Sprawozdanie z projektu rozwojowego pt.:

Transkrypt

1 Sprawozdanie z projektu rozwojowego pt.: PRZYDATNOŚĆ WYBRANYCH POPULACJI DZIKO ROSNĄCYCH ROŚLIN LECZNICZYCH Z RODZINY RÓśOWATYCH DLA PRZEMYSŁU ZIELARSKIEGO, ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM WYSTĘPUJĄCYCH W NICH ZWIĄZKÓW FENOLOWYCH I STEROLOWYCH Numer projeku rozwojowego: R Numer umowy: 0606/R/P01/2007/03 TOM I Projekt zrealizowany w: SZKOLE GŁÓWNEJ GOSPODARSTWA WIEJSKIEGO W WARSZAWIE NA WYDZIALE OGRODNICTWA I ARCHITEKTURY KRAJOBRAZU W KATEDRZE ROŚLIN WARZYWNYCH I LECZNICZYCH Warszawa, 2010 r. 1

2 I. ZróŜnicowanie środowiskowe, genetyczne i chemiczne wybranych do badań gatunków roślin 3 1. METODYKA ANALIZA FITOSOCJOLOGICZNA ANALIZA MOLEKULARNA ANALIZA CHEMICZNA ANALIZA STATYSTYCZNA WYNIKÓW WYNIKI ANALIZA FITOSOCJOLOGICZNA Analiza fitosocjologiczna maliny właściwej Analiza fitosocjologiczna jeŝyny fałdowanej Analiza fitosocjologiczna śliwy tarniny Analiza fitosocjologiczna wiązówki błotnej Analiza fitosocjologiczna wiązówki bulwkowej Analiza fitosocjologiczna krwiściągu lekarskiego Analiza fitosocjologiczna kuklika pospolitego Analiza fitosocjologiczna rzepiku pospolitego ANALIZA MOLEKULARNA Analiza molekularna maliny właściwej Analiza molekularna jeŝyny fałdowanej Analiza molekularna śliwy tarniny Analiza molekularna wiązówki błotnej Analiza molekularna wiązówki bulwkowej Analiza molekularna krwiściągu lekarskiego Analiza molekularna kuklika pospolitego Analiza molekularna rzepiku pospolitego ANALIZA CHEMICZNA Analiza chemiczna liści i owoców maliny właściwej Analiza chemiczna liści i owoców jeŝyny fałdowanej Analiza chemiczna kwiatów i owoców śliwy tarniny Analiza chemiczna kwiatów i ziela wiązówki błotnej Analiza chemiczna ziela i organów podziemnych wiązówki bulwkowej Analiza chemiczna ziela i organów podziemnych krwiściągu lekarskiego Analiza chemiczna ziela i organów podziemnych kuklika pospolitego Analiza chemiczna ziela rzepiku pospolitego II. Zmienność osobnicza wybranych cech rozwojowych i składu chemicznego wiązówki bulwkowej i kuklika pospolitego METODYKA WYNIKI Wiązówka bulwkowa Kuklik pospolity PODSUMOWANIE

3 I. ZróŜnicowanie środowiskowe, genetyczne i chemiczne wybranych do badań gatunków roślin 3

4 1. METODYKA Badania terenowe obejmowały dziko rosnące populacje następujących gatunków: 1. malina właściwa 2. jeŝyna fałdowana 3. śliwa tarnina 4. wiązówka błotna 5. wiązówka bulwkowa 6. krwiściąg lekarski 7. kuklik pospolity 8. rzepik pospolity Ze względu na rzadkie występowanie na terenie Polski analizy dla wiązówki bulwkowej przeprowadzono jedynie na podstawie materiału zebranego z 6 populacji dziko rosnących. Dla pozostałych gatunków uwzględniono po 10 populacji. Lokalizację stanowisk przedstawiono na rys. 1 i w tabelach 1-8. Przy ustalaniu lokalizacji ww. gatunków uwzględniono obszary z których pozyskiwane są surowce zielarskie dla celów komercyjnych. Mazury Mazowsze Podlasie Lubelszczyzna Sudety Rysunek 1. Obszary badań terenowych Małopolska Bieszczady 4

5 Tabela 1. Lokalizacja stanowisk naturalnych populacji maliny właściwej L.p. Populacja Region Współrzędne geograficzne 1. Polańczyk Bieszczady N E ' 2. Buk Bieszczady N E ' 3. Smerek Bieszczady N E ' 4. Krzywe Bieszczady N E ' 5. Zdory I Mazury N 53 o E 021 o Zdory II Mazury N 53 o E 022 o Polana Podlasie N E Koryciny Podlasie N E Czartajew Podlasie N E Złota Góra Podlasie N E Tabela 2. Lokalizacja stanowisk naturalnych populacji jeŝyny fałdowanej L.p. Populacja Region Współrzędne geograficzne 1. Bachlawa Bieszczady N E Wetlina Bieszczady N E Buk Bieszczady N E Chromiec Sudety N E Drohiczyn Podlasie N E Jabłonki Bieszczady N E Średnia Wieś Bieszczady N E Mienia Podlasie N E Wola Chodkowska I Mazowsze N E Wola Chodkowska II Mazowsze N E

6 Tabela 3. Lokalizacja stanowisk naturalnych populacji śliwy tarniny L.p. Populacja Region Współrzędne geograficzne 1. Berezka Bieszczady N ' E ' 2. Terka Bieszczady N ' E ' 3. Polańczyk Bieszczady N ' E ' 4. Radoszyce Bieszczady N ' E ' 5. ZałuŜ Bieszczady N ' E ' 6. Kamionna Małopolska N E Ujazd Małopolska N E Zabierzów Małopolska N E Zamoście Małopolska N E Zaborze Małopolska N E Tabela 4. Lokalizacja stanowisk naturalnych populacji wiązówki błotnej L.p. Populacja Region Współrzędne geograficzne 1. Terka Bieszczady N E Sine Wiry Bieszczady N E Powsin Mazowsze N E Karczew Mazowsze N E KsiąŜenice Mazowsze N E Ujazd Małopolska N E Zawada Małopolska N E Smerek Bieszczady N E Zamoście Małopolska N E śarki Małopolska N E

7 Tabela 5. Lokalizacja stanowisk naturalnych populacji wiązówki bulwkowej L.p. Populacja Region Współrzędne geograficzne 1. Siemiatycze Podlasie N E Drohiczyn I Podlasie N E Drohiczyn II Podlasie N E Pychowice Małopolska N E Nielepice Małopolska N E Raciechowice Małopolska N E Tabela 6. Lokalizacja stanowisk naturalnych populacji krwiściągu lekarskiego L.p. Populacja Region Współrzędne geograficzne 1. Siemiatycze Podlasie N E Pustelnik Sudety N E Kamienna Góra Sudety N E Marciszów Sudety N E Zawada Małopolska N E Grabie Małopolska N E Kostrze Małopolska N E Zamoście Małopolska N E Goraj Lubelszczyzna N E Łada Lubelszczyzna N E Tabela 7. Lokalizacja stanowisk naturalnych populacji kuklika pospolitego L.p. Populacja Region Współrzędne geograficzne 1. Gliniak Mazowsze N E Mińsk Mazowsze N E Marianka Mazowsze N E Barcząca Mazowsze N E Mienia Mazowsze N E Klukowo Podlasie N E Małkinia Podlasie N E Brok Podlasie N E Treblinka Podlasie N E Stanisławów Mazowsze N E

8 Tabela 8. Lokalizacja stanowisk naturalnych populacji rzepiku pospolitego L.p. Populacja Region Współrzędne geograficzne 1. Koryciny Podlasie N E Kozłowo Podlasie N ' E Czarna Średnia Podlasie N ' E ' 4. Drohiczyn I Podlasie N E ' 5. Drohiczyn II Podlasie N ' E ' 6. Drohiczyn III Podlasie N ' E ' 7. Tarnawa Mała Lubelszczyzna N ' E ' 8. Frampol Podlasie N ' E ' 9. Polańczyk Bieszczady N E Terka Bieszczady N ' E ' 1.1. ANALIZA FITOSOCJOLOGICZNA W fitosocjologii zbiorowiska roślinne są ujęte jako typy fitocenoz, wyróŝniane i klasyfikowane na podstawie kryteriów florystycznych oraz charakteryzowane za pomocą wszelkich zbadanych właściwości i zaleŝności w środowisku. W Europie w badaniach nad roślinnością najczęściej przyjmuje się system podziału zaproponowany w latach dwudziestych ubiegłego wieku przez Brauna-Blanqueta, zwany teŝ szkołą z Montpellier lub teorią gatunków charakterystycznych. Podstawową jednostką hierarchiczną tego systemu fitosocjologicznego jest zespół roślinny, zwany teŝ asocjacją. Cechuje się on swoistą dla siebie kombinacją gatunków, na podstawie których identyfikuje się i bada istniejące powierzchnie roślinności. Porównanie ze sobą zbiorowisk roślinnych, których odzwierciedleniem są zdjęcia fitosocjologiczne, prowadzi do wyróŝnienia i najpełniejszego scharakteryzowania jednostek syntaksonomicznych (Wysocki i Sikorski 2002). Przy analizie fitosocjologicznej stanowisk naturalnych badanych gatunków jako sposób wyboru powierzchni zdjęcia przyjęto próbę tendencyjną, tzn. dokumentowano zbiorowiska roślinne, które charakteryzowały się udziałem badanych gatunków. Dokładna lokalizacja stanowisk była moŝliwa dzięki odbiornikom GPS. Charakterystyka wyróŝnionych jednostek opierała się na analizie 10 zdjęć 8

9 fitosocjologicznych, odpowiadających badanym stanowiskom. Wykonano je na bazie danych florystycznych metodą Brauna-Blanqueta (1964). Zdjęcia zestawiono w jedną tabelę zbiorczą i poddano klasyfikacji numerycznej, co ułatwiło interpretację porządkowanych obiektów. Przy zestawianiu tabel fitosocjologicznych układ wyróŝnionych zbiorowisk i gatunki charakterystyczne jednostek syntaksonomicznych podano według klasyfikacji Matuszkiewicza (2001). W pracy zastosowano metodę aglomeracyjną. Pierwszym etapem było obliczenie odległości pomiędzy poszczególnymi zdjęciami za pomocą powszechnie stosowanego współczynnika odległości euklidesowej (Sneath i Sokal 1973). Współczynnik wyznaczono dla danych ilościowych. Drugi etap stanowiło hierarchiczne grupowanie zdjęć przy zastosowaniu metody Warda. Obliczenia wykonano w programie SPSS, a wyniki przedstawiono graficznie w postaci dendrogramu. Na osi rzędnych znajdują się grupy zdjęć poszczególnych zbiorowisk, a na osi odciętych miary odległości pomiędzy nimi. Miary odległości przeskalowano do zakresu WyróŜnione na dendrogramie grupy zdjęć porównywano zestawiając stałość występowania badanych gatunków ANALIZA MOLEKULARNA Analizę DNA przeprowadzono przy zastosowaniu techniki RAPD (Random Amplified Polymorphic DNA losowo powielone polimorficzne DNA), po raz pierwszy zaproponowanej przez Wiliamsa i wsp. (1990). Badania wykonano w Katedrze Sadownictwa i Przyrodniczych Podstaw Ogrodnictwa Wydziału Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu SGGW. Jako materiał do badań wykorzystano zebrane w róŝnych regionach Polski próby z 10 populacji następujących roślin: 1. malina właściwa 2. jeŝyna fałdowana 3. śliwa tarnina 4. wiązówka błotna 5. wiązówka bulwkowa* 6. krwiściąg lekarski 7. kuklik pospolity 8. rzepik pospolity *Ze względu na rzadkie występowanie na terenie Polski wiązówki bulwkowej analizę genetyczną przeprowadzono jedynie na podstawie materiału zebranego z 6 populacji dziko rosnących. 9

10 Ekstrakcja DNA Ekstrakcję przeprowadzono przy uŝyciu metody CTAB (Rogers i Bendrich 1985), przy czym do metody wprowadzono niewielkie modyfikacje. Ze świeŝego materiału roślinnego, będącego próbą mieszaną z danej populacji odwaŝono po ok mg. Tkankę umieszczono w probówkach Eppendorfa z płaskim dnem, po czym zamroŝono w ciekłym azocie i zawartość rozcierano szklaną bagietką w celu niszczenia komórek i umoŝliwienia lepszej penetracji odczynników. Po rozmroŝeniu materiału do kaŝdej probówki dodawano po 500 µg buforu do ekstrakcji w składzie: Tris, EDTA, NaCl, H 2 O, CTAB, β-mercaptoethanol. Próby z buforem inkubowano w termobloku o temp. 65 C przez minut, po czym wirowano 5 minut przy szybkości rpm. Uzyskaną górną fazę zebrano (500 µl) do nowych probówek, i dodano 600 µl roztworu chloroformu i alkoholu izoamylowego (24:1). Próby mieszano wstrząsając ręcznie kilka minut, a następnie wirowano 5 minut przy szybkości rpm. Związki organiczne, które mogłyby utrudnić ekstrakcję czystego DNA przechodzą do dolnej, organicznej frakcji,a DNA przechodzi do fazy górnej-wodnej. Po wirowaniu, gdy obie frakcje były wyraźnie od siebie oddzielone, górną zawierającą DNA przeniesiono do innych probówek, po czym dodano 0,5 objętości izopropanolu o temp.-20 C, aby nastąpiło odwodnienie DNA. Po delikatnym wymieszaniu wirowano probówki 5 minut przy szybkości rpm, a następnie wylewano izopropanol. Pozostałe na dnie Eppendorfa DNA płukano 100µl etanolu i wirowano jeszcze 2 minuty przy prędkości rpm, po czym suszono w suszarce próŝniowej przez ok. 15 minut. Osuszone DNA zawieszano w 100 µl H 2 O, a następnie przechowywano w zamraŝarce w temp. -20 C, wykorzystując do kolejnych reakcji. W celu uzyskania produktów RAPD wyraźnie róŝnicujących badany materiał roślinny wyselekcjonowano następujące startery: Sekwencja 5-3 OPA-07 GAAACGGGTG OPA-10 GTGATCGCAG OPA-20 GTTGCGATCC OPB-06 TGCTCTGCCC OPB-07 GGTGACGCAG OPB-12 CCTTGACGCA OPC-05 GATGACCGCC OPC-08 TGGACCGGTG 10

11 OPC-14 TGCGTGCTTG OPD-02 GGACCCAACC OPD-05 TGAGCGGACA M1 GACAGACAGA M2 CGGGTACCAA M3 GGGAACCCGT M4 GACCCGTCCC M5 AGTCGTCCCC M6 CCATCCCCCA M7 GGTGAACGCT M8 GTCATGCCTG Dla populacji kaŝdej z badanych roślin do poszczególnych reakcji wyselekcjonowano po 10 najlepiej róŝnicujących starterów. Startery uŝyte dla kaŝdego gatunku podano w rozdziale Wyniki. Skład mieszaniny reakcyjnej i przebieg cykli (tab. 9, 10) odpowiadał zaproponowanej przez Wiliamsa i wsp. (1990), z niewielkimi modyfikacjami. Tabela 9. Skład mieszaniny reakcyjnej wykorzystywanej w metodzie RAPD Składnik Koncentracja Koncentracja Ilość [µl] na 25µl początkowa końcowa H 2 O dejonizowana 16,5 Bufor 10x 1x 2,5 dntp Mix 10 mm (kaŝdy) 0,2 mm (kaŝdy) 0,5 MgCl 2 25 mm 3 mm 3,0 Starter RAPD 5µM 0,2 µm 1,0 BSA 20 mg/ml 200 µg/ml 0,25 Taq Pol. 4-5 u/µl 1-1,25 u 0,25 DNA (matryca) 5 µg/200µl 25 ng/25µl 1,0 Tabela 10. Warunki reakcji RAPD Etap Temperatura [ C] Czas Ilość cykli Denaturacja wstępna 94 5 min x1 Denaturacja sec. Przyłączanie startera RAPD sec. x45 WydłuŜania łańcucha sec. WydłuŜanie końcowe 70 5 min. x1 Inkubacja 4 11

12 Wszystkie reakcje przeprowadzono na tym samym aparacie PCR model GeneAmp PCR System 2400 (Perkin Elmer). Po zakończonej reakcji PCR mieszaninę zagęszczano w wirówce próŝniowej do 5µl, a następnie nakładano na 2% Ŝel agarozowy przygotowany z dodatkiem bromku etydyny, dzięki któremu fragmenty DNA (allele RAPD) widoczne są jako świecące prąŝki na Ŝelu. Elektroforezę przeprowadzono w buforze 1xTBE przy napięciu 5 V/cm. Proces elektroforezy trwał ok. 60 min. Rozmieszczenie prąŝków na Ŝelu widoczne w świetle UV archiwizowano z wykorzystaniem aparatu fotograficznego Polaroid z bardzo czułym filtrem Polaroid Type 667. Do opracowania wyników uŝyto programu Popgene 1.3.1, który pozwala na określenie odległości genetycznej pomiędzy badanymi populacjami (Nei 1978). Dane dla kaŝdej próby i markera (róŝnicującego prąŝka) wprowadza się w postaci 0 dla braku prąŝka lub 1, gdy prąŝek był obecny. W zestawieniu produktów brały udział tylko prąŝki (allele RAPD), których natęŝenie pozwalało na pewną interpretację. Na podstawie matrycy alleli obliczone zostały odległości genetyczne pomiędzy roślinami zebranymi z danych stanowisk, a przy pomocy metody UPGMA (Unweighted Pair-Group Metod metoda najbliŝszego sąsiedztwa) stworzono drzewa filogenetyczne, obrazujące graficznie te odległości ANALIZA CHEMICZNA Jako materiał do badań wykorzystano surowce pozyskane ze stanowisk naturalnych, wysuszone w temp. 40 C. Analizy chemiczne surowców przeprowadzono w laboratorium KRWiL na powietrznie suchym materiale roślinnym, a zawartość badanych związków czynnych wyraŝono w przeliczeniu na bezwzględnie suchą masę. Bezwzględnie suchą masę surowców oznaczano metodą wagową, przez suszenie w temp. 105 C do uzyskania stałej masy (FP VI, 2002). W surowcach oznaczono zawartość następujących związków: flawonoidów w przeliczeniu na kwercetynę (wg FP VI, 2002), fenolokwasów w przeliczeniu na kwas kawowy (wg FP VI, 2002), garbników (wg FP VI, 2002). Przy uŝyciu wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC) przeprowadzono analizę jakościową i ilościową związków fenolowych i sterolowych. 12

13 W owocach podjeto próbę oznaczenia zawartości kwasów organicznych i kwasu askorbinowego przy wykorzystaniu techniki HPLC, jednakŝe przy tej metodzie nie uzyskano wyraźnych i jednoznacznych wyników, zastosowano więc następujące zastępcze metody: oznaczanie kwasowości ogólnej w przeliczeniu na kwas cytrynowy wg PN-A :1990/ Az1:2002 oznaczanie witaminy C wg PN-A-04019:1998. Analiza HPLC związków fenolowych 1. Wzorce Standardy zakupiono w firmie ChromaDex. Zastosowano metodę krzywej kalibracyjnej wykreślanej na podstawie powierzchni pików substancji wzorcowych w programie CLASS VP 7.3. Sporządzono metanolowe roztwory poszczególnych substancji (0,5 mg ml -1, 1 mg ml -1 i 2,5 mg ml -1 zaleŝnie od substancji), postępując zgodnie z instrukcjami producenta. Roztwory nanoszono następnie na kolumnę w objętości 1, 2, 5, 10 i 20 µl za pomocą automatycznego podajnika próbek SIL-20A firmy Shimadzu i chromatografowano w opisanych niŝej warunkach. Utworzono tabelę czasów retencji oraz bibliotekę elektronowych widm absorbcyjnych poszczególnych związków w zakresie nm. 2. Przygotowanie próbek 1g suchej masy surowca ekstrahowano 100 ml metanolu w uniwersalnym urządzeniu ekstrakcyjnym B-811 firmy Büchi, będącym zmodyfikowanym aparatem Soxhleta, przez 25 cykli (ok. 4 h). Ekstrakt odparowano do sucha równieŝ w tym urządzeniu. Ekstrakty, które uzyskano w poszczególnych kombinacjach filtrowano przez filtr strzykawkowy 0,45 µm (Supelco IsoDisc PTFE 25mm 0,45µm), a następnie nanoszono na kolumnę w ilości 10 µl za pomocą automatycznego podajnika próbek SIL-20A firmy Shimadzu. 3. Parametry rozdziału chromatograficznego Analizę ilościową i jakościową otrzymanych ekstraktów prowadzono za pomocą chromatografu cieczowego firmy Shimadzu z detektorem diodowym SPD-M10A VP. Rozdział związków czynnych otrzymano stosując gradient binarny 10% acetonitrylu w wodzie (faza A) 55% i acetonitrylu w wodzie (faza B), przy przepływie 1,0 ml 13

14 min -1 w temperaturze 35 C na kolumnie Luna 5 µm C18(2) 250 mm 4,6 mm firmy Phenomenex. Czas analizy wynosił 40 min, przebieg gradientu faz ruchomych przedstawiono w tabeli 2. Tabela 11. Gradient rozpuszczalników zastosowany w analizie HPLC Minuta analizy % A (10% ACN) % B (55% ACN) 00, , , , , ,00 stop stop 4. Parametry integracji wyników Sygnał z detektora diodowego rejestrowano w postaci serii chromatogramów w zakresie długości fali nm. Wyniki zintegrowano przy następujących długościach fali: 206 nm epigalokatechina, katechina, epikatechina, galusan epigalokatechiny, galusan epikatechiny; 230 nm kwas benzoesowy; 254 nm kwas elagowy, rutozyd, hiperozyd, rutynozyd izoramnetyny, glukozyd izoramnetyny, izokewrcetyna; 264 nm astragalina; 280 nm kwas galusowy, kwas syryngowy; 300 nm kwas salicylowy; 330 nm kwas chlorogenowy, kwas kawowy, kwas rozmarynowy; 370 nm spireozyd, kemferol, kwercetyna, kwercytryna. Integrację przeprowadzono w programie CLASS VP 7.3 firmy Shimadzu. Zawartość poszczególnych związków biologicznie czynnych podano w mg na 100 g suchego surowca. 14

15 Analiza HPLC związków sterolowych 1. Wzorce Standardy zakupiono w firmie ChromaDex. Zastosowano metodę krzywej kalibracyjnej wykreślanej na podstawie powierzchni pików substancji wzorcowych w programie CLASS VP 4.3. Sporządzono chloroformowo-metanolowe (4:1) roztwory poszczególnych substancji (0,5 mg ml -1, 1 mg ml -1 i 2,5 mg ml -1 zaleŝnie od substancji), postępując zgodnie z instrukcjami producenta. Roztwory nanoszono następnie na kolumnę w objętości 1, 2, 5, 10 i 20 µl za pomocą automatycznego podajnika próbek SIL-20A firmy Shimadzu i chromatografowano w opisanych niŝej warunkach. Utworzono tabelę czasów retencji oraz bibliotekę elektronowych widm absorbcyjnych poszczególnych związków w zakresie nm. 2. Przygotowanie próbek 5g suchej masy surowca ekstrahowano 100 ml heksanu w uniwersalnym urządzeniu ekstrakcyjnym B-811 firmy Büchi, będącym zmodyfikowanym aparatem Soxhleta, przez 15 cykli (ok. 2 h). Ekstrakt odparowano do sucha równieŝ w tym urządzeniu. Pozostałość rozpuszczano w 5ml mieszaniny chloroform:metanol 4:1 i filtrowano przez filtr strzykawkowy 0,45µm (Supelco IsoDisc PTFE 25mm 0,45µm). Tak przygotowany ekstrakt nanoszono na kolumnę w ilości 10µl za pomocą automatycznego podajnika próbek SIL-20A firmy Shimadzu. 3. Parametry rozdziału chromatograficznego Analizę ilościową i jakościową otrzymanych ekstraktów prowadzono za pomocą chromatografu cieczowego firmy Shimadzu z detektorem diodowym SPD-M10A VP. Rozdział związków czynnych otrzymano stosując gradient metanol (A) - acetonitryl (B), przy przepływie 1,0 ml min -1 w temperaturze 35 C na kolumnie Luna RP8 5µm 250mm 4,6mm firmy Phenomenex. Czas analizy wynosił 20min. Tabela 12. Gradient rozpuszczalników zastosowany w analizie HPLC Minuta analizy % A (MeOH) % B (ACN) 0, stop stop 15

