oszacowania znaczenia afiliacji politycznych i/lub lokalnych kandydatów ubiegających się o wybór jako czynników determinujących proces podejmowania decyzji przez poszczególne grupy wyborców. Natomiast Monika Trojanowska-Strzeboszewska poddaje analizie możliwości uczestnictwa imigrantów w życiu politycznym w Polsce, kładąc akcent na rozwiązania systemowe zmierzające do przyznania cudzoziemcom (nie będącym obywatelami państw należących do Unii Europejskiej) prawa do udziału w wyborach samorządowych. Drugą część czasopisma wypełniają trzy recenzje prac, które w swoim przedmiocie odwołują się do wybranych aspektów komunikowania politycznego i społecznego: Katarzyna Miętkiewicz zrecenzowała książkę Aleksandry Sekleckiej, Polityka media manipulacja medialna. Przypadek Polski po 1989 roku (Wydawnictwo Adam Marszałek), Olga Wadowska przedstawiła swoją refleksję na temat opracowania Doroty Piontek, Komunikowanie polityczne i kultura popularna. Tabloidyzacja informacji o polityce (Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM), natomiast Magdalena Faracik-Nowak podjęła refleksje na temat publikacji Clary Shih, Era Facebooka. Wykorzystaj sieci społecznościowe do promocji, sprzedaży i komunikacji z Twoimi klientami (Wydawnictwo Helion). Całość uzupełnia relacja Żanety Krawczyk- Antońskiej z II Kongresu Politologii. Redaktorzy tomu mają nadzieję, że zaprezentowana problematyka spotka się z zainteresowaniem Czytelników oraz zachęci do współpracy i uczestnictwa w kolejnych edycjach badań. 10 Mariusz Kolczyński Zbigniew Widera Political Preferences, No. 7/2013 Abstract: 11 DOI: /m9.figshare Jarosław Wichura Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska BLOGI INTERNETOWE POLITYKÓW A IDENTYFIKACJE PARTYJNE Politicians internet blogs and political preferences For politics, just like any member of the public, the Internet is a very convenient medium. It not only allows for a relatively low cost to reach diverse customers, but it is also an excellent tool for meeting the requirements of the politics personalization. Not only their own websites, on-line discussions and offer today a politician possibility of mediating communication with citizens (voters). Becoming increasingly popular, blog offers many exciting opportunities to provide information. Every political party can find a politician who owns and runs a blog (including Joanna Senyszyn, Waldemar Pawlak, Ryszard Czarnecki, Janusz Korwin-Mikke, Marek Migalski). Most of them treats virtual notebooks as a tool to present their views and image. They emphasize certain information which they believe and have not been adequately provided by other media. Undoubtedly, online diaries begin to play an increasingly important role today in political communication. Even though they are much more poor from parliamentary websites, because they contain only the texts published by the author, they are a great advantage of personalistic character. Popularity of blogs among politicians (not only in Poland) is steadily increasing. One of the things attesting to the validity of this court is its constant evolution. Online diaries are more and more powerful. You can now post on blog not only a text, but also a photo, short video or audio file. It should be noted that the political debate is closely dependent on the media and changing with the emergence of new communication tools. Blogs made a significant transfers in this area. For the purposes of this article, subject of study focused on two levels of analysis, for the elections to the Parliament (if they were held this Sunday) and in the context of political ideology. The analysis of empirical data was related

7 Jarosław Wichura to the two main issues: ownership and operation of political blogs and track their entries by the voters. Key words: blogs, Internet, new media, politics, politicians Rosnąca rola Internetu i technik komunikacji cyfrowej wpływa coraz silniej na proces mediatyzacji polityki [Wojtkowski 2012: 182]. Po pierwsze, nadawcy masowi zyskują nowe kanały komunikacji, za pomocą których mogą powiększać swoją centralną rolę w relacjach z systemem politycznym. Po drugie, Internet pozwala aktorom politycznym na większą obecność medialną. Dzięki nowym technologiom sztaby polityczne mogą skuteczniej prowadzić działania marketingowe, zyskując niezależność od transmisji telewizyjnych. Nowe media to dobrodziejstwo, z którego korzystają także sami politycy, wielu z nich prowadzi dziś swoje internetowe blogi. Zdaniem Paula Levinsona, blogi to najstarsze i najłatwiejsze w użyciu nowe nowe medium, które w najlepszy sposób ilustruje podstawowe zasady funkcjonowania współczesnych środków przekazu. Post na blogu można zamieścić w ciągu kilku sekund i poprawiać nieskończenie wiele razy. Potem taki wpis trwa niemal wiecznie 1. Czytelnicy mogą także uczestniczyć w narracji bloga, dodając swoje własne komentarze [Levinson 2010: 21]. Należy nadmienić, że współcześnie niemal na każdej stronie domowej polityka (znanego publicysty, dziennikarza), oprócz podstawowych informacji o danej osobie, można znaleźć także galerię zdjęć, polecane linki oraz wspomniany blog. Dla polityka, podobnie jak dla każdego członka społeczeństwa, Internet stanowi medium niezwykle wygodne. Pozwala nie tylko na stosunkowo tanie dotarcie do zróżnicowanego odbiorcy, ale stanowi także doskonałe narzędzie umożliwiające sprostanie wymogom procesu personalizacji polityki. Dzieje się tak, ponieważ nasza uwaga skupia się częściej nie na partii, ale na charyzmatycznym lub przynajmniej wyróżniającym się polityku, który, mimo że jest członkiem partii, to jednak nie zawsze jest postrzegany jako jej integralna część [Dawidowska]. Nie tylko własne strony internetowe, debaty online oraz poczta elektroniczna zapewniają dziś politykowi możliwość pośredniczenia w komunikacji z obywatelem (wyborcą). Coraz popularniejsze staje się prowadzenie bloga, który stwarza wiele atrakcyjnych możliwości przekazywania informacji. 1 Najbardziej powszechne jest postrzeganie bloga jako internetowego pamiętnika [Cywińska-Milonas 2002: 97]. Z pewnością wiele jest obszarów wspólnych dla bloga oraz klasycznego pamiętnika i pewna część blogów z takim właśnie zamierzeniem jest prowadzona. Na podkreślenie zasługuje jednak fakt, że treści częstokroć publikowane są na gorąco, niemalże natychmiast po napisaniu. Blog nie jest więc z pewnością tylko pamiętnikiem pisanym z zamiarem ukrycia go w szufladzie. 12 Blogi internetowe polityków a identyfikacje partyjne Agnieszka Turska-Kawa zauważa, że politycy za pośrednictwem blogów walczą o swoich zwolenników, unowocześniając jednocześnie wizualne aspekty prowadzonych przez siebie internetowych pamiętników, odpowiadając na komentarze zarówno na te od zwolenników, jak i przeciwników [Turska-Kawa 2009: 263]. Autorka nadmienia ponadto, iż blogi polityczne są specyficzną płaszczyzną dla rodzących się rozmaitych dyskursów politycznych. Dyskurs polityczny jest nierozerwalnie związany dziś z retoryką, a rozważaniom nad retoryką dyskursu politycznego towarzyszy od pewnego czasu, także refleksja nad wpisami polityków (dziennikarzy, publicystów, osób z życia publicznego) właśnie na blogu. Debata polityczna jest ściśle uzależniona od mediów i zmienia się wraz z pojawianiem się nowych narzędzi komunikacji. Istotnych przesunięć dokonał w tym obszarze właśnie blog. W praktyce blog oznacza pamiętnik publikowany w sieci, a blog polityka, to jedno z najprostszych narzędzi komunikacji z mediami [Tarasewicz-Gryt 2011: 86]. Może tego dowieść fakt, iż blog Janusza Palikota 2 był cytowany dziesiątki razy przez czołowe polskie gazety codzienne. Innym poczytnym i chętnie cytowanym przez media był blog Marka Migalskiego, byłego posła Prawa i Sprawiedliwości. Poselskie blogi mają najczęściej bardzo oszczędną szatę graficzna. Zazwyczaj znajdują się na nich zdjęcia posłów umieszczone w górnej części strony. Większość posłów na swych dziennikach porusza szeroko rozumianą tematykę społeczno-polityczną. Najczęściej wpisy mają formę komentarzy odnoszących sie do bieżących wydarzeń, w których posłowie przedstawiają swoje stanowisko w danej kwestii. Oprócz tego blogi pełnią bardzo ważną funkcję informacyjną. Dzięki nim posłowie nie tylko komunikują się z obywatelami przedstawiając im swoje stanowiska, ale także informują ich o mających mieć miejsce wydarzeniach 3. Popularność blogów wśród polityków (nie tylko polskich) systematycznie wzrasta. Jedną z rzeczy świadczących o słuszności tego sądu jest ich ciągła ewolucja. Internetowe dzienniki dają swoim użytkownikom coraz większe możliwości. Jeszcze niedawno nowością była perspektywa publikowania na nich (obok tekstu) własnych zdjęć, teraz można zamieścić na własnym blogu także krótki film lub plik dźwiękowy. 2 W swoim blogu Janusz Palikot pisze zarówno o sprawach wagi państwowej, jak i o łowieniu ryb czy dobieraniu wina do potraw. Jest to swoisty melanż dyskursu politycznego i potocznego (czasami też popularnonaukowego), jednak fakt upubliczniania tych przemyśleń (i dodatkowo wydawania ich w formie książki) pozwala na umieszczenie bloga w sferze dyskursu publicznego. 3 Za przykład może tu posłużyć chociażby internetowy dziennik posła do Parlamentu Europejskiego Wojciecha Olejniczaka, na którym znajdują się (obok standardowych wpisów) także informacje o godzinach w jakich w danym medium europoseł będzie udzielał wywiadu, czy też będzie uczestnikiem rozmowy lub manifestacji publicznej. 13

