Zagrożenia i zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego wynikające z transportu morskiego

Transkrypt

1 Joanna Wolak Abstrakt: Zagrożenia i zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego wynikające z transportu morskiego W niniejszym artykule podjęto się przedstawienia, w jaki sposób transport morski wpływa na środowisko naturalne (morską florę i faunę). Transport morski obecnie jest jednym z najtańszych środków transportu. Statki przy niskich kosztach przewożą różnego rodzaju towary i załadunki w każdej postaci. Dzięki temu możliwy jest jednorazowy transport ogromnych ilości towarów na duże odległości. Przedstawiono ogromne ryzyko zanieczyszczenia mórz i oceanów poprzez gromadzenie się na statkach m.in. w pomieszczeniach socjalnych i gospodarczo- bytowych zanieczyszczeń takich jak wody zęzowe, oleje i mieszaniny oleiste, chemikalia, ścieki oraz śmieci, które następnie są wrzucane do morza. Przedstawiono również zanieczyszczenia ropopochodne. W utrzymaniu porządku w ekosystemie morskim, pomagają przepisy regulujące zrzut niebezpiecznych odpadów do morza. Dokumenty te cały czas są aktualizowane i wprowadzane nowe. Wstęp W obecnych czasach coraz trudniej jest wyobrazić sobie funkcjonowanie światowego obiegu towarowego bez istnienia morskich systemów transportowych. Pozwalają one na stosunkowo szybki, ale przede wszystkim efektywny przewóz dużej ilości dóbr na praktycznie nieograniczoną odległość. Poza efektywnym transportem, który bez wątpienia jest zaletą ekonomiczną, są też wady, których pominąć nie można. Statki, które potrafią przewozić duże ilości towaru, generują zanieczyszczenie powietrza, ale przede wszystkim rozległe zanieczyszczenie środowiska wodnego, które obecnie stanowi jeden z globalnych problemów. Wszelkie odpady ropopochodne, takie jak spaliny lub wyciek paliwa oraz zrzut ścieków do wody, mogą spowodować nawet katastrofalne skutki. Stopień zanieczyszczeń wszystkich mórz i oceanów ciągle wzrasta wraz z rosnącą liczbą statków pływających, przewożących ładunki i towary. Zanieczyszczenia z lądu i ze statków, charakteryzują się dużą zawartością substancji ropopochodnych, a ich powstawanie jest zjawiskiem praktycznie nie uniknionym. Większość zanieczyszczeń, które przedostają się do mórz transportowane są drogą rzeczną oraz w postaci aerozoli z powietrza. Od pierwszej połowy lat 90-tych, na obszarze Morza Bałtyckiego utrzymuje się intensywny wzrost aktywności w sektorze transportu morskiego. Pomimo spadku produkcji w przemyśle stoczniowym w 2008roku, który był spowodowany recesją gospodarczą, żegluga na Morzu Bałtyckim ciągle jest jedną z najbardziej intensywnych na świecie. Bałtycki transport morski stanowi 15% globalnego transportu morskiego. Co miesiąc od ok do ok statków kursuje po Morzu Bałtyckim (tankowce, statki przewożące niebezpieczne substancje, promy pasażerskie) 1. 1 Przyszłość Morza Bałtyckiego tendencje rozwojowe, Program WWF na rzecz ochrony Ekoregionu Bałtyckiego, s.10.