16 4. Parametry integracji uzyskanych wyników Sygnał z detektora diodowego rejestrowano w postaci serii chromatogramów w zakresie długości fali nm. Wyniki zintegrowano przy długości fali 210nm w programie CLASS VP 7.3 firmy Shimadzu. Zawartość poszczególnych związków biologicznie czynnych podano w mg na 100g suchego surowca ANALIZA STATYSTYCZNA WYNIKÓW Analizę statystyczną uzyskanych wyników przeprowadzono przy uŝyciu programu STATGRAPHICS Plus, wersja 4.1, stosując metodę jednoczynnikowej analizy wariancji. Istotność róŝnic oceniono przy uŝyciu testu Tukey a, przy załoŝonym poziomie istotności α=0,05. 16

17 2. WYNIKI 2.1. ANALIZA FITOSOCJOLOGICZNA Analiza fitosocjologiczna maliny właściwej Na podstawie analizy skupień uszeregowano zdjęcia w 3 grupy zbiorowisk (rys. 2) Odległość wiązania Populacja Nr Zdory II 6 òòòòòòòòòòòòòòòø Zdory I 5 òòòòòòòòòòòòòòòùòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòø Koryciny 8 òòòòòòòòòûòòòòò ó Polana 7 òòòòòòòòò ó Polańczyk 1 òòòòòòòòòûòòòòòø ó Smerek 3 òòòòòòòòò ùòòòòòòòø ó Buk 2 òòòòòòòòòòòòòòò ùòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò Złota Góra 10 òòòòòòòûòòòòòòòòòòòø ó Czartajew 9 òòòòòòò ùòòò Krzywe 4 òòòòòòòòòòòòòòòòòòò Rysunek 2. Analiza podobieństwa składu gatunkowego stanowisk Rubus idaeus uzyskana przy pomocy analizy skupień metodą Warda Dalsza analiza składu gatunkowego pozwoliła wyodrębnić fitocenozy, w których wystąpiła malina właściwa: VACCINIO-PICEETEA BR.- BL Querco roboris-pinetum (W.MAT 1981) J.MAT EPILOBIETEA ANGUSTIFOLII R. Tx. Et PRSG 1950 Atropetalia VLIEG Epilobion angustifolii (RÜBEL 1933) SOÓ 1933 Sambuco-Salicion R. Tx. Et NEUM Rubetum idaei PFEIFF em. OBERD Malina właściwa wystąpiła głównie w zbiorowiskach naleŝących do klasy Epilobietea angustifolii określono je jako następujące syntaksony: zespół Rubetum idaei (zarośla malin i jeŝyn) (tab. 13, fot.1-2) oraz związek Epilobion angustifolii (zbiorowiska ziołorośli i traworośli porębowych) (tab. 14, fot. 3-4). Obydwa wystąpiły głównie w Bieszczadach (stanowiska Polańczyk Smerek, Buk, Krzywe), a spośród stanowisk 17

18 podlaskich ten typ zbiorowisk reprezentowało stanowisko Czartajew i Złota Góra. Oprócz tych znanych jednostek zidentyfikowano równieŝ fitocenozy naleŝące do klasy Vaccinio-Piceetea, głównie grupy kontynentalnych borów mieszanych, Querco roboris- Pinetum, w których moŝna spotkać takŝe malinę kamionkę. Tego typu zbiorowiska wystąpiły w rejonie Podlasia i Mazur (stanowiska Zdory I i II, Koryciny, Polana), a ich roślinność obejmowała równieŝ gatunki charakterystyczne dla klasy Querco-Fagetea (tab.15, fot. 5-6). Tabela 13. Skład florystyczny stanowisk Rubus idaeus zaklasyfikowanych klasy Epilobietea angustifolii, zespołu Rubetum idaei Powierzchnia zdjęcia Liczba gat. w zdjęciu Lokalizacja Złota Góra Krzywe Czartajew Stałość c.d. numer zdjęcia St. numer zdjęcia St. ChCl. Epilobietea angustifolii Pozostałe Rubus idaeus V Urtica dioica III Rumex acetosella 1.. II Galium aparine II Fragaria vesca.. 1 II Cirsium arvense 1 4. II Salix caprea.. + II Stellaria graminea 3 3. III Gatunki towarzyszące Agropyron repens. 3 1 II ChCl. Querco-Fagetea Humulus lupulus.. 4 I Aegopodium podagraria 1 3. III Impatiens parviflora.. 1 II Alnus glutinosa 1 1. II Pinus sylvestris.. 1 III Poa nemoralis.. 3 II Populus tremula.. 1 II Melittis melissophyllum. 1. I Salix alba 1 1. II Polygonatum multiflorum.. + I Glechoma hederacea 1.. II Quercus petraea.. + I Agrimonia eupatoria 1.. I ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Equisetum arvense. 1. I Dactylis glomerata 1 3. II Cirsium oleraceum. 1. I Alchemilla vulgaris. 1. II Cirsium rivulare. 1. I Centaurea jacea 3 1. II Anthriscus sylvestris.. + I Plantago lanceolata 1 3. II Geum urbanum.. + II Heracleum sphondylium 1 1. II Lotus corniculatus 1 1. I Mentha longifolia. 4. I Phleum pratense. 4. I Filipendula ulmaria. 3. I Ranunculus acris 1.. I Ranunculus repens. 1. I Veronica chamaedrys 1.. III Poa pratensis 1.. I Lysimachia nummularia 1.. I Lythrum salicaria. 1. I Trifolium pratense. 1. I Vicia cracca 1.. I Rhinanthus angustifolius. 1. I Holcus lanatus... I 18

19 Fotografia 1. Stanowisko Czartajew Fotografia 2. Stanowisko Krzywe 19

20 Tabela 14. Skład florystyczny stanowisk R.ubus idaeus zaklasyfikowanych do klasy Epilobietea angustifolii, związku Epilobion agustifolii Powierzchnia zdjęcia Liczba gat. w zdjęciu Polańczyk Smerek Buk Stałość Lokalizacja c.d. St numer zdjęcia numer zdjęcia. St. ChCl. Epilobietea angustifolii Pozostałe Rubus idaeus V Hypericum maculatum II Rumex acetosella 3. 3 II Stellaria graminea III Rubus fruticosus. 1 1 I Agropyron repens 4 4. II Sambucus nigra. 1 1 II Urtica dioica. 1 1 III Fragaria vesca 1.. II Galium verum. 1 1 I Salix caprea 1.. II Impatiens parviflora 1 1. II Gatunki towarzyszące Pinus sylvestris 3.. III ChCl. Querco-Fagetea Galium album 3.. I Aegopodium podagraria III Cirsium arvense 1.. II Alnus glutinosa. 1 1 II Populus tremula. 1. II Carex remota. 3. I Glechoma hederacea 1.. I Acer platanoides.. 1 I Myosotis palustris.. 1 I Acer platanoides.. 1 I Juncus articulatus.. 1 I Astragalus glycyphyllos 1.. I Vicia villosa.. 1 I Cerasus avium.. + I Rosa canina 1.. I ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Potentilla erecta. 1 I Veronica chamaedrys III Platanthera bifolia 1.. I Dactylis glomerata 1 4. II Leucanthemum vulgare 1.. I Alchemilla vulgaris. 1 1 II Euphorbia esula 1.. I Centaurea jacea.. 1 II Dactylorhiza incarnata +.. I Plantago lanceolata.. 1 II Phleum pratense 1.. I Heracleum sphondylium. 1. II Filipendula ulmaria. 1. I Ranunculus acris. 1. I Ranunculus repens.. 1 I Campanula patula 1 1. I Trifolium medium.. 1 I Holcus lanatus 1.. I 20

21 Fotografia 3. Stanowisko Polańczyk Fotografia 4. Stanowisko Smerek 21

22 Tabela 15. Skład florystyczny stanowisk R.ubus idaeus zaklasyfikowanych do klasy, Vaccinio-Piceetea zespołu Querco roboris-pinetum Powierzchnia zdjęcia Liczba gat. w zdjęciu numer zdjęcia Lokalizacja Zdory I Koryciny Polana Zdory II Stałość St. c.d numer zdjęcia ChCl. Vaccinio-Piceetea ChCl. Epilobietea angustifolia Pinus sylvestris III Rubus idaeus V Picea abies II Sambucus recamosa II Populus tremula.. 3. I Fragaria vesca... 2 I Vaccinium myrtillus I Sambucus nigra... 2 I Pleurozium schreberi. 2.. I Chamaenerion angustifolium.. +. I Frangula alnus 1... I Salix caprea.. +. I Trientalis europea.... I Pozostałe Gatunki towarzyszące Hieracium sylvaticum II ChCl. Querco-Fagetea Maianthemum bifolium.... I Corylus avellana III Chelidonium majus I Oxalis acetosella II Betula pendula. 3 2 I Carpinus betulus II Viola silvatica I Rubus saxatilis II Geum urbanum... + I Poa nemoralis II Galeopsis speciosa +... I Sorbus aucuparia II Agrostis alba 2... I Melica nutans II Anthoxanthum odoratum 2... I Convallaria majalis I Cystopteris fragilis.... I Stellaria holostea I Festuca rubra 1... I Quercus rober.. 3. I Mycelis muralis.... I Lonicera xylosteum I Rumex obtusifolius... 1 I Prunus padus I Anthriscus sylvestris... + I Anemone racemosa. 3.. I Lembotropis nigricans... + I Lilium martagon. 2.. I Senecio vulgaris.. +. I Aegopodium podagraria. 1.. I Thalictrum aquilegifolium. +.. I Athyrium filix-femina... 1 I Urtica dioica... + I Phyteuma spicatum 1.. I Veronica chamaedrys. +.. I Polygonatum multiflorum +... I Quercus petraea +... I Acer platanoides... + I Tilia cordata... + I Scrophularia nodosa. +.. I St. 22

23 Fotografia 5. Stanowisko Koryciny Fotografia 6. Stanowisko Polana 23

24 Analiza fitosocjologiczna jeŝyny fałdowanej Na podstawie analizy skupień (rys. 3) uszeregowano zdjęcia w 3 typy zbiorowisk. Odległość wiązania Stanowisko Nr Wetlina 2 Jabłonki 7 Bachlawa 1 Wola Ch Chromiec 4 Drohiczyn 5 Mienia 8 Wola Ch. 2 9 Średnia Wieś 6 Buk 3 òûòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòø ò ó òûòòòø ó ò ùòòòø ó òòòòò ùòòòòòòòòòòòòòø ó òòòòòòòòòú ùòø ó òòòòòòòòò ó ùòòòòòòòòòòòòòòòòòòòø ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ó ùòòò òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò Rysunek 3. Analiza podobieństwa składu gatunkowego stanowisk Rubus plicatus uzyskana przy pomocy analizy skupień metodą Warda Dalsza analiza składu gatunkowego pozwoliła wyodrębnić następujące fitocenozy: MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Molinietalia caerulae W.KOCH 1926 Calthion palustris R.TX.1936 EM. OBERD Zespół Epilobio-Juncetum effusi MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Arrhenatheretalia PAWŁ.1928 EPILOBIETEA ANGUSTIFOLII P R.TX. et RSG.1950 Atropetalia VLIEG Sambuco-Salicion R. TX. et NEUM Rubetum idaei PFEIFF em. OBERD

25 JeŜyna fałdowana (Rubus plicatus) jest gatunkiem charakterystycznym dla zespołu zarośli kruszyny i jeŝyn Frangulo rubetum plicati, w obrębie klasy Rhamno Prunetea zbiorowisk formacji krzewiastej, funkcjonalnie związanych z lasem. Są to zbiorowiska reprezentowane przez roślinność okrajków, polan leśnych lub zakrzewień śródpolnych. Przeprowadzona analiza fitosocjologiczn wykazała, Ŝe moŝna spotkać ten gatunek równieŝ na innych siedliskach, niŝ juŝ wcześniej opisywane. Zbiorowiska antropogenicznych, nawoŝonych, wielokośnych łąk wilgotnych Calthion palustris są tradycyjnie wykorzystywane jako baza paszowa. Na skutek silnego wypasania w obrębie tych zbiorowisk roślinnych wykształca się zespół z panującym sitem rozpierzchłym Epilobio-Juncetum effusi. Spośród badanych stanowisk naturalnych jeŝyny fałdowanej (Rubus plicatus.) do tej jednostki fitosocjologicznej zaklasyfikowano stanowiska z miejscowości Wetlina i Jabłonki (tab. 16). Antropogeniczne zbiorowiska łąk świeŝych z rzędu Arrhenatheretalia objęły znaczną grupę spośród badanych stanowisk naturalnych jeŝyny fałdowanej (Rubus plicatus) Bachlawa, Chromiec, Wola Chodkowska I, Wola Chodkowska II, Mienia, Średnia Wieś, Drohiczyn (tab. 17, fot. 7-9). Gatunki charakterystyczne dla rzędu Arrhenatheretalia, licznie występujące na wyŝej wymienionych stanowiskach to.m.in.: krwawnik pospolity (Achillea millefolium), kupkówka pospolita (Dactylis glomerata), koniczyna biała (Trifolium repens), pępawa zielona (Crepis capillaris), marchew zwyczajna (Daucus carota), rajgras wyniosły (Arrhenatherum elatius) i dzwonek rozpierzchły (Campanula patula). Zespół maliny właściwej Rubetum idaei naleŝy do nitrofilnych zbiorowisk krzewiasto zaroślowych, z przewagą niskich jeŝyn i malin, które nadają temu zbiorowisku charakterystyczny wygląd bujnego zarośla. Zespół ten jest typowy dla niewielkich polan i prześwietleń w lasach liściastych i mieszanych. Analiza składu gatunkowego wykazała, Ŝe stanowisko jeŝyny fałdowanej (Rubus plicatus) w miejscowości Buk moŝna zaklasyfikować do tego syntaskonu, za czym przemawiała obecność maliny właściwej (Rubus idaeus) i jeŝyny (Rubus sp.) oraz występowanie gatunków ze zbiorowisk lasów liściastych i mieszanych m.in. klonu pospolitego (Acer platanoides) i olszy czarnej (Alnus glutinosa) (tab. 18, fot ). 25

26 Tabela 16. Skład florystyczny stanowisk Rubus plicatus zaklasyfikowanych do klasy Molinio-Arrhenatheretea, związku Calthion palustris Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja Wetlina Jabłonki Stałość numer zdjęcia 2 7 ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Achillea millefolium 1 1 V Scirpus sylvaticus 1 1 V Juncus effusus 4 4 V Lysimachia vulgaris 3 3 V Vicia cracca 1. III Potentilla anserina. 3 III Lysimachia nummularia 1. III Stachys palustris. 2 III Gatunki towarzyszące ChCl. Querco-Fagetea Equisetum sylvaticum 1 1 V Corylus avellana B 2 1 V Alnus glutinosa B 2. III ChCl. Epilobietea angustifolii Betula pendula B 2 1 V Populus tremula B 1 1 V Pozostałe Agrostis capillaris 4 1 V Rubus plicatus 3 3 V Salix aurita B 2 2 V Phalaris arundinacea 1. III Picea abies. 3 III Potentilla erecta 3. III 26

27 Tabela 17. Skład florystyczny stanowisk Rubus plicatus zaklasyfikowanych do klasy Molinio-Arrhenatheretea, rzędu Arrhenatheretalia Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja Bachlawa Chromiec Drohiczyn Średnia Wieś Mienia Wola Chodkowska 1 Wola Chodkowska 2 Stałość numer zdjęcia ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Rumex acetosa IV Phleum pratense III Plantago lanceolata III Centaurea jacea III Plantago major III Vicia cracca III Lolium perenne II Poa pratensis II Poa trivialis I Prunella vulgaris I Trifolium pratense I Festuca arundinacea I Frangula alnus I Achillea millefolium IV Agropyron repens III Dactylis glomerata III Daucus carota III Trifolium repens ,5.. II Crepis capillaris II Arrhenantherum elatius II Campanula patula 0,5.. 0,5... II Pastinaca sativa II Potentilla reptans II Lysimachia vulgaris II Stachys palustris I Festuca pratensis I Galium mollugo 0, I Lamium album I Pimpinallea major.... 0,5.. I Potentilla anserina I Rorippa sylvestris I Cirsium oleraceum ,5. I 27

28 numer zdjęcia St. Gatunki towarzyszące ChCl. Artemisietea vulgaris Urtica dioica 0, IV Artemisia vulgaris III Hypericum perforatum III Solidago canadensis II Cirsium arvense ,5.. II Chelidonium majus.. 0,5.... I Rubus ceasius I Melilotus alba I Veronica chamaedrys I ChCl. Rhamno-Prunetea Rubus plicatus V Quercus robur B III Prunus spinosa II Rosa canina ,5.. II Cornus sanquinea.... 0,5.. I Evonymus europea.... 0,5.. I Crataegus monogyna I Salix alba B I ChCl. Querco-Fagetea Alnus glutinosa B ,5. III Acer platanoides A. 0, I Carpinus betulus I Impatiens noli-tangere I Corylus avellana B I Scrophularia nodosa I Cerasus avium ,5. I Acer pseudoplatanus. 0, I ChCl. Trifolio-Geranietea sangunei Agrimonia eupatoria.... 0,5.. I Medicago falcata.... 0,5.. I Astragalus glycyphyllos I Agrostis capillaris 0, I ChCl. Stellarietea mediae Matricaria chamomilla II Stellaria media II Galeopsis speciosa I Galeopsis tetrahit I Galinsoga quadriradiata I Euphorbia helioscopia I Lamium purpureum I Myosotis arvensis... 0,5... I Chenopodium album I 28

29 numer zdjęcia St. ChCl. Epilobietea angustifolii Chamaenerion angustifolium I Betula pendula B I Gnaphalium sylvaticum. 0, I Fragaria vesca I Populus tremula B.... 0,5.. I Rubus idaeus I Salix caprea I Sambucus nigra I Sambucus racemosa I Sorbus aucuparia I Pozostałe Heracleum sphondylium ,5.. III Convolovulus arvensis II Equisetum arvense II Hypericum maculatum 0, II Galium aparine II Cerastium arvense I Pteridium aquilinum I Polytrichum commune I Betula pubescens I Humulus lupulus I Salix fragilis I Artemisia campestris I Galium verum.... 0,5.. I Lycopus europeus... 0,5... I Fotografia 7. Populacja jeŝyny fałdowanej w Bachlawie 29

30 Fotografia 8. Stanowisko Bachlawa Fotografia 9. Stanowisko Średnia Wieś 30

31 Tabela 18. Skład florystyczny stanowisk Rubus plicatus zaklasyfikowanych do klasy Epilobietea angustifolii Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] 100 Liczba gatunków w zdjęciu 25 Lokalizacja Buk numer zdjęcia 3 ChCl. Epilobietea angustifolii Chamaenerion angustifolium 1 Rubus idaeus 3 Sambucus nigra 1 Gatunki towarzyszące ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Achillea millefolium 5 Agrostis stolonifera 3 Ranunculus repens 2 Lysimachia vulgaris 1 Myosotis palustris 1 Plantago lanceolata 1 Centaurea jacea 1 ChCl. Querco-Fagetea Aegopodium podagraria 2 Acer platanoides A 1 Acer platanoides B 1 Alnus glutinosa B 1 Pozostałe Galium verum 1 Trifolium medium 2 Urtica dioica 1 Veronica chamaedrys 4 Hypericum maculatum 4 Rumex acetosella 3 Potentilla erecta 2 Rubus plicatus 2 Vicia villosa 2 Juncus arcticulatus 1 Galium aparine 1 31

32 Fotografia 10. Stanowisko Buk Fotografia 11. Krzewy jeŝyny populacji z miejscowości Buk 32

33 Analiza fitosocjologiczna śliwy tarniny Na podstawie analizy skupień (rys. 4) uszeregowano zdjęcia w 2 typy zbiorowisk Odległość wiązania Stanowisko Nr Kamionna 6 Zaborze 10 Ujazd 7 Zamoście 9 Zabierzów 8 ZałuŜ 5 Berezka 1 Radoszyce 4 Terka 2 Polańczyk 3 òûòø ò ùòø òûò ùòòòòòòòòòòòø ò ó ùòòòòòòòø òòòòò ó ùòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòø òòòòòòòòòòòòòòòòò ó ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòòûòòòòò ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòò ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòûòòòòòòòòò òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò Rysunek 4. Analiza podobieństwa składu gatunkowego stanowisk Prunus spinosa uzyskana przy pomocy analizy skupień metodą Warda Dalsza analiza składu gatunkowego pozwoliła wyodrębnić następujące fitocenozy: MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Arrhenatheretalia elatioris PAWŁ.1928 MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Molinietalia caerulae W.KOCH 1926 Filipendulion ulmariae SEGAL.1966 Analiza fitosocjologiczna wykazała, Ŝe śliwa tarnina występuje głównie w zbiorowiskach naleŝących do klasy Molinio-Arrhenatheretea. Największą grupę stanowiły zbiorowiska klasyfikowane do rzędu Arrhenatheretalia. NaleŜały tutaj stanowiska: Kamionna, Zaborze, Ujazd, Zamoście, Zabierzów, ZałuŜ, Radoszyce i Berezka (tab. 19, fot 12-13). W warstwie krzewów dominującą rolę odegrały gatunki charakterystyczne dla klasy Rhamno-Prunetea śliwa tarnina (Prunus spinosa), dzika róŝa (Rosa canina), jeŝyna popielica (Rubus ceasius), jeŝyna fałdowana (Rubus plicatus) i trzmielina pospolita (Euonymus europeus, natomiast w warstwie runa najliczniejszy udział miały byliny charakterystyczne dla klasy Molinio-Arrhenatheretea i rzędu Arrhenatheretalia. W obrębie tej klasy wyszczególniono związek Filipendulion ulmariae, który reprezentowały stanowiska Terka i Polańczyk (tab. 20, fot ). Związek ten antropogeniczne zbiorowiska ziołorośli obejmuje częściowo naturalne 33

34 zbiorowiska wysokich bylin, występujące wzdłuŝ cieków wodnych. Gatunki charakterystyczne dla Filipendulion ulmariae, licznie występujące na stanowiskach w Terce i Polańczyku to: tojeść pospolita (Lysimachia vulgaris), kozłek lekarski (Valeriana officinalis) i wiązówka błotna (Filipendula ulmaria). Tabela 19. Skład florystyczny stanowisk Prunus spinosa zaklasyfikowanych do klasy Molinio-Arrhenatheretea, rzędu Arrhenatheretalia Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja Berezka Radoszyce numer zdjęcia ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Plantago lanceolata IV Trifolium pratense IV Centaurea jacea II Lolium perenne II Mentha longifolia II Phleum pratense II Plantago maior II Rumex acetosa II Vicia cracca II Frangula alnus I Festuca rubra I Cirsium vulgare I Holcus lanatus I Hypericum tetrapterum I Mentha pulegium I Poa pratensis I Prunella vulgaris I ChO. Arrhenatheretalia Achillea millefolium IV Dactylis glomerata IV Daucus carota IV Taraxacum officinale IV Heracleum sibiricum II Lotus corniculatus II Pimpinella major I ChAll. Arrhenatherion Knautia arvensis II Arrhenantherum elatius II Campanula patula I ChAll. Cynosurion Crepis capillaris II Trifolium repens II Alchemilla monticola I Bellis perennis I ZałuŜ Kamionna Ujazd Zamoście Zborze Zabierzów Stałość 34

