Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie, stan. 23, woj. lubuskie

Transkrypt

1 Osada z VII i początku VIII wieku w Mozowie, stan. 23, woj. lubuskie. Źródła archeologiczne i środowiskowe Piotr Gunia Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie, stan. 23, woj. lubuskie Wstęp Analiza petrograficzna jest jedną z metod badania dawnej ceramiki, której fragmenty są najliczniejszym źródłem odkrywanym przez archeologów wtrakcie wykopalisk. Dokładne oznaczenia cech makroskopowych fragmentów naczyń, szczególnie dobrze widocznych na ich przekrojach poprzecznych, są bardzo przydatne w typologicznej klasyfikacji znajdowanych ceramów. Wyniki badań mikroskopowych, prowadzonych najczęściej w spolaryzowanym świetle przechodzącym, pozwalają natomiast odtworzyć model technologiczny dawnego warsztatu wyrobów garncarskich. Podczas prowadzenia analiz mikroskopowych fragmentów naczyń szczególną rolę odgrywa charakterystyka cech morfologiczno-optycznych składników nieplastycznych. Analizuje się wtedy ich poli- lub monomineralność, wielkość i kształt pojedynczych fragmentów lub ziarn tłucznia, rodzaj ich wykształcenia, cechy optyczne minerałów (np. sposób wygaszania światła, obecność zbliźniaczeń, struktury z odmieszania, kierunki łupliwości i inne) oraz stopień obtoczenia. W przypadku skał dokonuje się dodatkowo oznaczenia ich struktury i tekstury oraz charakterystykę głównych składników skałotwórczych. Wyniki planimetrycznej analizy ilościowej tłucznia dają możliwość odtworzenia preferencji składu domieszek dodawanych do masy garncarskiej, a z analiz granulometrycznych można dowiedzieć się o frekwencji poszczególnych frakcji ziarnowych materiału schudzającego. Charakterystyka petrograficzna tła ilastego ma na celu określenie zmienności barwy tła czerepu (powstałej np. podczas słabego wymieszania masy garncarskiej, angobowania, malowania i innych), jego przeświecalności oraz pierwotnych cech strukturalno-teksturalnych wynikających z plastyczności wykorzystywanego surowca ilastego (np. glina plastyczna, glina piaszczysta itd.). Analiza mikroskopowa szklistych produktów wypału służy zwykle dla oceny ilościowej i jakościowej produktów przemian pierwotnych składników nieplastycznych oraz masy ceramicznej w trakcie wypalania. W wielu przypadkach analizuje się wielkość, kształt oraz sposób ułożenia szklistych żyłek oraz ilość i rodzaj szklistych pseuodomorfoz po pierwotnych składnikach tłucznia. Dużo dodatkowych informacji na temat technologii produkcji można uzyskać z obserwacji mikroskopowej wnętrza szklistych żyłek, które mogą zawierać np. pęcherzyki gazowe (tzw. libelle), strefy o odmiennym wygaszaniu światła, ilaste produkty dewitryfikacji szkliwa i inne. W podsumowaniu należy podkreślić, że analiza petrograficzna jest jedynie jednym z interdyscyplinarnych podejść analitycznych wykorzystywanych w badaniach archeologicznych. Tym nie mniej, dzięki badaniom tą metodą, można uzyskać wiele informacji na temat: cech mineralogiczno-petrograficznych surowca ilastego wykorzystywanego do produkcji naczyń, sposobu schudzania masy garncarskiej i kształtowania wyrobu, a także temperatury i warunków prowadzenia wypału wrobów ceramicznych.

2 142 Piotr Gunia Zakres i metody badań petrograficznych Szczegółowym badaniom petrograficznym poddano 17 fragmentów naczyń z okresu wczesnego średniowiecza (2. poł. VII pocz. VIII w.) pochodzących z osady w Mozowie, stan. 23, w województwie lubuskim 1. Źródło opisano i udokumentowano fotograficznie pod względem cech makroskopowych, a następnie wycięto z nich piłą diamentową niewielkie płytki (zorientowane poprzecznie do ścianek naczyń) o wymiarach około 2 2 cm i grubości około 0,5 cm. Z płytek wykonano nakrywane preparaty mikroskopowe do badań petrograficznych w świetle przechodzącym. Niektóre próbki ceramiki o słabym stopniu zwięzłości, przed wykonaniem preparatów, stabilizowano balsamem kanadyjskim. Na podstawie analizy makroskopowej, obserwacji pod binokularem, analizy obrazu ze skanu powierzchni płytki cienkiej oraz obserwacji mikroskopowej w świetle przechodzącym określono: ogólne cechy zewnętrzne próbek skał i ceramiki: to jest: strukturę, teksturę, barwę tła, rodzaj i zawartość składników nieplastycznych frakcji kamienistej i piaszczystej, pozostałości organiczne, zwięzłość oraz skład mineralny grubszego materiału schudzającego, ilość i rodzaj frakcji pelitowej (matriks) oraz ilość i sposób rozmieszczenia substancji szklistej. Z otrzymanych preparatów mikroskopowych wykonano skany całych ich powierzchni za pomocą skanera firmy Canon MP 1500 w rozdzielczości pikseli. Do badań petrograficznych w świetle przechodzącym wykorzystano mikroskop polaryzacyjny typu Nikon 200 Pol z fotograficznym systemem rejestracji obrazu za pomocą aparatu Canon EOS 450d. Badania przeprowadzono w Muzeum Mineralo- 1 Badania zostały sfinansowane z funduszy Narodowego Centrum Nauki w ramach realizacji projektu: Badania interdyscyplinarne nad wczesnośredniowiecznym (VII-X/XI wiek) warsztatem garncarskim w dorzeczu środkowej Odry (nr umowy: UMO-2012/05/N/ HS3/01425). gicznym Zakładzie Gemmologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Jako podstawę klasyfikacji odmian ceramiki na podstawie cech makroskopowych przyjęto dominującą barwę obserwowaną w przekroju poprzecznym ceramiki zgodnie z danymi zawartymi w publikacjach między innymi A. Shepard (1985) i P. Rice (1987). Klasyfikację petrograficzną (na podstawie cech mikroskopowych) oparto na barwie i przezroczystości tła ceramicznego (jasne, przeświecające lub brunatne nieprzezroczyste). Zwrócono także uwagę na wielkość i stopień obtoczenia składników nieplastycznych czerepu (struktura), ułożenie i stopień wypełnienia przez nie przestrzeni (tekstura) oraz orientację żyłek substancji szklistej powstałej podczas wypału. Analizę składu mineralnego tła czerepu wykonano metodą planimetryczną z zastosowaniem mikroskopu Leitz z zestawem śrub mikrometrycznych. Zastosowano tu metodę zliczania punktowego (ang. PCA point count analysis) dla 300 punktów powierzchni płytki cienkiej z wielkością przesuwu stolika równej średniej wielkości ziarn składników nieplastycznych znajdujących się w preparacie (J. Stoltman 1989, E. Garrison 2003). Uzyskane wartości liczbowe przeliczono następnie na 100%, a wyniki analizy modalnej przedstawiono w tabelach oraz na wykresach kumulacyjnych. Dla oceny rozkładu wielkości składników schudzających masy ceramicznej wykonano analizy granulometryczne tła czerepu w przekroju poprzecznym. Na potrzeby obliczeń proporcji poszczególnych składników wyróżniono pięć klas ziarnowych. Były to frakcje: 1) < 0,1 mm (w tym uwzględniono również żyłki chalcedonu powstałe podczas wypału); 2) 0,1-0,5 mm; 3) 0,5-1 mm; 4) 1-2 mm oraz 5) > 2 mm. Analizę wielkości ziarn tłucznia wykonano metodą mikroskopową w oparciu o jednorazowe zliczanie wielkości około 500 ziarn dla każdej płytki cienkiej. Wyniki badań granulometrycznych zestawiono w tabelach oraz na wykresach słupkowych.

