The provinces of Eastern Poland are underdeveloped regions as compared with EU and other Polish regions, ranking at the bottom of various

Transkrypt

1 ABSTRACT The social and economic development of the regions of Eastern Poland takes place in the changing business conditions resulting from globalization and integration processes. The Eastern voivodships are not isolated entities, being the components of a more complex national, European and world territorial structure. The processes of changes in these regions are affected by both exogenic (international and national) and endogenic factors related to the internal social and economic potential. The main objective of this work is to identify the significant factors which have an impact on social and economic changes in Eastern Poland and to propose directions for the further social and economic development of this region. The theoretical parts of the work discuss the conditions and mechanisms of social and economic development. Special attention is given to the role of relevant policies in supporting regional development as the major factor affecting economic processes. The further part of the work presents an analysis of the social and economic development of Eastern Poland s regions as well as an assessment of the development of the analysed regions as compared with other Polish and EU regions. Attention is also given to the internal structure of the investigated entities. The author assesses the development potential of Eastern Poland resulting from its endogenic potential as well as external conditions. Also, the work evaluates the implemented regional policies in the context of their impact on future development opportunities with special attention given to the EU cohesion policy which is plays a key role at the stage of setting development priorities as well as in implementing and financing particular projects. The author proposes her own regional development model on the basis of the previously presented theoretical considerations as well as the conclusions resulting from empirical research. The presented considerations and resulting conclusions are the basis for proposing strategic directions for developing Eastern Poland s regions. The author presents her conclusions and recommendations as to the necessary action to be taken in order to achieve the identified goals. Social and economic development is a long-term and diversified process in terms of its time- and space-related dimensions: social, economic, technological, ecological and cultural factors. The achievement of higher levels of economic advancement in world economy results from an increase in knowledge, the acquisition of new skills and their practical applications. Reaching more advanced stages of development is accompanied by new technologies and corresponding changes in the structure of economies and the organization of markets and production systems, social structures and relations as well as social and economic systems. A key role in social and economic development is played by people with their specific skills and intellectual potential, who are also motivated by their desire to improve their economic conditions. 8 Studia Kudełko 1.indd :29:06

2 The provinces of Eastern Poland are underdeveloped regions as compared with EU and other Polish regions, ranking at the bottom of various classifications. It is the effect of longterm processes in this region since the establishment of the Polish State. Weak performance is recorded in economic development, innovativeness and infrastructure, which translates to lower family incomes and the general quality of life. When underdeveloped regions, such as Eastern Poland, implement policies to stimulate social and economic development and to increase their economic competitiveness, they must consider specific principles and mechanisms of such policies and understand that success factors may be different depending on the characteristics of a given territorial entity. Consequently, the regions of Eastern Poland should adopt appropriate solutions at the right time and in response to specific conditions. All efforts aimed to stimulate growth should ultimately lead to a high quality of life and the creation of a favourable environment for corporate activities. The most significant components of the regional system are humans the targets of all activities aimed to improve living conditions. Also, humans are the main drivers of progress. It should be noted that the regions of Eastern Poland, although subject to the same impact of global factors as other territories, have their own unique characteristics. The specific conditions of developing Polish regions result from their position in the European and world space and the historical heritage, which affect the current level of social and economic advancement, as well as from their unique character influenced by geopolitical and natural conditions, the level and structure of the economy, the endogenic potential and human mentality. Therefore, in programming regional development in Poland in the changing environment the process of setting development directions and goals should be based on the characteristics of the local environment which offers various opportunities but also imposes specific limitations. Key words: Region, underdeveloped regions, regions of Eastern Poland, regional policy, cohesion policy, trends in regional development. Studia Kudełko 1.indd :29:25