35 c.d. ChO. Molinietalia caerulae Angelica sylvestris I Deschampsia caespitosa I Juncus effusus I Scirpus sylvaticus I ChAll. Caltion palustris Agrimonia eupatoria III Cirsium oleraceum II ChAll. Filipendulion ulmariae Filipendula ulmaria I Lysimachia vulgaris I Lythrum salicaria I ChO. Agropyro-Rumicion crispi Agrostis stolonifera II Potentilla anserina I Potentilla reptans I Festuca arundinacea I Gatunki towarzyszące ChCl. Artemisietea vulgaris Urtica dioica III Cirsium arvense II Medicago lupulina II Galium aparine I Geum urbanum I Glechoma hederacea I Lamium album I Rudbeckia liaciniata I ChCl. Rhamno-Prunetea Prunus spinosa V Rosa canina B II Rubus caesius II Rubus plicatus II Euonymus europaeus I Pozostałe Sambucus nigra B III Rubus idaeus I Betula pendula 1 35

36 Fotografia 12. Stanowisko Berezka Fotografia 13. Stanowisko Radoszyce 36

37 Tabela 20. Skład florystyczny stanowisk Prunus spinosa zaklasyfikowanych do związku Filipendulion ulmariae Powierzchnia zdjęcia [m2] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja Terka Polańczyk Stałość numer zdjęcia 2 3 ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Holcus lanatus 3 1 V Phleum pratense 2 3 V Vicia cracca 2 3 V Centaurea jacea 1 3 V Plantago lanceolata. 1 III Potentilla reptans 3. III ChAll. Filipendulion ulmariae Hypericum tetrapterum + 1 V Lysimachia vulgaris 1 4 V Valeriana officinalis 5 1 V Euphorbia palustris 1. III Filipendula ulmaria 4. III Mentha longifolia 4. III Stachys palustris. 2 III ChAll. Caltion palustris Agrimonia eupatoria + 3 V Myosotis palustris 1 + V Caltha palustris 3. III Cirsium rivulare 4. III ChO. Arrhenatheretalia Achillea millefolium 1 3 V Campanula patula + 1 V Daucus carota. 1 III Knautia arvensis. 1 III Leucanthemum vulgare. 1 III Gatunki towarzyszące ChCl. Artemisietea vulgaris Melandrium rubrum + + V Artemisia vulgaris. 2 III Ballota nigra. 2 III Galium aparine 3. III Geum rivale 2. III Medicago lupullina. 1 III Veronica chamaedrys. 4 III ChCl. Rhamno-Prunetea Prunus spinosa 3 4 V Rosa canina B. + III Pozostałe Centaurium erythraea. 2 III Rubus idaeus. 2 III Cirsium arvense. 1 III 37

38 Fotografia 14. Stanowisko Terka Fotografia 15. Stanowisko Polańczyk 38

39 Analiza fitosocjologiczna wiązówki błotnej Na podstawie analizy skupień (rys. 5) uszeregowano zdjęcia w 2 typy zbiorowisk Odległość wiązania Stanowisko Nr Ujazd 3 Zawada 7 Zamoście 9 śarki 10 Powsin 3 KsiąŜenice 5 Karczew 4 Sine Wiry 2 Smerek 8 Terka 1 òûòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòø ò ó òòòûòòòòòø ùòòòòòòòòòòòòòòòø òòò ùòòòòòø ó ó òòòòòòòòò ùòòòòòòòòòø ó ó òòòòòòòòòòòòòòò ùòòòòòòò ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòûòòòòòòòø ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ùòòòòòòòòòòòòòòò òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò Rysunek 5. Analiza podobieństwa składu gatunkowego stanowisk Filipendula ulmaria uzyskana przy pomocy analizy skupień metodą Warda Dalsza analiza składu gatunkowego pozwoliła wyodrębnić następujące fitocenozy: MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Molinietalia caerulae W.KOCH 1926 Filipendulion ulmariae SEGAL.1966 MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Molinietalia caerulae W.KOCH 1926 Filipendulion ulmariae SEGAL.1966 Filipendulo ulmariae-menthetum longifoliae ZLINSKA 1989 Na podstawie składu florystycznego 7 stanowisk: Ujazd, Zawada, Zamoście, śarki, Powsin, KsiaŜenice, Karczew sklasyfikowano jako częściowo naturalne zbiorowiska zaroślowe złoŝone z wysokich bylin dwuliściennych, występujące wzdłuŝ cieków wodnych Filipendulion ulmariae. Zbiorowiska tego związku są zdominowane przez wiazówke błotną (Filipendula ulmaria). Jak podaje Matuszkiewicz (2008) w pierwotniej szacie roślinnej były to zapewne zbiorowiska okrajkowe formacji leśnozaroślowych i z czasem przekształciły się w zbiorowiska wilgotnych kośnych łąk z rzędu Molinietalia. Zbiorowiska te występują na siedliskach Ŝyznych i średnio 39

40 Ŝyznych, głównie organicznych (Wysocki i Sikorski 2001). O Ŝyzności gleby badanych stanowisk świadczyć moŝe wysoki stopień stałości (IV) gatunku pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), występującego zwykle na świeŝych i zasobnych w próchnicę glebach, w nitrofilnych zbiorowiskach ruderalnych (tab. 21, fot 16-18). Prawdopodobnie na badanych terenach zaniechano zabiegów agrotechnicznych, co prowadziło do przekształcenia wilgotnych łąk w ziołorośla typu Filipendulion. Liczne występowanie na dwóch stanowiskach Powsin i Zamoście krwawnicy pospolitej (Lythreum salicaria) moŝe wskazywać na przynaleŝność tych fitocenoz do zespołu Lythro- Filipenduletum ulmariae HADAČ et all. 1997, ale nie jest on jeszcze szczegółowo poznany. Pozostałe stanowiska wiązówki błotnej (Terka, Sine Wiry, Smerek) równieŝ zaklasyfikowano do związku Filipendulion ulmariae. Ze względu na wysoką stałość i ilościowość mięty długolistnej moŝna przypuszczać, Ŝe stanowiska Sine Wiry i Smerek przynaleŝą do zespołu Filipendulo ulmariae-menthetum longifoliae ZLINSKA Stanowisko w Terce charakteryzowała wysoka ilościowość (IV) kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis), co pozwalałoby sklasyfikować to zbiorowisko jako zespół Valeriano-Filipenduletum SISS. in WESTH. et. all (tab. 22, fot 19-21). Zbiorowisko to preferuje gleby murszowo-torfowe i wykształca się najczęściej na wilgotnych łąkach ze związku Molinion, na których zaniechano koszenia (Matuszkiewicz 2008). 40

41 Tabela 21. Skład florystyczny stanowisk Filipendula ulmaria zaklasyfikowanych do klasy Molinio-Arrhenatheretea, zespołu Lythro-Filipenduletum ulmariae Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja Powsin Karczew KsiąŜenice Zamoście śarki Ujazd Zawada Stałość numer zdjęcia ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Centaurea jacea III Festuca pratensis III Rumex acetosa III Vicia cracca III Ranunculus acris I ChO. Molinietalia caerulae Cirsium palustre III Lotus uliginosus + I Eupatorium cannabinum I ChAll. Filipendulion ulmariae Filipendula ulmaria V Hypericum tetrapterum III Lythrum salicaria III Euphorbia palustris I ChAll. Caltion palustris Polygonum bistorta III Cirsium oleraceum III Juncus effusus I ChO. Arrhenatheretalia Dactylis glomerata III Equisetum palustre III Heracleum sphondylium III Arrhenantherum elatius III Crepis biennis III Geranium pratense III Achillea millefolium I Daucus carota I ChO. Agropyro-Rumicion crispi Rorippa sylvestis III Festuca arundinacea 4 I Gatunki towarzyszące ChCl. Artemisietea vulgaris Urtica dioica IV Artemisia vulgaris III Solidago canadensis III Borago officinalis I Solidago gigantea I Tanacetum vulgare I Melandrium album + I 41

42 c.d. ChCl. Epilobietea angustifolii Sambucus nigra B Rubus fruticosus Rubus idaeus Chamaenerion angustifolium ChCl. Phragmitetea Typha latifolia Acorus calamus Phragmites australis Galium palustre Pozostałe Galium aparine Salix cinerea Salix fragilis Impatiens glandulifera Aegopodium podagraria Galium verum Galeopsis tetrahit Juglans regia Thymus serpyllum III I I I III I I I III III III I III III I I I Fotografia 16. Stanowisko Powsin 42

43 Fotografia 17. Stanowisko KsiąŜenice Fotografia 18. Wiązówka błotna na stanowisuo KsiąŜenice 43

44 Tabela 22. Skład florystyczny stanowisk Filipendula ulmaria zaklasyfikowanych do klasy Molinio-Arrhenatheretea, zespołu Filipendulion ulmariae Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja Terka Sine Wiry Smerek Stałość numer zdjęcia ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Rumex acetosa. 1 + IV Centaurea jacea 1. + IV Vicia cracca 2.. II Ranunculus acris. +. II Prunella vulgaris. 1. II Festuca pratensis.. 3 II Holcus lanatus 2.. II ChO. Molinietalia caerulae Galium uliginosum 3 2. IV Lychnis flos-cuculi. 1. II Eupatorium cannabinum. 1. II Cirsium palustre. 2. II ChAll. Filipendulion ulmariae Filipendula ulmaria V Mentha longifolia 4 3. IV Hypericum tetrapterum + 1. IV Valeriana officinalis 4.. II Stachys palustris. 2. II Euphorbia palustris 1.. II ChAll. Caltion palustris Juncus effusus 1 4. IV Cirsium oleraceum. 1 + IV Myosotis palustris 2 1. IV Cirsium rivulare 4.. II Scirpus sylvaticus. 1. II Lysimachia vulgaris 1.. II ChO. Arrhenatheretalia Crepis biennis. 2 + IV Equisetum palustre 1. 1 IV Dactylis glomerata. 3 + IV Knautia arvensis.. + II Geranium pratense.. + II Campanula patula +.. II Arrhenantherum elatius.. 1 II Achillea millefolium 1.. II ChO. Agropyro-Rumicion crispi Rorippa sylvestis.. + II Potentilla reptans 3.. II Lysimachia nummularia. 2. II Festuca arundinacea.. 4 II 44

45 c.d. Gatunki towarzyszące ChCl. Artemisietea vulgaris Artemisia vulgaris. 1 + IV Solidago canadensis.. + II Melandrium album.. + II Pozostałe Galium aparine IV Galium verum.. + II Alnus glutinosa.. + II Salix cinerea.. + II Salix caprea. +. II Sambucus nigra B. +. II Salix fragilis.. + II Fraxinus exelsior A. 1. II Aegopodium podagraria.. + II Convolvulus arvensis.. + II Impatiens glandulifera.. + II Agrimonia eupatoria 1.. II Fotografia 19. Stanowisko Terka 45

46 Fotografia 20.Wiązówka błotna na stanowisku w miejscowości Terka Fotografia 21. Stanowisko Smerek 46

47 Analiza fitosocjologiczna wiązówki bulwkowej Na podstawie analizy skupień (rys. 6) uszeregowano zdjęcia w 2 typy zbiorowisk Odległość wiązania Stanowisko Nr Pychowice 1 Raciechowice 3 Nielepice 2 Drohiczyn I 5 Drohiczyn II 6 Siemiatycze 4 òûòòòòòòòòòòòòòø ò ùòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòø òòòòòòòòòòòòòòò ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòûòòòòòòòòòø ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ùòòòòò òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò Rysunek 6. Analiza podobieństwa składu gatunkowego stanowisk Filipendula vulgaris uzyskana przy pomocy analizy skupień metodą Warda Dalsza analiza składu gatunkowego pozwoliła wyodrębnić następujące fitocenozy: MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Arrhenatheretalia PAWŁ.1928 Arrhenatherion elatioris (BR.-BL. 1925)KOCH 1926 FESTUCO-BROMETEA BR.BL. et R.TX.1943 Związek Arrhenatherion elatioris to bogate florystycznie zbiorowiska świeŝych łąk wielokośnych. Dominują tu miękkolistne trawy darniowe, w szczególności rajgras wyniosły (Arrhenatherum elatius). Gatunek ten w duŝej ilości występował na stanowiskach w miejscowościach Pychowice i Nielepice, oraz w mniejszej ilości w Raciechowicach (tab. 23, fot. 22). Obecność rajgrasu wyniosłego na wymienionych stanowiskach pozwoliła zaklasyfikować je do związku łąk grądowych Arrhenatherion elatioris. Łąki te, na skutek intensywnego koszenia lub wypasu wykazują tendencje do przekształcania się w kierunku zespołów pastwiskowych. Wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris to gatunek charakterystyczny dla ciepłolubnych muraw o charakterze stepowym z klasy Festuco-Brometea. Analiza fitosocjologiczna wykazała, ze stanowiska naturalne wiązówki bulwkowej w miejscowościach Drohiczyn I, Drohiczyn II i Siemiatycze moŝna zaklasyfikować do 47

48 tego syntaksonu (tab 24, fot ). Gatunki charakterystyczne dla klasy Festuco- Brometea, występujące na wymienionych stanowiskach to, oprócz wiązowki bulwkowej: driakiew gołębia (Scabiosa columbaria), przetacznik kłosowy (Veronica spicata), kłosownica pierzasta (Brachypodium pinnatum), wilŝyna rozłogowa (Ononis repens) i kostrzewa bruzdkowana (Festuca rupicola). Klasa Festuco Brometea obejmuje zbiorowiska suchorośli, mające często charakter wtórnych zbiorowisk antropogenicznych. Te ciepłolubne murawy rozwijają się na stanowiskach suchych, o odczynie zasadowym, zasobnych w składniki pokarmowe. Są to zazwyczaj słoneczne zbocza wzgórz, dolin rzecznych i wąwozów, a z uŝytkowego punktu widzenia stanowią małoplenne kwieciste łąki lub mało wydajne pastwiska. Obecnie, ze względu na rzadkość występowania tego typu zbiorowisk w krajobrazie Polski, tworzy się na ich terenie rezerwaty. 48

49 Tabela 23. Skład florystyczny stanowisk Filipendula vulgaris zaklasyfikowanych do klasy Molinio-Arrhenatheretea, związku Arrhenatherion elatioris Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja Pychowice Nielepice Raciechowice Stałość numer zdjęcia ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Dactylis glomerata V Arrhenantherum elatius V Briza media V Potentilla reptans V Trifolium pratense. + 1 IV Achillea millefolium. + + IV Daucus carota. + + IV Festuca pratensis.. + II Plantago lanceolata.. + II Plantago major.. + II Poa pratensis +.. II Phleum pratense.. + II Poa trivialis.. + II Vicia cracca.. + II Knautia arvensis. +. II Gatunki towarzyszące ChCl. Festuco-Brometea Euphorbia cyparissias V Filipendula hexapetala V Helianthemum nummularium +.. II Poa compressa. +. II ChCl. Rhamno-Prunetea Crataegus monogyna + 1. IV Cornus alba +.. II Evonymus europeus +.. II Prunus spinosa + +. II Quercus robur B +.. II Rubus ceasius.. + II Rubus plicatus +.. II Sarothamnus scoparius. +. II 49

50 c.d. ChCl. Artemisietea vulgaris Medicago lupullina. + + IV Artemisia vulgaris. +. II Cirsium arvense.. + II Melilotus albus. 1. II Solidago canadensis. +. II Tanacetum vulgare.. + II ChCl. Epilobietea angustifolii Rubus idaeus + 1. IV Calamagrostis epigeios. +. II Fragaria vesca 1.. II Pozostałe Hypericum perforatum V Agrimonia eupatoria V Hieracium pilosella. 3 + IV Thymus pulegioides + 2. IV Phleum Boehmeri + +. IV Sanguisorba minor. + + IV Festuca ovina. 3 + IV Equisetum arvense. + 1 IV Chamomilla recutita.. + II Erigeron canadensis. +. II Luzula campestris.. 1 II Salix alba B. +. II Convolovulus arvensis +.. II Acer platanoides B +.. II Ulmus campestris +.. II Fotografia 22. Stanowisko Nielepice 50

51 Tabela 24. Skład florystyczny stanowisk Filipendula vulgaris zaklasyfikowanych do klasy Festuco-Brometea Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja Siemiatycze Drohiczyn 1 Drohiczyn 2 Stałość numer zdjęcia ChCl. Festuco-Brometea Filipendula hexapetala V Scabiosa columbaria 1. 2 IV Veronica spicata. 1 + IV Brachypodium pinnatum 2. 2 IV Achillea pannonica. 1 1 IV Ononis repens. +. II Galium album +.. II Festuca rupicola 2.. II Gatunki towarzyszące ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Dactylis glomerata V Potentilla anserina. 2 1 IV Leucanthemum vulgare. 1 1 IV Plantago lanceolata. 1. II Sanguisorba officinalis 2.. II Trifolium pratense. 2. II Heracleum sphondylium 1.. II Campanula patula. 1. II Alchemilla monticola 1.. II Briza media. 2. II Alopecurus pratensis.. 2 II Rumex acetosa.. 2 II Vicia cracca 1.. II ChCl. Artemisietea vulgaris Artemisia vulgaris. 1 1 IV Medicago sativa 2 1. IV Melandrium album 1.. II Anthriscus caucalis.. 2 II Calystegia sepium. 3. II Echium vulgare.. + II Urtica dioica.. 1 II Geum urbanum 1.. II Melilotus albus. 1. II Potentilla argentea.. + II Solidago canadensis.. 1 II 51

52 c.d. ChCl. Rhamno-Prunetea Crataegus monogyna.. 1 II Prunus spinosa. 2. II Frangula alnus 1.. II ChCl. Trifolio-Geranietea sangunei Galium verum V Agrimonia eupatoria + 2. IV Origanum vulgare. 2. II Pozostałe Fragaria vesca V Thymus pulegioides 2 1. IV Ranunculus arvensis 1 +. IV Juniperus communis 2.. II Pinus sylvestris 3.. II Salvia pratensis. 2. II Solidago virgaurea. +. II Galium album +.. II Equisetum arvense +.. II Malva neglecta. 1. II Fotografia 23. Wiązówka bulwkowa na stanowisku Siemiatycze 52

53 Fotografia 24. Stanowisko Drohiczyn I Fotografia 25. Stanowisko Drohiczyn II 53

54 Analiza fitosocjologiczna krwiściągu lekarskiego Na podstawie analizy skupień (rys. 7) uszeregowano zdjęcia w 2 typy zbiorowisk Odległość wiązania Stanowisko Nr Pustelnik 2 Marciszów 4 Kamienna G. 3 Siemiatycze 1 Zawada 5 Grabie 6 Kostrze 7 Zamoście 8 Goraj 9 Łada 10 òûòòòòòòòø ò ùòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòø òòòòòòòòò ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòôòòòòòòòòòø òòòòòûòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòø ó ó òòòòò ùòòòòòòò ó òòòòòòòòòòòòòòòûòòòòòòòòòòòòòòò ó òòòòòòòòòòòòòòò ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòûòòòòò òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò Rysunek 7. Analiza podobieństwa składu gatunkowego stanowisk Sanguisorba officinalis uzyskana przy pomocy analizy skupień metodą Warda Dalsza analiza składu gatunkowego pozwoliła wyodrębnić następujące fitocenozy: MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Arrhenatheretalia PAWŁ.1928 Arrhenatherion elatioris KOCH 1926 MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Molinietalia caerulae W.KOCH 1926 Analiza składu gatunkowego wykazała, Ŝe wśród badanych stanowisk Sanguisorba officinalis osiem stanowisk tworzyło fitocenozę sklasyfikowaną jako zbiorowiska świeŝych łąk Arrhenatherion elatioris KOCH 1926 (Pustelnik, Marciszów, Kamienna Góra, Siemiatycze, Zawada, Grabie, Kostrze i Zamoście). Zbiorowiska łąk świeŝych z rzędu Arrhenatheretalia obejmują niŝowe i górskie antropogeniczne zbiorowiska uŝytków zielonych na świeŝych glebach mineralnych, bez śladów zabagnienia (Matuszkiewicz 2008). Wykształcają się na siedliskach Ŝyznych i średnio Ŝyznych, nawoŝonych. Jak podają Wysocki i Sikorski (2002) są to wysoko 54

55 wydajne uŝytki zielone, o niezwykle bogatym składzie gatunkowym, obejmującym zarówno trawy jak i zioła. Istotną cecha tego zbiorowiska jest tendencja do przekształcania się w kierunku zespołu pastwiskowego w przypadku intensywnego koszenia lub wypasu, co moŝna było zauwaŝyć na stanowiskach Marciszów i Pustelnik. W przeprowadzonej analizie obok Sanguisorba officinalis najwyŝszą stałość osiągnęły gatunki charakterystyczne dla rzędu Arhenatheretalia krwawnik pospolity (Achillea millefolium) i tymotka łąkowa (Dactylis glomerata) oraz dla związku Arrhenatherion elatioris rajgras wyniosły (Arrhenatherum elatius). Wysoką stałość wykazały równieŝ gatunki wyŝszych jednostek syntaksonomicznych, np. chaber łąkowy (Centaurea jacea) (tab. 25, fot ). Drugą grupę uzyskaną na podstawie dendrogramu stanowiły fitocenozy sklasyfikowane jako zbiorowiska wilgotnych łąk Molinietalia caerulae. Z gatunków charakterystycznych dla rzędu Molinietalia wysoką stałość wykazał analizowany gatunek krwiściąg lekarski (Sanguisorba officinalis), poza tym licznie wystąpił równieŝ skrzyp błotny (Equisetum palustre) i firletka poszarpana (Lychnis flos-cuculi) (tab. 26, fot ). Zbiorowiska z rzędu Molinietalia obejmują trzy wyraźne florystycznie i siedliskowo grupy łąk: koszone sporadycznie, występujące na mokrych siedliskach, brzegach rzek i rowów (związek Filipendulion ulmariae), związane z tradycyjnym sposobem uŝytkowania, czyli brakiem nawoŝenia i jednorazowym koszeniem w końcu lata (związek Molinion caeruleae) oraz koszone dwu- i więcej krotnie w ciągu roku, dobrze nawoŝone zbiorowiska związku Calthion (Wysocki i Sikorski 2002). Liczny udział gatunków charakterystycznych dla ostatniego z tych związków stwierdzono na stanowisku z Łady. Wysoka stałość takich gatunków jak ostroŝeń łąkowy (Cirsium rivulare), knieć błotna (Caltha palustris), sit rozpierzchły (Juncus conglomeratus czy niezapominajka błotna (Myosotis palustris) moŝe świadczyć o przynaleŝności do związku Calthion. 55

56 Tabela 25. Skład florystyczny stanowisk Sanguisorba officinalis zaklasyfikowanych do klasy Molinio-Arrhenatheretea, związku Arrhenatherion elatioris Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja Zawada Grabie numer zdjęcia ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Centaurea jacea III Phleum pratense II Plantago lanceolata II Poa pratensis II Poa trivialis II Ranunculus acris II Rumex acetosa II Trifolium pratense II ChO. Arrhenatheretalia Achillea millefolium III Arrhenatherum elatius III Dactylis glomerata III Crepis biennis II Holcus lanatus II Trifolium repens II Galium mollugo I Alchemilla monticola I Heracleum sibiricum I Pimpinella major I Taraxacum officinale I ChO. Plantaginetalia majoris Festuca pratensis II Plantago major II Poa annua I ChO. Agropyro-Rumicion crispi Agropyron repens III Ranunculus repens II Festuca arundinacea I ChO. Molinietalia caerulae Sanguisorba officinalis V Betonica officinalis I Cirsium palustre I Deschampsia caespitosa I Equisetum palustre I Geranium pratense I Lychnis flos-cuculi I ChAll. Filipendulion ulmariae Filipendula ulmaria II Lythrum salicaria I Vicia cracca I c.d. Marciszów Pustelnik Kamienna G. Kostrze Zamoście Siemiatycze Stałość 56