2 Transport morski Ze względu na panującą intensywność ruchu, coraz więcej akwenów morskich oraz tras żeglugowych można przyrównać do zatłoczonej, lądowej komunikacji. Statystyki określają, że drogą morską przewożone jest 70% światowej produkcji, a w tym 2/3 ropy naftowej oraz produktów ropopochodnych i 21% gazu ziemnego 2. Główne cechy, które są charakterystyczne dla transportu morskiego, stanowią: niskie koszty, przewóz załadunku w każdej postaci, możliwość jednorazowego transportu potężnych ilości towarów na duże odległości 3. Ogromna intensywność transportu morskiego na Morzu Bałtyckim niesie za sobą ryzyko wypadków. Według HELCOM, w ostatnich latach nastąpił wzrost liczby wypadków spowodowanych wpłynięciem statków na mieliznę oraz ich kolizji. Ocenia się, że rocznie ma miejsce około 150 wypadków 4. Wiele z nich związanych jest z wyciekiem ropy naftowej do morza, która ze względu na skład nie jest w stanie samodzielnie odparować. Od roku 1980 na Morzu Bałtyckim miało miejsce średnio jeden wypadek statku powiązany z wyciekiem oleju większym niż 100 ton 5. Morze Bałtyckie, jest morzem wewnątrzkontynentalnym o niewielkim zasoleniu oraz o małych rozmiarach, dlatego już nawet niewielki wyciek ropy do Bałtyku mógłby spowodować katastrofę ekologiczną. Wycieki ropy mają niszczący wpływ na cały morski ekosystem, co negatywnie wpływa na sektor rybołówstwa, turystykę i rekreację. Usuwanie wycieków z morza jest procesem długoterminowym i bardzo kosztownym. Powierzchnia Morza Bałtyckiego zajmowana przez transport morski w rzeczywistości jest większa niż wielkość statków i powierzchnia szlaków żeglugowych. Dodatkowo wyznaczana jest strefa bezpieczeństwa wzdłuż szlaków żeglugowych w celu zapewnienia przestrzeni manewrowej 6. Statek morski, będąc wysoce skomplikowanym urządzeniem, zaprojektowanym i wykonanym przez człowieka, pozostaje ciągle urządzeniem niedoskonałym i zawodnym, stanowiącym istotne źródło zanieczyszczeń środowiska morskiego i atmosfery. Ze względu na ciągły wzrost morskiej floty handlowej, spowodowany wzrostem przewozów morskich, ilości zanieczyszczeń trafiających do środowiska morskiego ze statków rosną, a ich udział w zanieczyszczeniu ekosystemu jest niemały 7. Traktując statek, jako źródło zanieczyszczeń, można wyróżnić zanieczyszczenia pochodzące głównie z: pomieszczeń ładowni, zbiorników ładunkowych, siłowni głównej, 2 T. Szubrycht, K. Rokociński, Gospodarka morska w świetle wybranych zagrożeń współczesnego świata, AMW, Gdynia 2006, s M. Winiarska, Wybrane problemy dotyczące transportu morskiego w kontekście ochrony jego bezpieczeństwa, COLLOQUIUM Wydziału nauk Humanistycznych i Społecznych, Kwartalnik IV/2012, s M. Stankiewicz, Helcom s Safety Measures.Helcom. 5 WWF A Sea Exposed to Oil Accidents March, Przyszłość Morza Bałtyckiego tendencje rozwojowe, Program WWF na rzecz ochrony Ekoregionu Bałtyckiego, s J. M. Gutteter- Grudzinski, Nowe sposoby oczyszczania wód odpadowych zęzowych na statkach i platformach wydobywczych, Górnictwo i Geoinżynieria zeszyt 4/1, 2011, s. 147.

3 urządzeń wiertniczych, zbiorników paliwa zbiorników balastu, pomieszczeń socjalnych, pomieszczeń bytowo-gospodarczych. W tych wszystkich pomieszczeniach powstają różnego rodzaju zanieczyszczenia, które można podzielić ze względu na ich konsystencję oraz miejsce ich powstania na: wody zęzowe (olej i mieszaniny oleiste), różnego rodzaju chemikalia, ścieki, śmieci, gazy, pyły, pary, wody technologiczne, wody balastowe 8. Ogólną koncepcję powstawania i zmniejszenia zanieczyszczeń na statku przedstawiono na rysunku nr. 1 Rysunek 1: Ogólna koncepcja powstawania oraz minimalizacji zanieczyszczeń na statku. Źródło: J. M. Gutteter- Grudzinski, Nowe sposoby oczyszczania wód odpadowych zęzowych na statkach i platformach wydobywczych, Górnictwo i Geoinżynieria zeszyt 4/1, 2011, s J. M. Gutteter- Grudzinski, Nowe sposoby oczyszczania wód odpadowych zęzowych na statkach i platformach wydobywczych, Górnictwo i Geoinżynieria zeszyt 4/1, 2011, s