3 WSTĘP Nasilający się współcześnie proces globalnego rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturowego stawia nowe wyzwania cywilizacyjne i tworzy odmienne, niż dotychczas, uwarunkowania przemian gospodarki poszczególnych kontynentów, krajów, a także układów regionalnych. Nowe reguły rozwoju globalnego przejawiają się w przechodzeniu od fazy industrialnej przez fazę postindustrialną do fazy społeczeństwa informacyjnego. Konsekwencją globalizacji są coraz bardziej nasilające się procesy integracyjne krajów i regionów. Przejawem tego są dążenia krajów Unii Europejskiej do coraz większego powiązania swoich gospodarek, których celem jest usprawnienie działania wspólnego rynku i podnoszenie pozycji konkurencyjnej Europy. Dla osiągnięcia tego celu kraje Unii Europejskiej dążą do podniesienia poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego i wyrównywania dysproporcji pomiędzy poszczególnymi regionami. Procesy globalizacji oraz integracji europejskiej, które należy traktować jako obiektywną kategorię przemian dokonujących się współcześnie w rozwoju cywilizacyjnym, przyczyniają się do wzrostu konkurencji międzynarodowej, ponieważ znoszą ograniczające ją bariery. Współczesne wyzwania i zarysowane tendencje przemian stwarzają nowe uwarunkowania i możliwości włączania się w ten proces układom regionalnym, które charakteryzują się często odmiennie przebiegającym procesem historycznego rozwoju, a także określonym położeniem w światowej, europejskiej i krajowej przestrzeni gospodarczej. W warunkach coraz silniejszej konkurencji, rozwój poszczególnych obszarów odbywa się z różną intensywnością. Siły rynkowe oddziałują w kierunku koncentracji procesów rozwojowych w najbardziej atrakcyjnych miejscach, co prowadzi do polaryzacji przestrzeni społeczno-gospodarczej i powstawania dysproporcji w zakresie poziomu rozwoju regionów. Koncentracja aktywności gospodarczej realizuje się wraz z migracją ludności, przemieszczaniem się kapitału i lokowaniem działalności gospodarczej w miejscach, które zapewniają osiąganie największej efektywności ekonomicznej lub użyteczności. Zaś procesy realokacji czynników produkcji prowadzą do różnicowania przestrzeni pod względem jej atrakcyjności i konkurencyjności. Integracja gospodarcza, która sprzyja rozwojowi spolaryzowanemu może powodować pogorszenie nierównowagi regionalnej. Rozwój wspólnego rynku przyczynia się do poprawy dobrobytu w Unii Europejskiej. Jednak nie wszystkie kraje 10 Studia Kudełko 1.indd :29:25

4 w równym stopniu uczestniczą w wynikających z niego korzyściach [Borowiec, Wilk 2005]. Badania dowodzą, że potencjał rozwojowy rozłożony jest nierównomiernie w skali Unii Europejskiej, jak też w poszczególnych regionach Polski [m.in.: Klamut 2006; Korenik 2009, 2011; Kudełko 2009, 2009a; Markowska 2007, 2010; Rączaszek 2009, 2010; Strahl 2007, 2009]. Regiony Polski Wschodniej należą do najsłabiej rozwiniętych obszarów Polski i Unii Europejskiej. Regiony te jako makroregion borykający się ze specyficznymi problemami rozwojowymi stanowią przedmiot wielu dociekań naukowych [m.in.: Jóźwik, Sagan 2012; Kitowski 1999, 2000, 2002; Kudełko 2010a; Plawgo 2005; Sadowska-Snarska 2002]. Priorytetem dla regionów Polski Wschodniej jest zmniejszenie dystansu, jaki dzieli je do lepiej rozwiniętych regionów. Dążenie do zmniejszenia przestrzennych zróżnicowań w rozwoju społeczno-gospodarczym i rozwój regionów słabiej rozwiniętych jest także najważniejszym celem krajowej i europejskiej polityki regionalnej. Rozwój społeczno-gospodarczy regionów Polski Wschodniej dokonuje się w zmieniających się, pod wpływem procesów globalizacji i integracji, warunkach gospodarowania. Województwa te nie są odizolowanymi podmiotami, ale stanowią elementy bardziej złożonej struktury przestrzeni krajowej, europejskiej i światowej. Na procesy dokonujących się w nich przemian wpływają zarówno uwarunkowania wywodzące się z otoczenia egzogenicznego (międzynarodowego i krajowego), jak i czynniki endogeniczne, związane z wewnętrznym potencjałem społeczno-gospodarczym. Warunkiem kreowania racjonalnej polityki rozwoju poszczególnych regionów, w tym w szczególności województw Polski Wschodniej jest określanie tendencji i czynników dotychczasowego rozwoju, określanie prognozy przemian, a także jej oceny z punktu widzenia założonych celów oraz przyjmowanie odpowiednich instrumentów sterujących przyszłymi pożądanymi procesami rozwoju. Służą temu studia diagnostyczne podporządkowane założonym wcześniej celom, uwzględniające istniejące lub mogące się zmienić czynniki i uwarunkowania przyszłego rozwoju. Poszczególne układy regionalne charakteryzują się zwykle dużym wewnętrznym zróżnicowaniem. Wynika ono z określonych uwarunkowań przyrodniczych, historycznego procesu rozwoju, współczesnych uwarunkowań społecznych, gospodarczych, kulturowych i politycznych, a także ze stopnia atrakcyjności danego regionu dla generowania nowych czynników rozwoju. Stwarza to pewne szanse do dalszego rozwoju lub wpływa na pojawianie się określonych barier. Wynika stąd konieczność przebudowy istniejących struktur regionalnych oraz wypracowanie dla nich kierunków dalszego postępowania w drodze przyjęcia właściwych działań strategicznych. Należy podkreślić, że celów globalnego rozwoju cywilizacyjnego, czy celów krajowych nie można traktować jako sumy celów regionalnych. Reguły rozwoju poszczególnych struktur regionalnych nie są bowiem identyczne. W świetle współczesnych mechanizmów prowadzących do polaryzacji, zarówno w skali globalnej, europejskiej, jak i krajowej, podjęcie działań zmierzających do 11 Studia Kudełko 1.indd :29:25