57 numer zdjęcia ChAll. Caltion palustris Juncus effusus I Agrimonia eupatoria I Myosotis palustris I Polygonum bistorta I Lysimachia vulgaris I Gatunki towarzyszące ChCl. Artemisietea vulgaris Artemisia vulgaris I Medicago sativa I Melandrium album I Solidago canadensis I Tanacetum vulgare I Veronica chamaedrys I Pozostałe Galium verum II Equisetum arvense II Frangula alnus I Juniperus communis I Pinus sylvestris I Scabiosa columbaria I Medicago falcata I Festuca ovina I Filipendula vulgaris I Chamaenerion angustifolium I Fragaria vesca I Galium aparine I Calamagrostis lanceolata I Stellaria graminea I Fotografia 26. Stanowisko Marciszów 57

58 Fotografia 27. Krwisciąg lekarski na stanowisku Pustelnik Fotografia 28. Stanowisko Pustelnik 58

59 Tabela 26. Skład florystyczny stanowisk Sanguisorba officinalis zaklasyfikowanych do klasy Molinio-Arrhenatheretea,rzędu Molinietalia caerulae Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja Łada Goraj Stałość numer zdjęcia 10 9 ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Plantago lanceolata 2 2 V Lathyrus pratensis. 3 III Phleum pratense 3. III Poa pratensis 2. III Ranunculus acris. 2 III Trifolium pratense +. III ChO. Molinietalia caerulae Equisetum palustre 2 1 V Lychnis flos-cuculi 1 1 V Sanguisorba officinalis 3 4 V Cirsium palustre 3. III ChAll. Filipendulion ulmariae Geranium palustre 1. III Vicia cracca. 1 III ChAll. Caltion palustris Cirsium rivulare 4 III Caltha palustris 2. III Juncus conglomeratus 3. III Myosotis palustris 3. III ChO. Plantaginetalia majoris Festuca pratensis 2 III ChO. Arrhenatheretalia Achillea millefolium. 1 III Dactylis glomerata. 1 III Heracleum sibiricum 1. III Taraxacum officinale. 2 III Trisetum flavescens. 1 III ChAll Arrhenatherion Campanula patula. 2 III Galium mollugo. 1 III Geranium pratense. 1 III ChO. Agropyro-Rumicion crispi Mentha pulegium 1. III Ranunculus repens 1. III Pozostałe Erigeron canadensis. + III Aleopecurus pratensis 1. III Glechoma hederacea 1. III Stelaria graminea 1. III Trifolium hybridum 1. III Veronica chamaedrys. 1 III 59

60 Fotografia 29. Stanowisko Goraj Fotografia 30. Stanowisko Łada 60

61 Analiza fitosocjologiczna kuklika pospolitego Na podstawie analizy skupień (rys. 8) uszeregowano zdjęcia w 2 typy zbiorowisk Odległość wiązania Populacja Nr Mińsk 2 òûòòòòòòòòòòòòòòòø Marianka 3 ò ùòòòòòòòòòòòòòòòòòòòø Barcząca 4 òòòòòòòòòòòòòûòòò ùòòòòòòòòòòòø Stanisławów 10 òòòòòòòòòòòòò ó ó Mienia 5 òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ó Małkinia 7 òûòòòòòø ó Brok 8 ò ùòòòòòòòø ó Gliniak 1 òòòòòòò ùòòòòòø ó Treblinka 9 òòòòòòòòòòòòòòò ùòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò Klukowo 6 òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò Rysunek 8. Analiza podobieństwa składu gatunkowego stanowisk Geum urbanum uzyskana przy pomocy analizy skupień metodą Warda Dalsza analiza składu gatunkowego pozwoliła wyodrębnić następujące fitocenozy: MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Arrhenatheretalia elatioris PAWŁ.1928 ARTEMISIATEA VULGARIS Pierwsze skupienie obejmuje stanowiska Mińsk, Marianka, Barcząca, Stanisławów oraz Mienia. Zbiorowiska te zaklasyfikowano do klasy Molinio-Arrhenatheretea (półnaturalne i antropogeniczne darniowe zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe na mezotroficznych i eutroficznych, niezabagnionych glebach mineralnych i organicznomineralnych lub na zmineralizowanych i podsuszonych murszach z torfu niskiego). Najczęściej kuklik wystąpił w towarzystwie gatunków charakterystycznych dla rządu Arrhenatheretalia elatioris (tab. 27, fot ). Kuklik pospolity wystąpił równieŝ w zbiorowiskach naleŝących do klasy Artemisietea vulgaris (nitrofilne zbiorowiska okazałych bylin i pnączy na siedliskach ruderalnych i nad brzegami zbiorników wodnych) i jest wysoce prawdopodobne Ŝe jest gatunkiem wyróŝniającym dla tej fitocenozy. Do tego typu zbiorowisk zaklasyfikowano stanowiska Małkinia, Brok, Gliniak, Treblinka oraz Klukowo (tab. 28, fot ). 61

62 Tabela 27. Skład florystyczny stanowisk Geum urbanum zaklasyfikowanych do klasy Molinio-Arrhenatheretea, rzędu Arrhenatheretalia elatioris Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja numer zdjęcia ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Taraxacum officinale III Plantago major III Poa annua III Plantago lanceolata III Vicia cracca II Poa pratensis I Heracleum sphondylium I Achillea millefolium I Dactylis glomerata I Daucus carota I Rumex obtusifolius I Gatunki towarzyszące ChCl. Artemisietea vulgaris Geum urbanum V Urtica dioics III Chelidonium majus II Glechoma hederacea I Artemisia vulgaris I ChCl. Vaccinio-Piceetea Melampyrum pratense II Picea abies I ChCl. Agropyretea intermedio-repentis Equiestum arvense I Agropyron repens I Pozostałe Pteridium aquilinum III Pinus sylvestris III Quercus robur II Stellaria media II Solidago virgaurea II Potentilla anserina I Quercus petrea I Solidago canadensis I Trifolium arvense I Veronica chamaedrys I Viola reichenbachiana I Rubus ideaus I Mińsk Marianka Barcząca Stanisławów Mienia Stałość 62

63 Fotografia 31. Stanowisko Barcząca Fotografia 32. Stanowisko Mienia 63

64 Tabela 28. Skład florystyczny stanowisk Geum urbanum zaklasyfikowanych do klasy Artemisietea vulgaris Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Małkinia Brok Gliniak Treblinka Klukowo Stałość Lokalizacja numer zdjęcia ChCl. Artemisietea vulgaris Geum urbanum V Urtica dioica IV Chelidonium majus III Glechoma hederacea II Rumex obtusifolius II Lamium album I Artemisia vulgaris I ChCl. Epilobietea angustifolii Rubus fruticosus V Sambucus nigra III Fragaria vesca II Rubus ideua II Betula pendula I Sorbus aucuparia I Salix caprea. 2.. I Gatunki towarzyszące ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Ranunculus acris II Poa pratensis I Rumex acetosa I Achillea millefolium I Heracleum sphondylium I Daucus carota I Dactylis glomerata I Plantago major I Poa annua I ChCl. Querco-Fagetea Fraxinus excelsior IV Acer platanoides I Pozostałe Geum rivale V Alnus glutionsa V Lysimachia nummularia III Angelica sylvestris II Potantilla anserina I Potentilla erecta I Stellaria media I Humulus lupulus I Malus sylvestris I Padus avium I Pinus sylvestris I Galium mollugo I Geranium sylvaticum I 64

65 Fotografia 33. Stanowisko Brok Fotografia 34. Stanowisko Klukowo 65

66 Analiza fitosocjologiczna rzepiku pospolitego Na podstawie analizy skupień (rys. 9) uszeregowano zdjęcia w 3 typy zbiorowisk Odległość wiązania Stanowisko Nr Kozłowo 2 Czarna Śr. 3 Frampol 8 Tarnawa Mała 7 Koryciny 1 Drohiczyn III 6 Drohiczyn I 4 Drohiczyn II 5 Polańczyk 9 Terka 10 òûòòòòòòòòòòòø ò ùòòòòòø òòòòòòòòòòòòò òòòòòòòòòòòòòòòòòòò òòòòòûòòòòòòòø ùòòòòòòòø ó ùòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòø òòòòò ùòòòòòòòòòø ó ó òòòòòòòûòòòòò ùòòò ó òòòòòòò ó ó òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ó Rysunek 9. Analiza podobieństwa składu gatunkowego stanowisk Agrimonia eupoatoria uzyskana przy pomocy analizy skupień metodą Warda Dalsza analiza składu gatunkowego pozwoliła wyodrębnić następujące fitocenozy: MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Arrhenatheretalia PAWŁ.1928 MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Arrhenatheretalia PAWŁ.1928 Arrhenatherion MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.TX.1937 Molinietalia caerulae W.KOCH 1926 Valeriano-Filipenduletum SISS. in WESTH. et all.1946 Półnaturalne zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe z klasy Molinio-Arrhenatheretea występują powszechnie na niŝu, pogórzu i w piętrach reglowych w górach. Ze względu na bogaty skład gatunkowy stanowią one jedną z waŝniejszych formacji roślinnych, decydującą o oprawie i fizjonomii krajobrazu. NaleŜące do tej klasy zbiorowiska łąk świeŝych z rzędu Arrhenatheretalia wykształcające się na Ŝyznych, niezbyt wilgotnych 66

67 glebach, obejmują antropogeniczne fitocenozy uŝywane zazwyczaj jako łąki kośne i pastwiskowe (Matuszkiewicz 2001, Wysocki 2002). Zbiorowiska tego typu stanowiły najliczniejszą grupę wśród badanych stanowisk naturalnych rzepiku pospolitego (Agrimonia eupatoria). Zaklasyfikowano tu stanowiska z miejscowości Drohiczyn (I, II, III), Koryciny i Polańczyk, (na których licznie występował gatunek charakterystyczny dla rzędu Arrhenatheretalia krwawnik pospolity (Achillea millefolium)) oraz stanowiska Kozłowo, Czarna Średnia, Frampol i Tarnawa Mała, na których dominowała równieŝ charakterystyczna dla tego syntaksonu kupkówka pospolita (Dactylis glomerata) Na badanych stanowiskach obecne były takŝe inne rośliny charakterystyczne i wyróŝniające dla rzędu łąk świeŝych: marchew zwyczajna (Daucus carota), komonica zwyczajna (Lotus corniculatus), mniszek lekarski (Taraxacum officinale), biedrzeniec mniejszy (Pimpinella minor) i konietlica łąkowa (Trisetum flavescens) (tab.29 i 30, fot ). Zespół kozłka lekarskiego i wiązówki błotnej Valeriano-Filipenduletum naleŝy do częściowo naturalnych zbiorowisk ziołoroślowych występujących wzdłuŝ cieków wodnych. Zbiorowiska tego rodzaju wykształcają się zazwyczaj na wilgotnych łąkach, na których zaniechano koszenia i stanowi jedno ze stadiów sukcesji w kierunku leśnych zespołów łęgowych. Gatunkiem charakterystycznym dla zespołu Valeriano- Filipenduletum jest kozłek lekarski Valeriana officinalis, a dominującym wiązówka błotna Filipendula almaria oba te gatunki licznie występowały licznie na stanowisku naturalnym rzepiku pospolitego w miejscowości Terka, które zaklasyfikowano do tej jednostki fitosocjologicznej. Oprócz kozłka i wiązówki, na stanowisku w Terce obecne były takŝe w duŝej ilości gatunki charakterystyczne dla innych syntaksonów m.in. mięta długolistna Mentha longifolia czy ostroŝeń łąkowy Cirsium rivulare, typowy dla wilgotnych łąk ostroŝeniowych. Łąki te, po zaniechaniu koszenia przekształcają się w ziołorośla typu Filipendulion florystycznie pokrewne zbiorowiskom Valeriano- Filipenduletum (tab.31, fot ). 67

68 Tabela 29. Skład florystyczny stanowisk Argimonia eupatoria zaklasyfikowanych do klasy Molinio-Arrhenatheretea, rzędu Arrhenatheretalia Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja Drohiczyn I Drohiczyn II Drohiczyn III Koryciny Polańczyk Stałość numer zdjęcia ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Achillea millefolium V Ranunculus acris III Phleum pratense III Plantago lanceolata III Centaurea jacea III Knautia arvensis III Campanula patula III Vicia cracca II Myosotis palustris II Potentilla anserina II Daucus carota II Lotus corniculatus II Galium uliginosum II Festuca pratensis I Prunella vulgaris I Poa pratensis I Rumex acetosa I Valeriana officinalis I Crepis biennis I Dactylis glomerata I Taraxacum officinale I Lysimachia nummularia I Alopecurus pratensis I Gatunki towarzyszące ChCl. Artemisietea vulgaris Artemisia vulgaris III Cichorium intybus II Cirsium arvense II Echium vulgare II Epilobium montanum II Hypericum perforatum II Calystegia sepium II Veronica chamaedrys II Ballota nigra I Geum urbanum I Medicago sativa I Melilotus albus I Solidago canadensis I Urtica dioica I 68

69 c.d. ChCl. Koelerio-Corynephoretea Rumex acetosella III Trifolium arvense II Thymus serpyllum I Potentilla argentea I ChCl. Trifolio-Geranietea sangunei Agrimonia eupatoria IV Galium verum III Origanum vulgare I ChCl. Rhamno-Prunetea..... Prunus spinosa III Rosa canina I Rubus plicatus I Viburnum opulus I ChCl. Festuco-Brometea Dianthus carthusianorum III Veronica spicata II Campanula glomerata I Pozostałe Fragaria vesca V Anthemis arvensis III Senecio vulgaris II Solidago virgaurea II Centaurium erythraea I Equisetum arvense I Senecio nemorensis I Genista tinctoria I Hieracleum sphondylium I Fotografia 35. Stanowisko Koryciny 69

70 Fotografia 36. Stanowisko Drohiczyn I Fotografia 37. Stanowisko Drohiczyn III 70

71 Tabela 30. Skład florystyczny stanowisk Argimonia eupatoria zaklasyfikowanych do klasy Molinio-Arrhenatheretea, związku Arrhenatherion. Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] Liczba gatunków w zdjęciu Lokalizacja Kozłowo Czarna Średnia Tarnawa Mała Frampol Stałość numer zdjęcia ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Achillea millefolium V Dactylis glomerata V Poa pratensis IV Pimpinella minor IV Knautia arvensis IV Trisetum flavescens III Festuca pratensis... 2 II Ranunculus acris.. 1. II Lolium perenne. 1.. II Phleum pratense. 3.. II Plantago lanceolata... 1 II Vicia cracca... 2 II Thymus serpyllum... 3 II Daucus carota +... II Galium mollugo... 2 II Agropyron repens.. 2. II Gatunki towarzyszące ChCl. Artemisietea vulgaris Artemisia vulgaris V Cichorium intybus III Medicago lupulina III Melilotus albus III Anthriscus sylvestris. 3.. II Arctium lappa. 1.. II Cirsium arvense. +.. II Geum urbanum.. +. II Hypericum perforatum 1... II Melandrium album. 1.. II Solidago canadensis.. 1. II Veronica chamaedrys.. 2. II ChCl. Festuco-Brometea Centaurea scabiosa... 1 II Plantago media.. +. II Dianthus carthusianorum.. 3. II Ononis repens +... II 71

72 c.d. ChCl. Epilobietea angustifolii Betula pendula... 1 II Fragaria vesca +... II Salix caprea 2... II Populus tremula... 1 II ChCl. Stellarietea mediae Fallopia convolvulus III Centaurea cyanus +... II Silene vulgaris +... II ChCl. Rhamno-Prunetea Prunus spinosa. 2.. II Rubus idaeus. 2.. II Rosa canina... 1 II Pozostałe Agrimonia eupatoria V Equisetum arvense III Galium verum.. 4. II Trifolium arvense... 1 II Potentilla argentea... 1 II Salix fragilis... 1 II Calamagrostis canescens... 3 II Genista tinctoria 1... II Fotografia 38. Stanowisko Czarna Średnia 72

73 Tabela 31. Skład florystyczny stanowisk Argimonia eupatoria zaklasyfikowanych do klasy Molinio-Arrhenatheretea, zespołu Valeriano-Filipenduletum Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] 100 Liczba gatunków w zdjęciu 21 Lokalizacja Terka numer zdjęcia 10 ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Valeriana officinalis 5 Cirsium rivulare 4 Mentha longifolia 4 Filipendula ulmaria 4 Potentilla reptans 3 Galium uliginosum 2 Phleum pratense 2 Vicia cracca 2 Geum rivale 1 Equisetum palustre 1 Achillea millefolium 1 Lysimachia vulgaris 1 Myosotis palustris 1 Centaurea jacea 1 Rumex acetosa 1 Gatunki towarzyszące Geum urbanum 1 Eupatorium cannabinum + Agrimonia eupatoria 1 Galium aparine 3 Hypericum maculatum + Phalaris arundinacea 2 73

74 Fotografia 39. Stanowisko Terka Fotografia 40. Rzepik pospolity w Terce 74

75 2.2. ANALIZA MOLEKULARNA Analiza molekularna maliny właściwej Próby zostały powielone przy uŝyciu 10 starterów: Sekwencja 5-3 M 1 GACAGACAGA M 2 CGGGTACCAA M 3 GGGAACCCGT M 4 GACCCGTCCC M 5 AGTCGTCCCC M 6 CCATCCCCCA M 7 GGTGAACGCT M 8 GTCATGCCTG OPB-07 GAAACGGGTG OPB-06 GGTGACGCAG (fot. 41) M M M marker. Populacje: 1 Polańczyk, 2 Buk, 3 Smerek, 4 Krzywe, 5 Zdory I, 6 Zdory II, 7 Polana, 8 Koryciny, 9 Czartajew, 10 Złota Góra Fotografia 41. Wyniki powielania DNA 10 populacji maliny właściwej techniką RAPD, przy uŝyciu startera OPB 06 ( 5 TGCTCTGCCC 3 ) firmy Operon 75

76 Przeprowadzona analiza genetyczna wykazała znaczne zróŝnicowanie genetyczne między populacjami maliny, pochodzącymi z regionu Bieszczad, Mazur i Podlasia. Nie zaobserwowano wyraźnych grup pokrewnych genetycznie związanych z danym regionem geograficznym, ale największa i najmniejsza odległość uzyskana w wyniku analizy genetycznej pokrywała się z odległością geograficzną. Odległość genetyczna wahała się od 0,2126 do 0,8544. Najbardziej oddalonymi genetycznie okazały się populacje z miejscowości Czartajew (Podlasie) i Krzywe (Bieszczady), odległe geograficznie o kilkaset kilometrów, natomiast najbliŝsze pokrewieństwo stwierdzono pomiędzy populacjami bieszczadzkimi Polańczyk i Buk (rys. 10, tab. 32). Największa odległość Najmniejsza odległość pop Polańczyk B pop 2 Buk B!! pop 3 Smerek B!! pop 8 Koryciny P!!!! pop 6 Zdory II M !! pop10 Złota Góra M!!!! pop 4 Krzywe B ! pop 5 Zdory I M!! pop 7 Polana P pop 9 Czartajew P Regiony: B Bieszczady M Mazury P Podlasie Rysunek 10. Dendrogram podobieństwa badanych populacji maliny bazujący na odległości genetycznej, uzyskany przy pomocy programu Popgene 76

77 Tabela. 32. Odległości genetyczne (poniŝej ukośnej linii) i podobieństwo genetyczne (powyŝej ukośnej linii) pomiędzy badanymi populacjami maliny właściwej określone przez program Popgene na podstawie wyników RAPD Nr Populacja Region Polańczyk B **** Buk B **** Smerek B **** Krzywe B **** Zdory I M **** Zdory II M **** Polana P **** Koryciny P **** Czartajew P **** Złota Góra P **** Największa odległość Najmniejsza odległość 77

78 Analiza molekularna jeŝyny fałdowanej Próby zostały powielone przy uŝyciu wyselekcjonowanych 10 starterów: Sekwencja 5-3 M 1 GACAGACAGA M 2 CGGGTACCAA M 3 GGGAACCCGT M 4 GACCCGTCCC M 5 AGTCGTCCCC M 6 CCATCCCCCA M 7 GGTGAACGCT M 8 GTCATGCCTG OPA-07 GAAACGGGTG (fot. 42) OPB-07 GGTGACGCAG M M marker. Populacje: 1 Bachlawa, 2 Wetlina, 3 Buk, 4 Chromiec, 5 Drohiczyn, 6 Jabłonki, 7 Średnia Wieś, 8 Mienia, 9 Wola Chodkowska I, 10 Wola Chodkowska II Fotografia 42. Wyniki powielania DNA 10 populacji jeŝyny fałdowanej techniką RAPD, przy uŝyciu startera OPA 07 ( 5 GAAACGGGTG 3 ) firmy Operon 78

79 Przeprowadzona analiza genetyczna wykazała znaczne zróŝnicowanie genetyczne między populacjami jeŝyny, pochodzącymi z regionu Bieszczad, Mazowsza, Podlasia i Sudetów. Nie zaobserwowano wyraźnych grup pokrewnych genetycznie związanych z danym regionem geograficznym. Najbardziej oddalonymi genetycznie okazały się populacje z miejscowości Wola Chodkowska I (Mazowsze) i Wetlina (Bieszczady), odległe geograficznie o kilkaset kilometrów, natomiast najbliŝsze pokrewieństwo stwierdzono równieŝ pomiędzy populacjami z tych regionów Jabłonki (Bieszczady) i Wola Chodkowska II (rys. 11, tab. 33). Największa odległość Najmniejsza odległość pop 1 Bachlawa B pop 5 Drohiczyn P!! pop 7 Średnia Wieś P!!!! pop 2 Wetlina B! pop 4 Chromiec S!!!! pop 3 Buk B!! !!! pop 8 Mienia P !! pop 6 Jabłonki B! ! pop10 Wola Chodkowska II M! pop 9 Wola Chodkowska I M Regiony: B Bieszczady M Mazowsze S Sudety P Podlasie Rysunek 11. Dendrogram podobieństwa badanych populacji jeŝyny fałdowanej bazujący na odległości genetycznej, uzyskany przy pomocy programu Popgene 79

80 Tabela 33. Odległości genetyczne (poniŝej ukośnej linii) i podobieństwo genetyczne (powyŝej ukośnej linii) pomiędzy badanymi populacjami jeŝyny fałdowanej określone przez program Popgene na podstawie wyników RAPD Nr Populacja Region Bachlawa B **** Wetlina B **** Buk B **** Chromiec S **** Drohiczyn P **** Jabłonki B **** Średnia Wieś B **** Mienia P **** Wola Ch. I M **** Wola Ch. II M **** Największa odległość Najmniejsza odległość 80

81 Analiza molekularna śliwy tarniny Próby zostały powielone przy uŝyciu wyselekcjonowanych 10 starterów: Sekwencja 5-3 M 1 GACAGACAGA M 2 CGGGTACCAA M 3 GGGAACCCGT M 4 GACCCGTCCC M 5 AGTCGTCCCC M 6 CCATCCCCCA M 7 GGTGAACGCT (fot. 43) M 8 GTCATGCCTG OPC-08 TGGACCGGTG OPC-14 TGCGTGCTTG M M marker. Populacje: 1 Berezka, 2 Terka, 3 Polańczyk, 4 Radoszyce, 5 ZałuŜ, 6 Kamionna, 7 Ujazd, 8 Zaborze, 9 Zabierzów, 10 Zamoście Fotografia 43. Wyniki powielania DNA 10 populacji jeŝyny fałdowanej techniką RAPD, przy uŝyciu startera M7 ( 5 GGTGAACGCT 3 ) 81

