ZMIANY W PRODUKCJI MLECZARSKIEJ W POLSCE CHANGES IN THE DAIRY PRODUCTION IN POLAND

Transkrypt

1 412 Stanisław Urban STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XIII zeszyt 1 Stanisław Urban Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu ZMIANY W PRODUKCJI MLECZARSKIEJ W POLSCE CHANGES IN THE DAIRY PRODUCTION IN POLAND Słowa kluczowe: mleko, przemysł mleczarski, produkty mleczarskie, spożycie, przetwórstwo mleczne Key words: milk, dairy industry, dairy products, consumption, dairy processing Synopsis. Mleko i przetwory mleczarskie są w polskim agrobiznesie jedną z najważniejszych grup produktów spożywczych. W ostatnim dziesięcioleciu zasadniczo zmieniła się sytuacja w zakresie produkcji i zagospodarowania mleka. Zmieniła się też struktura produkcji przemysłu mleczarskiego. Liczba przemysłowych przedsiębiorstw przemysłu mleczarskiego zmniejszyła się, czyli następowała koncentracja mocy produkcyjnych. Jednocześnie poprawiły się wyniki ekonomicznofinansowe przedsiębiorstw mleczarskich. Polska jest eksporterem netto produktów mleczarskich. Wstęp Produkcja i przetwórstwo mleka w Polsce stanowi jeden z głównych kierunków produkcji rolnictwa i przemysłu spożywczego. Mleko odgrywa duże znaczenie w odżywianiu ludności, zwłaszcza rodzin o niższych dochodach. Jego znaczenie wynika przede wszystkim z wysokiej wartości odżywczej. Jest ono najtańszym z dotychczas znanych źródeł białka zwierzęcego, o najważniejszych walorach i wartości dietetycznej. Ponadto, zawiera w swoim składzie duże ilości tłuszczu, cukru, soli mineralnych oraz witamin w formie łatwo przyswajalnej dla organizmu człowieka [Urban, Szlachta 2000]. Polska jest jednym z głównych producentów mleka w świecie. Pogłowie krów mlecznych w 2009 wynosiło w Unii Europejskiej tys. szt., a w Polsce 2585 tys. szt., czyli 14,5% pogłowia unijnego. Polska po Francji, Niemczech, Wielkiej Brytanii i Hiszpanii, zajmuje piąte miejsce w Unii Europejskiej pod względem pogłowia krów ogółem, a po Niemczech i Francji trzecie miejsce pod względem pogłowia krów mlecznych. Pod względem ilości produkowanego mleka zajmuje w Unii trzecie miejsce po Niemczech i Francji [Rynek mleka 2010]. Zarówno w produkcji mleka jak i jego przetwórstwie w ostatnim okresie zaszły istotne zmiany spowodowane przekształceniami ustrojowymi w 1989 r. i przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. Konsekwencje tych zdarzeń mają wieloaspektowy i długotrwały charakter [Kowalska 2008]. Metodyka badań W artykule oparto się na danych i informacjach GUS publikowanych przez IERiGŻPIB. W pracy wykorzystano więc metodę statystyki powszechnej i statystyki gospodarczej, metody analizy porównawczej i literaturowej, metody opisowoanalityczne i opisowe porównawcze. Do prezentacji wyników badań wykorzystano metodę tabelaryczną. Okres objęty badaniami to lata , w niektórych przypadkach do 1989 r. Celem artykułu była analiza zmian produkcji mleka w Polsce, jego przetwórstwa i zagospodarowania produktów mleczarskich w latach Produkcja mleka i jego rozdysponowanie Polska produkcja mleka w 1989 r. i wcześniej wynosiła około 16 mld l rocznie (tab. 1). Później uległa zmniejszeniu i w 2000 r. osiągnęła 11,5 mld l. Przyczyną znacznego spadku produkcji mleka była nieopłacalność tej produkcji oraz zmiany strukturalne w rolnictwie, w tym likwidacja PGR, które były znaczącym producentem mleka. Bardzo niski poziom produkcji mleka utrzymywał się do 2004 r. W latach następnych miał miejsce powolny wzrost produkcji mleka, który trwał do 2009 r., by w 2010 r. ulec obniżce o ok. 7% wskutek trudności paszowych spowodowanych nawarstwieniem się skutków klęsk żywiołowych i niekorzystnego przebiegu pogody oraz obniżeniem się opłacalności produkcji rolnej w ogóle, w tym również produkcji mleka. Zaznaczyć przy tym należy, że istotnym czynnikiem ogranicza