4 Zagrożenia ekologiczne Bałtyku- zanieczyszczenie morza Zakłada się, że środowisko morskie zanieczyszczane jest przez statki w wyniku ich normalnej eksploatacji w 40%, natomiast 42% zanieczyszczeń pochodzi z gospodarki przemysłowej i komunalnej na lądzie, 8% z urządzeń wiertniczych i szybów wydobywczych, a pozostałe 10% z awarii zbiornikowców 9. Do głównych zanieczyszczeń mórz, można zaliczyć substancje pochodzące z następujących źródeł, które przedstawia tabela nr.1 : TABELA 1. ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ MÓRZ. Źródło zanieczyszczeń: Przemysł Powstawanie tych zanieczyszczeń: Odprowadzanie ścieków bezpośrednio do morza lub pośrednio poprzez rzeki bądź atmosferę. Gospodarka komunalna Odprowadzanie ścieków bezpośrednio do morza lub pośrednio poprzez rzeki. Rolnictwo Żegluga Używanie pestycydów i innych związków chemicznych, które przedostają się do morza spływem bezpośrednim lub pośrednio poprzez wody śródlądowe oraz atmosferę. Usuwanie do morza, w związku z normalną eksploatacją statków, substancji zanieczyszczających, przypadkowe przedostanie się ze statku substancji zanieczyszczających w skutek katastrof ekologicznych, wypadków, awarii. Badania i eksploatacja zasobów mineralnych dna morskiego Przedostawanie się do morza substancji zanieczyszczających związanych z normalnymi czynnościami eksploatacyjnymi oraz przypadkowe przedostanie się do morza substancji zanieczyszczających. Czynności przeładunkowe w portach Przedostawanie się do morza substancji zanieczyszczających związanych z normalnymi czynnościami przeładunkowymi. 9 K. Korzeniowski, Ochrona środowiska morskiego, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998, s.56.

5 Motoryzacja Eksploatacja rurociągów podmorskich Wytwarzanie spalin związanych z normalną eksploatacją, które na skutek wymiany z atmosferą przedostają się do morza. Przypadkowe przedostanie się do morza substancji zanieczyszczających. Lotnictwo Wytwarzanie spalin związanych z normalną eksploatacją, które poprzez atmosferę dostają się do środowiska morskiego. Źródło: J. Fabisiak, Zagrożenia ekologiczne Bałtyku związane z zanieczyszczeniami chemicznymi- węglowodory, Akademia Marynarki Wojennej, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej rok XLIX nr 3 (174) 2008, s Przedstawione powyżej w tabeli, źródła zanieczyszczeń mórz (głownie zanieczyszczeń chemicznych), wskazują na ogromną ilość substancji, które przenikają do środowiska morskiego. Każda z nich wywiera istotny i specyficzny dla siebie wpływ na funkcjonowanie tego ekosystemu. Znaczącym krokiem w dążeniu do ograniczenia zanieczyszczeń środowiska Morza Bałtyckiego było podpisanie w 1974 roku przez wszystkie kraje Morza Bałtyckiego, a w 1992 dodatkowo podpisanie poprzez nowo powstałe kraje nadbałtyckie oraz Unię Europejską, konwencji helsińskiej o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego. Jest ona pierwszą międzynarodową umową biorącą pod uwagę wszystkie aspekty ochrony środowiska morskiego, a jej celem jest ochrona środowiska morskiego Bałtyku poprzez przeciwdziałanie zanieczyszczeniom pochodzącym ze statków, lądu i atmosfery oraz będących rezultatem eksploatacji dna morskiego. Konwencja ta zaczęła obowiązywać od 1980 roku wszystkie kraje bałtyckie, a nadzór merytoryczny nad realizacją jej postanowień spełnia Komisja Helsińska (HELCOM). Jednym spośród wielu zadań tej komisji jest szacowanie stanu środowiska morskiego Bałtyku, a najwyższy priorytet nadano pracom mającym na celu ocenę ładunków oraz zagrożeń związanych z wprowadzaniem do morza substancji niebezpiecznych 10. Jednocześnie bardzo istotnym źródłem zanieczyszczania Bałtyku jest bezawaryjna (normalna) eksploatacja statków, w tym również statków sportowych, podczas których może nastąpić wyciek oleju do morza. Rozlewy z tych źródeł powodują spore zagrożenie dla środowiska, jednak mają niewielkie znaczenie w skali całego morza. Wywołują katastrofalne skutki o zasięgu lokalnym. Stwierdzono, że najczęstszą przyczyną wprowadzania związków ropopochodnych do morza są pomyłki ludzkie, awarie urządzeń na jednostkach pływających oraz źle zamontowane urządzenia. Istotny udział mają także zrzuty podczas czynności eksploatacyjnych, powodując około 20% rozlewów olejowych pochodzących z tego źródła 11. W tabeli nr. 2 przedstawiono procentowe udziały głównych źródeł zanieczyszczeń olejowych pochodzących ze statków. 10 J. Fabisiak, Zagrożenia ekologiczne Bałtyku związane z zanieczyszczeniami chemicznymi- węglowodory, Akademia Marynarki Wojennej, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej rok XLIX nr 3 (174) 2008, s A. Bądkowski, Ropopochodne na wodach, gruncie i w gruncie. Następstwa środowiskowe, sposoby i metody eliminacji, [w:], Ekologiczne aspekty funkcjonowania jednostek pływających Marynarki Wojennej, statków i portów morskich, materiały z sympozjum naukowego, Gdynia 2000, s