82 Przeprowadzona analiza genetyczna wykazała znaczne zróŝnicowanie genetyczne między populacjami śliwy tarniny, związane wyraźnie z odległością geograficzną. Wyodrębniono pokrewną genetycznie grupę populacji z Bieszczad i pokrewną genetycznie grupę obejmującą populacje z Małopolski. W obrębie populacji z Bieszczadów odległości kształtowały się od 0,2744 do 0,5108, natomiast u populacji z Małopolski od 0,3857 do 0,6539. Najbardziej oddalonymi genetycznie okazały się populacje z Zaborza (Małopolska) i Berezki (Bieszczady) 0,7621, odległe geograficznie o kilkaset kilometrów, natomiast najbliŝsze pokrewieństwo stwierdzono pomiędzy populacjami bieszczadzkimi z Polańczyka i Terki (0,2744) (rys. 12, tab. 34). Największa odległość Najmniejsza odległość pop 1 Berezka B! pop 2 Terka B!! pop 3 Polańczyk B !!! pop 4 Radoszyce B!!! pop 5 ZałuŜ B --9! pop 6 Kamionna M!!!! pop 7 Ujazd M ! pop 9 Zabierzów M!!! pop 10 Zamoście M! pop 8 Zborze M Regiony B Bieszczady M Małopolska Rysunek 12. Dendrogram podobieństwa badanych populacji śliwy tarniny bazujący na odległości genetycznej, uzyskany przy pomocy programu Popgene 82

83 Tabela. 34. Odległości genetyczne (poniŝej ukośnej linii) i podobieństwo genetyczne (powyŝej ukośnej linii) pomiędzy badanymi populacjami śliwy tarniny określone przez program Popgene na podstawie wyników RAPD Nr Populacja Region Berezka B **** Terka B **** Polańczyk B **** Radoszyce B **** ZałuŜ B **** Kamionna M **** Ujazd M **** Zabierzów M **** Zamoście M **** Zaborze M **** Największa odległość Najmniejsza odległość 83

84 Analiza molekularna wiązówki błotnej Próby zostały powielone przy uŝyciu wyselekcjonowanych 10 starterów: Sekwencja 5-3 M 1 GACAGACAGA (fot. 44) M 2 CGGGTACCAA OPA-10 GTGATCGCAG OPB-12 CCTTGACGCA OPD-05 TGAGCGGACA OPB-08 GTCCACACGG OPC-14 TGCGTGCTTG OPC-15 GACGGATCAG OPD-02 GGACCCAACC M M marker. Populacje: 1 Terka, 2 Sine Wiry, 3 Powsin, 4 Karczew, 5 KsiąŜenice, 6 Ujazd, 7 Zawada, 8 Smerek, 9 Zamoście, 10 śarki Fotografia 44. Wyniki powielania DNA 10 populacji wiązówki błotnej techniką RAPD, przy uŝyciu startera M1 5 GACAGACAGA 3 84

85 Przeprowadzona analiza genetyczna wykazała znaczne zróŝnicowanie genetyczne między populacjami wiązówki błotnej, związane wyraźnie z odległością geograficzną. Wyodrębniono pokrewną genetycznie grupę populacji z Bieszczad i pokrewną genetycznie grupę obejmującą populacje z Mazowsza i Małopolski. Odległości genetyczne w pierwszej grupie wahały się od 0,3567 do 0,4643, zaś w drugiej od 0,2595 do 0,7520. Najbardziej oddalonymi genetycznie okazały się populacje KsiąŜenice (Małopolska) i Sine Wiry (Bieszczady) 0,9527, odległe geograficznie o kilkaset kilometrów, natomiast najbliŝsze pokrewieństwo stwierdzono pomiędzy populacjami z Małopolski Ujazd i śarki 0,2595 (rys.13 i tab. 35). Największa odległość Najmniejsza odległość pop 1 Terka B pop 8 Smerek B!!! pop 2 SineWiry B !! pop 6 Ujazd Mł!! pop 10 śarki Mł!!!!! pop 7 Zawada Mł !!! pop 4 Karczew M!! -9! pop 3 Powsin M! ! pop 9 Zamoście Mł! pop 5 KsiąŜenice Mł Regiony: B Bieszczady M Mazowsze Mł - Małopolska Rysunek 13. Dendrogram podobieństwa badanych populacji wiązówki błotnej bazujący na odległości genetycznej, uzyskany przy pomocy programu Popgene 85

86 Tabela. 35. Odległości genetyczne (poniŝej ukośnej linii) i podobieństwo genetyczne (powyŝej ukośnej linii) pomiędzy badanymi populacjami wiązówki błotnej określone przez program Popgene na podstawie wyników RAPD Nr Populacja Region Terka B **** Sine Wiry B **** Powsin M **** Karczew M **** KsiąŜenice Mł **** Ujazd Mł **** Zawada Mł **** Smerek B **** Zamoście Mł **** śarki Mł **** Największa odległość Najmniejsza odległość 86

87 Analiza molekularna wiązówki bulwkowej Próby zostały powielone przy uŝyciu wyselekcjonowanych 10 starterów: Sekwencja 5-3 M 1 GACAGACAGA M 2 CGGGTACCAA M 3 GGGAACCCGT M 4 GACCCGTCCC M 5 AGTCGTCCCC M 6 CCATCCCCCA M 7 GGTGAACGCT M 8 GTCATGCCTG OPA-07 GAAACGGGTG (fot. 45) OPB-07 GGTGACGCAG M M marker. Populacje: 1 Pychowice, 2 Nielepice, 3 Raciechowice, 4 Siemiatycze, 5 Drohiczyn I, 6 Drohiczyn II Fotografia 45. Wyniki powielania DNA 10 populacji wiązówki bulwkowej techniką RAPD, przy uŝyciu startera OPA 07 ( 5 GAAACGGGTG 3 ) firmy Operon Przeprowadzona analiza genetyczna wykazała znaczne zróŝnicowanie genetyczne między populacjami wiązówki bulwkowej. Najbardziej oddalonymi genetycznie 87

88 okazały się populacje Siemiatycze (Podlasie) i Pychowice (Małopolska) 0,8514, odległe geograficznie o kilkaset kilometrów, natomiast najbliŝsze pokrewieństwo stwierdzono pomiędzy populacjami z Podlasia Drohiczyn I i Drohiczyn II. 0,3124, odległymi od siebie o kilkanaście kilometrów (rys. 14, tab.36). Największa odległość Najmniejsza odległość pop 4 Siemiatycze P! pop 5 Drohiczyn I P!! ! pop 6 Drohiczyn II P!! pop 2 Nielepice Mł! pop 3 Raciechowice Mł pop 1 Pychowice Mł Regiony: P Podlasie Mł Małopolska Rysunek 14. Dendrogram podobieństwa badanych populacji wiązówki bulwkowej bazujący na odległości genetycznej, uzyskany przy pomocy programu Popgene Tabela 36. Odległości genetyczne (poniŝej ukośnej linii) i podobieństwo genetyczne (powyŝej ukośnej linii) pomiędzy badanymi populacjami wiązówki bulwkowej określone przez program Popgene na podstawie wyników RAPD Nr Populacja Region Pychowice Mł **** Nielepice Mł **** Raciechowice Mł **** Siemiatycze P **** Drohiczyn I P **** Drohiczyn II P **** 88

89 Analiza molekularna krwiściągu lekarskiego Próby zostały powielone przy uŝyciu wyselekcjonowanych 10 starterów: Sekwencja 5-3 M 1 GACAGACAGA M 2 CGGGTACCAA M 3 GGGAACCCGT M 4 GACCCGTCCC M 5 AGTCGTCCCC M 6 CCATCCCCCA M 7 GGTGAACGCT M 8 GTCATGCCTG (fot. 46) OPC-08 TGGACCGGTG OPC-14 TGCGTGCTTG M M marker. Populacje: 1 Siemiatycze, 2 Pustelnik, 3 Kamienna Góra, 4 Marciszów, 5 Zawada, 6 Grabie, 7 Kostrze, 8 Zamoście, 9 Goraj, 10 Łada Fotografia 46. Wyniki powielania DNA 10 populacji krwiściągu pospolitego techniką RAPD, przy uŝyciu startera M8 5 GTCATGCCTG 3 89

90 Wyniki przeprowadzonych badań wykazały duŝe róŝnicowanie genetyczne populacji krwiściągu pochodzących z róŝnych regionów Polski. RóŜnice między populacjami nie zawsze były związane z odległością geograficzną. Wyodrębniono pokrewną genetycznie grupę populacji z Małopolski i z Podlasia oraz pokrewną genetycznie grupę obejmującą populacje z Lubelszczyzny i Sudetów. Dystans genetyczny między wszystkimi populacjami wynosił od 0,0764 do 1,1285, natomiast róŝnice pomiędzy populacjami w obrębie wyodrębnionych dwóch grup były znacznie mniejsze (Tabela ). Najbardziej oddalonymi genetycznie okazały się populacje z Siemiatycz (Podlasie) i Goraju (Lubelszczyzna) odległe o ok. 100 km, natomiast najbliŝsze pokrewieństwo stwierdzono pomiędzy populacją Siemiatycze (Podlasie) i Zawada (Małopolska), oddalonymi geograficznie o około kilkaset kilometrów (rys. 15, tab. 37). Największa odległość Najmniejsza odległość pop 1 Siemiatycze P pop 5 Zawada Mł!! pop 7 Kostrze Mł!! pop 8 Zamoście Mł!!! pop 6 Grabie Mł!! pop 2 Pustelnik S ! pop10 Łada L!!!! pop 4 Marciszów S!!! pop 9 Goraj L! pop 3 Kamienna G. S Regiony: L Lubelszczyzna M Małopolska S Sudety P Podlasie Rysunek 15. Dendrogram podobieństwa badanych populacji krwiściągu lekarskiego bazujący na odległości genetycznej, uzyskany przy pomocy programu Popgene 90

91 Tabela 37. Odległości genetyczne (poniŝej ukośnej linii) i podobieństwo genetyczne (powyŝej ukośnej linii) pomiędzy badanymi populacjami krwiściągu lekarskiego określone przez program Popgene na podstawie wyników RAPD Nr Populacja Region Siemiatycze P **** Pustelnik S **** Kamienna Góra S **** Marciszów S **** Zawada Mł **** Grabie Mł **** Kostrze Mł **** Zamoście Mł **** Goraj L **** Łada L **** Największa odległość Najmniejsza odległość 91

92 Analiza molekularna kuklika pospolitego Próby zostały powielone przy uŝyciu wyselekcjonowanych 10 starterów: Sekwencja 5-3 M 1 GACAGACAGA M 2 CGGGTACCAA M 3 GGGAACCCGT M 4 GACCCGTCCC M 5 AGTCGTCCCC M 6 CCATCCCCCA M 7 GGTGAACGCT M 8 GTCATGCCTG OPA-07 GAAACGGGTG OPB-07 GGTGACGCAG (fot. 47) M M marker. Populacje: 1 Gliniak, 2 Mińsk, 3 Marianka, 4 Barcząca, 5 Mienia, 6 Klukowo, 7 Małkinia, 8 Brok, 9 Treblinka, 10 Stanisławów Fotografia 47. Wyniki powielania DNA 10 populacji kuklika pospolitego techniką RAPD, przy uŝyciu startera OPB 07 ( 5 GGTGACGCAG 3 ) firmy Operon 92

93 Przeprowadzone badania wykazały wysokie zróŝnicowanie genetyczne dziko rosnących populacji kuklika pospolitego. RóŜnice genetyczne były częściowo powiązane z odległościami geograficznymi pod względem regionalizacji stanowisk. Najbardziej zbliŝone pod względem genetycznym populacje Klukowo i Brok były oddalone od siebie o około 20 km i znajdowały się w jednym regionie geograficznym (Podlasie). Populacje najbardziej oddalone genetycznie Brok i Barcząca dzieliła duŝa odległość (ok. 120 km), dodatkowo stanowiska te były zlokalizowane w odmiennych regionach geograficznych (rys. 16, tab. 38). Największa odległość Najmniejsza odległość pop1 Gliniak M ! pop 3 Marianka M!! pop 5 Mienia M !!! pop10 Stanisławów M!! !!!! pop 6 Klukowo P!!!! ! pop 8 Brok P --9!!!! pop 9 Treblinka P!!! pop7 Małkinia P!! pop 2 Mińsk M pop 4 Barcząca M Regiony: P Podlasie M Mazowsze Rysunek 16. Dendrogram podobieństwa badanych populacji kuklika pospolitego bazujący na odległości genetycznej, uzyskany przy pomocy programu Popgene 93

94 Tabela 38. Odległości genetyczne (poniŝej ukośnej linii) i podobieństwo genetyczne (powyŝej ukośnej linii) pomiędzy badanymi populacjami kuklika pospolitego określone przez program Popgene na podstawie wyników RAPD Nr Populacja Region Gliniak M **** Mińsk M **** Marianka M **** Barcząca M **** Mienia M **** Klukowo P **** Małkinia P **** Brok P **** Treblinka P **** Stanisławów M **** Największa odległość Najmniejsza odległość 94

95 Analiza molekularna rzepiku pospolitego Próby zostały powielone przy uŝyciu wyselekcjonowanych 10 starterów: Sekwencja 5-3 M 1 GACAGACAGA M 2 CGGGTACCAA M 3 GGGAACCCGT M 4 GACCCGTCCC M 6 CCATCCCCCA M 7 GGTGAACGCT M 8 GTCATGCCTG (fot. 48) OPA-07 GAAACGGGTG OPB-07 GGTGACGCAG OPD-02 GGACCCAACC M M marker. Populacje: 1 Koryciny, 2 Kozłowo, 3 Czarna Średnia, 4 Polańczyk, 5 Terka, 6 Tarnawa Mała, 7 Drohiczyn I, 8 Drohiczyn II, 9 Drohiczyn III, 10 Frampol Fotografia 48. Wyniki powielania DNA 10 populacji rzepiku pospolitego techniką RAPD, przy uŝyciu startera M8 5 GTCATGCCTG 3 95

96 Wyniki przeprowadzonych badań wykazały duŝe róŝnicowanie genetyczne populacji rzepiku, pochodzących z róŝnych regionów Polski. WyróŜnić moŝna jedną wyraźną grupę pokrewną genetycznie, którą stanowią 3 populacje z Podlasia Koryciny, Frampol i Drohiczyn III. Odległość genetyczna pomiędzy tymi populacjami oscylowała między 0,4964 a 0, Pozostałe populacje były zróŝnicowanie genetycznie, ale róŝnice te nie były związane z odległością geograficzną. Najbardziej oddalonymi genetycznie okazały się populacje z Podlasia Koryciny i Drohiczyn I (1,2637), odległe geograficznie zaledwie o ok. kilkanaście kilometrów, natomiast najbliŝsze pokrewieństwo stwierdzono pomiędzy populacją bieszczadzką Polańczyk i podlaską Czarna Średnia (0,0910), oddalonymi geograficznie o około 500 km (rys. 17, tab.39). Największa odległość Najmniejsza odległość pop 1 Koryciny P pop10 Frampol P!!! pop 9 Drohiczyn III P!! pop 2 Kozłowo P!! pop 3 Czarna Średnia P!!! !! pop 4 Polańczyk B! +--4!!!! pop 5 Terka B! !!!! pop 8 Drohiczyn II P !! pop 6 Tarnawa Mała L! pop 7 Drohiczyn I P Regiony: B Bieszczady L Lubelszczyzna P Podlasie Rysunek 17. Dendrogram podobieństwa badanych populacji rzepiku pospolitego bazujący na odległości genetycznej, uzyskany przy pomocy programu Popgene 96

97 Tabela 39. Odległości genetyczne (poniŝej ukośnej linii) i podobieństwo genetyczne (powyŝej ukośnej linii) pomiędzy badanymi populacjami rzepiku pospolitego określone przez program Popgene na podstawie wyników RAPD Nr Populacja Region Koryciny P **** Kozłowo P **** Czarna Śr. P **** Polańczyk B **** Terka B **** Tarnawa M. L **** Drohiczyn I P **** Drohiczyn II P **** Drohiczyn III P **** Frampol P **** Największa odległość Najmniejsza odległość 97

98 2.3. ANALIZA CHEMICZNA Analiza chemiczna liści i owoców maliny właściwej Analiza chemiczna liści i owoców maliny właściwej wykazała znaczne zróŝnicowanie w składzie chemicznym tych surowców. RóŜnice często wiązały się z miejscem zbioru surowców. Zawartość fenolokwasów i garbników była kilkukrotnie wyŝsza w liściach niŝ owocach maliny. Zawartości tych związków okazały się wyŝsze w liściach zebranych na Podlasiu i Mazurach w porównaniu z surowcem z Bieszczadów. NajwyŜszą zawartością fenolokwasów w liściach wyróŝniła się populacja nr 10 z rejonu Podlasia 1,99% (wyk. 1), natomiast w populacjach z Bieszczadów odnotowano nieco wyŝsze zawartości tych związków w owocach maliny 0,8% (wyk. 2). Populacje bieszczadzkie (nr 1-4) charakteryzowały się równieŝ wysoką zawartością flawonoidów w liściach (wyk. 3). Garbniki odnotowano w znacznej ilości w liściach maliny średnio 3,94% (wyk. 4). W owocach związki te (podobnie jak antocyjany) wystąpiły w niewielkiej ilości (wyk. 5 i 6). Zawartość witaminy C w owocach wynosiła średnio 15,27 mg/100g, natomiast kwasowość ogólna 1,5 g/100g (wyk. 7 i 8). W wyniku analizy HPLC w liściach maliny właściwej zidentyfikowano kwasy polifenolowe: elagowy, galusowy, chlorogenowy i kawowy; flawonoidy: hiperozyd, rutozyd i 3-O-glukozyd kemferolu (astragalinę) oraz katechinę. Zawartość kwasów polifenolowych i katechiny w liściach maliny właściwej była zróŝnicowana. Surowce z Podlasia (nr 7-10) i z Bieszczadów (nr 1-4) okazały się bardziej zasobne w kwasy polifenolowe. Spośród fenolokwasów dominował kwas elagowy. NajwyŜszą ilość tego związku stwierdzono w liściach populacji nr 2 311,70 mg/100 g. Populacja nr 7 wyróŝniła się wysoką zawartością kwasu galusowego, zaś nr 3 chlorogenowego. Wśród zidentyfikowanych flawonoidów najwięcej wystąpiło hiperozydu. Szczególnie bogate w ten związek okazały się populacje z Bieszczadów (nr 1-4). Surowiec pochodzący z tego rejonu odznaczał się teŝ wyŝszą zawartością rutozydu i 3-O-glukozyd kemferolu od surowców podlaskich i mazurskich (tab. 40). W liściach maliny właściwej zidentyfikowano następujące związki sterolowe: ß-sitosterol, D-glukozyd-ß-sitosterol, brasikasterol, kampesterol i stigmasterol. Populacje bieszczadzkie, podlaskie i mazurskie znacznie róŝniły się między sobą 98

99 zawartością wymienionych związków. W największej ilości w liściach wszystkich populacji wystąpił brasikasterol (tab. 41). 99

100 2,0 1,99 a 1,5 1,34 d 1,25 ef 1,3 de 1,22 f 1,53 b 1,48 b 1,41 c 1,09 g 1,25 ef 1,39 (% s.m.) 1,0 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 1. Ogólna zawartość fenolokwasów w liściach maliny właściwej (% s. m.) 2,0 1,5 (% s.m.) 1,0 0,5 0,74 b 0,62 de 0,66 cd 0,80 a 0,45 g 0,68 c 0,57 ef 0,67 cd 0,58 ef 0,56 f 0,63 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 2. Ogólna zawartość fenolokwasów w owocach maliny właściwej (% s. m.) 100

101 0,6 0,58 a 0,55 a 0,5 0,4 0,43 b 0,42 b 0,46 b 0,47 b 0,40 0,31 c (% s.m.) 0,3 0,24 d 0,27 cd 0,26 cd 0,2 0,1 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 3. Ogólna zawartość flawonoidów w liściach maliny właściwej (% s. m.) 5,0 4,5 4,0 3,88 d 3,90 d 3,90 d 4,24 b 4,46 a 3,62 e 4,25 b 4,50 a 4,03 c 3,94 3,5 (% s.m) 3,0 2,5 2,0 1,5 2,63 f 1,0 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 4. Ogólna zawartość garbników w liściach maliny właściwej (% s. m.) 101

102 2,5 2,0 1,5 (% s.m.) 1,0 0,5 0,19 a 0,17 ab 0,12 d 0,14 bc 0,13 d 0,14 bc 0,11 d 0,20 a 0,20 a 0,17 ab 0,16 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 5. Ogólna zawartość garbników w owocach maliny właściwej (% s. m.) 1,0 0,9 0,8 0,7 (% s.m.) 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,20 c 0,22 bc 0,18 c 0,21 bc 0,23 b 0,25 a 0,15 e 0,19 c 0,22 bc 0,16 d 0,20 0,1 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 6. Ogólna zawartość antocyjanów w owocach maliny właściwej (% s. m.) 102

103 25,0 20,0 (mg/100g s.m.) 15,0 10,0 15,98 bc 15,37 c 11,38 f 15,35 c 14,26 d 17,34 a 16,78 b 16,02 bc 13,24 e 16,97 b 15,27 5,0 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 7. Zawartość witaminy C w owocach maliny właściwej (mg/100g s.m.) 2,0 1,8 1,6 1,4 1,67 bc 1,78 b 1,45 d 1,28 e 1,90 a 1,30 e 1,35 e 1,57 c 1,60 c 1,50 (g/100g s.m.) 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 1,10 f 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 8. Kwasowość ogólna w owocach maliny właściwej (g/100g s. m.) 103

104 Tabela 40. Związki fenolowe zidentyfikowane w liściach i owocach maliny właściwej (mg 100g -1 s. m.) Populacja Polańczyk Buk Smerek Krzywe Zdory Zdory I Polana Koryciny Czartajew Złota Góra LIŚCIE Średnia kwas chlorogenowy 72,48 d 82,02 c 159,05 a 126,64 b 13,00 f 54,54 e 63,71 de 144,92 ab 161,10 a 138,04 ab 101,55 C kwas elagowy 148,60 c 311,70 a 298,74 a 203,06 b 138,99 c 120,26 d 288,12 a 97,23 e 122,12 d 197,87 b 192,67 B kwas galusowy 47,22 d 88,03 b 78,82 c 75,63 c 25,74 e 23,20 e 114,92 a 26,05 e 42,89 d 76,61 c 59,91 D kwas kawowy 15,68 d 33,13 b 43,20 a 22,79 c 10,47 ef 12,40 e 6,91 g 9,90 f 37,03 a 16,88 d 20,84 E rutozyd 142,97 b 97,56 cd 75,98 f 203,05 a 115,57 c 91,05 d 92,66 d 87,44 e 52,00 h 67,63 g 102,59 C hiperozyd 296,86 b 509,53 a 331,43 b 451,81 a 74,09 e 115,33 d 306,71 b 231,41 c 411,82 ab 251,97 bc 298,10 A 3-O-glukozyd kemferolu 294,42 a 273,01 a 261,25 a 308,84 a 89,28 d 57,86 e 97,96 c 106,60 c 100,13 c 151,42 b 174,08 B katechina 71,65 b 39,71 cd 100,51 a 34,91d 71,27 b 74,88 b 22,33 e 31,63 d 45,44 c 25,54 e 51,79 D OWOC kwas elagowy 85,87 a 72,09 ab 41,14 d 69,06 b 39,44 d 78,33 a 59,78 c 46,3 d6 43,05 d 56,50 59,16 B astragalina 21,22 b 17,40 d 16,47 17,98 cd 10,40 e 31,58 a 17,79 d 17,52 d 18,16 c 19,21 b 18,77 C katechina 94,34 b 87,66 c 37,89 f 72,95 d 41,92 e 128,60 a 83,54 c 42,74 e 43,43 e 89,07 bc 72,21 A Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Tabela 41. Związki sterolowe zidentyfikowane w liściach maliny właściwej (mg 100g -1 s. m.) Populacja Polańczyk Buk Smerek Krzywe Zdory Zdory I Polana Koryciny Czartajew Złota Góra Średnia ß-sitosterol 43,24 b 55,52 a 25,84 c 29,02 c 17,78 e 19,70 d 40,02 b 42,36 15,26 f 15,26 f 30,40 B D-glukozyd ß-sitosterolu 35,48 c 18,28 e 35,04 c 19,76 e 27,40 d 15,68 f 56,02 a 18,38 e 39,62 bc 48,78 b 31,44 B brassikasterol 193,74 a 154,34 b 61,76 e 35,26 g 68,8 de 43,32 f 156,7 b 71,86 d 74,7 d 125,96 c 98,64 A kampesterol 27,08 b 76,94 a 23,26 b 25,94 b 12,98 d 18,40 c 24,32 b 24,32 b 70,68 a 23,70 b 32,76 B stigmasterol 10,66 e 4,54 f 27,58 b 37,34 a 25,80 b 10,62 e 12,72 d 40,12 a 6,38 f 20,16 c 19,59 C Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a 104