2 Zmiany w produkcji mleczarskiej w Polsce 413 Tabela 1. Rozdysponowanie krajowej produkcji mleka Table 1. Allocation of the domestic milk production Wyszczególnienie/Specification Produkcja mleka [mln l] w latach/milk production [mln l] in the years * Produkcja/Production Zużycie w gospodarstwie/consumption in a farm z tego na pasze/ in that for animal feed na spożycie/for consumption sprzedaż razem/total sales z tego do przemysłu mleczarskiego/in that for dairy industry do innych przetwórców/for other processing Inna sprzedaż/other sales Razem rozchody/total outgoings *szacunek IERiGŻPIB/assessment of the Institute for Agricultural Economics and Food Economy NIB Źródło/Source: Rynek mleka. Analizy Rynkowe jącym wzrost produkcji mleka jest polityka mleczna Unii Europejskiej, w tym kwotowanie mleka. Kwoty mleczne dla Polski ustalono w traktacie akcesyjnym do Unii Europejskiej na niskim poziomie, przyjmując za podstawę obniżony poziom produkcji mleka. Kwota polska w 2004/2005 roku wynosiła 8964 tys. t i była stopniowo podnoszona, by w roku 2010/2011 osiągnąć 9760 tys. t i ma do roku 2013/2014 wzrosnąć do tys. t. W analizowanym okresie znacznie zmniejszyło się zużycie mleka w gospodarstwach rolnych, które w 1989 r. wynosiło 4232 mln l, tj. 26,5% produkcji do 2400 mln l w 2010 r., tj. 20% produkcji globalnej. Głównym kierunkiem zagospodarowania mleka zużywanego w gospodarstwie jest spożycie przez rodziny rolników, które w analizowanym okresie zmniejszyło się z 3351 do 1900 mln l, tj. z 21,0 do 15,8% produkcji globalnej. Zużycie mleka na pasze zmniejszyło się z 738 do 500 mln l, tj. z 4,6 do 4,2% produkcji globalnej. Wyraźnie rosła towarowość produkcji mleka. W 1989 r. gospodarstwa rolne sprzedały łącznie mln l mleka, tj. 73,5% produkcji, a w 2010 r mln l, czyli 80,0% produkcji globalnej. Zjawiska te potwierdzają także inni autorzy [Czakowska 2010]. Głównym odbiorcą mleka był przemysł mleczarski. Sprzedaż mleka do przemysłu wynosiła w 1989 r mln l, czyli 71,4% produkcji i do 2000 r. uległa zmniejszeniu do 6487 mln l, tj. 56,4% produkcji, by później stopniowo rosnąć i w 2010 r. osiągnąć 8700 mln l, tj. 72,5% produkcji globalnej. Sprzedaż do innych przetwórców w 1989 r. nie istniała. W 2000 r. wynosiła już 96 mln l i później rosła do 2005 r. 223 mln l, by następnie zmniejszać się do 35 mln l w 2010 r. Nie była to więc sprzedaż wysoka. Odbiorcami byli drobni przetwórcy, którzy nie przetrwali ze względu na niezbyt wysoką opłacalność, zwłaszcza przy małej skali produkcji. Sprzedaż realizowana bezpośrednio na rzecz konsumentów w 1989 r. wynosiła 339 ml l, następnie szybko rosła i w 2000 r. wynosiła 1631 mln l. Do 2005 r. szybko malała do 432 mln l., by wzrosnąć w 2010 r. do 868 mln l. Produkcja artykułów mleczarskich W ostatnich latach nastąpiły bardzo istotne zmiany w strukturze asortymentowej produktów polskiego przemysłu mleczarskiego oraz w ilości produkowanych grup produktów. Zmiany struktury i rozmiaru produkcji różnych asortymentów wynikały głównie ze zmieniających się potrzeb rynku. Struktura asortymentowa produkcji mleczarskiej uległa wyraźnemu wzbogaceniu i zbliżyła się do struktury państw Zachodniej Europy przodujących w produkcji mleczarskiej. Szczególnie wydatne wzbogacenie asortymentowe nastąpiło w przypadku serów i napojów mlecznych, w tym głównie jogurtów. W tabeli 2 podano produkcję wybranych artykułów mleczarskich w latach Produkcja mleka płynnego przetworzonego wzrosła z 1363 w 2000 r.