3 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 143 Wyniki przeprowadzonych oznaczeń pozwoliły na dokonanie szczegółowej charakterystyki cech petrograficznych ceramiki pod kątem oznaczenia cech morfologicznych i optycznych występujących tam fragmentów tłucznia, składników frakcji pelitycznej oraz produktów zmian składników pierwotnych masy ceramicznej podczas jej wypału. Na tej podstawie podjęto próbę odtworzenia procesu formowania masy ceramicznej, przybliżonej oceny temperatury i warunków wypału oraz zmian zachodzących w składnikach masy ceramicznej podczas jej wypalania. Szczegółowe wyniki analiz zaprezentowane poniżej odpowiadają podziałowi analizowanych 17 próbek na trzy głwne grupy naczyń różniące się między sobą cechami petrograficznymi. Fragment naczynia, próbka 043 (nr inw. pc. M/19) Opis makroskopowy Jest to fragment naczynia obejmującego górną część brzuśca oraz wylew (ryc. 1; 6:1). Badana próbka miała wymiar 6 5 0,5 cm. Obie powierzchnie wyrobu były barwy jasnobrązowej z szarymi przebarwieniami, szczególnie dobrze widocznymi na powierzchni wewnętrznej. Na badanych gładkich powierzchniach naczynia można zaobserwować ślady gładzenia za pomocą pędzla (wiechcia), drobne ubytki i rysy wietrzeniowe oraz lokalnie wystającee drobne fragmenty tłucznia. Przekrój poprzeczny pod względem barwy jest trójdzielny, z bardzo cienką, ciemnobrązową warstewką po stronie zewnętrznej. W partii wewnętrznej występuje lamelka o kilkumilimetrowej grubości i jasnopomarańczowym zabarwieniu, natomiast część wewnętrzna badanej próbki ma zabarwienie jasnoszaro-zielone. W tle są widoczne jedynie pojedyncze fragmenty grubego tłucznia oraz sporadycznie długie, cienkie, szkliste żyłki. Opis mikroskopowy Na podstawie badań mikroskopowych ustalono, że zasadnicza część czerepu ma strukturę aleurytową, a nawet pelitową. Należy tu jednak odnotować obecność, sporadycznie występujących, pojedynczych fragmentów tłucznia o wielkości do 2 mm. W skład tej kamienistej frakcji wchodziły skalenie, w tym: skalenie potasowe z dobrze zaznaczonymi bliźniaczymi przerostami krzyżowymi oraz polisyntetycznie zbliźniaczone fragmenty tabliczek plagioklazów. Część opisywanych skaleni jest silnie skaolinizowana. Natrafiono też na fragment skały diorytowej (?) z dobrze wykształconymi słupkami hornblendy zwyczajnej o dwukierunkowej łupliwości. Oprócz składników gruboklastycznych w tle stwierdzno obecność bezładnie rozmieszczonych drobnych ziarn piasku kwarcowego o zróżnicowanej wielkości i stopniu obtoczenia. Tło ilaste ma strukturę zwartą i jest nieprzezroczyste o barwie ciemnobrunatnej. Ilość ostrokrawędzistej lub obtoczonej kwarcowej matriks nie przekracza tu 5% obj. czerepu. Szkliste żyłki rozcinające tło czerepu zwykle tworzą długie soczewkowe formy wyklinowujące się w obu kierunkach. Czasem mają kształt robakowaty lub trzewiowy, a w ich wnętrzu można spotkać owalne lub okrągłe pęcherzyki gazowe. Z przeprowadzonych badań wynika, że surowcem do produkcji analizowanego naczynia była plastyczna i zażelaziona glina zwałowa zawierająca fragmenty zwietrzałych skaleni z głazów narzutowych. Była ona praktycznie nieschudzana. Po uformowaniu naczynie angobowano z zewnątrz jaśniejszą glinką z ciemnobrązowym dodatkowym pigmentem (?). Wypał naczynia odbywał się w warunkach redukcyjnych, w temperaturze około 650 C. Fragment naczynia, próbka 028 (nr inw. pc. M/4) Opis makroskopowy Jest to fragment naczynia barwy brunatno- -brązowej o rozmiarach cm (ryc. 2; 6:2). Powierzchnie naczynia są szorstkie, bez ornamentu, kruche i rozsypliwe. Na skanowanej powierzchni przekroju widoczny jest większy, ostrokrawędzisty fragment masy ilastej (toczeniec?) oraz liczne okrągławe lub ostrokrawędziste

4 144 Piotr Gunia fragmenty jasnego tłucznia o zmiennej wielkości tkwiące w brunatnym tle wraz z pojedynczymi żyłkami zbudowanymi ze szklistej substancji. Tło powierzchni przekroju jednolite o ciemnobrunatnym zabarwieniu. fluwioglacjalnego. Naczynie wypalono w temperaturze około 600 C w warunkach redukcyjnych. Fragment naczynia, próbka 030 (nr inw. pc. M/6) Opis mikroskopowy Opis makroskopowy W trakcie prowadzenia obserwacji mikroskopowej, strukturę badanej ceramiki określono jako średnioziarnistą, nierównoziarnistą ze słabo zaznaczoną teksturą kierunkową. Wśród składników nieplastycznych przeważają ostrokrawędziste i zróżnicowane pod względem wielkości (0,4-1,5 mm) fragmenty skaleni potasowych i plagioklazów oraz blaszki biotytu. W mniejszej ilości spotykane są tu zwietrzałe fragmenty skał granitoidowych (granity biotytowe), oraz kwarc żyłowy. Obserwując tło czerepu widać również nieco mniejsze (0,3-0,6 mm), ale dość liczne ostrokrawędziste fragmenty kwarcu i pokruszone tabliczki skaleni potasowych i plagioklazów (często z oznakami zmian wietrzeniowych). Dość spora była tu również domieszka średnioziarnistego piasku kwarcowego, którego ziarna wykazują dobre obtoczenie, lecz znaczne zróżnicowanie kształtu ziarn (piasek polodowcowy?). Masa ilasta ma zabarwienie brunatne i jest nieprzezroczysta. Zawiera dość sporą ilość matriks, na którą składają się przeważnie bardzo drobne wiórki kwarcowe lub liczne dobrze obtoczone ziarenka frakcji pelitowej. W tle widoczne są też liczne rozczłonkowane, krótkie szkliste żyłki lokalnie łączące się w większe nieregularne obszary wykazujące izotropię optyczną. Większe, wyklinowujące się żyłki chalcedonu są stosunkowo rzadkie. Z poczynionych obserwacji wynika, że do schudzania słabo wymieszanej i źle wyrobionej masy ceramicznej używano większych słabo obtoczonych fragmentów skaleni oraz intencjonalnie przygotowanego, drobno pokruszonego tłucznia zawierającego: kwarc, skalenie i łyszczyki pochodzącego ze zwietrzałych głazów narzutowych oraz podobną ilość piasku pochodzenia Jest to fragment naczynia barwy czarnej o rozmiarach cm (ryc. 3; 6:3). Obie powierzchnie są szorstkie, z wystającymi fragmentami tłucznia. Na powierzchni zewntrzne jest widoczny ornament w postaci odcisków wykonanych ptasią kością(?) o różnej średnicy. Na skanie powierzchnia przekroju poprzecznego jest jednolicie zabarwiona na ciemnobrunatny kolor. Tło z dużą ilością jasnego gruboziarnistego tłucznia o wielkości pojedynczych fragmentów dochodzących do 3 mm. Opis mikroskopowy Pod mikroskopem widać, że struktura badanej ceramiki jest tu gruboziarnista i nierównoziarnista, a tekstura bezkierunkowa (miejscami słabo ukierunkowana). Zwykle składnikami nieplastycznymi są tu duże, osiągające od 1 do 3 mm wielkości ostrokrawędziste fragmenty skał granitoidowych (przeważnie granitów biotytowych) oraz fragmenty kwarcu żyłowego o charakterystycznym pasemkowym wygaszaniu światła. Część tłucznia skalnego posiada liczne ślady wietrzenia manifestowane poprzez zaawansowaną kaolinizację skaleni, a w innych spotykane są rozmaite struktury z odmieszania (mikropegmatyty, pertyty, antypertyty czy myrmekity). Inne, zdecydowanie mniej liczne składniki materiału schudzającego są reprezentowane głównie przez ostrokrawędziste fragmenty lub dobrze obtoczone ziarna kwarcu o wielkości 0,3-0,5 mm. W tle czerepu występują też pojedyncze grudki słabo wyrobionej gliny piaszczystej. Podczas obserwacji tła czerepu widać, że masa ceramiczna jest tu jednorodna, kryptokrystaliczna i nieprzezroczysta o zabarwieniu ciemnobrunatnym. W masie tej występuje znikoma

5 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 145 ilość ostrokrawędzistej (wiórkowej) kwarcowej matriks, chociaż w tle widoczne są też drobne, dość dobrze obtoczone ziarenka kwarcowe. Miejscami można również spotkać wielokątne obszary wypełnione szklistą substancją, będące pseudomorfozami po pierwotnych składnikach tłucznia. Żyłki chalcedonu są tu bardzo rzadkie. Wyniki badań mikroskopowych wskazują, że materiałem schudzającym były tu przede wszystkim duże fragmenty częściowo zwietrzałych skał granitoidowych prawdopodobnie pochodzących z rozkruszenia eratyków. W znikomych dodawano tu drobnoziarnistego: tłucznia i piasku kwarcowego. Zaskakujący jest brak tu tłucznia frakcji średniozarnistej, który prawdopodobnie odsiewano. Naczynie wykonano z plastycznej (szlamowanej) gliny z grudkami gliny piaszczystej. Wypał odbywał się w temperaturze około 500 C w warunkach redukcyjnych. Fragment naczynia, próbka 025 (nr inw. pc. M/1) Opis makroskopowy Jest to fragment górnej partii naczynia barwy jasnowiśniowej o rozmiarach cm (ryc. 4; 7:1). Powierzchnia zewnętrzna i wewnętrzna jest chropowata i bez ornamentu z pojedynczymi dziurkami i zgrubieniami (zmiany wietrzeniowe), czasem z wystającymi drobnymi fragmentami tłucznia Na skanowanej powierzchni przekroju poprzecznego widać, że ma ono charakter smużysty o zmieniającej się barwie od brązowej do ciemnobrązowej. Lokalnie, dobrze zaznacza się tekstura równoległa, wyrażona ułożeniem powyginanych żyłek chalcedonu w tle czerepu. W tle można też zaobserwować dość liczne, większe fragmenty tłucznia. z wyraźnie zaznaczającą się teksturą kierunkową. Wśród składników nieplastycznych przeważają ostrokrawędziste i zróżnicowane pod względem wielkości (0,6-2,5 mm) fragmenty skał granitoidowych (granity biotytowe, granity dwułyszczykowe, plagiogranity?, dioryty?), którym towarzyszą fragmenty kwarcu żyłowego (pasemkowo wygaszającego światło), pojedyncze fragmenty (często zbliźniaczonych krzyżowo a nierzadko skaolinizowanych) skaleni potasowych (mikroklin) oraz suhedralne tabliczki plagioklazów (ze śladami zbliźnaczeń polisyntetycznych). Znacznie mniejszą frekwencję mają tu dobrze obtoczone ziarna kwarcowe o rozmiarach 0,4-0,6 mm oraz pojedyncze, strzępkowo zakończone blaszki łyszczyków (biotyt i muskowit). Natrafiono również na zrost pleochroicznej hornblendy zwyczajnej z plagioklazem. Z minerałów akcesorycznych rozpoznano: cyrkon, sfen oraz apatyt. Zwykle tkwią one we fragmentach granitoidów. W brunatnym, zwartym i nieprzezroczystym tle ilastym występują również drobne klinowe ziarenka kwarcowo-skaleniowej matriks (do 15% obj.). Zwarte tło czerepu jest często penetrowane przez robakowato powyginane i wyklinowujące się pojedyncze żyłki substancji szklistej. Lokalnie żyłki chalcedonu opływają większe fragmenty tłucznia, a rzadko tworzą w nich przerosty sitowe. Uzyskane wyniki pokazują, że do schudzania masy ceramicznej wykorzystywano tu przede wszystkim fragmenty tłucznia granitoidowego i kwarcu żyłowego (narzutowego) z bardzo małą ilością intencjonalnie dodawanego piasku rzecznego. Naczynie formowano prawdopodobnie z użyciem koła garncarskiego, a wypał ceramiki odbywał się w tempera-turze około 600 C w warunkach redukcyjnych. Fragment naczynia, próbka 027 (nr inw. pc. M/3) Opis mikroskopowy Z przeprowadzonych badań w świetle przechodzącym wynika, że pod względem struktury jest to ceramika średnioziarnista, nierówoziarnista Opis makroskopowy Jest to fragment naczynia barwy wiśniowo-brązowej o rozmiarach cm (ryc. 5; 7:2). Powierzchnie naczynia są szorstkie, bez ornamentu,