8 Jarosław Wichura Na potrzeby niniejszego artykułu przedmiot badań skoncentrował się na dwóch poziomach analizy, tj. w odniesieniu do wyborów do Sejmu, gdyby odbyły się w najbliższą niedzielę oraz w kontekście ideologicznych poglądów politycznych. Analiza danych empirycznych dotyczyła dwóch głównych kwestii: posiadania i prowadzenia przez polityków blogów internetowych oraz śledzenia na nich wpisów przez samych wyborców. Prowadzenie blogów przez polityków a zachowania wyborcze elektoratów Praktycznie w każdej partii politycznej można dziś znaleźć polityka, który posiada i prowadzi swój blog (m.in. Joanna Senyszyn, Waldemar Pawlak, Ryszard Czarnecki, Janusz Korwin-Mikke, Marek Migalski). Większość z wymienionych traktuje wirtualne notatniki jako narzędzie prezentacji własnych poglądów i wizerunku. Podkreślają pewne informacje, które nie zostały według nich należycie przekazane przez inne media. Większość polityków stara się konstruować swój wizerunek jednostki w pewnym stopniu niezależnego od partii [Dawidowska]. Prawdopodobnie zabieg ten ma na celu podkreślenie indywidualnych cech oraz pozyskanie zaufania, a więc jest ściśle związany ze wspomnianym kreowaniem wirtualnej tożsamości. Blogi polityków pełnią niezwykle ważną rolę podczas kampanii wyborczych. Możemy wtedy na nich znaleźć programy partii politycznych, apele o oddanie głosu na dane ugrupowanie czy kandydata oraz większą niż zazwyczaj ilość wpisów atakujących politycznych konkurentów. Nierzadko pojawiają się też hasła wyborcze czy prezentowane wyniki sondaży. Często też czytelnik odwiedzający blogi polityków może znaleźć zapisy przeprowadzonych z posłami wywiadów, informacje na temat godnych polecenia artykułów prasowych oraz elektronicznych, książek czy wartych odwiedzenia stron internetowych [Olszański 2006: 76]. Nierzadko, zamieszczane są tu też różnego rodzaju oświadczenia, podziękowania czy apele do wyborców. Blogi osób popularnych i publicznych niejako z definicji interesują szersze grono czytelników. Jeśli zaś mamy do czynienia z blogiem polityka, jego zdanie wyrażone na blogu może zaważyć na decyzjach innych ludzi (szczególnie duże znaczenie może to mieć np. w dziedzinie ekonomii 4 ). Należy pamiętać, że blog nie jest tradycyjnym produktem, który autor oddaje gotowy w ręce czytelnika i nie ma możliwości poznania jego przemyśleń i wrażeń dotyczących tekstu. Tutaj odbiorca (wyborca) ma stały kontakt z piszącym politykiem. Co więcej, 4 Wpisy na blogu Waldemara Pawlaka, wiceprezesa Rady Ministrów i ministra gospodarki w latach , związane z funkcjonowaniem polskiej gospodarki były bardzo starannie śledzone i analizowane przez liczne portale ekonomiczne. 14 Blogi internetowe polityków a identyfikacje partyjne sam także staje się współautorem bloga poprzez dodanie swojego komentarza do pierwotnego tekstu. Jak wskazuje Maria Cywińska-Milonas [2002: 101], blog jest właściwie narzędziem komunikacyjnym. Istnieje więc nadawca, który przy użyciu gotowego skryptu nadaje w sieć swoje komunikaty. Istnieje odbiorca, który po odkodowaniu komunikatu (odczytaniu notki) może zareagować. Wreszcie istnieje kanał komunikacyjny, zbudowany na sieci WWW, który pozwala komunikatom krążyć między nadawcą a odbiorcą. W przeprowadzonych badaniach respondentom zadano pytanie o konieczność posiadania i prowadzenia przez każdego polityka swojego internetowego bloga. Wśród możliwych wariantów odpowiedzi zaproponowaliśmy skalę pięciopunktową, uwzględniającą opcję nie mam zdania. Wybory parlamentarne Brak konieczności posiadania i prowadzenia przez polityków bloga internetowego deklarowany był przez większość elektoratów, wyłączając jednak wyborców Sojuszu Lewicy Demokratycznej oraz Ruchu Palikota. Grupy te deklarowały częściej istotność prowadzenia elektronicznego dziennika przez każdego z polityków (Tabela 1). Tabela 1. Każdy polityk powinien posiadać i prowadzić swój blog internetowy - rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w deklaracjach w odniesieniu do wyborów do sejmu, gdyby odbywały się w najbliższą niedzielę. tak tak zdania nie wanie Raczej Nie mam Raczej Zdecydo- nie Platforma Obywatelska Polskie Stronnictwo Ludowe Prawo i Sprawiedliwość Ruch Palikota Sojusz Lewicy Demokratycznej Inne Nie głosował(a) bym ilość procent 5,7 23,1 40,1 21,5 9,7 100,0 ilość procent 9,2 13,2 28,9 34,2 14,5 100,0 ilość procent 7,0 21,9 34,6 21,1 15,4 100,0 ilość procent 7,8 34,4 35,9 15,6 6,3 100,0 ilość procent 3,7 29,6 36,1 15,7 14,8 100,0 ilość procent 6,4 23,6 40,9 15,5 13,6 100,0 ilość procent 4,7 17,3 43,1 20,4 14,5 100,0 15

9 Jarosław Wichura Nieposiadanie bloga internetowego przez polityków najczęściej deklarowane było przez zwolenników Polskiego Stronnictwa Ludowego (prawie połowa respondentów). Niski rezultat PSL dla poparcia tego narzędzia komunikacji może być tłumaczony agrarystycznym charakterem partii, a co za tym idzie zamieszkiwaniem wyborców partii na obszarach wsi i małych miast, tj. obszarów słabiej rozwiniętych pod kątem infrastruktury internetowej i komunikacyjnej. Podobnie jednak wyborcy Platformy Obywatelskiej częściej wskazywali na brak konieczności posiadania i prowadzenia swojego bloga przez polityka. Można wysunąć w tym miejscu założenie, iż w przypadku PO (jak i PSL) wynik dyktowany jest łatwiejszym dostępem do telewizji (jak i innych mediów) przez ugrupowania tworzące dziś koalicję rządzącą w Polsce. Zarówno PO, jak i PSL to partie, które w największym stopniu wpływają obecnie na problematyką społeczno-gospodarczą państwa, w konsekwencji czego ich reprezentanci występują w przekazach medialnych w sposób aktywny i permanentny. Wyborcy tych elektoratów mogą zaspokajać w ten sposób swój głód informacyjny, bez konieczności sięgania do bloga danego polityka. Sojusz Lewicy Demokratycznej (co trzeci ankietowany) oraz Ruch Palikota (blisko połowa elektoratu) jako partie znajdujące się poza koalicją rządową, zdecydowanie częściej deklarowały konieczność prowadzenia bloga przez polityków 5. Fakt ten może być powodowany wyraźnie większą popularnością blogów polityków z tych ugrupowań (np. Janusza Palikota, Anny Grodzkiej, Joanny Senyszyn, czy Leszka Millera), a także koniecznością zwiększonego wysiłku dla dotarcia do dotychczasowych i nowych wyborców, aniżeli ma to miejsce w przypadku ugrupowań, które już sprawują władzę w Polsce. Warto nadmienić, iż głównym założeniem lewicy jest dążenie do szeroko rozumianej wolności, w tym wolności słowa, co znajduje swój wyraz w licznych dokumentach programowych Sojuszu Lewicy Demokratycznej jak i Ruchu Palikota [Propozycje SLD zmian w wymiarze sprawiedliwości]. Kontekst ideologiczny poglądów politycznych Pośród zwolenników poszczególnych opcji ideologicznych (lewica, prawica, centrum) dominowały odpowiedzi na rzecz braku konieczności posiadania i prowadzenia przez polityków swojego internetowego bloga. Najbardziej sceptyczne w tym zakresie okazały się być osoby opowiadające się za centrową ideologią poglądów (Tabela 2). 5 Z wyłączeniem jednak wyborców Prawa i Sprawiedliwości, a więc partii, która obecnie także nie sprawuje władzy w państwie. Grupa ta częściej deklarowała brak konieczności prowadzenia bloga przez polityków. 16 Blogi internetowe polityków a identyfikacje partyjne Tabela 2. Każdy polityk powinien posiadać i prowadzić swój blog internetowy - rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w deklaracjach w odniesieniu do poglądów ideologicznych. tak zdania wanie nie Nie mam Raczej tak Raczej nie Zdecydo- ilość Lewica procent 5,1 23,7 41,6 20,2 9,3 100,0 ilość Centrum procent 6,8 23,3 32,5 24,3 13,1 100,0 ilość Prawica procent 5,9 21,1 36,6 21,4 14,9 100,0 Nie wiem/ ilość nie potrafię określić procent 6,3 21,1 41,9 16,7 14,1 100,0 Prym pod względem nieaprobowania prowadzenia przez polityków internetowego bloga wiedli zwolennicy opcji centrowej (ponad co trzeci respondent). Należy przy tym zauważyć, iż zdeklarowani centrowcy, częściej niż zwolennicy pozostałych ideologii, wybierali w tym zakresie odpowiedzi warunkowe. Opisany rezultat wydaje się silnie korelować z wcześniej opisanym poziomem sceptycyzmu dla prowadzenia blogów przez polityków pośród elektoratów PO oraz PSL tj. partii, które przez wielu badaczy uznawane są dziś za centrowe 6. Na podobnym poziomie kształtuje się podkreślany brak konieczności prowadzenia przez polityków bloga pośród osób opowiadających się za prawicową ideologią poglądów. Do analizowanej kwestii średnio co szósty ankietowany odnosił się negatywnie w sposób bezwarunkowy (to najwyższy wynik pośród wszystkich analizowanych ideologii). Jak w przypadku PO oraz PSL, rezultat ten wykazuje istotną współzależność względem deklaracji wyborców PiS. Wydaje się, iż istotną rolę odgrywają tutaj rozumienie problematyki przez elektorat PiS oraz poglądy wyrażane przez Jarosława Kaczyńskiego dotyczące funkcjonowania polskich mediów współcześnie. Należy zauważyć, że odpowiedzi negujące istotność prowadzenia przez polityków bloga najrzadziej padały pośród osób deklarujących poglądy lewicowe. Zwolennicy tej opcji niemalże na identycznym poziomie aprobowali istotność politycznych blogów (średnio co trzeci ankietowany). Rezultat ten odpowiada deklaracjom wyborców Ruchu Palikota oraz SLD, których elektoraty najczęściej wskazywały na konieczność prowadzenia przez polityków własnego bloga. 6 Polskie Stronnictwo Ludowe uznawane jest w literaturze za centrową partię agrarystyczną, z kolei Platforma Obywatelska skupiając osoby o różnych poglądach, głównie konserwatywnoliberalnych i chrześcijańsko-demokratycznych, centroprawicowych i centrowych, określa się jako Nowe Centrum [Czy jest co wspominać? Podsumowanie kampanii parlamentarnej]. 17