3 414 Stanisław Urban Tabela 2. Produkcja wybranych artykułów mleczarskich Table 2. Production of chosen dairy products Wyszczególnienie/Specification Produkcja art. mlecznych w latach/production of milk produsts in the years * 2010 Mleko płynne przetworzone [mln l]/liquid milk processed [mln l] 1363,0 1768,3 1849,3 1992,3 2080,1 2294,0 2300,0 2400,0 2358,5 2702, ,98 Mleko i śmietana zagęszczone [mln l]/milk and concentrated 21,7 24,5 30,0 41,3 61,9 47,4 49,6 52,4 54,8 56,4 58 2,67 cream [mln l] Mleko w proszku pełne [mln t]/dried rich milk [thous. t] 30,4 36,6 27,1 26,8 33,6 49,6 36,5 40,5 47,9 32,8 33 1,09 Mleko w proszku odtłuszczone [mln t]/skimmed dried milk 128,3 150,9 150,7 148,7 138,6 142,3 127,2 129,9 120,0 116, ,83 [thous. t] Sery podpuszczkowe dojrzewające [mln t]/rennet ripening 148,0 167,0 183,4 195,2 219,4 239,0 265,0 252,6 281,5 285, ,84 cheeses [thous. t] Sery twarogowe [mln t]/cottage cheeses [thous. t] 262,0 267,6 285,2 286,5 295,6 295,0 302,0 329,6 329,0 340, ,34 Sery topione [mln t]/melted cheeses [thous. t] 47,9 49,0 49,0 61,9 59,3 61,2 79,4 87,8 79,2 83,6 85 1,77 Sery pozostałe [mln t]/other cheeses [thous. t] 11,6 16,6 35,7 70,5 265,6 243,3 264,2 252,9 291,9 297, ,86 Śmietana i śmietanka [mln l]/sour cream and rich cream [mln l] 198,2 204,9 214,2 214,8 225,3 313,3 342,6 350,6 373,9 361, ,72 Masło [mln t]/butter [thous. t] 139,1 154,0 153,9 167,0 177,2 179,0 173,3 181,9 182,5 170, ,19 Lody [mln l]/ice creams [mln l] 113,0 151,3 174,2 181,1 194,9 211,0 194,0 243,8 213,1 235, ,95 Napoje mleczne [mln l]/milk beverages [ mln l] 344,7 337,8 424,8 440,5 469,3 510,4 558,0 588,5 558,1 653, ,06 w tym jogurty [mln l]/in that yoghurts [mln l] 176,2 212,7 225,5 241,2 255,0 240,9 321,0 368,4 374,5 439, ,84 * szacunek IERiGŻPIB/assessment of the Institute for Agricultural Economics and Food Economy NIB Źródło/Source: Rynek mleka. Analizy Rynkowe i opracowanie własne do 2700 mln l w 2010 r., czyli niemal dwukrotnie. Szczególnie duży wzrost produkcji mleka przetworzonego nastąpił w latach 2001 i W ostatnim dziesięcioleciu zmniejszeniu uległa tylko produkcja mleka w proszku odtłuszczonego, przy tym w latach utrzymywała się na poziomie wysokim, wynoszącym 150 tys. t. W przypadku pozostałych grup produktów miał miejsce wzrost produkcji. Szczególny rekord wzrostu miał miejsce w grupie serów pozostałych, których produkcja wzrosła z 11,6 w 2000 r. do 300 tys. t w 2010 r., czyli prawie 26krotnie. Duży wzrost produkcji odnotowano w przypadku mleka i śmietany zagęszczonych, których produkcja wzrosła 2,7krotnie oraz napojów mlecznych z dwukrotnym wzrostem produkcji, w tym jogurtów w przypadku których wzrost produkcji wyniósł 2,8krotnie. Blisko dwukrotnie wzrosła produkcja lodów, przy tym szczególnie wysoką wartość osiągnęła w latach 2007 i 2009, kiedy lato było upalne. Wzrosła też produkcja serów podpuszczkowych dojrzewających, serów topionych oraz śmietany i śmietanki, ale mniej o 8472%. O 34% wzrosła produkcja serów twarogowych, o 19% masła i o 9% mleka w proszku pełnego. Stan przemysłu mleczarskiego i jego wyniki ekonomicznofinansowe