6 146 Piotr Gunia a c b d e f Ryc. 1. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 043, p.c. M/19); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 10 ; d mikrostruktura tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e mikrostruktura tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f fragment diorytu(?) z amfibolem w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

7 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 147 a b c d e f Ryc. 2. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 028, p.c. M/4); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 20 ; d zwietrzałe skalenie i żyłki chalcedonu w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e piasek kwarcowy i fragmenty tłucznia w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f tłuczeń skaleniowy i piasek kwarcowy w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

8 148 Piotr Gunia a c b d e f Ryc. 3. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 030, p.c. M/6); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 20 ; d drobne składniki nieplastyczne w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e fragment tłucznia granitoidowego w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f fragment granitoidu z widocznymi strukturami z odmieszania (mikropegmatyty). Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

9 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 149 a c b d e f Ryc. 4. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 025, p.c. M/1); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopo-wego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 20 ; d tłuczeń kwarcowo-skaleniowy w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; e przerosty sitowe wypełnione szklistą substancją w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f fragment skalenia potasowego ze śladami zbliźniaczenia krzyżowego, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

10 150 Piotr Gunia a c b d e f Ryc. 5. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 027, p.c. M/3); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopo-wego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 20 ; d tłuczeń kwarcowo-skaleniowy i żyłki szkliwa w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e fragment granitu z muskowitem i skalenia w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f fragment tabliczki plagioklazu ze śladami polisyntetycznego zbliźniaczenia typu albitowego. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

11 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie PC/M/19 PC/M/4 PC/M/ cm Ryc. 6. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Naczynia poddane analizom petrograficznym: 1 pc. M/19 (ob. B3), 2 pc. M/4 (ob. B129), 3 pc. M/6 (ob. B129). Rys. S. Kałagate, oprac. B. Gruszka

12 152 Piotr Gunia 1 ze śladami gładzenia za pomocą pędzla, z pojedynczymi ubytkami i wystającymi fragmentami grubszego tłucznia. Na skanie przekroju widoczne dość duże, okrągławe fragmenty tłucznia oraz długie, wąskie żyłki substancji szklistej. W zewnętrznej części profilu wyraźnie zaznaczona cienka warstewka o jasnobrązowym zabarwieniu. Opis mikroskopowy cm PC/M/3 PC/M/1 Ryc. 7. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Naczynia poddane analizom petrograficznym: 1 pc. M/1 (ob. B200), 2 pc. M/3 (ob. B200). Rys. S. Kałagate, oprac. B. Gruszka W trakcie badań mikroskopowych stwierdzono, że występuje tu struktura gruboziarnista do średniziarnistej oraz nierównoziarnista. Tekstura tła czerepu jest uporządkowana z uwagi na kierunkowe ułożenie długich, wyklinowujących się żyłek chlacedonu. Składniki nieplastyczne czerepu są tutaj reprezentowane przede wszystkim przez dużem osiągające nawet 5 mm średnicy, zaokrąglone fragmenty skał kwarcytowych (metapiaskowców), granitoidów biotytowych i dwułyszczykowych o strukturze średniokrystalicznej i nierównokrystalicznej oraz żyłowego kwarcu o charakterystycznym pasemkowym wygaszaniu światła. W mniejszej ilości występują tu nieco mniejsze ostrokrawędziste fragmenty zwietrza-łych skaleni, granitów biotytowych oraz kwarcu o wielkości rzędu 0,8-1,2 mm. Znaleźć można tu również pojedyncze, bardzo dobrze obtoczone ziarna kwarcowe o wielkości 0,4-0,6 mm. Spośród minerałów akcesorycznych zidentyfikowano jedynie drobniutkie, osiągające 0,1-0,15 mm, słabo obtoczone ziarenka cyrkonu tkwiące w żyłkach chalcedonowych. Masa ilasta ma strukturę zwartą i kryptokrystaliczną, słabo prześwieca na ciemnobrązo-

13 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 153 wo. Lokalnie zawiera dość liczne soczewkowe lub wydłużone smugi pigmentu hematytowego (żelazistego). W wielu miejscach tło ilaste czerepu przecinają długie, wąskie, wyklinowujące się w obu kierunkach żyłki wypełnione szklistą substancją o izotropowym charakterze optycznym. Tło zawiera też dość sporą ilość ostrokrawędzistej lub obtoczonej kwarcowej matriks. Na podstawie przeprowadzonych badań petrograficznych można stwierdzić, że materiałem schudzającym były tu przede wszystkim zaokrąglone fragmenty zwietrzeliny skał z głazów narzutowych (np. z glin zwietrzelinowych) do których dodawano podobne ilości tłucznia pochodzącego z granitoidów oraz piasek pochodzenia rzecznego. Naczynie wykonywano ze słabo wymieszanej grudy surowca i formowano prawdopodobnie z użyciem koła garncarskiego. Wypał naczynia odbywał się w temperaturze około 600 C w warunkach redukcyjnych i być może utleniających w części zewnętrznej (naczynie mogło być ułożone w palenisku dnem do góry). Fragment naczynia, próbka 029 (nr inw. pc. M/5) Opis makroskopowy Jest to fragment naczynia barwy ciemnobrązowej o rozmiarach cm (ryc. 8; 12:1). Obie powierzchnie naczynia są szorstkie, bez ornamentu z wystającymi drobnymi fragmentami tłucznia. Na skanowanej powierzchni przekroju w częściach zewnętrznej i wewnętrznej dobrze widoczne warstewki o jaśniejszym odcieniu brązowego zabarwienia. Tło centralnej części przekroju brunatne i nieprzezroczyste z żyłkami szklistej substancji. Opis mikroskopowy Dominującymi składnikami nieplastycznymi są tu ostrokrawędziste i zróżnicowane pod względem wielkości (0,4-1,5 mm) fragmenty zwietrzałych skaleni potasowych i plagio-klazów z pertytami, lokalnie większe fragmenty kwarcytów. Ponadto, w tle czerepu dość liczne są znacznie mniejsze (0,15-0,25 mm wielkości) dobrze obtoczone ziarna kwarcu. Napotkano też zielone słupki piroksenu jednoskośnego ze słabo zaznaczoną oddzielnością zgodną z kierunkiem (100). Obserwując tło czerepu widać, że w partiach brzeżnych badanego przekroju ma ona strukturę spilśnioną, prześwieca na brązowo i zawiera dość sporą ilość ostrokrawędzistej kwarcowej matriks i drobnych obtoczonych ziarenek kwarcowych. W partii centralnej masa ta jest zwarta i nieprzezroczysta, a lokalnie penetrują ją równolegle układające się systemy żyłek substancji szklistej. Lokalnie, widać też prostokątne pseudomorfozy (po skaleniach) wypełnione szkliwem. W strefie tej można spotkać też wąskie, wyklinowujące się żyłki o budowie strefowej, które w partiach centralnych zawierają charakterystyczne soczewki zbudowane z chalcedonu, a ich otoczenie tworzy ciemnobrązowy pigment hematytowy. Na podstawie obserwacji mikroskopowej wydaje się, że podstawowy materiał schudzający stanowiły tu fragmenty zwietrzałych skaleni i kwarcytów. W mniejszych ilościach dodawano tu drobny piasek i tłuczeń kwarcowo-skaleniowy. Po wylepieniu naczynie angobowano rzadką glinką z drobnym tłuczniem i piaskiem. Wypał naczynia odbywał się w temperaturze około 600 C w warunkach redukcyjnych, a części zewnętrzne w atmosferze utleniającej (naczynie mogło być ułożone w palenisku dnem do góry podczas procesu wypału). Fragment naczynia, próbka 032 (nr inw. pc. M/8) Widoczną w powiększeniu strukturę ceramiki można zaklasyfikować jako średnoziarnistą i nierównoziarnistą, a teksturę określić jako kierunkową, co szczególnie dobrze uwidacznia się w środkowej części przekroju. Opis makroskopowy Jest to fragment naczynia barwy ceglasto-brązowej o wymiarach cm (ryc. 9: 12:2). Obie powierzchnie naczynia są chropowate, bez