10 Jarosław Wichura Wysoki odsetek osób niemających zdania w poruszanej problematyce pozwala przypuszczać, iż respondenci bądź to nie dostrzegają dominującej roli nowych mediów w procesie mediatyzacji polityki (co wiąże się z koniecznością prowadzenia blogów przez polityków), bądź też nie zawsze rozumieli czym jest platforma internetowego dziennika, czym się charakteryzuje i jakie funkcje ma realizować względem samych obywateli (wyborców). Śledzenie wpisów na blogach internetowych polityków a zachowania wyborcze elektoratów Odpowiedzi na pytanie, czy pojawienie się formy bloga zmienia coś w sposobie pisania o świecie, dostarczają J. Bolter i R. Grusin [2000: 273], zwracając uwagę na ułatwienie za ich sprawą komunikacji w kilku aspektach: ilościowym ( pojawia się więcej opinii, każdy może wtrącić swoje trzy grosze do debaty na dowolnie wybrany temat ); jakościowym ( wypowiadanie własnego zdania stało się łatwiejsze, blog pozwala na skrajny subiektywizm ); czasowym ( wypowiedź jest bardziej spontaniczna i szybka, blogosfera wymusza na dziennikarzach szybsze reagowanie ); formalnym (multimedialność, skrótowość, uproszczenie, spłycenie przekazu ). Blog bez wątpienia stanowi narzędzie, które umożliwia kontakt polityka z obywatelem. Istnieją jednak pewnie bariery, które wpływają na ograniczoną efektywność tego kanału komunikacji [Mrozowski 2001: 76]. Po pierwsze, przynajmniej pewna część obywateli musi posiadać dostęp do Internetu. Po drugie, internauta przeglądając Internet musi wyrazić zainteresowanie (zrozumienie) dla narzędzia komunikacji, którym jest blog. Po trzecie w końcu, muszą wystąpić określone motywy, które spowodują chęć lektury danego rodzaju blogów (i interakcji), w tym przypadku prowadzonych przez polityków. Niewątpliwie internetowe dzienniki zaczynają pełnić dziś coraz większą rolę w komunikacji politycznej. Mimo iż są one o wiele bardziej ubogie od poselskich stron internetowych, gdyż zawierają jedynie teksty zamieszczane przez autora, to ich ogromną zaletą jest ich personalistyczny charakter. Czytając bloga, bez względu na to czy jest on rzeczywiście pisany przez danego polityka, czy też jest tworem specjalisty od marketingu politycznego (takie zarzuty pojawiają się chociażby odnośnie dziennika Kazimierza Marcinkiewicza), czytelnik ma wrażenie rzeczywistego obcowania z danym posłem [Baranowska]. Wydaje się nam, że poznajemy jego osobiste a nie partyjne myśli i poglądy, zwłaszcza, że większość poselskich blogów nie jest opatrzonych znakami graficznymi partii nie ma również innych odniesień, które, na pierwszy rzut oka, wskazywałyby na jego przynależność do danej partii politycznej. 18 Blogi internetowe polityków a identyfikacje partyjne W przeprowadzonych badaniach respondentom zadano pytanie o systematyczne śledzenie wpisów na blogach internetowych ważnych dla ankietowanych polityków. Wśród możliwych wariantów odpowiedzi zaproponowaliśmy skalę pięciopunktową, uwzględniającą opcję nie mam zdania. Wybory parlamentarne Elektoraty wszystkich partii wyraźnie deklarowały, iż nie śledzą systematycznie wpisów na blogach internetowych ważnych dla nich polityków. Od owej reguły nie było wyjątków, jednak nieco wyższy poziom aktywności obserwujemy w przypadku elektoratów Ruchu Palikota i SLD (Tabela 3). Tabela 3. Systematycznie śledzę wpisy na blogach internetowych ważnych dla mnie polityków - rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w deklaracjach w odniesieniu do wyborów do sejmu, gdyby odbywały się w najbliższą niedzielę. tak tak zdania nie wanie Raczej Nie mam Raczej Zdecydo- nie Platforma Obywatelska Polskie Stronnictwo Ludowe Prawo i Sprawiedliwość Ruch Palikota Sojusz Lewicy Demokratycznej Inne Nie głosował(a) bym ilość procent 1,6 10,9 4,5 29,1 53,8 100,0 ilość procent 5,3 5,3 3,9 23,7 61,8 100,0 ilość procent 3,9 7,5 7,5 22,4 58,8 100,0 ilość procent 6,3 15,6 15,6 23,4 39,1 100,0 ilość procent 2,8 13,0 12,0 29,6 42,6 100,0 ilość procent 2,7 10,9 5,5 29,1 51,8 100,0 ilość procent 2,0 5,1 8,6 21,2 63,1 100,0 Wyborcy PO, PSL oraz PiS spośród wszystkich elektoratów najczęściej wskazywali na odpowiedzi negatywne co do systematycznego śledzenia blogów polityków (ponad 80% respondentów). Rezultat ten potwierdza wcześniej analizowane dane i pozwala przypuszczać, iż zarówno elektoraty partii sprawujących obecnie władzę (PO, PSL), jak i wyborcy PiS 7 (prawicowi, o poglą- 7 Warto nadmienić, iż wyborcy PiS to w znaczącej mierze osoby starsze, które korzystają rzadko albo w ogóle nie korzystają z Internetu [Trzmiel]. 19

11 Jarosław Wichura dach konserwatywnych), nie odczuwają obecnie silnej potrzeby sięgania do tego rodzaju narzędzia komunikacyjnego. W przypadku omawianych elektoratów, jedynie co dziesiąty respondent wskazywał na systematyczne śledzenie blogów prowadzonych przez ważnych dla niego polityków. Wyraźnie większy poziom aktywności w zakresie śledzenia politycznych blogów deklarowali wyborcy Ruchu Palikota oraz SLD (średnio co piąty respondent). Nie zmienia to jednak faktu, iż elektoraty tych partii także najczęściej wybierały odpowiedzi negatywne w zakresie poruszanego zagadnienia (Ruch Palikota ponad 60%, SLD ponad 70% ankietowanych). Wydaje się, że zwiększona aktywność elektoratu Ruchu Palikota może wynikać z młodego wieku jego wyborców [CBOS BS/80/2012] oraz konieczności poszukiwania dodatkowych kanałów komunikacji (jest to partia stosunkowo nowa, dodatkowo znajdująca się poza koalicją rządzącą). Podobnie w przypadku SLD możemy mówić o lewicowych i wolnościowych poglądach (zwłaszcza w zakresie Internetu i nowych technologii) oraz wzmożonej pracy na rzecz przejścia z pozycji partii opozycyjnej w kierunku partii rządzącej. Należy zauważyć, iż inaczej niż w przypadku pierwszego pytania (odnoszącego się do konieczności prowadzenia blogów przez polityków), respondenci, którzy nie mają zdania co do swojego śledzenia wpisów na blogach polityków stanowią tym razem zdecydowaną mniejszość. O ile początkowo wynosili oni niemal połowę każdego z elektoratów, w przypadku drugiego analizowanego zagadnienia był to zaledwie (średnio) co dziesiąty ankietowany. Kontekst ideologiczny poglądów politycznych Pośród zwolenników poszczególnych opcji ideologicznych (lewica, prawica, centrum) dominowały odpowiedzi na rzecz braku systematycznego śledzenia wpisów na blogach internetowych polityków. Jedynie w przypadku lewicy, możemy mówić o złagodzeniu tego trendu (Tabela 4). Tabela 4. Systematycznie śledzę wpisy na blogach internetowych ważnych dla mnie polityków - rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w deklaracjach w odniesieniu do poglądów ideologicznych. tak zdania wanie nie Nie mam Raczej tak Raczej nie Zdecydo- ilość Lewica procent 3,9 11,7 9,3 31,1 44,0 100,0 ilość Centrum procent 2,4 12,1 5,8 26,7 52,9 100,0 Prawica Nie wiem/ nie potrafię określić Blogi internetowe polityków a identyfikacje partyjne tak zdania wanie nie Nie mam Raczej tak Raczej nie Zdecydo- ilość procent 3,4 8,2 5,9 23,4 59,2 100,0 ilość procent 1,9 4,8 9,3 20,7 63,3 100,0 Zwolennicy opcji prawicowej najczęściej wskazywali na brak systematycznego śledzenia wpisów na internetowych blogach ważnych dla nich polityków (ponad 80% respondentów). Ponadto osoby deklarujące poglądy prawicowe, częściej niż zwolennicy pozostałych ideologii, wskazywały na odpowiedzi bezwarunkowe w omawianym zakresie (ponad połowa ankietowanych). Rezultat ten wydaje się silnie korelować z postawą wyborców Prawa i Sprawiedliwości - partią powszechnie uznawaną za prawicową. Na podobnym, choć nieco niższym poziomie, kształtuje się bierność względem politycznych blogów deklarowana przez osoby o poglądach centrowych (blisko 80% ankietowanych). Skutek ten wykazuje silny związek z odpowiedziami wyborców PO oraz PSL partii, które określane są jako centrowe, a obecnie wpływają w realny sposób na sprawy państwa jako koalicja rządząca. Możemy przypuszczać, iż wyborcy tych partii nie czują potrzeby poszukiwania dodatkowych informacji lub kontaktu z politykiem za pośrednictwem bloga ze względu na intensywność codziennych przekazów w innych mediach (telewizja, radio, prasa). Osoby deklarujące lewicowość swoich poglądów najrzadziej wskazywały na nieśledzenie wpisów na blogach internetowych polityków. Najczęściej podkreślały także aktywną postawę w analizowanym obszarze (średnio co szósty ankietowany deklarował systematyczne śledzenie wpisów na blogach ważnych dla niego polityków). Osiągnięty rezultat wyraźnie koreluje z poglądami wyborców Ruchu Palikota oraz SLD, tj. partii lewicowych, których zwolennicy najchętniej sięgają po taki rodzaj interaktywnej platformy komunikacji z politykiem. Z kolei osoby, które nie potrafiły jednoznacznie sprecyzować swojej przynależności do konkretnej opcji ideologicznej, częściej aniżeli pozostali deklarowali swoją bierność co do śledzenia internetowych blogów polityków (ponad 80% respondentów). Grupę tą charakteryzował także wysoki poziom braku zdecydowania (blisko co dziesiąty ankietowany)