Przemysł mleczarski podlegał w ostatnich latach wyraźnym zmianom. Liczba przedsiębiorstw mleczarskich zatrudniających 50 i więcej pracowników w 2000 r. wynosiła 350 i do 2009 roku uległa zmniejszeniu do 214 (tab. 3). Czyli następował proces koncentracji przemysłu mleczarskiego, z czym związane było korzystanie z efektu skali. Koncentracja następowała najczęściej poprzez przyłączenie słabych przedsiębiorstw mleczarskich do jednostek silnych pod względem ekonomicznofinansowym. Najczęściej łączą się przedsiębiorstwa położone blisko siebie, sąsiadujące z sobą bazami surowcowymi. Ważny jest fakt, że po likwidacji przedsiębiorstw mleczarskich ich majątek produkcyjny służy zazwyczaj nadal celom przetwórstwa przemysłowego mleka, przy tym często podlegają one specjalizacji.

4 Zmiany w produkcji mleczarskiej w Polsce 415 Tabela 3. Wyniki ekonomicznofinansowe przetwórstwa mleka Table 3. Financial outcome in the milk processing Wyszczególnienie/ Specification Liczba mleczarni/number of milk plants Liczba zatrudnionych osób/number of employees Sprzedaż [mld zł]/sales [bln PLN] Wskaźnik rentowności [%]/Profi tability index [%] brutto/gross netto/net Akumulacja przychodów netto [%]/Accumulation [% of net receipts] Bieżąca płynność finansowa/current financial liquidity Stopa inwestowania/ Investment rate Udział firm rentownych [%]/Share of profi table plants [%] w ogólnej liczbie firm/ in total number companies w przypadku sektora/ in case of the sector Udział eksportu bezpośredniego w przychodach ze sprzedaży produktów [%]/Share of direct export in receipts from products sales [%] Lata/Years ,6 21,8 20,9 20,9 0,77 0,10 0,67 0,04 1,12 0,45 1,88 1,20 brak danych/no data Źródło/Source: Rynek mleka. Analizy Rynkowe ,95 2,36 2,15 1,65 1,90 1,44 3,81 3,04 1,08 0,58 3,95 3,36 2,96 2,99 3,62 4,37 5,28 4,55 4,22 5,53 3,29 6,19 1,19 1,21 1,28 1,29 1,32 1,38 1,36 1,42 1,47 1,49 1,56 1,73 1,30 1,03 67,7 86,8 84,5 95,4 47,3 64,6 83,2 95,2 11,2 10,6 11,2 12,4 Zatrudnienie w przemyśle mleczarskim w latach uległo zmniejszeniu z do Nastąpiło to przy jednoczesnym dwukrotnym wzroście produkcji przetworów mleczarskich, czyli nastąpił wyraźny wzrost wydajności pracy, co można było osiągnąć dzięki przeprowadzonym w mleczarstwie inwestycjom i wprowadzeniu automatyzacji. W latach wzrosła też wartość sprzedaży produktów mleka z 18,6 do 20,9 mld zł. W latach nastąpiła istotna poprawa rentowności przemysłu mleczarskiego. W latach 2000 i 2001 wskaźniki rentowności brutto i netto były bardzo niskie, natomiast w następnych latach rosły z licznymi wahaniami, by w latach 2007 i 2009 osiągnąć stosunkowo wysokie, satysfakcjonujące wartości. Ważny był też wzrost akumulacji z 2,96% w 2000 r. do 6,19% wartości przychodów netto w 2009 r. Przedsiębiorstwa przemysłu mleczarskiego przez cały okres analizowany miały płynność finansową bieżącą, przy tym w latach 2000 i 2001 wskaźnik płynności finansowej utrzymywał się na niskim poziomie (ok. 1,20), by w kolejnych latach stopniowo rosnąć i w 2009 roku osiągnąć wartość 1,49, czyli stosunkowo wysoką. Stopa inwestowania była stosunkowo wysoka