105 Analiza chemiczna liści i owoców jeŝyny fałdowanej Na podstawie analizy chemicznej liści i owoców jeŝyny fałdowanej stwierdzono znaczne zróŝnicowanie w składzie tych surowców, zmienne równieŝ w zaleŝności od populacji. RóŜnice w składzie chemicznym często wiązały się z miejscem zbioru surowców. Ogólna zawartość fenolokwasów była kilkukrotnie wyŝsza w liściach niŝ w owocach jeŝyny. Liście były znacznie bardziej zróŝnicowane w zaleŝności od populacji w porównaniu do owoców. Najbardziej zróŝnicowane okazały się populacje bieszczadzkie, wśród których odnotowano teŝ najwyŝsze zawartości fenolokwasów w liściach ich wartość wahała się tutaj od 1,25 % do 4,20 % (wyk. 9). W owocach zawartości fenolokwasów kształtowały się od 0,62% do 1,10%. (wyk. 10). Podobnie jak w przypadku fenolokwasów, ogólna zawartość garbników była znacznie wyŝsza w liściach niŝ owocach jeŝyny fałdowanej (wyk. 11 i 12). W przypadku obu surowców odnotowano zróŝnicowanie pod względem zawartości garbników w zaleŝności od miejsca zbioru. Największą zawartość tych związków stwierdzono w liściach roślin populacji bieszczadzkich nr 6 i 7 ale i populacji nr 5 z Podlasia. W przypadku owoców z kolei największą zawartością garbników charakteryzowały się owoce populacji nr 4 zebrane w Sudetach. Badane populacje jeŝyny fałdowanej róŝniły się takŝe ogólną zawartością flawonoidów w liściach. Najwięcej flawonoidów odnotowano w surowcu zebranym z Mazowsza (populacje nr 10 i 11) oraz z Bieszczad (populacje nr 1 i 2). Liście roślin z pozostałych populacji charakteryzowały się kilkukrotnie niŝszą zawartością tych związków (wyk. 13). Zawartość antocyjanów była zbliŝona w owocach wszystkich badanych populacji i kształtowała się na niskim poziomie od 0,25% do 0,36% (wyk. 14). Zawartość witaminy C w owocach wynosiła średnio 13,40 mg/100g, natomiast kwasowość ogólna 1,35 g/100g (wyk. 15 i 16). W wyniku analizy chromatograficznej w liściach jeŝyny zidentyfikowano 7 związków fenolowych kwasy: chlorogenowy, elagowy, galusowy i kawowy, 3-O-glukozyd kwercetyny, 3-O-glukozyd kemferol i rutozyd. W największej ilości wystąpił kwas chlorogenowy i 3-O-glukozyd kwercetyny (tab. 42). 105

106 Spośród steroli zidentyfikowano 5 związków: ß-sitosterol, brassikasterol, kampesterol, stigmasterol oraz D-glukozyd ß-sitosterolu. W największej ilości w liściach roślin większości badanych populacji wystąpił D-glukozyd ß-sitosterolu (tab. 43). 4,5 4,0 4,20 a 3,81b 4,14 a 3,5 3,20 c (% s.m.) 3,0 2,5 2,0 1,5 1,25 h 2,54 d 2,47 de 1,40 g 2,21f 2,39 e 2,76 1,0 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 9. Ogólna zawartość fenolokwasów w liściach jeŝyny fałdowanej (% s. m.) 106

107 4,5 4,0 3,5 3,0 (% s.m.) 2,5 2,0 1,5 1,0 0,62 f 1,10 a 0,82 c 0,89 bc 0,75 d 0,70 e 0,79 cd 0,63 f 0,92 b 0,72 d 0,79 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 10. Ogólna zawartość fenolokwasów w owocach jeŝyny fałdowanej (% s. m.) 6,5 6,0 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 populacja (% s.m.) 6,03 a 5,91 a 5,96 a 5,32 b 5,01 c 4,08 d 2,35 e 2,31e 1,93 f 1,65 g ,06 średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 11. Ogólna zawartość garbników w liściach jeŝyny fałdowanej (% s. m.) 107

108 6,5 6,0 5,5 5,0 4,5 4,0 (% s.m.) 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,51 e 0,60 c 0,50 e 0,80 a 0,68 b 0,55 d 0,48 ef 0,43 f 0,61c 0,58 cd 0,57 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 12. Ogólna zawartość garbników w owocach jeŝyny fałdowanej (% s. m.) 108

109 1,0 0,9 (% s.m.) 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,59 b 0,69 a 0,35 g 0,33 gh 0,39 ef 0,43 d 0,32 h 0,37 f 0,68 a 0,55 c 0,47 0,3 0,2 0,1 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 13. Ogólna zawartość flawonoidów w liściach jeŝyny fałdowanej (% s. m.) 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 (% s.m.) 0,5 0,4 0,3 0,35 a 0,36 a 0,32 b 0,29 c 0,28 c 0,34 ab 0,31b 0,35 a 0,30 b 0,25 d 0,32 0,2 0,1 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 14. Ogólna zawartość antocyjanów w owocach jeŝyny fałdowanej (% s. m.) 109

110 25,0 20,0 18,65 a 17,31 b 15,33 c (mg/100g s.m.) 15,0 10,0 12,87 d 11,54 de 10,46 e 12,34 d 13,88 cd 11,37 de 10,25 e 13,40 5,0 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 15. Zawartość witaminy C w owocach jeŝyny fałdowanej (mg/100g s. m.) 2,0 1,8 1,93 a 1,78 ab 1,6 1,4 1,47 c 1,44 c 1,35 1,54 b 1,23 d 1,35 (g/100g s.m.) 1,2 1,0 0,8 0,83 d 0,98 d 0,92 d 0,6 0,4 0,2 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 16. Kwasowość ogólna w owocach jezyny fałdowanej (g/100g s. m.) 110

111 Tabela 42. Związki fenolowe zidentyfikowane w liściach jeŝyny fałdowanej (mg 100g -1 s. m.) Populacja Bachlawa Wetlina Buk Chromiec Drohiczyn Jabłonki Średnia Wieś Mienia Wola Chod. 1 Wola Chod Średnia kwas chlorogenowy 167,84 d 597,10 a 147,08 e 236,44 c 192,65 cd 488,73 b 61,88 g 84,45 f 290,11 c 62,79 g 232,91 A kwas elagowy 131,67 bc 97,23 c 58,19 d 31,22 e 166,28 b 153,02 b 54,25 100,47 c 61,85 d 288,06 a 114,22 C kwas galusowy 113,48 a 75,12 c 21,72 e 13,51 f 59,86 d 65,33 cd 21,93 e 29,39 e 86,79 b 61,10 d 54,82 D kwas kawowy 20,31 e 194,42 a 62,30 b 64,15 b 46,65 d 50,46 c 10,54 f 66,93 b 29,49 de 44,43 d 58,97 D 3-O-glukozyd kwercetyny 188,12 309,15 b 271,62 bc 294,49 b 275,50 bc 241,98 c 122,46 e 152,17 d 433,81 a 283,92 b 257,32 A rutozyd 193,95 c 376,71 a 139,92 d 305,98 b 78,74 f 139,00 d 34,03 g 128,66 e 149,17 d 73,29 f 161,95 B 3-O-glukozyd kemferolu 231,75 a 131,56 c 151,07 b 95,34 d 42,57 e 33,76 f 30,43 f 216,09 a 40,52 e 151,07 b 112,42 C Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Tabela 43. Związki sterolowe zidentyfikowane w liściach jeŝyny fałdowanej (mg 100g -1 s. m.) Populacja Bachlawa Wetlina Buk Chromiec Drohiczyn Jabłonki Średnia Wieś Mienia Wola Chod. 1 Wola Chod Średnia ß-sitosterol 49,27 b 35,98 c 18,58 e 50,78 b 23,76 d 24,02 d 10,58 f 93,08 a 50,87 b 27,72 d 38,46 C D-glukozyd ß-sitosterolu 212,99 b 77,88 d 72,56 d 225,36 b 88,00 c 82,90 c 29,26 e 251,63 ab 259,80 ab 294,16 a 159,45 A brassikasterol 11,15 f 74,96 b 67,80 b 94,42 a 23,98 e 105,64 a 36,56 d 23,98 e 52,52 c 32,39 d 52,34 B kampesterol 34,25 d 48,10 c 54,28 c 14,12 f 15,64 f 21,94 e 20,74 e 94,88 a 29,60 de 62,66 b 39,62 C stigmasterol 3,22 e 6,40 c 10,26 a 4,80 d 6,78 c 8,36 b 8,92 b 1,32 f 0,87 g 1,40 f 5,23 D Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a 111

112 Analiza chemiczna kwiatów i owoców śliwy tarniny Kwiaty śliwy tarniny charakteryzowały się wysoką ogólną zawartością flawonoidów. Badane populacje wyraźnie róŝniły się ilością tych związków w zaleŝności od miejsca pochodzenia surowca. Zaobserwowano tu odwrotną tendencję niŝ w przypadku fenolokwasów najwyŝsze zawartości odnotowano w kwiatach zebranych w Małopolsce (populacje nr 6-10) (wyk. 17 ). Ogólna zawartość fenolokwasów była kilkukrotnie wyŝsza w kwiatach niŝ w owocach śliwy tarniny (wyk. 18 i 19). Obydwa rodzaje surowców były bardzo zróŝnicowane pod względem zasobności w te związki w zaleŝności od miejsca zbioru. WyŜszą zawartość fenolokwasów odnotowano w kwiatach zebranych w Bieszczadach (populacje nr 1-5) niŝ w surowcu zebranym w Małopolsce. Podobną zaleŝność stwierdzono w przypadku zawartości garbników w owocach, chociaŝ ilości garbników w tym surowcu były ogólnie niewielkie (średnio 0,48%) (wyk. 20). Zawartość witaminy C w owocach wynosiła średnio 18,11 mg/100g, natomiast kwasowość ogólna 1,12 g/100g (wyk. 21 i 22). W wyniku analizy HPLC w kwiatach śliwy tarniny zidentyfikowano kwasy polifenolowe: chlorogenowy i kawowy oraz liczne związki flawonoidowe: kwercytrynę, rutozyd, 3-O-glukozyd kwercetyny, 3-rutynozyd izoramnetyny, 3-glukozyd izoramnetyny, 3-O-glukozyd kemferolu (astragalinę), (+)-katechinę, (-)-epikatechinę, (-)-epigalokatechinę, (-)-galusan epikatechiny oraz (-)-galusan epigalokatechiny (rys, 18). Dominującym flawonoidem był 3-glukozyd izoramnetyny, w znacznych ilościach wystąpiły takŝe 3-O-glukozyd kemferolu, (+)-katechina i (-)-galusan epikatechiny. Spośród fenolokwasów w większej ilości w kwiatach wystąpił kwas chlorogenowy, który zidentyfikowano równieŝ w owocach. Porównując zawartości zidentyfikowanych związków w poszczególnych populacjach stwierdzono pewne zróŝnicowanie w zaleŝności od miejsca zbioru surowca. Kilkukrotnie wyŝsze zawartości 3-glukozyd izoramnetyny i 3-O-glukozyd kemferolu odnotowano w kwiatach z Małopolski (populacje nr 6-10) (tab. 44). Analiza chromatograficzna wykazała równieŝ występowanie w kwiatach i w owocach związków sterolowych, a mianowicie: ß-sitosterolu, brassikasterolu, kampesterolu, stigmasterolu oraz D-glukozyd ß-sitosterolu. Dominującym sterolem w kwiatach okazał się D-glukozyd ß-sitosterolu, natomiast w owocach ß-sitosterol (tab. 45). 112

113 2,5 2,34 a 1,98 b (% s. m.) 2,0 1,5 1,0 0,73 h 1,43 f 1,44 f 1,28 g 0,67 i 1,74 d 1,86 c 1,65 e 1,51 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 17. Ogólna zawartość flawonoidów w kwiatach śliwy tarniny (% s. m.) 2,0 1,8 1,59 a 1,6 (% s.m.) 1,4 1,2 1,0 0,8 1,30 b 1,35 b 1,16 cd 1,12 d 1,19 c 0,88 e 0,70 f 0,73 f 1,13 d 1,12 0,6 0,4 0,2 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 18. Ogólna zawartość fenolokwasów w kwiatach śliwy tarniny (% s. m.) 113

114 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 (% s.m.) 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,24 d 0,16 e 0,33 ab 0,20 de 0,13 f 0,32 b 0,38 a 0,26 c 0,13 f 0,35 ab 0,25 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 19. Ogólna zawartość fenolokwasów w owocach śliwy tarniny (% s. m.) 1,0 0,9 0,8 0,82 a 0,77 a 0,7 0,67 b 0,61 c (% s.m.) 0,6 0,5 0,4 0,37 c 0,33 c 0,47 d 0,38 c 0,48 0,3 0,26 d 0,2 0,1 0,0 populacja 0,11 e średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 20. Ogólna zawartość garbników w owocach śliwy tarniny (% s. m.) 114

115 25,0 (mg/100g s.m.) 20,0 15,0 10,0 15,98 c 19,60 a 20,12 a 19,87 a 18,45 b 17,79 b 18,01 b 17,23 bc 14,96 d 19,11 ab 18,11 5,0 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 21. Zawartość witaminy C w owocach śliwy tarniny (mg/100g s. m.) 2,0 1,8 (g/100g s.m.) 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 1,27 b 0,63 e 1,39 a 1,24 b 0,94 cd 0,87 d 1,11 c 1,35 a 1,13 c 1,31 ab 1,12 0,6 0,4 0,2 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 22. Kwasowość ogólna w owocach śliwy tarniny (g/100g s. m.) 115

116 Tabela 44. Związki fenolowe zidentyfikowane w kwiatach i owocach śliwy tarniny (mg 100g -1 s. m.) Berezka Terka Polańczyk Radoszyce ZałuŜ Ropczyce Ujazd Zabierzów Zamoście Zaborze Średnia KWIATY kwas chlorogenowy 103,45 d 65,37 e 60,15 e 14,73 f 62,99 e 352,81 b 472,26 a 273,66 c 211,11 c 552,20 a 216,87 B kwas kawowy 1,12 d 1,86 d 3,10 d 2,33 d 3,30 d 58,71 c 54,37 c 69,92 b 74,70 b 98,29 a 36,77 E rutozyd 123,71 d 142,91 d 79,60 e 130,89 d 193,59 bc 170,34 c 245,95 b 273,80 b 187,65 c 444,56 a 199,30 B kwercytryna 10,87 d 25,41 b 16,05 22,80 b 9,95 d 19,35 c 31,27a 31,30 a 32,40 a 32,70 a 23,21 F 3-O-glukozyd kwercetyny 12,13 e 18,12 d 9,17 f 15,24 d 12,92 e 87,54 a 78,70 a 61,41 b 35,41 c 83,96 a 41,46 B 3-rutynozyd izoramnetyny 78,12 c 81,33 c 87,83 c 89,36 c 87,77 c 261,66 b 236,75 b 270,92 b 342,22 a 305,57a 184,15 C 3-glukozyd izoramnetyny 192,98 d 220,18 d 210,77 d 259,84 d 230,64 d 815,86 a 706,47 b 745,74 b 668,87 c 873,79 a 492,51 A astragalina 123,06 d 37,65 e 105,89 d 113,78 d 135,18 d 437,55 c 399,36 c 424,64 c 536,09 b 658,70 a 297,19 AB (+)-katechina 129,87 d 175,21 c 219,27 b 175,21 c 238,12 b 272,38 ab 307,04 a 245,50 b 318,99 a 358,76 a 244,04 B (-)-epikatechina 56,83 e 94,8 2 b 102,60 a 94,82 b 112,90 a 68,34 d 54,59 e 84,55 c 73,58 d 78,96 d 82,20 D (-)-epigalokatechina 86,13 c 25,97 f 95,44 c 25,97 f 25,58 f 140,39 b 61,30 d 53,37 de 45,59 e 166,53 a 72,63 D (-)-galusan epigalokatechiny 22,90 d 29,36 d 29,0 d7 29,36 d 29,63 d 104,57 c 136,96 a 125,05 b 122,09 b 132,41 a 76,14 D (-)-galusan epikatechiny 169,07 e 170,64 e 174,57 e 170,64 e 231,20 d 444, 99 b 507,07 a 321,82 c 75,70 f 426,25 b 249,66 B OWOCE kwas chlorogenowy 151,87 c 174,38 b 241,78 a 201,01 a 67,70 d 177,31 b 220,54 a 181,64 b 51,85 d 214,77a 168,29 Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Tabela 45. Związki sterolowe zidentyfikowane w kwiatach i owocach śliwy tarniny (mg 100g -1 s. m.) KWIATY OWOCE Berezka Terka Polańczyk Radoszyce ZałuŜ Berezka Terka Polańczyk Radoszyce ZałuŜ Średnia Średnia ß-sitosterol 88,22 b 64,76 c 76,29 b 45,32 d 100,18 a 74,95 B 60,88 c 134,49 a 86,91 b 89,78 b 85,18 b 91,45 A D-glukozyd ß-sitosterolu 223,31 b 255,09 ab 256,23 ab 276,24 a 137,29 c 229,63 A 139,76 a 78,36 b 59,27 c 80,16 b 58,1 c 83,13 B brassikasterol 0,66 d 0,82 d 38,27 a 2,89 c 12,09 b 10,95 D 0,93 d 10,49 a 4,79 c 6,21 b 4,69 c 5,42 D kampesterol 43,11 b 7,07 d 51,8 a 43,52 b 38,4 c 36,78 C 14,94 c 13,63 c 38,95 a 22,62 b 38,18 a 25,66 C stigmasterol 1,12 d 10,97 a 6,08 c 7,55 b 6,74 c 6,49 E 0,87 c 6,88 a 1,14 c 3,44 b 1,12 c 2,69 E Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a 116

117 Rysunek 18. Analiza chromatograficzna związków fenolowych w kwiatach śliwy tarniny (populacja nr 3) 117

118 Analiza chemiczna kwiatów i ziela wiązówki błotnej Analiza chemiczna kwiatów i ziela wiązówki błotnej wykazała, Ŝe róŝnią się one pod względem zawartości badanych związków biologicznie aktywnych. Kwiaty wiązówki błotnej charakteryzowały się ponad dwukrotnie wyŝszą ogólną zawartością flawonoidów niŝ ziele. Badane populacje wyraźnie róŝniły się ilością tych związków w zaleŝności od miejsca pochodzenia surowca. Zarówno w przypadku kwiatów, jak i ziela najwyŝsze zawartości odnotowano w populacjach z Małopolski (nr 7-10) (wyk. 23 i 24 ). Ogólna zawartość fenolokwasów była średnio wyŝsza w zielu niŝ w kwiatach wiązówki błotnej i bardzo zróŝnicowana w zaleŝności od populacji. Nie stwierdzono wyraźnej korelacji między regionami zbioru surowców a zawartością fenolokwasów (wyk. 25 i 26). Zawartość garbników była ponad dwukrotnie wyŝsza w kwiatach niŝ w zielu wiązówki, choć w obu przypadkach bardzo zróŝnicowana w zaleŝności od miejsca zbioru. Istotnie najwyŝszą zawartość garbników stwierdzono w kwiatach populacji nr 7 i 8, pochodzących z Małopolski (wyk. 27 i 28). W wyniku analizy chromatograficznej HPLC w kwiatach wiązówki zidentyfikowano 6 związków fenolowych, zaś w zielu 9. W kwiatach stwierdzono występowanie 2 fenolokwasów galusowego i elagowego oraz 4 flawonoidów rutozydu, hiperozydu, spireozydu i kwercetyny. W zielu wystąpiły te same związki flawonoidowe oraz 5 kwasów fenolowych elagowy, galusowy, kawowy, salicylowy i syryngowy. Kwiaty wiązówki okazały się zasobne w kwas elagowy i galusowy, natomiast ziele w kwas syryngowy. W obydwu surowcach wiązówki w duŝej ilości wystąpił hiperozyd i rutozyd, ponadto w kwiatach odnotowano w duŝej ilości spireozyd (tab. 46 i 47, rys. 19). Podobnie jak ogólna zawartość poszczególnych związków fenolowych, zawartość zidentyfikowanych związków była zróŝnicowana w zaleŝności od miejsca zbioru. 118

119 2,5 2,0 2,15 a 1,75 b 1,98 ab 1,5 (% s.m.) 1,0 0,93 cd 0,64 e 0,69 e 0,82 d 0,63 e 0,75 de 1,13 c 1,15 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 23. Ogólna zawartość flawonoidów w kwiatach wiązówki błotnej (% s. m.) 2,5 2,0 1,5 (% s.m.) 1,0 0,99 a 0,5 0,40 d 0,21 e 0,23 e 0,40 d 0,35 de 0,14 e 0,62 bc 0,64 b 0,57 c 0,46 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 24. Ogólna zawartość flawonoidów w zielu wiązówki błotnej (% s. m.) 119

120 3,0 2,5 2,15 a (% s.m.) 2,0 1,5 1,50 bc 1,74 b 1,18 d 1,24 d 1,45 bc 1,08 e 1,71b 1,30 cd 1,39 c 1,47 1,0 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 25. Ogólna zawartość fenolokwasów w kwiatach wiązówki błotnej (% s. m.) 3,0 2,59 a 2,53 a 2,5 2,31 ab 2,0 1,93 c 1,64 d 2,05 bc 1,75 (% s.m.) 1,5 1,40 de 1,23 ef 1,0 0,83 g 0,99 fg 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 26. Ogólna zawartość fenolokwasów w zielu wiązówki błotnej (% s. m.) 120

121 6,0 5,0 5,10 a 4,83 a (% s.m.) 4,0 3,0 3,80 c 3,60 cd 4,14 b 3,41 d 3,45 d 2,96 e 2,67 f 3,56 2,0 1,64 g 1,0 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 27. Ogólna zawartość garbników w kwiatach wiązówki błotnej (% s. m.) 6,0 5,0 4,0 (% s.m.) 3,0 2,0 1,42 d 2,15 ab 1,94 c 2,41a 1,84 cd 2,03 bc 1,54 d 1,50 1,0 0,85 e 0,48 f 0,37 f 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 28. Ogólna zawartość garbników w zielu wiązówki błotnej (% s. m.) 121