6 TABELA 2 UDZIAŁ GŁÓWNYCH ŹRÓDEŁ ZANIECZYSZCZEŃ OLEJOWYCH ZE STATKÓW Zrzuty podczas czynności eksploatacyjnych % Awarie urządzeń % Pomyłki ludzkie % Załadunek 22 Defekt rurociągów 17 Nieodpowiedni nadzór Rozładunek 33 Awarie węży 9 Nieprzestrzeganie procedury obsługi urządzeń Bunkrowanie 13 Awarie ramion urządzeń ładunkowych Balastowanie 14 Otwarcie zasuw 2 Nieuwaga 40 5 Brak łączności pomiędzy obsługującymi 7 Inne 18 Nieszczelność zasuw 64 Inne 9 Źródło: J. Fabisiak, Zagrożenia ekologiczne Bałtyku związane z zanieczyszczeniami chemicznymi- węglowodory, Akademia Marynarki Wojennej, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej rok XLIX nr 3 (174) 2008, s. 15. W minionym czasie, coraz częściej obserwuje się wzrost zamierzonych zanieczyszczeń olejowych. Wody, które usuwane są ze statków za burtę zawierają więcej niż 15ng/dm 3 związków ropopochodnych. Z reguły są to nieznaczne objętości, poniżej 1 m 3, a więc ciężkie do wykrycia (rysunek nr. 2 ) 12. Rysunek 2: Liczba wykrytych rozlewów olejowych na Morzu Bałtyku w latach Źródło: HELCOM, The Baltic Marine Environment , Baltic Sea Environ. Proc., 87, Wielkie rozlewy olejowe, będące na ogół następstwem katastrof zbiornikowców, 12 HELCOM, The Baltic Marine Environment , Baltic Sea Environ. Proc., 87, 2003.