5 nowoczesnego rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski Wschodniej staje się koniecznością. Działania wynikające z prowadzonej polityki muszą być silniejsze niż siły rynkowe, aby móc się im przeciwstawić. W przeciwnym razie postępujące procesy polaryzacyjne doprowadzą do marginalizacji tych obszarów, jako regionów położonych z dala od europejskich biegunów wzrostu, zwłaszcza do sfery silnej koncentracji nauki i technologii. Przyjmuje się, że podstawowym celem pobudzania procesów rozwoju różnej skali układów przestrzennych jest tworzenie nowoczesnych i konkurencyjnych struktur gospodarczych, społecznych, kulturowych i politycznych. Powinny one nawiązywać do współczesnych tendencji kształtowania społeczeństwa informacyjnego, w którym coraz ważniejsza staje się rola nauki, a gospodarka w coraz większym stopniu opiera się na wiedzy [Kukliński 1995, 2001]. Powyższe przesłanki stały się głównym motywem podjęcia tematu prezentowanej rozprawy, której przedmiotem jest problematyka kształtowania się procesów przemian społeczno-gospodarczych województw Polski Wschodniej, stanowiących przykład regionów słabo rozwiniętych na tle przestrzeni europejskiej i krajowej. Podstawowym celem pracy jest zidentyfikowanie istotnych uwarunkowań wpływających na przemiany społeczno-gospodarcze zachodzące w regionach Polski Wschodniej oraz zaproponowanie kierunków ich dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego. Dla osiągnięcia celu głównego założono realizację celów szczegółowych, do których należą: opracowanie ogólnego modelu rozwoju regionu, określenie uwarunkowań rozwoju regionów Polski Wschodniej, ocena procesów rozwojowych regionów Polski Wschodniej, ocena dystansu, jaki dzieli województwa Polski Wschodniej w stosunku do innych regionów kraju i Unii Europejskiej pod względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, określenie szans dalszego rozwoju regionów Polski Wschodniej, zaproponowanie strategicznych kierunków rozwoju społeczno-gospodarczego dla regionów Polski Wschodniej. W rozprawie założono następującą główną hipotezę: Regiony słabo rozwinięte mają szansę na podniesienie poziomu rozwoju i konkurencyjności gospodarki, przez wypracowanie własnego modelu rozwoju, umożliwiającego im skrócenie dystansu cywilizacyjnego, jaki dzieli je od bardziej rozwiniętych jednostek. Rozwijając hipotezę główną przyjęto hipotezy szczegółowe: 1. W poszukiwaniu kierunków rozwoju regionów słabo rozwiniętych nie można kopiować schematów rozwoju regionów wyżej rozwiniętych, ale zaproponować im własną ścieżkę rozwoju, uwzględniając odmienność warunków, w jakich funkcjonują. 12 Studia Kudełko 1.indd :29:25