122 Tabela 46. Związki fenolowe zidentyfikowane w kwiatach wiązówki błotnej (mg 100g -1 s. m.) Populacja Terka Sine Wiry Smerek Powsin Karczew KsiąŜenice Ujazd Zawada Zamoście śarki Średnia kwas elagowy 134,67 d 174,35 b 200,41 a 121,38 e 144,88 c 159,21 bc 125,14 e 125,91 e 150,67 bc 131,42 d 146,80 D kwas galusowy 112,35 f 140,31 d 193,11 a 119,92 e 165,04 b 108,42 f 188,25 a 173,13 ab 120,83 e 150,98 c 147,23 D rutozyd 163,15 c 190,52 bc 314,10 a 119,33 d 163,03 c 323,6 a5 235,08 b 215,96 b 335,21 a 253,45 b 231,35 C hiperozyd 628,22 c 834,83 b 663,75 c 882,95 b 809,04 b 523,05 816,69 b 1257,24 a 420,06 d 1100,71 a 793,65 A spireozyd 743,64 c 941,70 a 120,75 g 787,32 c 848,41 b 122,05 g 270,6 f 400,29 d 350,69 e 320,55 e 490,60 B kwercetyna 26,55 a 18,85 d 20,18 b 26,07 a 22,79 b 19,47 c 23,10 b 23,49 b 22,00 b 22,61 b 22,51 E Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Tabela 47. Związki fenolowe zidentyfikowane w zielu wiązówki błotnej (mg 100g -1 s. m.) Populacja Terka Sine Wiry Smerek Powsin Karczew KsiąŜenice Ujazd Zawada Zamoście śarki Średnia kwas elagowy 80,08 b 35,86 e 25,28 f 33,68 e 12,42 g 21,33 f 67,12 c 45,72 d 27,41 ef 91,48 a 44,04 D kwas galusowy 51,74 bc 35,36 d 123,26 a 54,97 bc 40,79 c 48,68 c 60,58 b 59,08 b 46,15 c 102,16 a 62,28 C kwas syryngowy 184,20 bc 170,76 c 155,76 d 183,24 bc 198,72 b 140,39 207,85 a 192,37 b 188,15 b 211,21 a 183,27 B kwas salicylowy 30,26 ab 26,18 c 28,73 b 25,96 c 16,25 d 36,62 a 11,79 e 17,13 d 13,01 e 23,52 c 22,95 E kwas kawowy 17,45 c 9,41 d 25,60 b 8,84 d 9,51 d 32,00 a 31,57 a 28,98 ab 35,81 a 26,26 b 22,54 E rutozyd 202,36 c 102,71 f 299,28 a 158,53 e 208,35 c 279,04 a 266,41 ab 230,22 b 183,44 d 201,00 c 213,13 B hiperozyd 384,95 b 280,13 cd 338,11 b 236,60 d 310,91 c 447,12 a 381,23 b 378,77 b 273,76 cd 309,12 334,07 A spireozyd 95,55 c 48,37 d 15,89 f 40,26 d 34,93 e 194,97 a 45,05 d 136,37 b 37,60 de 32,13 e 68,11 C kwercetyna 3,58 b 0,15 e 0,55 e 1,09 d 1,05 d 3,55 b 2,41 c 5,10 a 1,07 d 0,35 e 1,89 F Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a 122

123 Rysunek. 19. Analiza chromatograficzna związków fenolowych w kwiatach wiązówki błotnej (populacja nr 5) 123

124 Analiza chemiczna ziela i organów podziemnych wiązówki bulwkowej Analiza chemiczna ziela i organów podziemnych wiązówki bulwkowej wykazała róŝnice w składzie chemicznym tych surowców. Badane populacje charakteryzowały się odmienną zawartością badanych związków, choć nie stwierdzono wyraźnej zaleŝności składu chemicznego od rejonu zbioru surowca. Zawartość fenolokwasów i garbników była zbliŝona wobydwu badanych surowcach. W zielu ogólna zawartość fenolokwasów wynosiła średnio 3,61% (wyk. 29), natomiast w organach podziemnych była nieco niŝsza 3,17% (wyk. 30). Ogólna zawartość garbników w zielu wynosiła średnio 1,82% (wyk. 31), natomiast w organach podziemnych 1,71% (wyk. 32). Zawartość flawonoidów w zielu wiązówki kształtowała się na poziomie od 0,5% do 1,16%, w zaleŝności od populacji (wyk. 33). Jak wykazała analiza HPLC związki flawonoidowe zidentyfikowane zostały jedynie w zielu. Głównym związkiem okazał się rutozyd (3-O-rutynozyd kwercetyny), a ponadto w duŝych ilościach wystąpił hiperozyd i astragalina (3-0-glukozyd kemferolu). W znacznie mniejszych ilościach wystąpiły: kemferol, spireozyd (4-0-glukozyd kemferolu) i kwercetyna (rys. 20). W zielu wiązówki bulwkowej zidentyfikowano 7 fenolokwasów: kwas galusowy, elagowy, syryngowy, salicylowy, chlorogenowy, kawowy oraz rozmarynowy. W organach podziemnych wystąpiły tylko dwa z tych kwasów: kwas galusowy i elagowy, z czego zawartości kwasu galusowego były wyŝsze w organach podziemnych niŝ w zielu. Związki katechinowe stwierdzono zarówno w zielu jak i w organach podziemnych. W obu wykryto (+)-katechinę oraz (-)-epigalokatechinę, a w organach podziemnych ponadto (-)-epikatechinę oraz galusan epigalokatechiny (tab. 48). Na podstawie analiza chromatograficznej surowców z trzech populacji stwierdzono bardzo niewielką zawartość tych związków, zarówno w zielu jak i organach podziemnych. Zidentyfikowano 5 związków sterolowych: D-glukozyd β-sitosterolu, brasikasterol, kampesterol, stigmasterol oraz β-sitosterol (tab. 49). 124

125 4,5 4,07 a 4,35 a 4,0 3,5 3,0 3,33 c 3,75 b 3,31 c 2,87 d 3,61 (% s.m.) 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 29. Ogólna zawartość fenolokwasów w zielu wiązówki bulwkowej (% s. m.) 4,5 4,0 3,82 b 4,01 a 3,5 3,0 3,09 c 2,76 d 2,98 c 3,14 (% s.m.) 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 2,16 e 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 30. Ogólna zawartość fenolokwasów w organach podziemnych wiązówki bulwkowej (% s. m.) 125

126 2,5 2,0 1,73 c 1,82 b 1,92 ab 2,01 a 1,91 ab 1,54d 1,82 (% s.m.) 1,5 1,0 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 31. Ogólna zawartość garbników w zielu wiązówki bulwkowej (% s. m.) 2,5 2,28 a 2,24 a 2,0 1,90 b 1,67 c 1,71 1,5 (% s.m.) 1,0 1,08 d 1,11d 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 32. Ogólna zawartość garbników w organach podziemnych wiązówki bulwkowej (% s. m.) 126

127 1,2 1,05 b 1,16 a 1,0 0,8 0,94 c 0,87 d 0,85 (% s.m.) 0,6 0,58 e 0,50 e 0,4 0,2 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 33. Ogólna zawartość flawonoidów w zielu wiązówki bulwkowej (% s. m.) 127

128 Tabela 48. Związki fenolowe zidentyfikowane w zielu i organach podziemnych wiązówki bulwkowej (mg 100g -1 s. m.) Populacja Siemiatycze Drohiczyn I Drohiczyn II Pychowice Nielepice Raciechowice Średnia ZIELE kwas galusowy 72,76 c 79,93 b 67,25 c 127,11 a 73,46 c 31,07 d 75,26 E kwas elagowy 16,26 c 28,95 a 19,07 b 16,39 c 5,74 d 2,19 e 14,77 G kwas syryngowy 203,86 c 230,33 b 251,6 b 172,74 d 174,68 d 129,96 e 193,86 B kwas salicylowy 22,62 a 11,13 d 13,34 c 22,96 a 15,49 b 4,04 e 14,93 G kwas chlorogenowy 226,39 b 274,34 a 224,31 b 39,74 cd 57,41 bc 32,40 d 142,43 D kwas kawowy 80,29 b 133,37 a 126,97 a 88,46 b 81,90 b 11,64 c 87,11 E kwas rozmarynowy 18,35 d 53,52 d 52,92 c 62,89 b 103,50 a 19,52 51,44 F rutozyd 172,00 bc 101,53 c 194,03 b 550,72 a 400,75 a 201,91 b 270,16 A kwercetyna 1,94 a 1,78 b 1,79 b 0,48 c 0,50 c 0,1 d 1,10 H astragalina 59,85 a 15,26 c 36,05 b 63,10 a 63,74 a 33,50 b 45,25 F hiperozyd 80,85 a 61,44 b 68,85 ab 61,63 b 37,98 c 12,42 d 87,20 E kemferol 18,65 a 14,24 c 15,26 b 13,92 c 14,13 c 12,72 d 14,82 G spireozyd 9,52 17,77 18,24 15,06 12,08 11,63 14,05 G (+)-katechina 184,48 b 299,57 a 190,52 b 323,61 a 255,12 80,09 c 222,23 B (-)-epigalokatechina 333,61 a 154,21 b 340,18 a 96,79 c 63,48 d 17,65 e 167,65 C ORGANY PODZIEMNE kwas galusowy 61,42 c 126,8 a 127,64 a 118,19 ab 94,03 b 102,29 b 105,06 C kwas elagowy 4,24 d 17,18 b 10,15 c 14,51 b 9,09 c 31,19 a 14,39 E (+)-katechina 463,81 b 517,18 a 538,42 a 398,34 bc 357,99 c 508,63 a 464,06 A (-)-epikatechina 349,26 b 372,92 a 332,95 b 165,05 d 122,99e 310,88 c 275,68 B (-)-epigalokatechina 56,99 d 139,22 c 77,94 d 332,31 b 397,61 b 651,25 a 275,89 B (-)-galusan epigalokatechiny 63,97 d 53,86 e 69,38 d 98,35 b 74,77 c 147,01 a 84,56 D Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a 128

129 Rysunek 20. Analiza chromatograficzna związków fenolowych w zielu wiązówki bulwkowej (populacja nr 5) Tabela 49. Związki sterolowe zidentyfikowane w zielu i organach podziemnych wiązówki bulwkowej (mg 100g -1 s. m.) Populacja Siemiatycze Drohiczyn I Drohiczyn II Średnia ZIELE ß-sitosterol 10,96 c 18,71 b 20,14 a 16,60 A D-glukozyd ß-sitosterolu 7,51 c 10,02 a 8,37 b 8,63 B brassikasterol 2,22 b 2,11 b 5,07 a 3,13 D kampesterol 0,08 c 1,13 a 0,15 b 0,45 E stigmasterol 4,86 ab 5,50 a 4,34 b 4,90 C ORGANY PODZIEMNE ß-sitosterol 5,66 c 11,15 b 13,13 a 9,98 B D-glukozyd ß-sitosterolu 9,31 c 16,88 a 11,24 b 12,48 A brassikasterol 2,02 c 3,08 b 4,20 a 3,10 C kampesterol 1,25 a 0,46 b 0,06 c 0,59 E stigmasterol 1,82 a 1,21 c 1,37 b 1,47 D Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a 129

130 Analiza chemiczna ziela i organów podziemnych krwiściągu lekarskiego Na podstawie analizy chemicznej ziela i organów podziemnych krwiściągu lekarskiego stwierdzono znaczne zróŝnicowanie w składzie tych surowców, zaleŝne równieŝ od populacji. Zawartość flawonoidów w zielu krwiściągu lekarskiego była bardzo zmienna w zaleŝności od miejsca zbioru surowca. NajwyŜszą ilość tych związków odnotowano w populacji nr 10 (Lubelszczyzna), natomiast duŝo niŝsze zwartości określono w zielu pochodzącym z Małopolski (populacje nr 5-8) (wyk. 34). Ogólna zawartość fenolokwasów i garbników okazała się wyŝsza w organach podziemnych krwiściągu niŝ w zielu. Stwierdzono duŝą zmienność zawartości tych związków w zaleŝności od miejsca zbioru, szczególnie w organach podziemnych. Surowce zebrane w Sudetach, na Lubelszczyźnie oraz Podlasiu charakteryzowały się zbliŝoną zawartością fenolokwasów, natomiast zawartości w organach podziemnych z Małopolski były kilkukrotnie niŝsze (wyk. 35 i 36). Podobnie kształtowały się zawartości garbników. Wyjątkowo wysoką zawartość tych związków odnotowano w organach podziemnych populacji nr 2 z Sudetów (9,71%) (wyk. 37 i 38). W wyniku analizy chromatograficznej w zielu badanych populacji zidentyfikowano 5 kwasów fenolowych: chlorogenowy, elagowy, galusowy, rozmarynowy i kawowy. W organach podziemnych oznaczono tylko kwas galusowy i elagowy, ale w znacznie większej ilości niŝ w zielu. Stwierdzono równieŝ zróŝnicowanie składu związków aktywnych w zaleŝności od miejsca zbioru. Ziele pochodzące z Sudetów (nr 2-4) cechowało się wyŝszą średnią zawartością kwasu galusowego i rozmarynowego. Szczególnie wysoką zawartością tych kwasów odznaczało się ziele populacji nr 2. Populacje pochodzące z Lubelszczyzny (nr 9 i 10) i Podlasia (nr 1) były z kolei bogatsze w kwas kawowy (tab. 50). W badanych surowcach krwiściągu flawonoidy zidentyfikowano jedynie w zielu. Głównym związkiem flawonoidowym okazał się 3-O-glukozyd kwercetyny, poza tym wystąpiły równieŝ rutozyd (3-O-rutynozyd kwercetyny) i 3-O-glukozyd kemferolu (astragalina). Zawartości poszczególnych związków były bardzo zróŝnicowane w zaleŝności od miejsca zbioru. NajwyŜszą zawartością 3-O-glukozydu kwercetyny 130

131 charakteryzowało się ziele pochodzące z Sudetów (populacja 2), natomiast najniŝszą zanotowano takŝe w tym rejonie w zielu populacji nr 3. Obecność katechin stwierdzono tylko w organach podziemnych. Zidentyfikowano cztery związki: (+)-katechinę, (-)-epikatechinę, (-)epigalokatechinę i (-)-galusan epigalokatechiny. Największy udział spośród tych związków miały (-)-epikatechina i (+)-katechina, natomiast o połowę mniejszy (-)-epigalokatechina i (-)-galusan epigalokatechiny (tab. 50, rys. 21). W wyniku analizy jakościowej i ilościowej steroli zidentyfikowano pięć związków: β-sitosterol, D-glukozyd β-sitosterolu, kampesterol, brasikasterol i stigmasterol. Wszystkie wymienione związki występowały zarówno w zielu jak i w organach podziemnych. Największy udział spośród steroli miał D-glukozyd β-sitosterolu, przy czym blisko dwukrotnie wyŝszą zawartość tego związku odnotowano w organach podziemnych (tab. 51). 1,2 1,03 a 1,0 0,95 b 0,91 b 0,8 0,77 c 0,76 c 0,68 d (% s.m.) 0,6 0,58 0,4 0,21 e 0,18 f 0,21e 0,2 0,13 f 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 34. Ogólna zawartość flawonoidów w zielu krwiściągu lekarskiego (% s. m.) 131

132 3,5 3,0 2,5 (% s.m.) 2,0 1,5 1,0 1,40 bc 1,24 d 1,52 b 1,37 bc 1,12 e 1,32 c 1,07 f 1,08 f 1,27 cd 1,72 a 1,31 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 35. Ogólna zawartość fenolokwasów w zielu krwiściągu lekarskiego (% s. m.) 3,5 3,25 a 3,12 ab 3,10 ab 3,0 2,82 b 2,73 b 2,5 2,29 c 2,37c 2,28 (% s.m.) 2,0 1,5 1,12 e 1,30 d 1,0 0,67f 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 36. Ogólna zawartość fenolokwasów w organach podziemnych krwiściągu lekarskiego (% s. m.) 132

133 (% s.m.) 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,84 a 3,0 2,0 2,61 b 2,22 c 2,26 c 1,12 g 1,55 e 1,11 g 1,12 g 1,67 d 1,46 f 2,00 1,0 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 37. Ogólna zawartość garbników w zielu krwiściągu lekarskiego (% s. m.) 10,0 9,71 a 9,0 8,0 7,0 6,0 5,64 d 5,97 c 5,51 e 6,13 b (% s.m.) 5,0 4,0 2,93 f 2,98 f 4,37 3,0 2,0 1,44 i 1,56 h 1,83 g 1,0 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 38. Ogólna zawartość garbników w organach podziemnych krwiściągu lekarskiego (% s. m.) 133

134 Tabela 50. Związki fenolowe zidentyfikowane w zielu i organach podziemnych krwiściągu lekarskiego (mg 100g -1 s. m.) Populacja Siemiatycze Pustelnik Kamienna G. Marciszów Zawada Grabie Kostrze Zamoście Goraj Łada ZIELE Średnia kwas chlorogenowy 117,30 e 352,30 a 257,60 b 325,10 a 202,22 c 253,03 b 142,40 d 142,42 d 272,40 b 244,20 bc 280,90 C kwas elagowy 56,40 d 122,22 a 100,32 b 74,66 c 56,29 d 55,31 d 98,30 b 46,19 e 54,86 d 55,79 d 110,03 E kwas galusowy 169,60 d 561,80 a 505,20 a 344,10 b 387,56 b 272,19 c 153,15 d 153,20 d 272,20 c 304,70 b 312,37 B kwas kawowy 54,10 b 47,40 c 22,50 e 35,70 d 35,68 d 35,70 d 19,04 e 19,00 e 65,80 a 45,40 c 38,03 G kwas rozmarynowy 25,20 f 468,80 a 232,30 b 203,60 b 205,19 b 188,85 c 113,74 d 113,70 d 116,40 d 54,10 e 172,19 D rutozyd 54,50 e 106,90 c 69,00 e 88,60 d 114,92 c 109,86 c 131,82 b 114,90 c 182,60 a 70,50 d 104,36 E 3-O-glukozyd kwercetyny 272,00 e 525,30 c 108,40 985,20 a 111,15 f 420,33 d 588,26 c 288,30 e 711,40 b 720,60 b 473,09 A 3-O-glukozyd kemferolu 67,60 c 107,60 a 47,60 d 59,40 c 89,05 b 91,80 b 37,45 e 37,50 e 64,80 c 64,00 c 66,68 F ORGANY PODZIEMNE kwas galusowy 577,70 c 826,60 b 576,80 c 766,50 b 257,30 e 237,40 e 426,28 d 624,21 c 629,10 c 1128,10 a 645,00 A kwas elagowy 215,20 b 186,80 b 119,50 e 273,10 a 153,90 d 185,30 b 170,53 cd 270,33 a 159,30 d 115,80 e 174,98 C (-)-epigalokatechina 417,00 c 605,50 a 303,10 d 411,70 c 258,30 e 233,60 e 500,46 b 517,46 b 405,40 c 334,50 d 398,70 B (+)-katechina 394,30 f 1124,20 a 431,10 e 691,50 c 525,70 d 695,60 c 602,17 cd 601,82 cd 796,70 b 647,00 c 651,01 A (-)-epikatechina 670,10 b 927,20 a 487,60 c 966,10 a 60,70 f 960,90 a 122,04 e 398,37 d 960,90 a 907,60 a 646,15 A (-)-galusan epigalokatechiny 294,00 e 710,60 a 229,90 e 745,60 a 183,60 f 193,80 f 328,02 d 404,89 c 260,80 e 636,50 b 398,77 B Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a 134

135 Rysunek 21. Analiza chromatograficzna związków fenolowych w organach podziemnych krwiściagu lekarskiego (populacja nr 9) 135

136 Tabela 51. Związki sterolowe zidentyfikowane w zielu i organach podziemnych krwiściągu lekarskiego (mg 100g -1 s. m.) Populacja Siemiatycze Pustelnik Kamienna G. Marciszów Zawada Grabie Kostrze Zamoście Goraj Łada ZIELE Średnia ß-sitosterol 100,40 ab 112,46 a 39,02 d 17,56 e 85,73 c 99,40 ab 95,35 b 127,59 a 30,82 d 19,18 e 72,75 C D-glukozyd ß-sitosterolu 209,66 bc 289,72 b 211,08 bc 215,00 bc 136,90 d 225,61 b 197,96 c 232,85 b 251,10 b 465,92 a 243,58 A brassikasterol 11,10 a 10,48 a 3,24 d 2,90 e 9,72 a 7,28 b 4,95 c 3,35 d 2,20 e 2,28 e 5,75 E kampesterol 282,54 a 67,6 c 111,84 b 36,92 f 52,13 d 54,05 d 46,21 e 43,1 e 123,92 b 31,02 f 84,93 B stigmasterol 8,70 c 20,58 a 17,62 b 18,14 b 7,11 d 2,97 e 4,16 e 3,75 e 9,72 c 12,80 bc 10,56 D ORGANY PODZIEMNE ß-sitosterol 30,64 d 60,84 b 24,16 e 10,30 g 28,71 d 53,14 c 56,78 c 15,43 f 89,76 a 23,94 e 39,37 C D-glukozyd ß-sitosterolu 83,54 d 227,64 b 309,98 a 172,58 bc 42,71 e 183,53 bc 105,31 c 18,05 f 232,10 b 290,58 a 166,60 A brassikasterol 0,46 d 0,22 e 0,24 e 5,28 b 2,91 c 2,03 c 2,31 c 2,99 c 5,84 b 9,80 a 3,21 D kampesterol 63,38 b 24,22 d 46,28 c 82,34 a 64,36 b 62,23 b 69,18 ab 70,37 ab 64,94 86,26 a 63,36 B stigmasterol 2,34 d 3,30 d 3,22 d 5,38 c 1,03 e 0,95 e 4,34 c 0,90 e 25,84 a 11,60 b 5,89 D Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a 136

137 Analiza chemiczna ziela i organów podziemnych kuklika pospolitego Analiza zawartości fenolokwasów w organach podziemnych i nadziemnych wykazała znaczne zróŝnicowanie w zawartości badanych związków w zaleŝności od stanowiska. W organach podziemnych stwierdzono wyŝszą zawartość fenolokwasów niŝ w organach nadziemnych wyjątek stanowił surowiec ze stanowisk nr 1, 8 i 10, który charakteryzował się wyŝszą zawartością badanych związków w zielu. NajwyŜszą zawartość fenolokwasów w organach nadziemnych stwierdzono w materiale ze stanowiska nr 10 (1,1%) najniŝszą natomiast w surowcu ze stanowiska nr 4 (0,29%), przy czym róŝnice między badanymi populacjami w zawartości tych związków były bardzo duŝe. Najwięcej fenolokwasów zawierały organy podziemne pochodzące ze stanowiska nr 3 (1,63%), najmniej natomiast surowiec ze stanowiska nr 8 (0,78%) (wyk. 39 i 40). Zawartość garbników była znacznie wyŝsza w organach podziemnych niŝ w zielu kuklika i bardzo zmienna w zaleŝności od populacji. W organach podziemnych zawartości wahały się od 1,14 % do 4,83%, natomiast w zielu od 0,845 do 2,38% (wyk. 41 i 42). Analiza chromatograficzna ekstraktów z ziela wykazała obecność kwasu elagowego, chlorogenowego i galusowego, (+)-katechiny oraz (-)-galusanu epikatechiny. W największej ilości wystąpił kwas elagowy i (+)-katechina. Zawartość wszystkich badanych związków fenolowych w analizowanym materiale roślinnym była znacznie wyŝsza w organach podziemnych niŝ w nadziemnych. Analiza chromatograficzna ekstraktów z organów podziemnych wykazała obecność 2 kwasów fenolowych: kwasu elagowego i kwasu galusowego oraz (+)-katechiny i jej pochodnych: (-)-epikatechiny, (-)-epigalokatechiny, (-)-galusanu epikatechiny i (-)-galusanu epigalokatechiny. Dominującym związkiem okazała się (+)-katechina. Badane populacje róŝniły się bardzo istotnie pod względem zawartości wszystkich zidentyfikowanych związków fenolowych (tab. 52). 137

138 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,10 a (% s.m.) 1,0 0,8 0,6 0,92 ab 0,67 cd 0,53 de 0,47ef 0,73 bc 0,69 cd 0,90 b 0,89 b 0,72 0,4 0,29 f 0,2 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 39. Ogólna zawartość fenolokwasów w zielu kuklika pospolitego (% s. m.) 2,0 1,8 1,63 a 1,56 b (% s.m.) 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,89 g 1,34 d 1,01 f 1,21 e 0,98 f 0,78 h 1,48 c 0,85 g 1,17 0,6 0,4 0,2 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 40. Ogólna zawartość fenolokwasów w organach podziemnych kuklika pospolitego (% s. m.) 138

139 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 (% s.m) 2,5 2,0 1,5 1,0 1,29 c 0,89 d 1,21 c 1,27 c 0,84 d 1,82 b 2,14 ab 2,38 a 1,78 b 1,77 b 1,54 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 41. Ogólna zawartość garbników w zielu kuklika pospolitego (% s. m.) 5,0 4,83 a 4,80 a 4,5 4,0 4,25 a 4,23 a 3,5 3,13 bc 3,24 b 3,14 3,0 (% s.m.) 2,5 2,0 1,74 de 2,26 cd 1,76 de 1,5 1,14 e 1,0 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 42. Ogólna zawartość garbników w organach podziemnych kuklika pospolitego (% s. m.) 139