12 Podsumowanie Jarosław Wichura Politycy jako członkowie i przedstawiciele społeczeństwa, są uzależnieni od procesów, które w nim zachodzą. Metody osiągania celów powinni dostosowywać do zmieniających się warunków społecznych. Mediatyzacja życia społecznego (jak i mediatyzacja polityki) wymusza na politykach przystosowanie się do nowych realiów w których decentralizacja systemu informacyjnego staje się faktem i codziennością. Jednym z narzędzi interaktywnego komunikowania się polityków z obywatelami (wyborcami) są prowadzone przez nich internetowe blogi. Pomimo faktu, iż elektroniczny dziennik ma dziś raczej charakter uzupełniający i wspomagający przepływ informacji, nie ulega wątpliwości, iż jego rola będzie rosła, wraz z coraz to większym zaangażowaniem społeczeństwa w sferę komunikacji elektronicznej i internetowej. Brak konieczności posiadania i prowadzenia przez polityków bloga internetowego deklarowany był przez większość elektoratów. Taką opinię najczęściej wskazywali zwolennicy PSL, PO oraz PiS. Z kolei wyborcy SLD (co trzeci ankietowany) oraz Ruchu Palikota (blisko połowa elektoratu), tj. partii znajdujących się obecnie poza koalicją rządową, zdecydowanie częściej deklarowali konieczność posiadania i prowadzenia internetowego bloga przez polityków. Przeprowadzone badania pokazały jednoznacznie, iż pośród zwolenników poszczególnych opcji ideologicznych (lewica, prawica, centrum) dominowały odpowiedzi na rzecz braku konieczności posiadania i prowadzenia przez polityków swojego internetowego bloga. Prym pod tym względem wiedli zwolennicy opcji centrowej (ponad co trzeci respondent). Na podobnym poziomie kształtuje się podkreślany brak konieczności prowadzenia bloga pośród osób opowiadających się za prawicową ideologią poglądów. Należy zauważyć, że odpowiedzi negujące istotność elektronicznego dziennika najrzadziej padały pośród osób deklarujących poglądy o charakterze lewicowym. Badania ujawniły, że elektoraty wszystkich partii nie śledzą systematycznie wpisów na blogach internetowych ważnych dla nich polityków. Wyborcy PO, PSL oraz PiS spośród wszystkich elektoratów najczęściej wskazywali na odpowiedzi negatywne co do systematycznego śledzenia blogów polityków (ponad 80% respondentów). Wyraźnie większy poziom aktywności w analizowanym zakresie deklarowali wyborcy Ruchu Palikota oraz SLD (średnio co piąty respondent). Pośród zwolenników poszczególnych opcji ideologicznych (lewica, prawica, centrum) dominowały odpowiedzi na rzecz braku systematycznego śledzenia wpisów na blogach internetowych polityków. Zwolennicy opcji prawicowej najczęściej wskazywali na swój brak aktywności (ponad 80% respondentów). Na podobnym, choć nieco niższym poziomie, kształtuje się 22 Blogi internetowe polityków a identyfikacje partyjne bierność względem politycznych blogów deklarowana przez osoby o poglądach centrowych (blisko 80% ankietowanych). Z kolei osoby deklarujące lewicowość swoich poglądów najrzadziej wskazywały na nieśledzenie wpisów na blogach polityków. Najczęściej podkreślały także aktywną postawę w analizowanym obszarze (średnio co szósty ankietowany). Bibliografia: Baranowska M., Blog jako forma komunikacji politycznej na przykładzie posłów V kadencji Sejmu, ( ). Bolter J., Grusin R. (2000), Remediation: understanding new media, Cambridge: The MIT Press. CBOS BS/80/2012, Elektoraty głównych partii politycznych, POL/2012/K_080_12.PDF ( ). Cywińska-Milonas M. (2002), Blogi (ujęcie psychologiczne), [w:] Marecki P. (red.), Liternet: literatura i Internet, Kraków: Wydawnictwo Rabid. Czy jest co wspominać? Podsumowanie kampanii parlamentarnej, pl/index.php?option=com_content&view=article&id=244%3aczy-jest-cowspomina-podsumowanie-kampanii-parlamentarnej&catid=152%3akomentarzeartykuy&itemid=5&lang=pl ( ). Dawidowska M., Blog jako kanał komunikacyjny między politykiem a społeczeństwem, ( ). Levinson P. (2010), Nowe nowe media, Kraków: Wydawnictwo WAM. Mrozowski M. (2001), Media masowe. Władza, rozrywka i biznes, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR. Olszański L. (2006), Dziennikarstwo internetowe, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Propozycje SLD zmian w wymiarze sprawiedliwości, sprawiedliwosc.htm ( ). Tarasiewicz-Gryt O. (2011), Homo seriosus i homo rhetoricus w dyskursie politycznym. Strategie argumentacyjne Janusza Palikota i jego oponentów, Forum Artis Rhetoricae, nr 3. Trzmiel A., Radosław Markowski o wyborcach PiS: Starsi, schorowani i ci, co nie palą się do pracy, ( ). Turska-Kawa A. (2009), Blogi jako forma dyskursu politycznego, [w:] M. Kolczyński, M. Mazur, S. Michalczyk (red.), Mediatyzacja kampanii politycznych, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Widera Z. (2010), Public relations w samorządzie terytorialnym, [w:] Gajdka K., Widera Z., Rzecznictwo prasowe. Teoria-praktyka-konteksty, Katowice: Wydawnictwo Naukowe UNIKAT2. Wojtasik W. (2009), Ekonomia i polityka w okresie transformacji, [w:] R. Glajcar, W. Wojtasik (red.), Transformacja systemowa w Polsce , Katowice: Wydawnictwo REMAR. Wojtkowski Ł. (2012), Mediatyzacja polityki. Amerykańska kampania prezydencka 2008, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. 23

13 Political Preferences, No. 7/2013 DOI: /m9.figshare Marcin Zaborski Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa STRAŻNIK DEMOKRACJI CZY RELIKT PRZESZŁOŚCI? DYSKUSJE NAD ZASADNOŚCIĄ STOSOWANIA CISZY WYBORCZEJ Abstract: An upholder of democracy or a relic of the past? A debate on the validity of election silence application The article focuses on the issue of election silence, the range of its applicability and significance for the Polish democratic system. It describes in detail the legal perspective of the phenomenon at the same time illustrating its actual impact on the functioning of party competition and electoral decision-making process. The primary goal of this paper is to present the results of empirical studies on the importance of pre-election polls for the development of the actual support of voters. Empirical verification has been applied to a thesis which assumes that the publication of opinion polls in support of candidates or political parties during election campaigns should be forbidden longer than just during election silence. The results were also correlated with the declared political preferences of the respondents, which allowed the author a more detailed analysis of the revealed regularities. Key words: electoral silence, election survey, political campaign, democracy, voters Nie jesteśmy w stanie jednoznacznie w sposób uniwersalny wskazać, co kryje się pod pojęciem cisza wyborcza. Analizując zapisy prawne obowiązujące w części krajów, dojdziemy do wniosku, że chodzi o zakaz agitacji wyborczej, obowiązujący od momentu rozpoczęcia głosowania do chwili zamknięcia lokali wyborczych. Istnieje jednak również grupa państw, w których zakaz agitacji towarzyszącej aktowi wyborczemu zaczyna obowiązywać już kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt godzin przed początkiem 25

14 Marcin Zaborski głosowania (w Hondurasie na przykład wprowadzono 5-dniowy okres ciszy przed wyborami, z kolei między innymi w Boliwii, Meksyku i Salwadorze 3-dniowy). Są też kraje, w których zakazane zostało tylko podawanie do publicznej wiadomości wyników badań prognozujących rezultaty głosowania, przeprowadzanych w lokalach wyborczych. Ale bywa i tak, że cisza wyborcza obejmuje zarówno zakaz agitacji, jak i publikowania sondaży. Są też wreszcie kraje, w których prawodawcy nie sięgnęli do żadnego z tych rozwiązań i nie uwzględnili instytucji ciszy wyborczej w systemie politycznym. Wszędzie tam jednak, gdzie się na to zdecydowano, intencje tego kroku wydają się podobne. Pojawia się tu bowiem oczekiwanie, że regulacje ograniczające polityczną aktywność w dniu wyborów, czy też w okresie je poprzedzającym, mają wspierać obywateli w podejmowaniu przez nich decyzji wyborczej w warunkach spokoju i w atmosferze rozwagi [Wiszowaty 2012: 2-4]. Cisza wyborcza w Polsce Obok Konstytucji RP, która określa ramy procesów wyborczych, kluczowe miejsce wśród aktów regulujących ten obszar w polskim systemie prawnym zajmuje Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 roku Kodeks wyborczy. Odnosi się zarówno do wyborów parlamentarnych, prezydenckich, samorządowych, jak i wyborów do Parlamentu Europejskiego. Choć nie znajdziemy w tym dokumencie terminu cisza wyborcza, ustawa stanowi cenne źródło informacji na temat podejmowanego przez nas zagadnienia. Wskazuje reguły i tryb zgłaszania kandydatów, przeprowadzania oraz ważności odbywających się w Polsce wyborów. Określa więc między innymi, jakimi zasadami powinni kierować się uczestnicy kolejnych kampanii wyborczych. Z ww. ustawy wynika, że kampania wyborcza w Polsce jest okresem, który rozpoczyna się z dniem ogłoszenia przez odpowiedni organ aktu o zarządzeniu wyborów, a kończy się na 24 godziny przed dniem głosowania (art.104). W tym właśnie czasie możliwe jest prowadzenie agitacji wyborczej, czyli nakłanianie lub zachęcanie do głosowania w określony