7 wprowadzają do oceanu światowego rocznie od 3% do 4% globalnej ilości związków ropopochodnych. Strefy, które są przez nie nawiedzane swym zasięgiem obejmują katastrofy ekologiczne. Najczęstsze przyczyny katastrof na Morzu Bałtyckim to m.in.: osadzenie na mieliźnie, kolizje, uszkodzenia maszyn i urządzeń na statkach. Wśród grup statków najczęściej uczestniczących w wypadkach wyróżniono statki: towarowe, promy, tankowce, kontenerowce, masowce. Najczęstszą przyczyną wypadków był czynnik ludzki stanowiący 39%, a kolejną usterki techniczne (20% ) 13. Od 1960 roku na Morzu Bałtyckim z powodu transportu morskiego, miało miejsce ponad 40 poważnych rozlewów olejowych, w wyniku których jednorazowo do morza przedostało się ok. 100 ton związków ropopochodnych. Efektem było zanieczyszczenie wód, plaż oraz śmierć ptaków morskich. Przeciętnie na obszarze Morza Bałtyckiego zdarzają się trzy poważne rozlewy olejowe, po 225 ton każdy. Należy brać pod uwagę fakt, że ryzyko rozlewów olejowych będzie wzrastać wraz z rosnącą wielkością transportu ropy i produktów jej przerobu drogą morską 14. Podsumowanie Region naszego Morza Bałtyckiego charakteryzuje się jednym z najwyższych wskaźników wzrostu gospodarczego w Europie. O tym wszystkim decyduje dynamiczny rozwój wymiany handlowej pomiędzy portami nadbałtyckimi, a resztą świata. Blisko połowa towarów przewożonych wewnątrz obszaru Morza Bałtyckiego transportowana jest drogą morską. Porty nadbałtyckie przeładowują rocznie ponad 800 mln ton towarów i ponad 8 mln towarów w kontenerach. W polskich obszarach morskich, dotychczas nie zdarzył się katastrofalny wyciek substancji szkodliwej dla ekosystemu (morskiej flory i fauna). Jednak, pamiętać należy, że mimo stosowania najnowocześniejszych technologii, wprowadzania licznych dokumentów normujących oraz szkolenia załóg jesteśmy świadomi tego, iż zagrożenia i zanieczyszczenia z udziałem transportu morskiego są nieuniknione. Dlatego, wszelkie działania, które mają na celu w niewielkim stopniu zabezpieczyć środowisko morskie przed jego degradacją, powinny być wspierane i popierane. Ze względu na specyfikę Morza Bałtyckiego, wycieki substancji chemicznych spowodują dużo bardziej dokuczliwe dla środowiska skutki, niż wyciek takiej samej ilości substancji na morzu otwartym. Reasumując, należy zwrócić uwagę na znaczący fakt, iż coraz trudniej jest wyobrazić sobie istnienie międzynarodowej wymiany handlowej oraz towarowej, bez istnienia morskich systemów transportowych. Należy pamiętać, o międzynarodowych uregulowaniach prawnych i przepisach kontrolujących stan mórz oraz bezpieczeństwo transportu morskiego. Ważnym punktem, w obliczu wszystkich współczesnych zagrożeń wynikających z transportu, 13 J. Fabisiak, Zagrożenia ekologiczne Bałtyku związane z zanieczyszczeniami chemicznymi- węglowodory, Akademia Marynarki Wojennej, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej rok XLIX nr 3 (174) 2008, s Tamże, s.17.

8 jest przede wszystkim ich zapobieganie. Jednak wtedy, gdy jest to niemożliwe, istotnie jest ograniczenie skali i zasięgu ich negatywnych skutków odzwierciedlających się na środowisku naturalnym. BIBLIOGRAFIA Pozycje książkowe: 1. Korzeniowski K., Ochrona środowiska morskiego, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998, 2. Rokociński K., Szubrycht T., Gospodarka morska w świetle wybranych zagrożeń współczesnego świata, AMW, Gdynia Wolnomiejski N., Pawlikowski T., Zakres ekologii i ochrony mórz, część I, Wyd. Uniwersytety Mikołaja Kopernika, Toruń Żurek J., Transport handel morski, Instytut Transportu i Handlu Morskiego, Uniwersytet Gdański, Gdańsk Artykuły z książek: 1. Bądkowski A., Ropopochodne na wodach, gruncie i w gruncie. Następstwa środowiskowe, sposoby i metody eliminacji, [w:], Ekologiczne aspekty funkcjonowania jednostek pływających Marynarki Wojennej, statków i portów morskich, materiały z sympozjum naukowego, Gdynia Gutteter- Grudzinski J. M., Nowe sposoby oczyszczania wód odpadowych zęzowych na statkach i platformach wydobywczych, Górnictwo i Geoinżynieria zeszyt 4/1. Artykuły z czasopism naukowych: 1. Fabisiak J., Zagrożenia ekologiczne Bałtyku związane z zanieczyszczeniami chemicznymi- węglowodory, Akademia Marynarki Wojennej, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej rok XLIX nr 3 (174) HELCOM, The Baltic Marine Environment , Baltic Sea Environ. Proc., 87, Przyszłość Morza Bałtyckiego tendencje rozwojowe, Program WWF na rzecz ochrony Ekoregionu Bałtyckiego. 4. Stankiewicz, M Helcom s Safety Measures.Helcom. 5. Winiarska M., Wybrane problemy dotyczące transportu morskiego w kontekście ochrony jego bezpieczeństwa, COLLOQUIUM Wydziału nauk Humanistycznych i Społecznych, Kwartalnik IV/2012, s.159. Materiały z Internetu: 1. WWF A Sea Exposed to Oil Accidents March, 2010.