140 Tabela 52. Związki fenolowe zidentyfikowane w zielu i organach podziemnych kuklika pospolitego (mg 100g -1 s. m.) Populacja Gliniak Mińsk Marianka Barcząca Mienia Klukowo Małkinia Brok Treblinka Stanisławów Średnia ZIELE kwas elagowy 82,13 b 89,49 b 57,50 d 23,57 e 62,87 c 58,44 d 112,19 a 97,64 a 67,26 c 83,55 b 73,46 A kwas galusowy 41,41 e 29,97 f 19,59 g 12,42 h 15,54 51,47 d 33,13 f 78,25 c 117,02 b 186,38 a 58,52 B kwas chlorogenowy 80,91 a 2,32 f 10,82 d 10,00 d 15,34 c 17,37 c 14,09 e 14,58 e 10,00 d 21,47 b 19,69 C (+)-katechina 63,51 b 92,89 a 89,38 a 101,05 a 38,37 d 33,59 d 35,31 d 56,49 c 45,38 c 62,15 b 61,81 B (-)-galusan epikatechiny 1,54 e 1,80 e 1,21 e 1,77 e 1,31 e 8,77 a 4,15 b 3,82 2,36 d 3,25 cd 3,00 D ORGANY PODZIEMNE kwas elagowy 71,00 d 95,34 b 148,45 a 111,76 b 44,15 f 99,36 ab 91,15 bc 44,35 f 88,55 c 49,46 e 84,36 E kwas galusowy 80,69 d 117,55 c 156,83 a 148,83 b 143,80 b 104,98 c 96,22 d 63,16 e 146,72 b 86,12 d 114,49 D (+)-katechina 266,53 de 710,55 b 584,96 c 886,85 a 843,97 a 348,43 309,88 d 202,14 e 597,55 c 339,92 d 509,08 A (-)-epikatechina 297,08 c 421,35 b 478,00 b 462,62 b 630,72 a 305,40 c 99,22 d 54,40 f 68,40 e 303,60 c 312,08 B (-)-epigalokatechina 109,49 e 150,15 b 158,91 ab 150,17 b 160,06 a 130,86 d 121,48 d 90,85 e 133,90 c 110,07 e 131,59 C (-)-galusan epikatechiny 56,27 d 174,19 c 191,78 b 236,76 b 296,60 a 83,50 c 58,97 d 48,82 e 191,18 b 79,83 c 141,79 C (-)-galusan epigalokatechiny 60,14 g 217,85 b 127,24 e 144,02 d 173,63 c 163,49 c 54,39 h 156,61 414,48 a 81,02 f 159,29 C Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a 140

141 Analiza chemiczna ziela rzepiku pospolitego Przeprowadzone badania wykazały występowanie róŝnic chemicznych pomiędzy populacjami rzepiku pospolitego. Średnia zawartość flawonoidów w zielu rzepiku wynosiła 0,50%. Nie stwierdzono zaleŝności pomiędzy zawartością tych związków, a regionem zbioru ziela (wyk. 43). Ogólna zawartość fenolokwasów w zielu wahała się od 1,71% do 4,67% obie wartości odnotowano w surowcu zebranym z rejonu Podlasia, co świadczy o duŝej zmienności zawartości związków biologicznie aktywnych w zaleŝności od populacji (wyk. 44). Zawartość garbników wynosiła średnio 1,01% i była równieŝ zróŝnicowana w zaleŝności od miejsca zbioru. NajwyŜsze wartości odnotowano w surowcu zebranym w Bieszczadach (populacja nr 9 i 10) oraz w Drohiczynie (populacja nr 4-6) (wyk. 45). W wyniku analizy chromatograficznej HPLC w zielu rzepiku zidentyfikowano 9 związków fenolowych kwasu chlorogenowego i elagowego oraz flawonoidów rutozydu, hiperozydu, 7-O-glukozydu luteoliny, 3-O-glukozydu kemferolu, 7-glukozydu apigeniny, (+)-katechiny i (-)-epikatechiny. Dominującymi związkami okazały się (+)-katechina i rutozyd (tab. 53). Spośród związków sterolowych oznaczono β-sitosterol, D-glukozyd β-sitosterolu, kampesterol, brasikasterol i stigmasterol, przy czym a w największej ilości w zielu badanych populacji wystąpiły β-sitosterol i D-glukozyd β-sitosterolu (tab. 54). 141

142 1,0 średnia 0,9 0,8 0,71 a (% s.m.) 0,7 0,6 0,5 0,4 0,36 g 0,63 b 0,53 cd 0,53 cd 0,45 ef 0,43 f 0,49 de 0,58 bc 0,50 0,3 0,24 h 0,2 0,1 0,0 populacja Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 43. Ogólna zawartość flawonoidów w zielu rzepiku pospolitego (% s. m.) 142

143 5,0 4,67 a 4,5 4,0 3,5 3,42 cd 3,26 d 3,89 b 3,64 c 3,77 bc 3,16 (% s.m.) 3,0 2,5 2,0 1,71 f 2,50 e 1,98 f 2,74 e 1,5 1,0 0,5 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 44. Ogólna zawartość fenolokwasów w zielu rzepiku pospolitego (% s. m.) 1,4 1,2 1,23 ab 1,19 b 1,18 b 1,00 bc 1,24 ab 1,29 a 1,01 1,0 0,88 c (% s.m.) 0,8 0,6 0,68 d 0,72 cd 0,71 cd 0,4 0,2 0,0 populacja średnia Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Wykres 45. Ogólna zawartość garbników w zielu rzepiku pospolitego (% s. m.) 143

144 Tabela 53. Związki fenolowe zidentyfikowane w zielu rzepiku pospolitego (mg 100g -1 s. m.) Populacja Koryciny Kozłowo Czarna Śr. Drohiczyn 1 Drohiczyn 2 Drohiczyn 3 Tarnawa M. Frampol Polańczyk Terka Średnia kwas chlorogenowy 8,69 d 39,74 ab 9,55 d 35,28 b 30,93 b 41,11a 22,85 c 46,15 a 33,51 b 38,50 b 30,63 E kwas elagowy 64,98 a 6,45 e 11,38 cd 6,89 e 4,10 f 6,03 e 17,84 c 37,88 b 9,23 d 9,67 d 17,44 F rutozyd 61,36 127,69 53,21 207,48 167,87 147,04 63,52 137,52 119,42 183,51 126,86 B hiperozyd 34,78 d 60,07 c 35,13 d 143,21 a 107,35 b 123,98 a 39,24 d 61,43 c 108,37 b 116,35 b 82,99 C 7-O-glukozyd luteoliny 21,18 f 131,97 b 73,14d 130,45 b 115,09 c 182,51 a 57,53 e 29,84 f 73,50 d 68,53 d 88,37 C 3-O-glukozyd kemferolu 19,33 e 70,91 a 19,60 e 46,50 b 33,49 c 44,34 b 25,13 d 26,59 d 32,92 37,41 b 35,62 E 7-glukozyd apigeniny 88,59 b 69,74 c 27,22 e 59,36 cd 41,42 d 77,70 c 46,68 d 76,73 c 70,58 c 101,65 a 65,96 D (-)-epikatechina 10,94 f 35,94 e 70,90 d 81,89 c 79,57 c 68,07 d 140,40 b 80,10 c 174,67 a 136,05 b 87,85 C (+)-katechina 52,30 e 172,05 b 153,43 c 200,04 a 188,99 a 184,30 a 175,58 b 156,52 c 103,58 d 176,23 b 156,30 A Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey a Tabela 54. Związki sterolowe zidentyfikowane w zielu rzepiku pospolitego (mg 100g -1 s. m.) Populacja Koryciny Kozłowo Czarna Śr. Drohiczyn 1 Drohiczyn 2 Drohiczyn 3 Tarnawa M. Frampol Polańczyk Terka Średnia ß-sitosterol 47,62 d 66,53 b 37,37 e 28,81 f 38,06 e 82,97 a 45,80 d 66,08 b 58,82 c 49,06 d 52,11 A D-glukozyd ß-sitosterolu 126,41 a 53,82 b 48,16 b 31,57 e 30,24 e 42,63 c 37,34 d 45,06 bc 39,94 c 37,17 d 49,23 A brassikasterol 9,04a 2,64 d 3,27 c 2,81 c 2,02 d 10,56 a 1,41 e 6,51 b 3,45 bc 9,23 a 5,09 D kampesterol 14,14 e 11,59 f 19,73 b 16,83 d 15,38 d 19,80 b 22,54 a 17,87 c 21,90 a 20,76 ab 18,05 C stigmasterol 28,04 c 46,68 a 25,75 d 31,88 c 20,67 f 46,73 a 26,40 d 22,01 e 40,78 b 45,92 a 33,48 B Wartości oznaczone taką samą literą nie róŝnią się między sobą na poziomie istotności α = 0,05 wg testu Tukey 144

145 II. Zmienność osobnicza wybranych cech rozwojowych i składu chemicznego wiązówki bulwkowej i kuklika pospolitego 145

146 1. METODYKA Rośliny przeznaczone do badań pochodziły z nasion wiązówki bulwkowej i kuklika pospolitego zebranych ze stanowisk naturalnych zlokalizowanych na Podlasiu i wysianych w szklarni w marcu 2007 r. do skrzynek ogrodniczych wypełnionych substratem torfowym. Uzyskane siewki dwukrotnie pikowano do wielodoniczek i wysadzono w maju, w rozstawie 70 x 25 cm na polu doświadczalnym Katedry Roślin Warzywnych i Leczniczych w Wilanowie. Badania wykonano na roślinach dwuletnich w uprawie w 2008 roku. W okresie pełni kwitnienia ścięto ziele wiązówki i kuklika z 10 losowo wybranych roślin. W przypadku wiązówki bulwkowej oddzielnie zbierano kwiatostany, liście pędowe i liście odziomkowe. Pod koniec wegetacji z tych samych roślin zebrano organy podziemne, przy czym z wiązówki bulwkowej pozyskano osobno kłącza, bulwy i korzenie. Określono masę organów nadziemnych i podziemnych, dodatkowo u wiązówki liczbę pędów kwiatostanowych i ich długość dla kaŝdej rośliny, u kuklika zaś wysokość roślin, liczbę pędów oraz liczbę organów generatywnych na kaŝdej roślinie. W organach nadziemnych i podziemnych kuklika oznaczono sumę garbników oraz kwasów fenolowych. Wszystkie surowce poddano takŝe analizie chemicznej na zawartość związków fenolowych przy uŝyciu wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC). Ze względu na odmienny rozwój osobniczy roślin i stosowanie nie zawsze tych samych organów jako surowców leczniczych wyniki dla obydwu gatunków przedstawione zostały w róŝny sposób. 146

147 2. WYNIKI 2.1. Wiązówka bulwkowa Obserwacje prowadzono w pełni kwitnienia roślin. Oceniano zróŝnicowanie roślin pod względem liczby i długości pędów kwiatostanowych. Rośliny były wyraźnie zróŝnicowane pod względem badanych cech morfologiczno rozwojowych. Liczba pędów kwiatostanowych na roślinie wahała się od 8 do 15, natomiast pędy osiągnęły długość od 70 cm do 90,25 cm (tab. 55). Tabela 55.Wybrane cechy morfologiczno-rozwojowe liczba pędów długość pędów Nr kwiatostanowych kwiatostanowych rośliny (szt.) (cm) , , , , , , , , , ,25 średnia 10,70 75,29 Badane pojedynki róŝniły się pomiędzy sobą świeŝą i suchą masą zarówno organów nadziemnych jak i podziemnych. Masę organów nadziemnych określono z uwzględnieniem podziału na kwiatostany, liście pędowe i liście odziomkowe (tab. 56). ŚwieŜa masa kwiatostanów wahała się od 35,56 do 111,82 g. Wyraźnie zróŝnicowana była równieŝ masa liści pędowych (świeŝa masa od 7,04 do 60,28 g) oraz liści odziomkowych (świeŝa masa od 25,94 do 176,49 g). 147

148 Masę organów podziemnych określono z uwzględnieniem podziału na kłącza, bulwy i korzenie (tab. 57). ŚwieŜa masa kłączy wahała się od 41,90 do 97,01 g, bulwy miały masę od 192,74 do 447,88 g natomiast korzenie od 9,29 do 41,32 g. Tabela 56. Masa organów nadziemnych (g roślina -1 ) Nr Kwiatostany Liście pędowe Liście odziomkowe rośliny powietrznie powietrznie powietrznie świeŝa świeŝa świeŝa sucha sucha sucha 1 47,50 17,30 19,40 8,05 133,42 29, ,08 18,58 24,56 10,59 68,35 14, ,41 26,35 44,38 18,22 176,49 38, ,88 19,83 12,19 3,42 85,45 23, ,82 30,65 30,06 10,50 124,21 22, ,69 30,63 55,30 19,59 107,95 21, ,03 19,94 26,89 11,29 133,03 31, ,56 14,04 7,04 3,99 35,51 12, ,11 26,87 60,28 26,73 135,34 30, ,77 14,65 24,86 8,48 25,94 9,66 średnia 61,29 21,88 30,50 12,09 102,57 23,59 Tabela 57. Masa organów podziemnych (g roślina -1 ) Nr Kłącza Bulwy Korzenie rośliny świeŝa powietrznie sucha świeŝa powietrznie sucha świeŝa powietrznie sucha 1 78,60 31,10 325,36 154,05 21,30 4, ,58 27,23 240,60 101,96 18,42 7, ,91 47,26 447,88 150,65 38,38 12, ,55 60,13 348,91 153,86 23,60 9, ,01 39,95 257,90 106,62 41,32 10, ,58 29,30 430,68 167,23 35,60 9, ,64 44,75 275,90 107,68 39,40 9, ,90 16,32 217,59 100,43 24,50 4, ,33 32,42 281,03 121,27 9,29 4, ,89 20,75 192,74 103,17 15,70 5,16 średnia 74,00 34,92 301,86 126,69 26,75 7,64 148

149 Analizę chromatograficzną związków fenolowych wykonano z uwzględnieniem podziału organów nadziemnych na kwiatostany, liście pędowe i liście odziomkowe, organów podziemnych natomiast z podziałem na kłącza, bulwy i korzenie. Stwierdzono znaczne róŝnice pomiędzy badanymi pojedynkami w zawartości wszystkich badanych związków fenolowych. W kwiatostanach zidentyfikowano pięć flawonoidów: hiperozyd, astragalinę, spireozyd, kemferol i kwercetynę, cztery kwasy fenolowe: elagowy, galusowy, syryngowy i salicylowy oraz jeden związek z grupy garbników katechinowych epigalokatechinę (tab. 58). Badane pojedynki róŝniły się między sobą zawartością tych związków. Największe zróŝnicowanie pomiędzy badanymi roślinami stwierdzono w zawartości wszystkich zidentyfikowanych flawonoidów oraz kwasu salicylowego. W kwiatostanach najwyŝsza była zawartość hiperozydu (średnio 765,84 mg 100g -1 ), spireozydu (średnio686,38 mg 100g -1 ) i astragaliny (średnio 683,07 mg 100g -1 ). W liściach pędowych i odziomkowych zidentyfikowano pięć flawonoidów: hiperozyd, astragalinę, spireozyd, kemferol i kwercetynę, cztery kwasy fenolowe: elagowy, galusowy, chlorogenowy i kawowy oraz jeden związek z grupy garbników katechinowych epigalokatechinę (tab. 59 i 60). Liście pędowe badanych pojedynków były szczególnie zróŝnicowane pod względem zawartości hiperozydu (od 57,67 do 522 mg 100g 1 ). Zawartość wszystkich zidentyfikowanych flawonoidów, epigalokatechiny, kwasu elagowego i galusowego była znacznie niŝsza w liściach pędowych i odziomkowych niŝ w kwiatostanach. Zawartość kwasu elagowego, galusowego i chlorogenowego była wyŝsza w liściach odziomkowych w porównaniu z pędowymi. W organach podziemnych zidentyfikowano cztery związki z grupy garbników katechinowych: katechinę, epikatechinę, epigalokatechinę i galusan epigalokatechiny oraz dwa kwasy fenolowe - elagowy i galusowy (tab. 61). Pojedynki róŝniły się między sobą pod względem zawartości wszystkich badanych związków. W kłączach stwierdzono najwięcej garbników katechinowych, natomiast w korzeniach - kwasu elagowego i galusowego. W organach podziemnych wiązówki stwierdzono jedynie śladowe ilości związków sterolowych. 149

150 Tabela 58. Zawartość zidentyfikowanych związków fenolowych w kwiatostanach (mg 100g -1 ) zidentyfikowane związki Pojedynki fenolowe średnia hiperozyd 1152,66 689, ,23 446,92 405,11 615,15 491,33 506,58 497, ,72 765,84 astragalina 764,91 615, ,48 471,24 601,94 624,49 769,58 640,80 485,43 635,77 683,07 spireozyd 10,51 789,23 90,17 455, ,02 921, , , ,63 60,14 686,38 kemferol 13,63 96,93 30,11 106,76 246,07 117,26 379,47 257,85 151,26 21,24 142,06 kwercetyna 0,11 13,40 0,66 26,07 10,33 15,44 7,49 2,49 11,01 24,68 11,17 (-)-epigalokatechina 53,08 75,99 150,84 67,29 48,41 56,88 77,92 90,34 43,93 60,10 72,48 kwas elagowy 210,59 162,15 284,04 168,77 205,92 193,97 240,33 208,56 117,42 264,39 205,61 kwas galusowy 295,98 285, ,25 309,25 270,31 307,63 334,89 337,34 258,03 332,84 382,80 kwas syryngowy 390,18 322,59 598,21 270,21 272,35 318,76 374,17 301,30 311,71 307,06 346,65 kwas salicylowy 13,77 31,30 83,73 21,35 18,89 5,80 21,57 8,61 25,22 34,30 26,45 145

151 Tabela 59. Zawartość zidentyfikowanych związków fenolowych w liściach pędowych (mg 100g -1 ) zidentyfikowane związki Pojedynki fenolowe średnia hiperozyd 522,00 361,96 514,37 427,68 440,41 637,60 57,67 483,31 367,98 284,51 409,75 astragalina 57,81 73,12 60,35 73,61 111,86 46,06 63,29 29,14 38,59 46,46 60,03 spireozyd 17,32 12,06 9,37 23,05 28,33 10,50 11,89 20,42 8,76 9,35 15,11 kemferol 13,58 11,27 14,17 22,64 13,49 18,03 21,83 12,79 12,98 13,84 15,46 kwercetyna 2,69 2,92 2,40 3,65 1,66 1,59 0,82 2,48 0,99 1,77 2,10 (-)-epigalokatechina 305,33 181,57 480,25 140,97 259,71 148,16 291,41 353,45 152,60 146,07 245,95 kwas elagowy 4,21 4,11 26,40 21,81 26,82 8,85 7,56 14,48 18,05 13,63 14,59 kwas galusowy 110,41 93,10 209,53 74,15 95,06 53,03 242,47 84,69 69,24 56,60 108,83 kwas chlorogenowy 60,96 81,91 83,16 86,10 64,99 65,89 147,74 64,52 44,29 30,05 72,96 kwas kawowy 43,04 84,22 78,35 68,17 66,72 87,98 113,99 76,00 41,76 40,39 70,06 146

152 Tabela 60. Zawartość zidentyfikowanych związków fenolowych w liściach odziomkowych (mg 100g -1 ) zidentyfikowane Pojedynki związki fenolowe średnia hiperozyd 323,71 399,01 382,61 388,71 440,87 465,04 261,64 239,19 508,33 487,72 389,68 astragalina 25,72 27,97 26,18 28,78 29,63 29,09 26,19 30,88 61,17 38,52 32,41 spireozyd 10,53 16,71 8,10 9,18 9,13 13,63 12,00 8,89 9,88 8,58 10,66 kemferol 11,58 12,02 11,49 12,79 10,83 11,84 11,01 13,05 12,66 14,28 12,16 kwercetyna 1,06 1,66 1,35 2,25 1,51 1,98 1,32 0,35 0,20 0,45 1,21 (-)-epigalokatechina 289,69 183,91 51,63 234,61 105,95 227,41 148,23 140,18 101,27 205,57 168,85 kwas elagowy 13,97 22,44 1,35 22,57 24,70 20,60 28,15 2,91 24,95 29,63 19,13 kwas galusowy 7,87 104,82 48,66 383,05 120,89 75,30 312,34 28,63 133,10 366,33 158,10 kwas chlorogenowy 102,36 168,25 216,19 109,30 82,49 78,21 61,12 32,20 141,99 71,07 106,32 kwas kawowy 60,64 61,98 43,48 47,62 24,65 21,86 30,44 101,79 86,61 36,67 51,57 147

153 Tabela 61. Zawartość zidentyfikowanych związków fenolowych w organach podziemnych (mg 100g -1 ) Pojedynki Surowiec związki fenolowe średnia (-)-epigalokatechina 119,35 253,39 161,60 477,33 377,40 169,74 149,47 277,09 234,46 166,39 238,62 (+)-katechina 192,49 486,96 256,29 655,50 481,77 341,71 210,57 364,84 322,86 202,16 351,52 Kłącza (-)-epikatechina 116,45 364,07 196,75 432,31 347,97 311,52 189,50 258,17 272,16 215,00 270,39 (-)-galusan epigalokatechiny 26,56 220,59 144,16 137,14 156,10 37,39 55,20 137,72 85,11 53,94 105,39 kwas elagowy 12,12 43,08 19,03 40,98 13,87 8,09 11,72 19,87 24,88 13,06 20,67 kwas galusowy 70,47 106,81 70,11 128,36 83,02 67,08 37,98 57,73 57,47 31,58 71,06 (-)-epigalokatechina 63,32 114,06 96,82 187,11 83,69 38,42 96,46 154,59 78,50 99,16 112,46 (+)-katechina 122,18 134,23 99,26 205,73 86,51 42,09 85,59 165,09 74,51 135,94 127,90 Bulwy (-)-epikatechina 93,01 102,41 87,75 165,57 54,78 24,04 66,08 130,90 57,72 42,48 91,64 (-)-galusan epigalokatechiny 86,55 34,89 79,28 63,21 27,14 36,98 54,68 41,52 39,14 27,33 49,07 kwas elagowy 8,08 3,56 3,34 11,20 2,39 1,12 5,00 4,93 1,66 2,22 4,83 kwas galusowy 51,48 33,80 34,60 38,24 28,62 13,06 28,83 48,68 15,28 24,56 35,24 (-)-epigalokatechina 8,53 23,31 269,86 13,01 432,10 176,12 132,45 179,36 267,81 179,90 168,25 (+)-katechina 31,21 29,11 421,08 49,08 569,28 414,53 361,96 332,84 296,12 384,03 288,92 Korzenie (-)-epikatechina 39,11 23,56 344,80 54,41 386,47 364,27 270,06 242,73 253,50 343,97 232,29 (-)-galusan epigalokatechiny 88,74 68,29 78,00 99,76 85,34 78,28 118,87 32,08 81,79 75,83 80,70 kwas elagowy 15,26 17,99 4,75 12,15 45,50 39,42 16,92 37,01 33,62 34,12 25,67 kwas galusowy 32,19 17,87 86,62 35,79 161,97 64,09 58,89 56,09 71,96 59,08 64,46 148

154 2.2. Kuklik pospolity Obserwacje były prowadzone w okresie, kiedy rośliny znajdowały się w pełni kwitnienia. Oceniano zróŝnicowanie roślin pod względem wysokości, liczby pędów oraz stopnia rozwoju generatywnego (fot ). Fotografia 49. Pąk kwiatowy kuklika pospolitego Fotografia 50 W pełni rozwinięty kwiat kuklika pospolitego Fotografia 51. Zawiązek owocu kuklika pospolitego 149

155 Fotografia 52. ZróŜnicowanie organów podziemnych w obrębie 10 badanych pojedynków (1-10) 150