w latach 2006 i Natomiast w 2009 uległa załamaniu i obniżyła się do niepokojąco niskiego poziomu. Było to następstwem drastycznego pogorszenia się wyników ekonomicznofinansowych przemysłu mleczarskiego w 2008 r. Udział firm rentownych w ogólnej liczbie firm w latach zmieniał się i najwyższą wartość osiągnął w 2007 r. (84,5%), a najniższą w 2008 r. (47,3%). Przedsiębiorstwa rentowne uczestniczą w przeważającej części w przychodach sektora mleczarskiego. Udział ten wahał się od 64,6% w 2008 r. do 95,4% w 2007 r. Udział eksportu bezpośredniego w przychodach ze sprzedaży produktów wykazywał tendencje wzrostowe i wynosił w granicach 10,6% w 2007 do 12,4% w 2009 r.

5 416 Stanisław Urban Spożycie artykułów mleczarskich Tabela 4. Spożycie niektórych artykułów żywnościowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca i rok Table 4. Consumption of chosen food products per capita and annum Lata/ Spożycie/Consumption Years mleka [l] a / milk [l] masła kg b / butter [kg] mięsa i podrobów kg c / meat and offal [kg] ,2 66, ,3 66, ,6 69, ,7 72, ,4 71, ,2 71, ,3 74, ,2 77, ,3 75, ,4 75, d 190 4,2 75, e 191 4,1 75,1 a łącznie z mlekiem przeznaczonym na przetwory, bez mleka przerobionego na masło/together with milk used for processing, without milk processed into butter, b w wadze handlowej/in trade weight, c łącznie z mięsem i podrobami przeznaczonymi na przetwory/ including meat and offals processed, d szacunek IERiGŻPIB/assessment of the Institute for Agricultural Economics and Food Economy NRI, e prognoza IERiGŻPIB/ forecast of the Institute for Agricultural Economics and Food Economy NRI. Źródło: opracowanie własne Source: own study Roczne spożycie na 1 osobę mleka łącznie z mlekiem przeznaczonym na przetwory (bez mleka przerobionego na masło) w 2000 r. wynosiło 193 l (tab. 4). W kolejnych latach stopniowo malało, by najniższy poziom osiągnąć w 2005 roku (173 l/osobę). Następnie wystąpiła wzrostowa tendencja spożycia mleka, która utrzymała się do 2010 r. i według prognoz powinna być kontynuowana w 2011 r. O wzroście spożycia jednostkowego mleka i jego przetworów zdecydował wzrost podaży oraz niższe ceny mleka w porównaniu ze wszystkimi pozostałymi grupami żywności, a zwłaszcza produktami stanowiącymi źródło białka zwierzęcego. Spożycie jednostkowe masła nie było zbyt wysokie i wynosiło w 2000 r. 4,2 kg/mieszkańca. W następnych latach rosło, aby w 2003 r. osiągnąć najwyższą wartość wynoszącą 4,7 kg. W późniejszym okresie spożycie masła wykazywało ogólną tendencję malejącą i w 2011 r. według prognoz IERiGŻ ma osiągnąć 4,1 kg. O spadku spożycia masła decydują przede wszystkim jego wysokie ceny oraz stosunkowo niskie tempo wzrostu dochodów ludności. Ale ogólnie biorąc spożycie masła było dość stabilne. Zauważyć przy tym należy, że w analizowanym okresie wystąpiła też wyraźna tendencja do spadku spożycia margaryn i innych tłuszczów roślinnych oraz tłuszczów wieprzowych surowych i topionych przy wzroście spożycia olejów roślinnych, który nie rekompensował spadku konsumpcji innych tłuszczów [Rynek mleka 2010]. Dla porównania podano też informacje