14 154 Piotr Gunia ornamentu z licznymi, wystającymi fragmentami tłucznia. Na skanowanej powierzchni przekroju, w jego części zewnętrznej, jest widoczna bardzo cienka, jasnobrązowa warstewka, pozostała część tła jest szarobrązowa z licznymi zaokrąglonymi ziarnami tłucznia (fot. 9c). Opis mikroskopowy Na podstawie badań mikroskopowych stwierdzono, że badany fragment ceramiki ma strukturę drobnoziarnistą do średnioziarnistej i nierównoziarnistą, a tekstura jest słabo kierunkowa. W tle czerepu najczęściej można spotkać liczne ostrokrawędziste fragmenty różnych minerałów występujące zwykle w skałach o składzie granitu oraz znaczne ilości gruboziarnistego piasku kwarcowego. Zwykle składniki te nie są większe od 1 mm. W obrębie ostrokrawędzistych fragmentów tłucznia najwięcej jest kwarcu o szarych barwach interferencyjnych, a w następnej kolejności należy wymienić fragmenty tabliczek skalenia potasowego (mikroklin), polisyntetycznie zbliźniaczonych plagioklazów oraz brązowo zabarwionych silnie pleochroicznych blaszek biotytu oraz połyskujących żółtawo nieco cieńszych blaszek niepleochroicznego muskowitu. Część skaleni jest silnie skaolinizowana. Oprócz tego, w tle czerepu zidentyfikowano drobne zrosty kwarcowo-skaleniowe z myrmekitami, fragmenty prawdopodobnie kwarcyty o strukturze mikrogranoblastycznej oraz fragmenty zielonych minerałów o znacznie wyższym współczynniku załamania światła (pirokseny, amfibole?). W tle czerepu występuje przeświecająca, jasnobrązowa masa ilasta zawierająca zarówno większe ostrokrawędziste wiórki kwarcowe, jak i ich drobne zaokrąglone ziarna. Cechą charakterystyczną tła jest obecność w nim dużej ilości równolegle ułożonych i często zazębiających się ze sobą żyłek substancji szklistej, która lokalnie tworzy większe nieregularne obszary o izotropowym charakterze optycznym. Z minerałów akcesorycznych zidentyfikowano tu cyrkon, apatyt oraz nieprzezroczyste tlenki żelaza lub tytanu (magnetyt, ilmenit?). Na podstawie obserwacji petrograficznych można zauważyć, że do schudzania wykorzystywano materiał o uziarnieniu w zakresie frakcji piaszczystej, na który składały się intencjonalnie przygotowany tłuczeń zawierający kwarc, skalenie i łyszczyki oraz piasek kwarcowy (w podobnej ilości). Po ulepieniu naczynie z zewnątrz zostało angobowane jaśniejszą glinką. Wypał naczynia odbywał się w temperaturze około 650 C w warunkach redukcyjno-utleniających. Fragment naczynia, próbka 026 (nr inw. pc. M/2) Opis makroskopowy Jest to fragment naczynia barwy ceglastobrązowej o rozmiarach cm (ryc 10: 12:3). Powierzchnie naczynia są szorstkie, bez ornamentu, ze słabymi oznakami wietrzenia z wystającymi licznymi fragmentami tłucznia. Na skanowanej powierzchni przekroju widoczne są większe soczewkowe lub okrągłe grudki niewyrobionej gliny (toczeńce). W partiach brzeżnych są wyraźne wąskie strefy o jasnobrązowym zabarwieniu. Lokalnie, dobrze zaznaczają się rozmyte brunatne plamy pigmentu hematytowego oraz drobne fragmenty tłucznia opływające obszary zajmowane przez grudki gliny. Opis mikroskopowy Podczas badań petrograficznych zaobserwowano tu strukturę średnioziarnistą, równoziarnistą ze słabo zaznaczoną teksturą kierunkową. Wśród składników nieplastycznych przeważają ostrokrawędziste i zróżnicowane pod względem wielkości (0,2-0,4 mm) fragmenty kwarcu, tabliczek skaleni potasowych, plagioklazów oraz blaszek ciemnych łyszczyków. Fragmenty skał granitoidowych (granity biotytowe) oraz metapiaskowce o pierwotnym charakterze arenitów kwarcowych ze spoiwem krzemionkowym spotykane są tu rzadko. Sporadycznie można też spotkać pojedyncze, niewielkie, subhedralne słupki hornblendy zwyczajnej o wyraźnym pleochro-

15 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 155 izmie. Obserwując tło czerepu można zauważyć, że budujące go składniki nieplastyczne (kwarc skalenie, biotyt), reprezentują dwie klasy ziarnowe. Są to fragmenty o wielkości 0,4-0,6 mm oraz podobne pod względem składu fragmenty o wielkości 0,1-0,2 mm. Lokalnie, towarzyszą im pojedyncze, nieco większe, dobrze obtoczone, ziarna piasku kwarcowego. Masa ilasta prześwieca tu na jasnobrązowo i zawiera dość sporą ilość matriks, na którą składają się przeważnie liczne silnie skaolinizowane i zmętniałe skalenie? Pojedyncze, soczewkowe żyłki chalcedonu są stosunkowo nieliczne. Czasem opływają dookoła większe toczeńce ilaste. Z poczynionych obserwacji wynika, że do schudzania słabo wymieszanej i źle wyrobionej masy ceramicznej używano intencjonalnie przygotowanego, drobno pokruszonego tłucznia zawierającego: kwarc, skalenie i łyszczyki. Pochodził on zapewne z rozkruszenia lokalnych głazów narzutowych. Interesujące jest, że tłuczeń ten separowano (przesiewano) odrzucając środkową frakcję ziarnową, którą prawdopodobnie zastępowano niewielką ilością piasku kwarcowego o dobrym obtoczeniu ziarna. Naczynie formowano prawdopodobnie z użyciem koła garncarskiego, a wypał ceramiki miał miejsce w temperaturze około 550 o C w warunkach utleniających. Fragment naczynia, próbka 038 (nr inw. pc. M/14) Opis makroskopowy Jest to fragment naczynia (z części przydennej) barwy ceglasto-brązowej o wymiarach cm (ryc. 11: 12:4). Obie powierzchnie wyrobu są chropowate, bez ornamentu z wystającymi drobnymi fragmentami tłucznia. Na skanowanej powierzchni przekroju w części zewnętrznej jest widoczna cienka warstewka o jasnobrązowym odcieniu. W tle jest widoczna duża ilość drobnego tłucznia opływana przez długie żyłki substancji szklistej. Opis mikroskopowy Podczas obserwacji w świetle przechodzącym stwierdzono, że struktura ceramiki jest średnioziarnista, nierównoziarnista, a tekstura wyraźnie kierunkowa dzięki równoległemu ułożeniu się licznych żyłek substancji szklistej. W tle czerepu najczęściej można spotkać liczne ostrokrawędziste fragmenty skaleni (w tym: potasowe i plagioklazy), pojedyncze blaszki biotytu i fragmenty różnych skał m. in. granitów z biotytem, granitów dwułyszczykowych oraz kwarcytów. Wielkość tych składników zwykle nie przekracza 1 mm. Oprócz tego, w czerepie stwierdzono pewną ilość gruboziarnistego piasku kwarcowego, którego ziarna mają zmienny stopień obtoczenia. W tle masy ilastej czerepu można zaobserwować dwudzielność jej tekstury. W partii centralnej mamy do czynienia z brunatnym, nieprzezroczystym tłem porozcinanym przez liczne równolegle ułożone lub robakowato powyginane żyłki chalcedonowe. Część ziarn tłucznia uległa tu zaawansowanej izotropizacji, a zawartość kwarcowej wiórkowej matriks jest minimalna. Zaobserwowano tu również: większe soczewkowe skupienia pigmentu hematytowego oraz formę pochodzenia organicznego, w przekroju przypominającą igłę drzew szpilkowych. W strefie zewnętrznej przekroju tło ilaste ma strukturę spilśnioną i prześwieca na brązowo. Występuje tu jasnobrązowa masa ilasta zawierająca zarówno większe ostrokrawędziste wiórki kwarcowe, jak i drobne zaokrąglone ziarna, a żyłki chalcedonu są często porozrywane. Na podstawie obserwacji petrograficznych można stwierdzić, że do schudzania masy garncarskiej wykorzystywano materiał o uziarnieniu frakcji piaszczystej, na który składały się intencjonalnie przygotowany tłuczeń zawierający kwarc, skalenie i łyszczyki oraz niewielka ilość piasku, prawdopodobnie pochodzenia fluwioglacjalnego. Zewnętrzną stronę naczynia po ulepieniu angobowano jaśniejszą, bardziej porowatą glinką. Wypał naczynia odbywał się w temperaturze około 650 C w warunkach redukcyjnych z utlenieniem podczas szybkiego stygnięcia zewnętrznej części naczynia.

16 156 Piotr Gunia a c b d e f Ryc. 8. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 029, p.c. M/5); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 20 ; d zwietrzałe skalenie i piasek kwarcowy w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e zwietrzałe skalenie i piasek kwarcowy w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; f fragment plagiogranitu ze polisyntetycznie zbliżniaczonymi skaleniami z grupy plagioklazów. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

17 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 157 a c b d e f Ryc. 9. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 032, p.c. M/8); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 20 ; d piasek, tłuczeń i żyłki chalcedonu w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e piasek i tłuczeń kwarcowo-skaleniowy w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f fragment kwarcytu w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

18 158 Piotr Gunia a c b d e f Ryc. 10. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 026, p.c. M/2); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 20 ; d tłuczeń skaleniowy i piasek kwarcowy w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; e drobne ziarna piasku kwarcowego w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; f obtoczony fragment metapiaskowca w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

19 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 159 a c b d e f Ryc. 11. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 038, p.c. M/14); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia); c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 20 ; d piasek, tłuczeń i żyłki chalcedonu w centralnej części tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e tło czerepu w miejscu kontaktu części centralnej z angobą. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; f tło czerepu w miejscu łączenia dwóch taśm gliny. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

20 160 Piotr Gunia 1 PC/M/8 2 PC/M/2 PC/M/ cm 3 PC/M/14 4 Ryc. 12. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Naczynia poddane analizom petrograficznym: 1 pc. M/5 (ob. B129), 2 pc. M/8 (ob. B196), 3 pc. M/2 (ob. B200), 4 pc. M/14 (ob. B102). Rys. S. Kałagate, oprac. B. Gruszka