sposób lub na kandydata określonego komitetu wyborczego (art. 105). Później następuje okres potocznie opisywany za pomocą zwrotu cisza wyborcza 8. Kodeks wyborczy wyznacza 8 O ile w przypadku kampanii wyborczej i wyborów mówimy o ciszy wyborczej, o tyle w odniesieniu do kampanii poprzedzających referenda używamy pojęcia cisza referendalna. W tym przypadku mamy na myśli okres bezpośrednio poprzedzający głosowanie referendalne oraz obejmujący dzień głosowania, do momentu zakończenia oddawania głosów. Jak odnotowują Bartłomiej Michalak i Anna Frydrych instytucja ciszy referendalnej nie ma definicji legalnej, ale jest pojęciem dorozumianym, wyprowadzonym z analizy przepisów poświęconych zasadom i terminom, w jakich prowadzi się kampanię referendalną [Michalak, Frydrych 2012: 44]. Jeden z najciekawszych przykładów wątpliwości dotyczących przestrzegania ciszy referendalnej stanowią wydarzenia z roku 26 Strażnik demokracji czy relikt przeszłości? Dyskusje nad zasadnością stosowania ciszy... w tym zakresie wyraźną granicę czasową. Znajdujemy w nim bowiem zapis, mówiący o tym, że w dniu głosowania oraz na 24 godziny przed tym dniem prowadzenie agitacji, w tym zwoływanie zgromadzeń, organizowanie pochodów i manifestacji, wygłaszanie przemówień oraz rozpowszechnianie materiałów wyborczych jest zabronione (art. 107). W tym samym miejscu ustawa określa również, że agitacja wyborcza w lokalu wyborczym oraz na terenie budynku, w którym ten lokal się znajduje, jest zabroniona. Ten, kto nie stosuje się do tych zakazów, popełnia wykroczenie i podlega karze grzywny (art. 498). Dopuszczonym przez ustawodawcę wyjątkiem od tych obostrzeń jest publikacja sprostowania, odpowiedzi lub przeprosin za wcześniejsze rozpowszechnianie materiałów, wypowiedzi lub innych form agitacji wyborczej zawierających nieprawdziwe informacje (art. 111). Jeżeli zatem sąd, procedując w trybie wyborczym, orzeknie konieczność takiej publikacji w prasie, radiu bądź telewizji, realizacja tego orzeczenia nie będzie oznaczała niedozwolonej agitacji i naruszenia ciszy wyborczej. Kodeksowe ograniczenia odnoszą się również do publikacji wyników badań opinii publicznej dotyczących przewidywanych zachowań wyborczych i wyników wyborów, a także wyników sondaży wyborczych przeprowadzanych w dniu głosowania. Zakaz podawania ich do publicznej wiadomości zaczyna obowiązywać zawsze na 24 godziny przed dniem głosowania i należy go przestrzegać aż do zakończenia głosowania (art. 115) 9. Kodeks wyborczy zawiera również przepisy odnoszące się do przypadków naruszania ciszy wyborczej poprzez ujawnianie wyników badań demoskopijnych. Ustawa przewiduje bowiem, że ten, kto robi to w czasie trwania ciszy wyborczej, podlega karze grzywny, której wysokość może sięgać od pięciuset tysięcy do miliona złotych (art. 500). 2003, gdy przeprowadzone zostało referendum akcesyjne dotyczące wstąpienia Polski do Unii Europejskiej. Aby referendum było wiążące, musiała wziąć w nim udział połowa uprawnionych. Tymczasem pierwsze nieoficjalne doniesienia wskazywały na bardzo niską frekwencję. Po pierwszym dniu głosowania PKW podała, że do urn poszło zaledwie 17,61 procent uprawnionych. W drugim dniu głosowania pojawiały się nieoficjalne informacje, że na kilka godzin przed zakończeniem referendum frekwencja wynosi zaledwie 40 procent. Pojawiały się więc próby namawiania do głosowania, które mogły być odbierane jako naruszenie ciszy wyborczej. Kończąc wydanie telewizyjnego programu Teleexpress, dziennikarz Maciej Orłoś stwierdził: My tu gadu, gadu, a wróbelki ćwierkają, że brakuje nam jeszcze kilku procent [PAP 2013: Debata ISP]. 9 Ustawa określa, że przepis ten obowiązuje na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, co ma istotne znaczenie w przypadku Polaków przebywających za granicą i biorących udział w głosowania poza granicami kraju. Niejednokrotnie pojawiały się bowiem wątpliwości dotyczące przestrzegania ciszy wyborczej w takich okolicznościach. 27

15 PKW jako strażnik ciszy Marcin Zaborski Pojawiające się wątpliwości dotyczące zakresu obowiązywania ciszy wyborczej lub podejrzenia jej nieprzestrzegania rozstrzyga Państwowa Komisja Wyborcza. I tak na przykład wybory prezydenckie w 2010 roku przyniosły pytanie o to, czy w czasie trwania tak zwanej ciszy wyborczej dopuszczalne jest organizowanie imprez okolicznościowych, takich jak artystyczno-rozrywkowe, sportowe czy rekreacyjne. PKW stanęła wówczas na stanowisku, że zakaz zwoływania zgromadzeń, organizowania pochodów, wygłaszania przemówień nie dotyczy imprez o charakterze kulturalnym, sportowym, religijnym oraz innych niemających charakteru agitacji wyborczej. Nic nie stoi więc na przeszkodzie, by w dzień wyborów czy też w dzień poprzedzający głosowanie organizować takie imprezy, jeśli nie mają charakteru politycznego i nie zawierają żadnych elementów agitacyjnych (chodzi zarówno o agitację na rzecz danego kandydata, jak i przeciwko któremuś z kandydatów). Komisja odnotowała jednocześnie, że gdyby w czasie tych imprez podawane były informacje o komitetach wyborczych lub o poszczególnych kandydatach, mogłoby to rodzić zarzuty o prowadzeniu zabronionej przepisami prawa agitacji. Nie może być więc w takich przypadkach mowy o wygłaszaniu przemówień przez kandydatów lub przedstawicieli komitetów wyborczych, jak również o kolportowaniu ulotek czy rozpowszechnianiu w inny sposób materiałów agitacyjnych, na przykład programu wyborczego [Wyjaśnienia Państwowej Komisji Wyborczej dotyczące organizacji imprez okolicznościowych ] 10. Opinia ta koresponduje z wyrażonym w innym miejscu stanowiskiem odnoszącym się do ciszy wyborczej, zgodnie z którym podczas dozwolonych w tym okresie zgromadzeń, akcji charytatywnych, imprez kulturalnych, sportowych itp. oraz spotkań religijnych, a także wydarzeń o charakterze państwowym w tym z udziałem gości zagranicznych nie mogą mieć miejsca zdarzenia i fakty noszące znamiona agitacji wyborczej 11. Znajdujemy tu również wskazówkę 10 Przy okazji wyborów parlamentarnych w 2011 roku PKW rozstrzygała między innymi wątpliwości dotyczące materiałów wyborczych. O ile bowiem zakaz rozwieszania plakatów i billboardów, rozdawania ulotek, organizowania wieców czy emisji spotów radiowych lub telewizyjnych nie rodził pytań, o tyle problematyczna stała się kwestia agitacji ruchomej, czyli na przykład umieszczania wizerunku kandydatów na samochodach, autokarach czy pojazdach komunikacji miejskiej. Państwowa Komisja Wyborcza wyjaśniała wówczas, że na 24 godziny przed dniem wyborów i w dniu wyborów, przemieszczanie się pojazdów, w tym pojazdów komunikacji miejskiej, na których umieszczono wyborcze materiały agitacyjne, traktowane jest jako aktywna forma agitacji i naruszenie zakazu prowadzenia kampanii wyborczej [Zawiłe zasady ciszy]. Stąd wniosek, że takie pojazdy nie mogą się poruszać w czasie obowiązywania ciszy wyborczej. 11 Problem ten można było zaobserwować na przykład w kontekście wyborów samorządowych w 2006 roku, których termin został wyznaczony na 12 listopada. Zwracano wówczas uwagę, że okres ciszy wyborczej będzie obejmował 11 listopada, czyli dzień, w którym w naturalny 28 Strażnik demokracji czy relikt przeszłości? Dyskusje nad zasadnością stosowania ciszy... dla mediów, albowiem PKW stwierdziła, iż przedstawianie przez środki masowego przekazu tych wydarzeń, nawet z udziałem w nich osób kandydujących na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej, nie może być uznawane za naruszające ciszę wyborczą, jeżeli przekaz ograniczy się do bezpośredniej relacji z wydarzenia, bez komentarza co do kandydata i jego obecności [Wyjaśnienia, informacje, opinie 2010: 36]. W innym miejscu Państwowa Komisja Wyborcza wyjaśniała, że w dniu wyborów media mogą informować o ich przebiegu oraz pokazywać głosujących kandydatów i nie stanowi to w myśl obowiązujących przepisów naruszenia ciszy wyborczej. Co więcej dopuszczalne jest także prezentowanie osób zachęcających do udziału w wyborach. Jednakże wypowiedzi tych osób nie mogą zawierać żadnych elementów agitacji na rzecz kandydatów [Wyjaśnienia Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 18 czerwca 2010 r.]. I tak na przykład w dniu wyborów prezydenckich, wypowiedzi zachęcających do głosowania nie powinni udzielać kandydaci na Prezydenta RP, ani osoby, które wchodzą w skład ich sztabów wyborczych lub też są powszechnie kojarzone z poszczególnymi kandydatami. Chodzi o to, by zapobiec sytuacji, w której upubliczniona przez media wypowiedź kandydata lub jego współpracownika mogłaby być odebrana jako niedozwolona mobilizacja elektoratu tego kandydata [Wyjaśnienia Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 18 czerwca 2010 r.]. Podobnej wrażliwości PKW oczekuje od mediów w kontekście podawania informacji na temat kandydatów ubiegających się o stanowisko głowy państwa. Otóż, w okresie ciszy wyborczej, środki masowego przekazu mogą przekazywać informacje na ich temat, ale muszą one prezentować w ten sam sposób wszystkich kandydatów. Co ważne przekazy te mogą obejmować jedynie te dane, które zostały zamieszczone w obwieszczeniu Państwowej Komisji Wyborczej o kandydatach na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, znajdującym się w każdym lokalu wyborczym [Wyjaśnienia Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 18 czerwca 2010 r.]. W swoich wyjaśnieniach PKW odniosła się również do problemu prowadzenia agitacji wyborczej za pomocą Internetu. Zareagowała w ten sposób między innymi na popularność portali społecznościowych i ich rosnącą rolę w prowadzeniu kampanii politycznych. Komisja podkreślała więc, że zakaz prowadzenia kampanii wyborczej w okresie tzw. ciszy wyborczej obejmuje również wszelką aktywność w Internecie [Wyjaśnienia Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 18 czerwca 2010 r.]. Zapis ten należy rozumieć w ten sposób, iż wszelkie informacje, także te o charakterze agitacyjnym, które sposób przedstawiciele władz będą pojawiali się na oficjalnych obchodach Święta Niepodległości. W komentarzach przekonywano, że taki układ kalendarza wyborczego stanie się sprawdzianem z odpowiedzialności dla polityków, uczestniczących w manifestacjach, wiecach i innych wydarzeniach związanych ze świętem [Wybory bez ciszy 2006: 4]. 29