6 2. Rozwój społeczno-gospodarczy dokonuje się przede wszystkim w wyniku postępu w rozwoju wiedzy i umiejętności jej praktycznego wykorzystania. 3. Najważniejszym czynnikiem rozwoju jest szeroko rozumiany kapitał ludzki. 4. Możliwości rozwoju regionów słabo rozwiniętych uzależnione są od ich wewnętrznego potencjału, a także od uwarunkowań zewnętrznych, w tym wsparcia ze strony państwa i instytucji ponadnarodowych, umożliwiających uruchomienie zasobów endogenicznych. 5. W warunkach gospodarki globalnej można wskazać pewne uniwersalne czynniki rozwoju, które powinny być stymulowane we wszystkich regionach, niezależnie od ich specyfiki i poziomu rozwoju. 6. Decydującą rolę w stymulowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego regionów odgrywają władze publiczne różnych szczebli. Praca składa się z siedmiu rozdziałów. W rozdziale pierwszym omówiono teoretyczne problemy rozwoju społeczno-gospodarczego regionów. Na podstawie różnych koncepcji teoretycznych oraz literatury przedmiotu, scharakteryzowano proces rozwoju społeczno-gospodarczego, jego dynamikę oraz przyczyny i mechanizmy powstawania zróżnicowań przestrzennych. W drugim rozdziale skupiono się na uwarunkowaniach rozwoju społeczno-gospodarczego regionów. Dokonano ich klasyfikacji oraz zwrócono uwagę na następujące wraz z rozwojem cywilizacyjnym zmiany znaczenia poszczególnych uwarunkowań. W szczególności wskazano na rolę polityki we wspieraniu rozwoju regionów, jako najważniejszego instrumentu świadomego oddziaływania na przebieg procesu gospodarczego. Aby zapobiec niekorzystnym procesom pogłębiania się zróżnicowania w poziomie rozwoju i zwiększania dystansu regionów Polski Wschodniej, należy najpierw poznać przyczyny opóźnień w rozwoju na tych obszarach. Dlatego w kolejnej części pracy przeprowadzono analizę przebiegu procesu rozwoju społeczno-gospodarczego regionów Polski Wschodniej w najistotniejszych jego aspektach, wychodząc z założenia, że jest on procesem długiego trwania. Dokonano także oceny poziomu rozwoju badanych województw na tle innych regionów kraju i Unii Europejskiej. W tej części zwrócono także uwagę na kształtowanie się struktury wewnątrzregionalnej badanych jednostek, ponieważ regiony nie są jednorodnymi strukturami, ale charakteryzują się dużą różnorodnością struktur wewnętrznych. W czwartym rozdziale dokonano oceny szans rozwoju regionów Polski Wschodniej. Punktem wyjścia do konstruowania wytycznych rozwojowych na przyszłość jest ocena możliwości endogenicznego rozwoju w przyszłości. W tym celu przeprowadzono analizę szans rozwoju regionów Polski Wschodniej w odniesieniu do wykształconych w nich funkcji gospodarczych. Szczególną uwagę poświęcono strategicznym sektorom i przedsiębiorstwom regionów, które stać się powinny lokomotywami ich dalszego rozwoju. W rozdziale tym uwzględniono także szanse i wyzwania, wynikające z uwarunkowań zewnętrznych, ponieważ powiązania regionów z gospodarką europejską i globalną są coraz silniejsze. 13 Studia Kudełko 1.indd :29:25

7 Piąty rozdział poświęcony został ocenie realizowanej polityki w odniesieniu do badanych regionów, w kontekście jej wpływu na szanse ich rozwoju, ze szczególnym uwzględnieniem europejskiej polityki spójności, która ma decydujący wpływ zarówno na etapie konstruowania priorytetów rozwojowych, jak i ich realizację i finansowanie. W rozdziale szóstym przedstawiono własną koncepcję modelu rozwoju regionu, na podstawie przedstawionych wcześniej rozważań teoretycznych, bazujących na dotychczasowym dorobku nauki w tym zakresie, a także z uwzględnieniem wniosków, wynikających z badań empirycznych. W ostatnim siódmym rozdziale wskazano strategiczne kierunki rozwoju regionów Polski Wschodniej. Zawarto w nim także wskazówki i własne rekomendacje odnośnie do działań, które powinny zostać podjęte dla realizacji wytyczonych kierunków, z uwzględnieniem możliwości wynikających z endogenicznego potencjału regionów Polski Wschodniej, uwarunkowań zewnętrznych, a także pewnych uniwersalnych, współczesnych przesłanek rozwoju. Całość pracy zamykają uwagi końcowe. Proces postępowania badawczego nawiązuje do powszechnie uznanej metodyki analiz regionalnych. Do oceny poziomu rozwoju regionów Polski Wschodniej zastosowano metody jakościowej analizy diagnostycznej i porównawczej oraz techniki ilościowe. Zastosowano statystyczne metody analizy w postaci: współczynników dyspersji, taksonomicznej metody wielocechowej klasyfikacji obiektów, grupowania obiektów metodą k-średnich. W pracy wykorzystano różnorodne źródła wiedzy i informacji. Oparto się na polskiej i anglojęzycznej literaturze przedmiotu. Wykorzystano także informacje statystyczne z wiarygodnych źródeł statystyki państwowej, udostępnianej w formie Roczników Statystycznych i innych tematycznych publikacji Głównego Urzędu Statystycznego i wojewódzkich Urzędów Statystycznych. Ponadto, uwzględniono raporty i dokumenty programowe, sporządzane przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i inne instytucje centralne oraz Komisję Europejską, a także akty prawne polskich władz państwowych i organów Unii Europejskiej. 14 Studia Kudełko 1.indd :29:25