21 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 161 Fragment naczynia, próbka 036 (nr inw. pc. M/12) Opis makroskopowy Badaniom poddano fragment naczynia o wymiarach 3 4 0,6 cm (ryc. 13; 21:1). Obie powierzchnie wyrobu są barwy jasnobrązowej, bez ornamentu, gładkie z drobnymi szczelinkami i ubytkami wietrzeniowymi i sporadycznie występującymi fragmentami drobnego tłucznia. Na powierzchni wewnętrznej są widoczne ślady wygładzania w postaci symetrycznie rozmieszczonych drobnych bruzdek i zgrubień. Na przekroju poprzecznym jest wyraźnie zaznaczona dwudzielność barwy. W części zewnętrznej profilu występuje wąska strefa o ciemnożółto-brązowym zabarwieniu, bez grubszych składników nieplastycznych. Część wewnętrzna przekroju jest barwy ciemnoszaro-brunatnej z licznymi dużymi fragmentami tłucznia i długimi warkoczowymi żyłkami szkliwa rozcinającymi tło czerepu. Opis mikroskopowy W powiększonym obrazie mikroskopowym analizowanej próbki jest widoczne, że w niektórych miejscach ma ona strukturę gruboziarnistą i nierównoziarnistą, a lokalnie występują obszary pozbawione tłucznia o strukturze aleurytowej a nawet pelitowej. W gruboziarnistej frakcji ostrokrawędzistego tłucznia występują najczęściej skalenie alkaliczne oraz kwarc. Skalenie te tworzą pojedyncze fragmenty tabliczek z dobrze zaznaczonymi strukturami z odmieszania typu pertytów lub kilkutabliczkowe zrosty, czasem z dobrze zaznaczonymi śladami zbliźniaczeń typu sprzężonego (np. karlsbadzko-peryklinowego). Kwarc spotykany jest w tle czerepu jako duże, ostrokrawędziste okruchy, nieregularne lub wielokątne w przekroju, chociaż czasem można spotkać tu pojedyncze, owalne, bardzo dobrze obtoczone ziarna tego minerału. Sporadycznie występują tu również pojedyncze fragmenty kwarcytów o strukturze średniogranoblastycznej i heteroblastycznej, średniokrystaliczne granity biotytowe oraz fragmenty tabliczek albitowo zbliźniaczonego plagioklazu. W tle napotkano również niewielkie owalne grudki niewyrobionej gliny (toczeńce ilaste). Tło ilaste jest barwy ciemnobrunatnej, nieprzezroczyste o zwartej, kryptokrystalicznej strukturze praktycznie pozbawione matriks. Rozcinają je długie, cienkie żyłki szklistej substancji, często o równoległym przebiegu, jednakowo wygięte o warkoczowej formie. Miejscami penetrują one większe fragmenty tłucznia lub rozgałęziają się tworząc odrębne systemy. Z przeprowadzonych obserwacji mikroskopowych wynika, że naczynie wykonano z silnie zażelazionej, wysokoplastycznej gliny zwałowej, którą schudzano gruboziarnistym, ostrokrawędzistym tłuczniem z przewagą skaleni alkalicznych w składzie. Do masy dodawano też bardzo niewielką ilość dobrze obtoczonych ziarn piasku kwarcowego o fluwialnej proweniencji. Masa garncarska była słabo wymieszana. Naczynie po wylepieniu poddano wypałowi w warunkach redukcyjnych w temperaturze około C. Fragment naczynia, próbka 042 (nr inw. pc. M/18) Opis makroskopowy Jest to fragment naczynia o wielkości 5 4 0,5 cm (ryc. 14; 21:2). Obie powierzchnie są barwy jasnobrązowej, gładkie, bez oznak zdobienia z licznymi drobnymi rysami i wżerami wietrzeniowymi. Na powierzchni wewnętrznej są widoczne plamiste szare lub żółto-brązowe przebarwienia. Przekrój poprzeczny jest dwubarwny i w części zewnętrznej wyrobu tło ma barwę ceglanobrązową, a w części cenratlnej i wewnętrznej czarną. Na profilu widoczne jest drobnoziarniste tło czerepu wraz z pojedynczymi zakrąglonymi fragmentami grubszego tłucznia porozcinane często krótkimi szklistymi żyłkami.

22 162 Piotr Gunia Opis mikroskopowy W obrazie mikroskopowym widoczna jest drobnoziarnista i różnoziarnista struktura tła badanego fragmentu naczynia z lokalnie występującymi, pojedynczymi, zaokrąglonymi fragmentami tłucznia. Tekstura kierunkowa jest tu dosyć słabo zaznaczona, głównie przez orientację krótkich soczewkowych żyłek szkliwa. W obrębie grubszych składników nieplastycznych (do 1 mm wielkości) zidentyfikowano: fragmenty drobnokrystalicznych granitów biotytowych oraz kwarcytów o strukturze granoblastycznej. W mniejszych ilościach występują tu fragmenty plagioklazów czasem z dobrze widocznymi polisyntetycznymi zbliźniaczeniami albitowymi lub skaleni alkalicznych z pertytami. Większość skaleni ma oznaki zaawansowanej kaolinizacji widocznej w postaci drobnołuseczkowych, żółtawych agregatów wtórnego kaolinitu pokrywających ścianki opisywanych glinokrzemianów. W niektórych fragmentach granitoidów zaobserwowano występowanie drobnych ciemnbrązowych słupków cyrkonu o charakterystycznych tęczowych barwach interferencyjnych. Materiał schudzający drobnoziarnistej frakcji jest pod względem składu dwudzielny. Znaczną część wypełnienia tła tworzą dobrze obtoczone ziarna kwarcowe z zatokowo wykształconymi granicami ich ziarn wskazujących na wodnolodowcowe pochodzenie. Pozostały tłuczeń tej frakcji ziarnowej składa się z licznych, bardzo zróżnicowanych pod względem wielkości, ostrokrawędzistych fragmentów kwarcu i skalenia. Ten zapewne intencjonalnie przygotowany tłuczeń ma rozmaite kształty od nieregularnych, poprzez wielokątne do niemal igiełkowych. Tło ilaste czerepu pod względem cech teksturalnych jest także dwudzielne. W części zewnętrznej wyrobu jest przeświecające na brązowo, a w pozostałej ciemnobrunatne i nieprzezroczyste. W obu strefach struktura jest zwarta i kryptokrystaliczna. Szkliwo najczęściej tworzy krótkie, soczewkowe lub warkoczowe żyłki, czasem wyklinowujące się w obu kierunkach. W niektórych z nich stwierdzono obecność pęcherzyków gazowych. Jak wynika z badań petrograficznych, surowcem do wytworzenia tego naczynia była zażelaziona, plastyczna glina zwałowa schudzana mieszaniną drobnoziarnistego piasku pochodzenia fluwioglacjalnego oraz intencjonalnie przygotowanego bardzo drobnego tłucznia kwarcowo-skaleniowego. Naczynie po uformowaniu angobowano w części zewnętrznej jaśniejszą glinką o czerwono-brązowym zabarwieniu. Wypał odbywał się w atmosferze redukcyjnej w temperaturze około 650 C. Fragment naczynia, próbka 041 (nr inw. pc. M/17) Opis makroskopowy Jest to fragment o wymiarach 5 3 0,5 cm cienkościennego naczynia (ryc. 15; 21:3). Obie powierzchnie są barwy jasnobrązowej, czasem z jasnoszarymi przebarwieniami, wygładzone, bez ornamentów, z licznymi drobnymi ubytkami wietrzeniowymi o robakowatym kształcie. Na przekroju poprzecznym jest widoczna dwubarwność profilu z jasnobrązową warstewką w części zewnętrznej wyrobu oraz czarnym wypełnieniem pozostałej parti tła czerepu. Na przeciętej powierzchni są sporadycznie widoczne pojedyncze, większe fragmenty tłucznia tkwiące w drobnoziarnistym tle penetrowanym lokalnie przez powyginane, krótkie żyłki szkliwa. Opis mikroskopowy Badany fragment naczynia ma pod mikroskopem strukturę drobnoziarnistą i nierównoziarnistą. Miejscami w tle występują pojedyncze dość duże fragmenty tłucznia. Kierunkowość tekstury jest tu słabo zaakcentowana z uwagi na to, że w tylko niektórych partiach tła krótkie, szkliste żyłki mają zgodną orientację. Wśród sporadycznie występujących, dużych składników tłucznia oznaczono: fragmenty drobnokrystalicznych granitów biotytowych oraz fragmenty tabliczek