16 Marcin Zaborski zostały zamieszczone na stronach internetowych w toku kampanii wyborczej, mogą na nich pozostawać także w czasie trwania wyborów. Niedopuszczalne jest natomiast dodawanie podczas ciszy wyborczej nowych wpisów nakłaniających do oddania głosu na rzecz konkretnego kandydata. 12 Nie można również w tym czasie publikować wyników badań sondażowych nie tylko dotyczących szans poszczególnych kandydatów, ale też szacowanej frekwencji wyborczej. W dniu wyborów istnieje natomiast możliwość podawania informacji o cząstkowej frekwencji, którą Państwowa Komisja Wyborcza ustala na podstawie danych przekazywanych jej przez komisje obwodowe [Wyjaśnienia Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 18 czerwca 2010 r.]. Pytania kierowane do PKW dotyczyły również terminu obowiązywania ciszy wyborczej w przypadku przedłużenia głosowania. Chodzi o sytuację, w której następuje przesunięcie godziny zamknięcia lokali wyborczych lub choćby jednego lokalu wyborczego co zdarzało się dotąd w czasie wyborów z różnych przyczyn. Pojawiała się wówczas wątpliwość, od kiedy można ujawniać wyniki badań opinii publicznej przeprowadzanych w lokalach wyborczych i prognozujących efekty wyborczej rywalizacji. Państwowa Komisja Wyborcza uznała, że w przypadku, gdyby głosowanie w którymkolwiek obwodzie głosowania na terenie kraju zostało przedłużone lub odroczone ( ), zakaz prowadzenia kampanii wyborczej, publikowania sondaży wyborczych oraz prowadzenia agitacji wyborczej będzie obowiązywał do najpóźniejszej godziny, do której przedłużono głosowanie [Wyjaśnienie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 21 października 2005 r.]. 13 Państwowa Komisja Wyborcza dokonywała również interpretacji przypadku dotyczącego nałożenia się kampanii poprzedzającej wybory prezydenckie 12 Odrębnym problemem pozostaje kwestia odpowiedzialności za wpisy zamieszczane przez internautów na portalach społecznościowych czy blogach. Z jednej strony przepisy wyłączają odpowiedzialność administratora strony internetowej do chwili, w której otrzymuje on urzędowe powiadomienie lub wiarygodną informację o tym, że któryś z komentarzy zamieszczonych przez internautów łamie prawo. Przewiduje to art. 14 ust. 1 ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U. nr 144, poz z późniejszymi zmianami). Z drugiej jednak strony zdarza się, że gdy przedmiotem sporu stają się na przykład wpisy naruszające ciszę wyborczą sądy wydają wyroki skazujące administratorów serwisów internetowych, nawet jeśli nie otrzymali oni wcześniej wiarygodnego zawiadomienia czy zgłoszenia treści łamiących prawo. Stąd pojawiające się głosy ekspertów, że sądy nie zawsze odróżniają internetowe wpisy użytkowników serwisów od treści zamieszczanych przez ich administratorów [Wikariak 2013: B1]. 13 Po doświadczeniach z przypadkami przedłużania głosowania PKW proponowała organom państwa mającym inicjatywę ustawodawczą rozważenie zmiany przepisów. Sugerowała, że należy odejść od zasady, że w przypadku przedłużenia głosowania w kilku obwodach głosowania obowiązywanie ciszy wyborczej przedłużane jest na obszarze całego kraju. Zob. Informacja o realizacji przepisów ustawy z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej w wyborach przeprowadzonych w dniu 21 października 2007 r. wraz z propozycjami ich zmian, ZPOW-500-2/ Strażnik demokracji czy relikt przeszłości? Dyskusje nad zasadnością stosowania ciszy... na okres ciszy przed wyborami parlamentarnymi. Do takiej sytuacji doszło w 2005 roku. W dniu, w którym zakazana była już agitacja związana z politycznym wyścigiem do Sejmu i Senatu, formalnie rozpoczynała się radiowo- -telewizyjna kampania prezydencka. Promując zatem kandydata na najwyższy urząd w państwie, można było zyskać jeszcze pewną liczbę głosów w wyborach parlamentarnych. Jako że sytuacja była niejednoznaczna i budziła wątpliwości, komisja wystosowała apel (nie mogła wydać formalnego zakazu), przedstawiając następującą argumentację: W imię zachowania jasnych reguł gry wyborczej i dobrze pojętej kultury politycznej PKW zwraca się o rezygnację z prowadzenia kampanii wyborczej podczas ciszy [Prawie zupełnie 2005: 4]. Wśród oficjalnych opinii wyrażanych przez Państwową Komisję Wyborczą znajdują się i takie, które wskazują granice dopuszczalnych zachowań członków komisji wyborczych w dniu głosowania. PKW została bowiem zapytana o to, czy członkowie komisji obwodowych mogą w czasie wykonywania czynności w lokalach wyborczych nosić stroje, które nawiązują do symboli reprezentowanej przez nich partii politycznej (przykładem mogą być charakterystyczne biało-czerwone krawaty używane przed laty przez członków partii Samoobrona RP). Państwowa Komisja Wyborcza jednoznacznie wówczas odpowiedziała, że członkowie komisji wyborczych, podobnie jak mężowie zaufania, jako funkcjonariusze publiczni nie mogą eksponować swojej przynależności partyjnej. Dotyczy to zarówno ich zachowania, jak i stroju. Jeśliby więc używali elementów ubioru, które są powszechnie kojarzone z konkretnym ugrupowaniem politycznym, dopuściliby się naruszenia ciszy wyborczej i prowadzenia zakazanej prawem agitacji. Tymczasem jak podkreśla PKW członków komisji wyborczych obowiązuje bezwzględny zakaz prowadzenia kampanii wyborczej ( ), zakazane jest także każdemu prowadzenie wszelkich form agitacji w lokalu wyborczym oraz na terenie budynku, w którym ten lokal się znajduje [Wyjaśnienie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 3 czerwca 2004 r.] Wśród wątpliwości, które rozstrzygać musiała Państwowa Komisja Wyborcza, można znaleźć i takie, które odnoszą się do argumentów zupełnie innej natury. W 2005 roku pojawiło się na przykład pytanie, czy ciszę wyborczą narusza zaplanowany na dzień wyborów pokaz filmu O dwóch takich, co ukradli księżyc. Wątpliwości wzięły się stąd, że w filmie nakręconym w 1962 roku na podstawie powieści Kornela Makuszyńskiego zagrali Lech i Jarosław Kaczyński. Wcielili się w bohaterów, których autor opisał w następujący sposób: chłopcy źli i bez serca, którzy nigdy nikomu nie pomogli, a każdemu dokuczyli, z każdym szukali zwady i powodu do bójki. Niektórzy doszukiwali się w tych słowach aluzji do aktualnych wydarzeń politycznych, jednak szef PKW wyrokował, że nie ma w tym przypadku mowy o agitacji wyborczej. Jak stwierdził gdyby emisję filmu uznać za złamanie ciszy wyborczej, podobnie należałoby odnieść się do prezentowanych w telewizji filmów animowanych opowiadających losy Kaczora Donalda, w których można by się doszukać aluzji do innego polityka Donalda Tuska [O dwóch takich 2005: 2]. 31

17 Marcin Zaborski Cisza chroni czy psuje demokrację? Dyskusja toczy się zarówno na poziomie publicystycznym, chociażby na łamach prasy, jak też w kręgach naukowych, czego wyrazem są opracowania podejmujące problematykę ciszy wyborczej i analizujące celowość jej stosowania. Z jednej strony, w opracowaniach naukowych podnosi się więc, że po okresie kampanii wyborczej szczególnie intensywnej zwykle w jej ostatniej fazie wyborca ma prawo do namysłu, dekodowania i przeanalizowania odebranych wcześniej przekazów perswazyjnych, porównania zaprezentowanych mu ofert politycznych, skonfrontowania ich z własnymi oczekiwaniami i wyobrażeniami oraz, w rezultacie, dokonania wyboru. Zwolennicy utrzymania instytucji ciszy wyborczej przekonują, że dzięki niej wybór ma szansę być bardziej świadomy a sam akt wyborczy bardziej uroczysty. Jak zauważają na przykład Bartłomiej Michalak i Anna Frydrych chodzi o uwolnienie obywateli od otaczającego ich szumu informacyjnego oraz umożliwienie im spokojnego zapoznania się z argumentami i konsekwencjami wyboru określonej opcji, zniwelowanie znanego z psychologii społecznej efektu świeżości (polegającego na lepszym zapamiętywaniu i przyswajaniu informacji prezentowanych pod koniec procesu komunikacyjnego) oraz stworzenie warunków do przemyślenia i podjęcia decyzji w warunkach wolnych od perswazyjnego i intensywnego charakteru kampanii [Michalak, Frydrych 2012: 47]. Z drugiej jednak strony, nie sposób nie zauważyć zmieniających się realiów, w których rozgrywa się rywalizacja polityczna. W tym kontekście można usłyszeć zarzuty, iż cisza wyborcza staje się instytucją archaiczną, nieprzystającą do rzeczywistości czy też nie dającą się w pełni wyegzekwować. W dużej mierze odpowiada za to rozwój rozmaitych narzędzi