o spożyciu jednostkowym mięsa i podrobów. Jego wartość wynosiła w 2000 r. 66,1 kg i według prognoz w 2011 r. osiągnąć ma 75,1 kg/mieszkańca. W analizowanym okresie spożycie mięsa wykazywało wyraźne tendencje wzrostowe, przy krótkotrwałych wahaniach. Udział Polski w handlu zagranicznym produktami mleczarskimi Polska jest aktywnym uczestnikiem światowego rynku mleczarskiego. Polski ekspert produktów mleczarskich w przeliczeniu na mleko surowe wynosił w 2000 r. 865,7 mln l i do 2008 r. rósł do 2235 mln l (tab. 5). W następnych latach nastąpił spadek eksportu spowodowany zmniejszeniem się krajowej produkcji mleka i wzrostem jego krajowej konsumpcji. Import produktów mleczarskich w 2000 roku wynosił 363,5 mln l mleka i zmniejszał się do 2005 r., kiedy osiągnął 235 mln l. Następnie stopniowo rósł i wg. prognoz w 2011 r. wyniesie 700 mln l mleka. Saldo handlu zagranicznego produktami mleczarskimi w ekwiwalencie mleka surowego przez cały analizowany okres było dodatnie i wykazało ogólne tendencje rosnące przy dużych wahaniach. Najniższą wartość osiągnęło w 2000 r. (302,2 mln l), a najwyższą w 2005 r. (1975 mln l). W przeliczeniu na euro wartość polskiego eksportu mleczarskiego rosła z 309 w 2000 r. do 1200 mln euro w 2011 r. (prognoza IERiGŻ). Wartość importu w tym samym czasie wzrosła z 150,7 do 400 mln l. Saldo handlu zagranicznego produktami mleczarskimi rosło od 158,3 mln l w 2000 r. do 889,0 mln l w 2009 r. W następnych latach uległo zmniejszeniu, ale w 2011 r. prognozowane saldo powinno wynosić 800 mln l, co uznać należy za wartość wysoką. W strukturze eksportu produktów mleczarskich najważniejszymi grupami asortymentowymi są (według stanu z 2009 r.): sery i twarogi 39,2%., mleko i serwatka w proszku 25,0%, mleko płynne i śmietana 13,8%, jogurty i napoje mleczne 11,1%, lody 4,6%. W strukturze importu, w tymże roku uczestniczyły: sery i twarogi 36,2%, mleko i serwatka w proszku 20,3%, mleko płynne i śmietana 10,3%, kazeina 12,0, masło i tłuszcze mleczne 8,9%, jogurty i napoje mleczne 7,9%, lody 4,4 %. Głównymi odbiorcami zagranicznymi produktów mleczarskich są kraje Unii Europejskiej (77,5%) oraz kraje rozwijające się

6 Zmiany w produkcji mleczarskiej w Polsce 417 Tabela 5. Handel zagraniczny produktami mleczarskimi Table 5. Foreign trade of dairy products Wyszczególnienie/ Specification Handel zagraniczny w latach/foreign trade in the years * 2011 ** w ekwiwalencie surowca [mln l]/of raw material equivalent [mln l] Eksport/Export 865,7 1560,5 1296, Import/Import 563,5 541,3 495, Saldo/Balance 302,2 1019,2 801, [mln EUR]/[mln EUR] Eksport/Export 309,0 502,6 351,8 368,5 617,9 899,6 922,9 1166,0 1223,9 931,4 1105,0 1200,0 Import/Import 150,7 140,4 100,1 90,6 111,9 146,9 174,l9 299,8 334,9 306,5 345,0 400,0 Saldo/Balance 158,3 362,2 251,7 277,9 506,0 752,7 748,0 866,2 889,0 624,9 760,0 800,0 * szacunek IERiGŻPIB/assessment of the Institute for Agricultural Economics and Food Economy NRI ** prognoza IERiGŻPIB/forecast of the Institute for Agricultural Economics and Food Economy NRI Źródło/Source: Rynek mleka. Analizy Rynkowe (13,0%). Natomiast