23 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 163 skaleni potasowych często z dobrze widocznymi strukturami z odmieszania oraz krzyżowymi zrostami bliźniaczymi. Natrafiono także na kilkuziarnowe ostrokrawędziste zrosty kwarcowe oraz zaokrąglone fragmenty kwarcytów o strukturze granoblastycznej. Drobnoziarniste składniki nieplastyczne są reprezentowane przede wszystkim przez dobrze obtoczone ziarna kwarcowe często z dobrze wykształconymi zatokowo krawędziami ich ziarn. W mniejszej ilości występują tu ostrokrawędziste fragmenty kwarcu i skaleni. Zwykle cechują się one dużą rozpiętością ich form i rozmiarów. Najczęściej przyjmują kształty wiórkowe, chociaż znajdowane są także formy o przekroju wielokątnym lub sierpowatym. Oprócz nich, w tle czerepu, natrafiono na pozostałości roślinne a w tym: zwęglone fragmenty drewna o charakterystycznej komórkowej strukturze oraz rozmaicie powyginane formy przypominające źdźbła trawy lub słomę. Tło ilaste jest nieprzezroczyste, ciemnobrunatne, miejscami w części zewnętrznej wyrobu przeświecające na brązowo. Struktura tła czerepu jest zwarta o kryptokrystalicznym charakterze. Szkliste produkty wypału są bardzo liczne i najczęściej występują w postaci krótkich żyłek o prostokątnych zarysach, często mających charakterystyczne buławkowe zakończenie. Miejscami szkliwo tworzy też większe obszary o ameboidalnym kształcie lub opływa większe fragmenty tłucznia. W wielu żyłkach napotkać można okrągławe lub owalne pęcherzyki gazowe. Na podstawie przeprowadzonej obserwacji cech petrograficznych można zauważyć, że surowcem do produkcji badanego naczynia była wysokoplastyczna i silnie zażelaziona glina zwałowa. Do jej schudzania zastosowano niewielką ilość grubego tłucznia skalnego, piasek pozyskany z osadów wodnolodowcowych oraz drobnoziarnisty tłuczeń kwacowo-skaleniowy. Wyrób po uformowaniu angobowano z zewnątrz jasnobrązową glinką. Wypał naczynia odbywał się w temperaturze około 700 C, w warunkach redukcyjnych. Fragment naczynia, próbka 031 (nr inw. pc. M/7) Opis makroskopowy Analizie poddano fragment ceramiki pochodzący z partii przywylewowej (ryc. 16; 21:4). Badana próbka, o wymiarach cm, miała ceglasto-brązową barwę. Obie powierzchnie naczynia są szorstkie, bez ornamentu z wystającymi drobnymi fragmentami tłucznia, grudkami wypalonej gliny oraz drobnymi ubytkami. Na skanowanej powierzchni przekroju w częściach zewnętrznej i wewnętrznej dobrze są widoczne warstewki o ceglasto-brązowym odcieniu, natomiast w części centralnej przekroju tło jest wiśniowo-czerwone z pojedynczymi, krótkim żyłkami wypełnionymi szklistą substancją. Podczas obserwacji mikroskopowej stwierdzono, że struktura wewnętrzna ceramiki jest średnioziarnista (miejscami gruboziarnista) i nierównoziarnista, a tekstura wyraźnie kierunkowa. W tle najczęściej występują ostrokrawędziste fragmenty skał granitoidowych, przeważnie granitów biotytowych oraz zwietrzałe fragmenty skaleni potasowych mające charakterystyczne ślady zbliźniaczeń krzyżowych. W wielu fragmentach granitoidów można spotkać rozmaite struktury z odmieszania, a szczególnie dobrze zaakcentowane są tu struktury mikropegmatytowe i myrmekity. Wielkość tych składników zwykle oscyluje wokół wartości 1,5 mm. Innymi komponentami, o nieco mniejszych rozmiarach, są tu ostrokrawędziste fragmenty kwarcu, skaleni potasowych z przerostami krzyżowymi, plagioklazów z dobrze zaznaczonymi śladami zbliźniaczeń typu polisyntetycznego oraz zaokrąglone fragmenty kwarcytów o strukturze mikrogranoblastycznej. Obok tych składników są tu spotykane pojedyncze, okrągławe, brunatne skupienia pigmentu hematytowego oraz pojedyncze dobrze obtoczone ziarna kwarcu o wielkości 0,4-0,6 mm. W tle czerepu przeważa przeświecająca masa ilasta o zabarwieniu brązowym, zawierająca dużą ilość różnoziarnistej (roztartej) kwarcowo-ska-

24 164 Piotr Gunia leniowej matriks. Sporadycznie spotkać można tu okrągławe grudki niewyrobionej gliny oraz okrągławe rozpłynięte, szkliste pseudomorfozy po pierwotnych składnikach tłucznia. Żyłki chalcedonu są nieregularnie rozmieszczone w tle czerepu. Zwykle są to krótkie, wyklinowujące się w obu kierunkach żyłki chalcedonu, czasem powyginane lub tworzące równoległe systemy. Masa garncarska, z której wykonano analizowane naczynie zawierała głównie fragmenty skał i niewielką domieszkę piasku. Po wylepieniu, naczynie zostało poddane angobowaniu. Egzemplarz został wypalony w temperaturze około 600 C. Powierzchnia zewnętrzna była podczas procesu wypału wystawiona na większe działanie tlenu, natomiast wnętrze naczynia charakteryzuje się wypałem oksydacyjno-redukcyjnym. Fragment naczynia, próbka 039 (nr inw. pc. M/15) Opis makroskopowy Jest to fragment ceramiki barwy ceglastobrązowej o wymiarach cm (ryc. 17; 22:1). Obie powierzchnie naczynia są chropowate, bez ornamentu z licznymi, wystającymi fragmentami tłucznia (ryc. 17:a, b). Na skanowanej powierzchni przekroju, w części zewnętrznej, jest widoczna jest jasnobrązowa warstewka, część środkowa tła jest brązowa, a część wewnętrzna szaro-brązowa. W tle są widoczne liczne zaokrąglone ziarna tłucznia o zmiennej wielkości oraz krótkie żyłki substancji szklistej (ryc. 17:c). Opis mikroskopowy Podczas obserwacji pod mikroskopem jest widoczna struktura średnioziarnista (miejscami gruboziarnista) i nierównoziarnista, a tekstura jest kierunkowa. Dominującymi składnikami tła czerepu są większe (0,8-2,0 mm) ostrokrawędziste fragmenty: kwarcu, skaleni i biotytu. Napotkano także na pojedyncze fragmenty granitoidów i kwarcytów oraz drobną ilość gruboziarnistego piasku kwarcowego o różnym kształcie ziarn i zmiennym stopniu ich obtoczenia. Natrafiono również na słupek hornblendy zwyczajnej o wielkości około 0,8 mm. Oprócz tego, w tle masy ilastej bardzo liczne są fragmenty tłucznia o zdecydowanie mniejszych rozmiarach niż te, które wyżej opisywano (0,3-0,6mm). Przeważają tu trójkątne w zarysach lub wiórkowe fragmenty kwarcu, chociaż można spotkać także pokruszone plagioklazy oraz postrzępione blaszki biotytu. Tło ilaste jest przeświecające na brązowo o strukturze spilśnionej i zawiera bardzo dużą ilość drobnoziarnistych fragmentów kwarcu i skaleni, dlatego trudno jest poprawnie ocenić, które z nich są składnikami matriks, a które są tłuczniem. Większe fragmenty tłucznia są zwykle opływane przez krótkie wyklinowujące się żyłki substancji szklistej, która często też wypełnia niewielkie pseudomorfozy po pierwotnych składnikach tłucznia. Na podstawie obserwacji petrograficznych można zauważyć, że do schudzania masy garncarskiej wykorzystywano materiał o uziarnieniu frakcji piaszczystej, na który składały się intencjonalnie przygotowany tłuczeń zawierający kwarc, skalenie i łyszczyki oraz piasek kwarcowy (w podobnej ilości). Zwraca uwagę fakt, że w obrębie składników nieplastycznych można spotkać frakcje ziarnowe znacznie różniące się wielkością. Być może oddzielano tu frakcję o średniej wielkości ziarna. Naczynie po ulepieniu angobowano z zewnątrz jaśniejszą glinką, a wypał odbywał się w temperaturze około 650 C w warunkach redukcyjno-utleniających. Fragment naczynia, próbka 035 (nr inw. pc. M/11) Opis makroskopowy Badaniom poddano fragment niezdobionego naczynia o wymiarach 5 3 0,7 cm (ryc. 18; 22:2). Powierzchnia zewnętrzna jest barwy jasnobeżowej, o gładkiej fakturze, ze sporadycznie

25 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 165 występującymi drobnymi ubytkami i pęknięciami (ryc. 18:a, b). Powierzchnia wewnętrzna jest ciemnoszara, szorstka, z licznymi fragmentami wystającego ze ścianki tłucznia, większymi, dość nieregularnie rozmieszczonymi dziurkami i ubytkami oraz pojedynczymi odciskami fragmentów zwęglonego drewna lub łodyg roślin. Na przekroju poprzecznym, jednobarwnym, w odcieniu ciemnoszarym są widoczne duże fragmenty ostrokrawędzistego tłucznia oraz pojedyncze, wąskie i krótkie, szkliste żyłki penetrujące tło czerepu. Opis mikroskopowy W powiększeniu można zaobserwować, że badany fragment naczynia ma strukturę gruboziarnistą i nierównoziarnistą, a w niewielkich obszarach pozbawionych tłucznia drobnoziarnistą i nierównoziarnistą. Tekstura jest słabo kierunkowa wyrażona lokalnie przez uprzywilejowaną orientację nielicznych, wąskich, szklistych żyłek. Podstawowymi składnikami nieplastycznymi są tu duże, ostrokrawędziste fragmenty mineralne o wielkości do 2,5 mm. Na podstawie obserwacji ich cech morfologiczno- -optycznych można stwierdzić, że przeważają tu nieregularne okruchy kwarcu oraz fragmenty tabliczek skaleni, najczęściej plagioklazów, czasem z widocznymi śladami polisynytetycznego zbliźniaczenia albitowego. W zdecydowanie mniejszych ilościach występują tu fragmenty: skaleni alkalicznych, granitu biotytowego o strukturze średniokrystalicznej i teksturze bezkierunkowej oraz kilkublaszkowe zrosty biotytu. Zdarzają się również pojedyncze, obtoczone ziarna kwarcu o zatokowym przebiegu ich krawędzi. W drobnoziarnistej frakcji tłucznia przeważają ostrokrawędziste, wiórkowe fragmenty kwarcu i prawdopodobnie skaleni o zarysach prostokątnych, trójkątnych lub faliście powyginanych. Mają one bardzo zmienną wielkość. Sporadycznie można napotkać także pojedyncze, drobne blaszki muskowitu o charakterystycznych słomkowożółtych barwach interferencyjnych. W tle stwierdzono również dość liczne fragmenty pochodzenia roślinnego, takie jak fragmenty łodyg czy kawałki drewna. Są one zwykle zwęglone, rozczłonkowane i przepojone szkliwem powstałym podczas wypału. Tło ilaste jest barwy ciemnobrunatnej, nieprzezroczyste o zwartej strukturze. Zawiera dość dużą ilość kwarcowo-skaleniowej matriks (ok. 20% obj.), która jest bardzo zróżnicowana pod względem wielkości i obtoczenia poszczególnych jej składników. Szkliste produkty wypału są najczęsciej wykształcone w postaci robakowatych żyłek tworzących lokalnie większe, amebowate nagromadzenia. Z przeprowadzonych badań mikroskopowych wynika, że surowcem do produkcji badanego naczynia była silnie zażelaziona glina zwałowa, która była schudzana gruboziarnistym tłuczniem z przewagą kwarcu i skaleni oraz niewysortowanym drobnoziarnistym, ostrokrawędzistym tłuczniem kwarcowo-skaleniowym. Naczynie po uformowaniu angobowano z zewnątrz jasnobeżową glinką, a następnie wypalono w środowisku redukcyjnym w temperaturze nieprzekraczającej 650 C. Fragment naczynia, próbka 040 (nr inw. pc. M/16) Opis makroskopowy Jest to fragment naczynia barwy ceglastobrązowej o wymiarach cm (ryc. 19; 22:3). Obie powierzchnie naczynia są szorstkie, bez ornamentu z wystającymi drobnymi fragmentami tłucznia (ryc. 19:a, b). Na skanowanej powierzchni przekroju w części zewnętrznej jest widoczna wąska warstewka o ceglasto-brązowym odcieniu. W pozostałej części tło jest brązowe z większymi fragmentami tłucznia i nieregularnie rozmieszczonymi szklistymi żyłkami (ryc. 19:c). Na podstawie obserwacji mikroskopowej można stwierdzić, że struktura wewnętrzna badanego fragmentu naczynia jest gruboziarnista (miejscami średnioziarnista) i nierównoziarnista, a tekstura bezkierunkowa. W tle najczęściej występują duże ostrokrawędziste fragmenty skaleni z grupy plagiklazów