internetowych, które nabrały szczególnego znaczenia w prowadzeniu kampanii wyborczych. Ponadto jesteśmy świadkami wyraźnego przewartościowania w sferze komunikacji społecznej, czego efektem jest stopniowe osłabianie dotychczas dominujących kanałów informacyjnych i zastępowanie ich nowymi przestrzeniami wymiany myśli i danych. Kreowanie tych nowych elektronicznych przestrzeni rodzi konieczność dostosowywania do nich regulacji prawnych. Rzeczywistość jednak zwykle wyprzedza przepisy, w związku z czym mamy do czynienia z niejasnościami, wątpliwościami i brakiem jednoznacznych interpretacji określonych zachowań czy działań. To wyzwanie stoi również przed instytucją ciszy wyborczej. Nie jest odosobniony głos Andrzeja Antoszewskiego, który zauważa, że przy obecnych możliwościach komunikowania się poza oficjalnymi mediami, cisza wyborcza nie ma najmniejszego sensu, bowiem cały czas 32 Strażnik demokracji czy relikt przeszłości? Dyskusje nad zasadnością stosowania ciszy... istnieją możliwości dotarcia do umysłów wyborców [Antoszewski] 15. Nie brakuje więc autorów, którzy postulują zmiany w regulacjach odnoszących się do ciszy wyborczej i tak jak Anna Rakowska przekonują, iż nowe metody i techniki wykorzystywane w prowadzeniu kampanii sprawiły, że cisza wyborcza w postaci przyjętej w polskim prawie wyborczym stała się fikcją. Choć Państwowa Komisja Wyborcza i sądy starają się tak interpretować przepisy prawa wyborczego, by nadać ciszy jak najbardziej racjonalny wymiar, to w świetle obecnych możliwości, aktywności komitetów, kandydatów i internautów jest to po prostu niemożliwe, stąd krytyka orzeczeń sądowych i interpretacji PKW [Rakowska 2012: 27-28]. W podobnym tonie głos zabiera Marcin Michał Wiszowaty, kiedy stwierdza, że: Nie ulega wątpliwości fakt, że fasadowa regulacja prawna ciszy wyborczej bardziej zagraża standardom demokratycznych wyborów niż brak ciszy [Wiszowaty 2012: 23]. Podobne strategie argumentacyjne można odnaleźć w dyskusji toczonej na łamach prasy przez publicystów, jak i przedstawicieli środowisk politycznych. Pytania o zasadność stosowania ograniczeń wyborczej agitacji pojawiają się w niej na przestrzeni kolejnych dekad. Na przykład, przy okazji wyborów prezydenckich w 1995 roku, Tadeusz Mazowiecki przekonywał, iż potrzebny jest dzień namysłu, zwłaszcza że ostatnie dni kampanii wyborczej upływały na takich atakach, które odwracają uwagę od spraw o wiele ważniejszych [Mazowiecki 1995: 1]. Podobnego argumentu użył kilkanaście lat później Piotr Winczorek. Zwracał uwagę na potrzebę wyciszenia politycznych sporów na finiszu kampanii, oceniając, że ostatnie dni wyborczej rywalizacji są czasem sięgania po niezbyt wyszukane argumenty [Kowalczuk, Gmyz]. Nie wszyscy jednak podzielają te argumenty. Katarzyna Kolenda-Zaleska, przekonując, 15 Można tu wskazać chociażby przykłady stosowania zawoalowanych komunikatów przesyłanych w dniu wyborów pomiędzy użytkownikami portali społecznościowych. W czasie wyborów prezydenckich w 2010 roku internauci pisali o wyścigu wyborczym, odwołując się do sportowej metafory. Rywalizację pomiędzy Bronisławem Komorowskim i Jarosławem Kaczyńskim porównywali do wyścigu żużlowego pomiędzy dwoma zawodnikami Tomaszem Gollobem i Jarosławem Hampelem ( Gollob prowadzi już czternastoma okrążeniami, Hampel zostaje z tyłu przy czym okrążenia zastępowały punkty procentowe). [Zawiłe zasady ciszy]. Z kolei w 2011 roku, dyskutując o możliwych wynikach wyborów, nie używali nazw ugrupowań politycznych; zastąpili je nazwami warzyw sprzedawanych na bazarze. Spodziewane poparcie dla poszczególnych partii wyrażali za pomocą cen poszczególnych warzyw [Jak Internet omijał]. Podobną metodę omijania ciszy wyborczej odnotowano w przypadku bułgarskich wyborów parlamentarnych w 2013 roku. W tym przypadku jedna z sofijskich stacji telewizyjnych podawała zakamuflowany komunikat o frekwencji wyborczej po kilku godzinach głosowania. Podała, iż siła wiatru w bułgarskiej stolicy wynosi 11 metrów na sekundę (wg nieoficjalnych danych frekwencja w tym momencie miała wynosić właśnie 11 procent). Inna stacja telewizyjna również sięgając po retorykę meteorologiczną informowała z kolei, że w ogrodzie Borysowa temperatura wynosi 29 stopni, natomiast na poletku Staniszewa jest wyższa i sięga 29,5 stopnia. W ten sposób wskazywała na poziom poparcia walczących ze sobą ugrupowań, których liderami byli Borysow i Staniszew [Wybory Bułgarii]. 33

18 Marcin Zaborski że instytucja ciszy wyborczej nie ma żadnego uzasadnienia, buduje następujący obraz: Kampania rozpędza się jak koń, który nagle w piątek o północy staje dęba i zatrzymuje tę rozpędzoną maszynę, zostawiając wyborców w stanie politycznego rozedrgania [Kolenda-Zaleska 2012: 2]. Poza odwołaniami do emocji, komentatorzy krytykujący instytucję ciszy wyborczej podnoszą też argumenty o charakterze technicznym i przekonują, że w dobie Internetu nikt nie jest w stanie zablokować agitacji wyborczej prowadzonej za pomocą serwerów poza Polską. W ten sposób próbują wskazać archaiczność przepisów ograniczających agitację, przekonując jednocześnie, że jeżeli fikcyjna jest możliwość ich egzekwowania, utrzymywanie przepisów, które są w sposób oczywisty niestosowane, może prowadzić do erozji systemu prawnego, zmniejszenia znaczenia prawa w demokratycznym państwie prawnym [Waglowski]. Przy okazji dziennikarze pytają również, dlaczego strony internetowe mają być uprzywilejowane w stosunku do gazet papierowych i stacji telewizyjnych, które chwilę przed wyborami i w samym dniu wyborów muszą zamilknąć. Z drugiej natomiast strony, chętnie podnoszonym argumentem przeciwko ciszy wyborczej jest odwołanie do politycznych doświadczeń Stanów Zjednoczonych, w których walka wyborcza toczy się do ostatniej chwili, także w czasie głosowania. W tym kontekście pojawiają się oceny, że próby wprowadzenia ciszy wyborczej do amerykańskiego systemu wyborczego doprowadziłyby do zarzutów o ograniczanie wolności słowa i zamach na Pierwszą Poprawkę do Konstytucji USA, która gwarantuje obywatelom pełną wolność wypowiedzi [Zawadzki 2011: 4]. Uporządkować ciszę Dyskutując nad możliwością wydłużenia okresu, w którym obowiązuje zakaz publikowania wyników sondaży wyborczych, warto zwrócić uwagę na to, jak wpływają one na zachowania wyborcze obywateli. Oczywistym jest bowiem, że badania demoskopijne nie tylko przynoszą informacje na temat tego, jak w danej grupie czy w danym społeczeństwie rozkłada się poparcie dla poszczególnych kandydatów czy ugrupowań. Sondaże jednocześnie mogą kreować rzeczywistość poprzez motywowanie wyborców do określonych działań czy weryfikowanie podjętych wcześniej decyzji. W tym kontekście wskazuje się najczęściej cztery zjawiska. Jednym z nich jest przenoszenie głosów na sondażowego faworyta (bandwagon effect). W takim przypadku następuje efekt gromadzenia się wokół zwycięzcy, któremu podlegają głównie ci wyborcy, których interesuje w pierwszym rzędzie nie program, osobowość kandydata czy prezentowana przez niego ideologia, a jego szanse na zwycięstwo. Podobnie rzecz wygląda w przypadku zjawiska ujawniającego wpływ sondaży na zachowania wyborcze, tyle że w odwrotnym kierunku, jeśli chodzi 34 Strażnik demokracji czy relikt przeszłości? Dyskusje nad zasadnością stosowania ciszy... o przepływy poparcia. Chodzi o przenoszenie głosów na podmioty przegrywające w badaniach opinii publicznej (underdog effect). Analizy oddziaływania badań demoskopijnych na rynek polityczny doprowadziły również do stwierdzenia, że występuje też tak zwany efekt rozpędu (momentum effect), który objawia się przerzucaniem głosów na ugrupowanie lub kandydata, dla którego poparcie zaczęło szybko rosnąć. Istnieje też wreszcie głosowanie strategiczne (strategic voting). Polega ono na tym, że wyborca kierując się wynikami sondaży w wyborach nie oddaje głosu na partię, którą popiera, ale głosuje tak, by doprowadzić do najbardziej pożądanego przez niego rozkładu głosów. Dzieje się tak wówczas, gdy rywalizują ze sobą więcej niż dwa ugrupowania [Cwalina, Falkowski 2005: ]. Przykład: Pewien wyborca zwykle popiera kandydata partii żółtych. Jednocześnie bardzo zależy mu na tym, żeby zwycięstwo wyborcze nie przypadło kandydatowi partii niebieskich. Gdy sondaże wskazują, że żółty nie jest w stanie pokonać niebieskiego, ale może się to z kolei udać kandydatowi pomarańczowych, wyborca decyduje się na wsparcie tego ostatniego kandydata. Przegrana niebieskich jest w tym przypadku tak istotnym priorytetem, że wyborca rezygnuje z głosowania na najbardziej preferowanego przez siebie kandydata. W ten właśnie sposób przebiega głosowanie strategiczne. Odwołując się do tych zjawisk, przedstawiciele niektórych środowisk politycznych proponują zmianę przepisów, polegającą na wydłużeniu okresu obowiązywania zakazu publikowania wyników badań opinii publicznej ujawniających poparcie dla partii politycznych. Taki postulat zgłosili przedstawiciele Polskiego Stronnictwa Ludowego, proponując by embargo na sondaże obejmowało okres dwóch tygodni przed wyborami pod rygorem kar finansowych. Powoływali się przy tym na rozwiązania stosowane w innych krajach europejskich, takich jak Włochy (15-dniowa cisza sondażowa przed wyborami) czy Luksemburg (miesiąc zakazu publikowania wyników badań). Przeciwnicy wpisywania tego typu rozwiązania do polskiego porządku prawnego odpowiadali, że na obecnym etapie rozwoju komunikacyjnego należałoby raczej myśleć o znoszeniu obowiązujących ograniczeń niż ich zaostrzaniu [PSL chce zabronić]. Przedstawiając swoją propozycję, politycy PSL argumentowali, że stanowi ona ich odpowiedź na wpływ badań demoskopijnych na zachowania wyborcze. Tłumaczyli, że ich ugrupowanie bywa niedoszacowane w sondażach. Gdy notowania ich stronnictwa oscylują wokół progu wyborczego, część wyborców może rezygnować z oddania głosu na PSL, w obawie przed utratą głosu. Co ciekawe jednak, wyniki badań demoskopijnych nie wskazują wcale jednoznacznie, że Polskie Stronnictwo Ludowe ma wizerunek ugrupowania, którego poparcie wiąże się ze stygmatyzowaniem w społeczeństwie. 35