import produktów mleczarskich pochodzi głównie z krajów Unii Europejskiej (88,5%) i ze Wspólnoty Niepodległych Państw i Europy ŚrodkowoWschodniej (11,2%) [Rynek mleka 2010]. Podsumowanie W ostatnim dziesięcioleciu nastąpił znaczny wzrost produkcji mleka. Zmienił się też sposób jego zagospodarowania, który cechuje wzrost towarowości, denaturalizacja spożycia i ograniczenie zużycia na pasze. Wyraźnie wzrosło przemysłowe przetwórstwo mleka. Wzrosła produkcja wszystkich grup przetworów mleczarskich, przy tym na szczególną uwagę zasługuje 26krotny wzrost produkcji serów pozostałych. Do grup asortymentowych o najwyższej dynamice rozwojowej należą sery i twarogi oraz napoje mleczne, w tym głównie jogurty. Natomiast niewielki był wzrost produkcji masła i mleka pełnego w proszku. Znacznemu zmniejszeniu uległa liczba przedsiębiorstw mleczarskich i zatrudnionych w nich pracowników. Następował więc proces koncentracji przemysłu, co powodowało wystąpienia efektu skali. Wyraźnej poprawie uległy wyniki ekonomicznofinansowe przedsiębiorstw mleczarskich. Natomiast stopa inwestowania w ostatnich latach uległa niekorzystnemu zmniejszeniu. Spożycie mleka i jego przetworów po okresowym spadku na początku i końcu ostatniego dziesięciolecia, osiągnęło ok. 190 l/mieszkańca. Spożycie masła było dość stabilne i wynosiło ponad 4 kg. Polska jest liczącym się eksporterem produktów mleczarskich. Importuje też ich duże ilości. Osiąga od wielu lat wysokie dodatnie saldo w handlu zagranicznym tą grupą produktów. Naszym głównym partnerem w handlu zagranicznym produktami mleczarskimi są kraje Unii Europejskiej. Literatura Czakowska H. 2010: Sytuacja finansowa gospodarstw mleczarskich. KPSW w Bydgoszczy, Kowalska A. 2008: Rynek mleka i produktów mlecznych. [W:] Wybrane rynki branżowe produktów rolnospożywczych (red. S. Urban). Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Rynek mleka. Analizy Rynkowe Urban S., Szlachta K. 2000: Ekonomika i organizacja handlu żywnością. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Summary The paper presents the development of dairy production in Poland in particular in the years At this time the milk production has been increasing, and also the marketable value of milk. Whereas, consumption of milk has decreased as well as milk usage for animal feed at farms. In the analyzed period the production of dairy produce has grown two times. However, the highest growth was recorded in the remaining group of cheeses and was 26 times higher. Furthermore, in the dairy production there has been noted the fastestgrowing process of concentration and specialization. Also, the financial situation of milk plants has significantly improved. The value of milk product export has grown faster than that of the import. As a result the foreign dairy industry credit balance has achieved the high value with the clear tendency to rise. Adres do korespondencji: prof. zw. dr hab. inż. dr h.c. Stanisław Urban Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarki Żywnościowej ul. Komandorska 118/120, Wrocław tel. (71) , stanisław.urban@ue.wroc.pl