26 166 Piotr Gunia z dobrze zaznaczonymi śladami polisyntetycznego zbliźniaczenia albitowego. Towarzyszą im pojedyncze fragmenty skał o składzie granitu biotytowego, skalenie potasowe z grupy mikroklinu oraz dość duże blaszki pleochroicznego biotytu. Wielkości tych składników mieszczą się zwykle w interwale 1-3mm. Pozostałymi składnikami czerepu są pokruszone fragmenty kwarcu, skaleni i ciemnych łyszczyków o znacznie mniejszych rozmiarach. Zwykle są to ostrokrawędziste fragmenty o zarysach wielokątnych lub o charakterze wiórowym. Nierzadko tworzą one pseudomorfozy wypełnione wtórnym chalcedonem. W obrębie tej grupy materiału schudzającego czasem można spotkać pojedyncze ziarna piasku kwarcowego o różnych kształtach i zmiennym stopniu obtoczenia. W tle czerepu przeważa przeświecająca jasnobrązowa masa ilasta o mikrostrukturze spilśnionej. Zawiera ona dość sporą ilość wygiętych lub buławkowatych żyłek chalcedonu i niewielką ilość budującej ją kwarcowej matriks. Czasem w jej tle można spotkać bardzo drobne, nieprzezroczyste wpryśnięcia tlenków żelaza. Na podstawie przeprowadzonych badań można zauważyć, że masa garncarska była schudzana przede wszystkim gruboziarnistym tłuczniem pochodzącym z rozkruszenia głazów narzutowych o składzie granitu. Do masy dodawano również intencjonalne przygotowany drobnoziarnisty materiał kwarcowo-skaleniowy, raczej pozbawiony dużych ilości piasku. Naczynie uformowano z porowatej, słaboplastycznej gliny, a następnie angobowano jaśniejszą glinką. Wypał odbywał się w temperaturze około 600 C w warunkach utleniających. Fragment naczynia, próbka 037 (nr inw. pc. M/13) Opis makroskopowy Jest to fragment dna naczynia o wymiarach 6 4 0,5 cm (ryc. 20; 22:4). Powierzchnia zewnętrzna jest wygładzona, barwy jasnoceglano-brązowej z nieregularnymi ciemnoszarymi nalotami i przebarwieniami oraz bardzo drobnymi, punktowymi, jasnoszarymi ubytkamii wietrzeniowymi (ryc. 20: a, b). Powierzchnia wewnętrzna jest jasnobrązowa, gładka, z pojedynczymi wystającymi fragmentami tłucznia i pojedynczymi spękaniami wietrzeniowymi. Na obu powierzchniach brak jest śladów zdobienia, lecz na powierzchni wewnętrznej widoczne są odciski krótkich fragmentów łodyg roślinnych. Na przekroju poprzecznym można zaobserwować dwudzielność zabarwienia z ceglasto-czerwoną warstewką przy powierzchni zewnętrznej wyrobu i smużystym, ciemnożółto-szaro-brązowym wypełnieniem pozostałej części tła (ryc. 20:c). Opis mikroskopowy Jak wykazały badania mikroskopowe badana fragment naczynia ma miejscami strukturę gruboziarnistą, a miejscami drobnoziarnistą i nierównoziarnistą. Tekstura jest raczej bezładna, tylko lokalnie można zauważyć pewne ukierunkowanie wąskich, szklistych żyłek tworzących przeważnie formy warkoczowe. Głównymi, gruboziarnistymi składnikami nieplastycznymi są tu: zaokrąglone na krawędziach, często zwietrzałe, fragmenty skaleni potasowych z licznymi strukturami z odmieszania typu pertytowego. W mniejszych ilościach spotykany jest tu kwarc, który najczęściej tworz ostrokrawędziste fragmenty o wielokatnym przekroju. Oprócz ostrokrawędzistych okruchów, kwarc (niekiedy kwarcyt) tworzy czasem też dobrze obtoczone, owalne ziarna, rozrzucone bezładnie w tle czerepu. Badana próbka zawierała znaczną ilość tłucznia w jego drobnoziarnistej frakcji. Spotykane są tu bardzo zmienne, pod względem wielkości, ziarna kwarcowe, które są bardzo dobrze obtoczone (czasem z zatokowym przebiegiem ich krawędzi) albo tworzą wiórkowe fragmenty o rozmaitym kształcie. Inną cechą tej odmiany ceramiki jest plamiste rozmieszczenie bardzo drobnych (kuleczkowych?) skupień pigmentu żelazistego w tle czerepu. Tło ilaste jest niejednorodne, przeważnie barwy brunatnoszarej, o zwartej krystokrystalicznej strukturze, miejsca-

27 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 167 a c b d e f Ryc. 13. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 036, p.c. M/12); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 20 ; d mikrostruktura tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e Mikrostruktura tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f fragment gnejsu w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

28 168 Piotr Gunia a c b d e f Ryc. 14. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 042, p.c. M/18); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 10 ; d mikrostruktura tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e mikrostruktura tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f fragment kwarcytu w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

29 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 169 a b c d e f Ryc. 15. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 041, p.c. M/17); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 10 ; d mikrostruktura tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e mikrostruktura tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f fragment granitu w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

30 170 Piotr Gunia a c b d e f Ryc. 16. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 031, p.c. M/7); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 20 ; d piasek, tłuczeń i żyłki chalcedonu w centralnej części tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e piasek i tłuczeń w zewnętrznej części tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; f skaleń potasowy (mikroklin) z przerostami krzyżowymi w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

31 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 171 a c b d e f Ryc. 17. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 039, p.c. M/15); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego (pc. M/15), rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 20 ; d piasek, tłuczeń i żyłki chalcedonu w tle czerepu o teksturze kierunkowej. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e kwarcyt w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f zmieniony wietrzeniowo (skaolinizowany) skaleń w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

32 172 Piotr Gunia a c d b e f Ryc. 18. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 035, p.c. M/11); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 10 ; d mikrostruktura tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e mikrostruktura tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f skaleń potasowy w tle czerepu Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

33 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 173 a b c d e f Ryc. 19. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 040, p.c. M/16); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego (pc. M/16), rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 20 ; d tłuczeń skaleniowy w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e tłuczeń granitoidowo-skaleniowy w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f skaleń potasowy w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

34 174 Piotr Gunia a c d b e f Ryc. 20. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Analizowany fragment ceramiki (nr inw. 037, p.c. M/13); a część zewnętrzna fragmentu naczynia; b część wewnętrzna fragmentu naczynia; c przekrój poprzeczny badanej próbki. Skan preparatu mikroskopowego, rozdzielczość 1600 pikseli. Powiększenie około 10 ; d mikrostruktura tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole równoległe; e mikrostruktura tła czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane; f fragment tłucznia granitowego w tle czerepu. Mikrofotografia powiększona około 40, nikole skrzyżowane. Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

35 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie PC/M12 PC/M/18 2 PC/M/17 4 PC/M/ cm Ryc. 21. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Naczynia poddane analizom petrograficznym: 1 pc. M/12 (ob. B182), 2 pc. M/18 (ob. B3), 3 pc. M/17 (ob. B92), 4 pc. M/7 (ob. B3). Rys. S. Kałagate, oprac. B. Gruszka

36 176 Piotr Gunia 1 1 PC/M/ PC/M11 PC/M/16 PC/M cm 4 Ryc. 22. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Naczynia poddane analizom petrograficznym: 1 pc. M/15 (ob. B102), 2 pc. M/11 (ob. B182), 3 pc. M/16 (ob. B102), 4 pc. M/13 (ob. B182). Rys. S. Kałagate, oprac. B. Gruszka