19 Marcin Zaborski Pokazuje to jeden z raportów CBOS, który odnosi się do zjawiska ukrywania sympatii politycznych. Centrum Badania Opinii Społecznej postanowiło sprawdzić przed wyborami parlamentarnymi w 2011 roku, czy i w jakich sytuacjach Polacy mają problem z ujawnianiem swoich preferencji politycznych. Gdy zapytano respondentów nie prosząc ich o ujawnianie, kogo są gotowi poprzeć w wyborach czy byliby skłonni ujawnić, że głosują na poszczególne partie 16, okazało się, że najwięcej osób ujawniłoby chęć głosowania na kandydata PSL. Największą wstydliwość przypisywano wówczas głosowaniu na Ruch Palikota. Jeśli jednak problem ten będziemy analizowali w odniesieniu do elektoratów poszczególnych ugrupowań, obraz zjawiska będzie nieco inny. O ile bowiem osoby, które deklarowały, że w nadchodzących wyborach będą popierać PO i PiS, w zdecydowanej większości (po 87%) przyznawały, że powiedziałyby o tym swojej najbliższej rodzinie, o tyle w przypadku zwolenników PSL ten wskaźnik jest zauważalnie niższy. Na ujawnienie w kręgu rodziny barw partyjnych popieranego kandydata zdecydowałoby się siedmiu na dziesięciu pytanych (73%). Oznacza to, że wyborcy ludowców są nieco bardziej zawstydzeni swoimi preferencjami politycznymi niż zwolennicy dwóch głównych partii sejmowych [CBOS 2011: 2 i 8]. Sondażowa cisza w badaniach W ankietach przeprowadzonych na potrzeby niniejszego opracowania, zadano dwa pytania odnoszące się do problematyki badań demoskopijnych w przestrzeni wyborczej. Z jednej strony autorzy badania podjęli próbę sprawdzenia, jaką rolę w podejmowaniu decyzji przez wyborców odgrywają sondaże. Respondenci zostali więc poproszeni o odniesienie się do następującej tezy: Publikowane w czasie kampanii wyborczych sondaże poparcia kandydatów lub partii politycznych mają istotny wpływ na to, na kogo głosuję w wyborach. Jednocześnie uczestnicy badania zostali poproszeni o odniesienie się do propozycji zmiany obowiązujących przepisów dotyczących ciszy sondażowej. Stąd poddana ocenie respondentów teza: Publikowanie sondaży poparcia kandydatów lub partii politycznych powinno być w czasie kampanii wyborczych zakazane dłużej niż tylko w czasie ciszy wyborczej (zakaz mógłby obowiązywać np. przez dwa tygodnie przed wyborami). Gdy odpowiedzi na pierwszą z powyższych tez zestawimy z deklaracjami poparcia dla poszczególnych formacji politycznych, mających swoich reprezentantów w Sejmie, okaże się, że respondenci identyfikujący się z dwoma największymi ugrupowaniami parlamentarnymi najrzadziej stwierdzają, 16 W pytaniu uwzględniono sześć ugrupowań: Platforma Obywatelska, Polska Jest Najważniejsza, Polskie Stronnictwo Ludowe, Prawo i Sprawiedliwość, Ruch Palikota, Sojusz Lewicy Demokratycznej. 36 Strażnik demokracji czy relikt przeszłości? Dyskusje nad zasadnością stosowania ciszy... że publikowane w czasie kampanii wyborczych sondaże poparcia kandydatów lub partii politycznych mają istotny wpływ na to, na kogo oni głosują w wyborach. W przypadku sympatyków Prawa i Sprawiedliwości 20,6%, a w przypadku Platformy Obywatelskiej 22,7% odpowiedzi ( zdecydowanie tak i raczej tak ). Na tle pozostałych, wyróżnia się grupa pytanych deklarujących poparcie dla Ruchu Palikota. W tym przypadku niemal jedna trzecia badanych (31,2%) przyznała, że sondaże stanowią dla nich istotne źródło wpływające na podjęcie decyzji wyborczej. Szczegółowy rozkład odpowiedzi pokazuje Tabela 1. Tabela 1. Publikowane w czasie kampanii wyborczych sondaże poparcia kandydatów lub partii politycznych mają istotny wpływ na to, na kogo głosuję w wyborach rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w deklaracjach w odniesieniu do wyborów do Sejmu, gdyby odbywały się w najbliższą niedzielę. tak tak zdania nie wanie Raczej Nie mam Raczej Zdecydo- nie Platforma Obywatelska Polskie Stronnictwo Ludowe Prawo i Sprawiedliwość Ruch Palikota Sojusz Lewicy Demokratycznej Inne Nie głosował(a) bym ilość procent 6,5 16,2 15,8 33,6 27,9 100,0 ilość procent 3,9 23,7 7,9 34,2 30,3 100,0 ilość procent 6,1 14,5 16,7 33,8 28,9 100,0 ilość procent 7,8 23,4 17,2 21,9 29,7 100,0 ilość procent 6,5 20,4 9,3 38,9 25,0 100,0 ilość procent 5,5 12,7 13,6 30,9 37,3 100,0 ilość procent 3,1 17,3 18,8 28,2 32,5 100,0 Gdy za kryterium analizy przyjmiemy deklarowane poglądy ideologiczne respondentów, najliczniejszą grupę dostrzegającą w swoim działaniu wpływ publikowanych sondaży stanowią sympatycy lewicy. Ponad jedna czwarta z nich (26,5%) dostrzegła istotną zależność pomiędzy badaniami demoskopijnymi a swoimi decyzjami wyborczymi. Z kolei ankietowani określający się jako centrowi i prawicowi stanowią grupy o podobnych skalach odpowiedzi (w jednym i drugim przypadku niemal jedna piąta badanych przyznała, że sondaże wpływają na ich decyzje wyborcze). Szczegółowy rozkład odpowiedzi prezentuje Tabela 2. 37

20 Marcin Zaborski Tabela 2. Publikowane w czasie kampanii wyborczych sondaże poparcia kandydatów lub partii politycznych mają istotny wpływ na to, na kogo głosuję w wyborach rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w deklaracjach w odniesieniu do poglądów ideologicznych. tak zdania wanie nie Nie mam Raczej tak Raczej nie Zdecydo- ilość Lewica procent 7,0 19,5 12,5 31,5 29,6 100,0 ilość Centrum procent 4,4 14,1 16,5 33,5 31,6 100,0 ilość Prawica procent 5,6 13,5 14,1 34,9 31,8 100,0 Nie wiem/ nie potrafię określić ilość procent 4,4 21,9 18,9 27,4 27,4 100,0 Propozycja wydłużenia ciszy sondażowej wzbudziła najwięcej pozytywnych reakcji wśród osób, które zadeklarowały poparcie dla Polskiego Stronnictwa Ludowego i Ruchu Palikota (około 38% pytanych poparło pomysł, udzielając odpowiedzi zdecydowanie tak lub raczej tak ). Najwięcej negatywnych ocen zaprezentowali sympatycy Platformy Obywatelskiej. W ich przypadku niemal połowa ankietowanych (47,7% ) sceptycznie odniosła się do dłuższego zakazu publikowania wyników badań wyborczych. Szczegóły prezentuje Tabela 3. Tabela 3. Publikowanie sondaży poparcia kandydatów lub partii politycznych powinno być w czasie kampanii wyborczych zakazane dłużej niż tylko w czasie ciszy wyborczej (zakaz mógłby obowiązywać np. przez dwa tygodnie przed wyborami) rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w deklaracjach w odniesieniu do wyborów do Sejmu, gdyby odbywały się w najbliższą niedzielę. Platforma Obywatelska Polskie Stronnictwo Ludowe Prawo i Sprawiedliwość Ruch Palikota tak Raczej tak 38 Nie mam zdania Raczej nie nie ilość procent 9,3 16,2 26,7 29,1 18,6 100,0 ilość procent 17,1 21,1 34,2 19,7 7,9 100,0 ilość procent 17,5 17,5 31,1 21,5 12,3 100,0 ilość procent 17,2 20,3 23,4 17,2 21,9 100,0 Strażnik demokracji czy relikt przeszłości? Dyskusje nad zasadnością stosowania ciszy... Sojusz Lewicy Demokratycznej Inne Nie głosował(a) bym tak Raczej tak 39 Nie mam zdania Raczej nie nie ilość procent 10,2 18,5 29,6 31,5 10,2 100,0 ilość procent 14,5 17,3 31,8 23,6 12,7 100,0 ilość procent 13,3 12,2 43,9 21,2 9,4 100,0 Gdy opinie dotyczące ewentualnego wydłużenia okresu obowiązywania ciszy sondażowej zestawiamy z deklarowanymi poglądami respondentów, różnice w odpowiedziach nie są już tak wyraziste, jak w przypadku podziału na wyborców poszczególnych ugrupowań. Niemniej jednak, pewne tendencje daje się zauważyć. Dostrzegamy na przykład, że ankietowani o profilu centrowym są najmniej zainteresowani zmianą przepisów dotyczących zakazu publikowania wyników badań opinii publicznej przed wyborami (26,7% pytanych w tej grupie poparło tę inicjatywę, a 42,2% było jej przeciwnych). Szczegółowy rozkład głosów prezentuje Tabela 4. Tabela 4. Publikowanie sondaży poparcia kandydatów lub partii politycznych powinno być w czasie kampanii wyborczych zakazane dłużej niż tylko w czasie ciszy wyborczej (zakaz mógłby obowiązywać np. przez dwa tygodnie przed wyborami) rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w deklaracjach w odniesieniu do poglądów ideologicznych. tak zdania wanie nie Nie mam Raczej tak Raczej nie Zdecydo- ilość Lewica procent 11,7 18,7 29,6 24,9 15,2 100,0 ilość Centrum procent 8,3 18,4 31,1 27,2 15,0 100,0 ilość Prawica procent 17,2 12,4 29,6 25,4 15,5 100,0 Nie wiem/ nie potrafię określić ilość procent 14,8 18,1 41,5 18,9 6,7 100,0 Gdy w 2010 roku firma badawcza Millward Brown SMG/KRC badała zwyczaje wyborcze Polaków 17, zapytała między innymi o opinie na temat ciszy wyborczej. Większość ankietowanych stwierdziła wówczas, że wprowadzanie 17 Badanie zostało przeprowadzone 17 i 18 czerwca 2010 roku na ogólnopolskiej próbie 2004 osób, za pomocą telefonów stacjonarnych i komórkowych.