37 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 177 mi przeświecające, a miejscami nieprzezroczyste ( plamiste ). W tle czerepu można zaobserwować znaczną ilość zaokrąglonej lub ostrokrawędzistej, kwarcowej matriks o zmiennej wielkości poszczególnych ziarn. Szklista substancja rozmieszczona jest tu bardzo nieregularnie i tworzy żyłki o prostokatnych lub wielokątnych lub amebowatych zarysach. Część nagromadzeń szkliwa opływa też większe składniki nieplastyczne powodując częściową ich resorpcję. W świetle uzyskanych wyników analizy petrograficznej można stwierdzić, że surowiec wykorzystany do produkcji tego wyrobu był heterogeniczny i stanowił mieszaninę piaszczystej gliny wodnolodowcowej i prawdopodobnie gleby z dodatkiem humusu. Z uwagi na znaczne zwietrzenie składników nieplastycznych trudno jest określić czy glina była schudzana gruboziarnistym tłuczniem i czy domieszka piasku kwarcowego była cechą pierwotną surowca czy intencjonalnym dodatkiem do masy garncarskiej. Wyrób po ulepieniu był angobowany z zewnątrz ceglasto-czerwoną, szlamowaną glinką, a następnie wypalony w atmosferze przejściowej w temperaturze C. Podsumowanie Cechy petrograficzne Podstawą klasyfikacji badanej ceramiki na podsatwie cech petrograficznych były zasady przyjęte w publikacjach autorów amerykańskich (m.in., Shepard 1985, Rice 1987). Dokonują oni wyróżnienia odmian zabytkowej ceramiki w oparciu o: dominującą barwę i jej zmienność, strukturę i teksturę przekroju poprzecznego tła czerepu obserwowaną w skali makroskopowej i mikroskopowej. Należy jednak zaznaczyć, że proponowana klasyfikacja badanej ceramiki z Mozowa z uwagi na niewielką ilość probek ma raczej charakter umowny. Odzwierciedla ona wyłącznie cechy petrograficzne i nie pokrywa się z wynikami analizy formalno-stylistycznej. Jedynie w przypadku 2 grupy jest widoczna pewna prawodłowość, ponieważ trzy naczynia jeśli chodzi o formę należą do podtypu C2:2 (por. B. Gruszka 2015, s. xxx). Ocena cech makroskopowych (barwa ceramicznej masy garncarskiej, obecność lub brak budowy strefowej, smużystość, obecność większych składników nieplastycznych itp.) wskazuje na to, że analizowane odmiany ceramiki z Mozowa różnią się od siebie barwą (od ceglastobrązowej i beżowej poprzez jasnoszarą do szaroczarnej), a przede wszystkim cechami strukturalno-teksturalnymi, to jest ilością, wielkością i orientacją składników nieplastycznych tkwiących w tle masy ceramicznej. Szczegółowy opis cech makroskopowych analizowanych naczyń z Mozowa przedstawiono w tabeli 1, a mikrofotografie próbek na rycinach 23 i 24. Na podstawie uzyskanych wyników badań 17 próbek ceramiki z Mozowie można wyróżnić jej trzy grupy różniące się cechami petrograficznymi. Grupa 1 Zaliczono do niej fragmenty naczyń o zmiennej barwie powierzchni zewnętrznej i wewnętrznej (beżowa, wiśniowo-brązowa, brunatna, czarna). Cechą wyróżniającą naczynia zaliczone do tej grupy jest niska zawartość składników nieplastycznych w tle czerepu. W miejscach bogatych w tłuczeń ma ona strukturę gruboziarnistą, ale podstawowe tło ilaste zawiera najczęściej składniki frakcji aleurytowej lub pelitowej. Inną cechą tej grupy naczyń jest równoległe układanie się pojedynczych, długich szklistych żyłek w tle czerepu. W obrębie wyróżnionej tu podgrupy 1A (pc. M1 i pc. M6) znajdują się próbki o ziarnistej lub drobnowłókienkowej mikrostrukturze tła czerepu (ryc. 23:a, b). Ceramikę z podgrupy 1B (pc. M3, pc. M4 i pc. M19) cechuje natomiast obecność ciemnobrunatnego, nieprzezroczystego tła o zwartym, kryptokrystalicznym charakterze (ryc. 23:c-e). Na podstawie wyników badań mikroskopowych można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że zastosowana do wyrobu naczyń masa ilasta nie była tu w znaczący sposób

38 178 Piotr Gunia schudzana, a wypał odbywał się w warunkach utleniających (odmiana A) lub redukcyjnych (odmiana B) w temperaturze około 600 C. Nie stwierdzono tu wyraźnych śladów angobowania ścianek naczyń, być może z wyjątkiem próbki pc. M19. Grupa 2 Naczynia zaliczone do grupy 2 charakteryzują się dośyć jednolitym ceglasto-brązowym lub brązowym zabarwieniem powierzchni zewnętrznej (pc. M2, pc. M5, pc. M8, pc. M14; ryc. 23:f-i). Wspólną cechą strukturalno-teksturalną wszystkich próbek z tej grupy jest duża ilość drobnoziarnistego (ostrokrawędzistego lub obtoczonego) tłucznia ciasno upakowanego w ciemnobrązowym tle czerepu oraz obecność niewielkich grudek niewyrobionej gliny (toczeńców ilastych; ryc. 23:f). Można tu zaobserwować strukturę przeważnie drobnoziarnistą do średnioziarnistej i równoziarnistą, a tekstura jest przeważnie bezkierunkowa (z wyjątkiem próbki M14). Tło ilaste ma tu strukturę zwartą, a w jednym przypadku spilśnioną.w niektórych próbkach zaznaczone są ślady jednostronnego (pc. M14) lub obustronnego (pc. M2 i pc. M5) angobowania, nieco jaśniejszą szlamowaną glinką. Wypał odbywał się przeważnie w atmosferze utleniającej, w temperaturze około 600 C. Grupa 3 Zaliczono do niej fragmenty naczyń o zmiennej barwie ich powierzchni zewnętrznej (od beżowej poprzez ceglastobrązową do brązowej). Próbki tej grupy cechują się tym, że większość występujących tu składników nieplastycznych jest bardzo zmienna pod względem wielkości i stopnia obtoczenia oraz tkwi w brunatnym, kryptokrystalicznym, zwartym i nieprzezroczystym ilastym tle czerepu. Przeważają tu próbki o strukturze średnio- do gruboziarnistej i nierównoziarnistej o widocznej teksturze kierunkowej. Z uwagi na obecność różnego rodzaju tłucznia oraz sposób jego rozmieszczenia w tle czerepu wyróżniono trzy podgrupy różniące się cechami teksturalnymi i warunkami wypału. Opisy ich cech makroskopowych przedstawiono w tabeli nr 1, a dokumentację fotograficzną tła czerepu reprezentatywnych próbek dla wyróżnionej każdej podgrupy przedstawiono na ryc. xxx fototablicy nr 20 (fot. 1-6). Do odmiany 3A zaliczono ceramikę, w której czerepie znajduje się mniejsza ilość ostrokrawędzistych, wysortowanych fragmentów tłucznia, przeważnie frakcji średnioziarnistej z obtoczonymi ziarnami piasku tkwiącymi razem z krótkimi szklistymi żyłkami w plamistym przeświecającym brązowym tle czerepu (pc. M7, pc. M16; ryc. 24:a,b). W odmianie 3B znalazły się próbki z dużą ilością ostrokrawędzistego tłucznia frakcji drobnoziarnistej, ciasno upakowanego w brunatnym, zwartym tle czerepu (pc. M11, pc. M13 i pc. M15; ryc. 24:c-e). Dla ceramiki odmiany 3C typowe jest występowanie znacznej ilości dobrze obtoczonych ziarn piasku (o fluwioglacjalnej proweniencji) znajdujących się w czerepie obok większych, silnie zwietrzałych fragmentów skał lub tabliczek skaleni (pc. M12, pc. M17 i pc. M18; ryc. 24:f-h). Analizując cechy petrograficzne próbek z trzeciej wyróżniowej grupy należy zauważyć że, część z nich była jednostronnie angobowana czerwono-brązową glinką. Inną ciekawą rzeczą jest słabe wysortowanie tłucznia oraz znaczna niejednorodność barwy zastosowanej masy ilastej wynkająca, być może, z zanieczyszczenia glebą lub humusem. Temperatura wypału była tu nieco wyższa niż w przypadku wcześniej opisywanych grup naczyń (650 C-700 C). Ceramy zaklasyfikowane do podgrupy 3A wypalano w atmosferze utleniającej, podczas gdy ceramikę z podgrup 3B i 3C raczej w warunkach redukcyjnych. Uzyskane wyniki oznaczeń petrograficznych wskazują, że najbardziej zaawansowany technologicznie był warsztat, w którym wyprodukowano ceramikę zaliczoną do drugiej grupy petrograficznej. Pomimo tego, że masa ilasta była dosyć słabo wyrobiona, zastosowano tu dokładnie przesiany drobnoziarnisty i równoziarnisty tłuczeń o podob-

39 Wyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki z osady w Mozowie 179 a b c d e f g h i Ryc. 23. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Reprezentatywne cechy petrograficzne grup ceramiki: a, b grupa 1, odmiana A (pc. M1 i pc. M6); c-e grupa 1, odmiana B (pc. M3, pc. M4, pc. M19); f-i grupa 2 (pc. M2, pc. M5, pc. M8 i pc. M14). Fot. P. Gunia, oprac. B. Gruszka

40 180 Piotr Gunia a c b d e f g h Ryc. 24. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Reprezentatywne cechy petrograficzne grup ceramiki: a, b grupa 3, odmiana A (pc. M7 i pc. M16); c-e grupa 3, odmiana B (pc. M11, pc. M13 i pc. M15); f-h grupa 3, odmiana C (pc. M12, pc. M17 i pc. M18). Fot. P. Gunia