1. Prawo wprowadzenie

Transkrypt

1 1. Prawo wprowadzenie 1.1 Charakterystyka prawa feudalnego i nowożytnego Prawo Zbiór reguł zachowania, na których straży stoi aparat państwowy. Jest to jeden z systemów norm występujący w społeczeństwie. Każdy z nich posiada system sankcji. Sankcje zależą od modelu państwa. Modele państwa: niewolnicze feudalne kapitalistyczne socjalistyczne W historii Polski pierwszym władcą był Mieszko, który nie stworzył prawa niewolniczego. Historia Polski rozpoczyna się od prawa feudalnego. 1. PRAWO FEUDALNE Jest to prawo zwyczajowe (prawo niepisane) i jest ono także prawem nieterytorialnym (prawo partykularne). Partykularyzm: możemy wyróżnić partykularyzm geograficzny i osobowy. Prawo polskie w różnych dzielnicach przewidywało nieco inne postanowienia. W czasie rozbicia dzielnicowego teren Polski był niekiedy podzielony nawet na kilkadziesiąt księstw, z których każde przyjęło inne normy prawne. Ponadto obserwujemy również partykularyzm osobowy co oznacza, że grupy społeczne dysponowały innymi prawami. Zasada osobowości prawa mówi, iż każdy rządzi się innymi prawem. Prawem pod którym się urodził, i które nosi ze sobą. Oznacza to, że mieszkaniec np. wielkopolski, który znajdzie się w Małopolsce będzie sądzony według prawa wielkopolskiego. Partykularyzm osobowy wiązał się z wytworzeniem norm prawa dla każdej grupy społecznej.: 1. Prawo kanoniczne stosowane w stosunku do duchowieństwa 2. System prawa ziemskiego system prawa dla szlachty 3. Prawo miejskie dla mieszczan 4. Prawo wiejskie dla społeczności chłopskiej (było to prawo tworzone przez właściciela dóbr ziemskich, czyli właściciel ten funkcjonuje jako ustawodawca. 5. System korporacyjny daje on odrębność prawną jakimś grupom społecznym. Np. prawo dla żydów, Ormian. Może być też prawo dla jakiejś grupy zawodowej : górników, bartników etc. Formalizm: Przyznanie dużej roli formie postępowania w stosunkach prawnych. Odchylenie od określonej normy powodowało, że czynności prawa była bezskuteczna. Urzędnicy pomagali stronom w utrzymaniu formy (tzw. prawilnicy). Im prawo starsze tym bardziej formalistyczne. Dziś również jest formalizm np. terminowość. 1

2 Prawo zwyczajowe: Prawo co do którego norm nie ma żadnego znanego organu, który by je tworzył. Nie wiemy kto nakazał je respektować. Normy te wchodzą w życie jeśli są przez długi czas stosowane. Do okresu oświecenia funkcjonuje przekonanie, iż prawa to byt istniejący obiektywnie. Były różne koncepcje co do genezy prawa: - Prawo zesłał Bóg - Prawo jest to coś co jest produkowane na podstawie doświadczenia. Starcy uchwalali prawa nakazując ich przestrzegania młodszym członkom danego społeczeństwa. Prawo zwyczajowe wykorzystuje przyzwyczajenia. Decyduje się, które z nich będą miały formę prawa. 2. PRAWO NOWOŻYTNE Jest to prawo niezwyczajowe tzn. jest to prawo stanowione. 1. Prawo obowiązuje tylko wtedy, gdy decyzje o nadaniu następują przez uprawniony organ, czyli ciało ustawodawcze np. parlament, rząd, władca panujący. 2. Organ musi decyzją stanowienia prawa podjąć uchwałę w odpowiednim trybie. Ustawa musi przejść proces legislacyjny. 3. Prawo stanowione ma charakter pisemny. Obowiązuje tylko jedna wersja prawa zapisana w języku urzędowym danego kraju. 4. Prawo musi być opublikowane Dziś prawo jest terytorialne. Obowiązuje wszystkich obywateli. Są dopuszczalne odrębności (prawo lokalne), autonomie, prawo mniejszości narodowych. Prawo feudalne jest prawem przywilejów. O pozycji społecznej jednostki decyduje przywilej. Różni się ono od prawa nowożytnego, ponieważ dziś prawo cechuje się zasadą powszechności tzn. jest równie dla wszystkich obywateli. 1.2 Systematyka prawa Systematyka prawa: Prawo dzieli się na: - prawo publiczne - prawo prywatne Podział ten zastosowany był już przez Rzymian i funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Prawo publiczne reguluje normy życia publicznego np. wybór prezydenta. Prawo prywatne dotyczy tylko interesu jednostki. Są to dziedziny sporne. Np. trudno jest określić czy prawo karne jest prawem publicznym czy też prywatnym. Są przestępstwa ścigane z urzędu takie jak korupcja, ale istnieją też problemy niepubliczne takie jak np. zniesławienie. Doktryna współczesna posługuje się obydwoma pojęciami dając jednak zastrzeżenia. W feudalizmie mamy do czynienia z prywatyzacją władzy publicznej. W stosunkach feudalnych kontrola nad większością spraw jest przekazana w ręce prywatne. Prawo publiczne w tym systemie prawie nie występuje. Zastosowano inny podział: na prawo polityczne i prawo sądowe. Prawo polityczne to prawo na straży, którego stoją władze publiczne. Prawo sądowe to takie, którego reprezentowania domagamy się przed sądem. 2

3 Prawo sądowe: 1. Prawo prywatne 2. Prawo karne 3. Prawo procesowe/proceduralne W ramach prawa prywatnego wyróżniamy jeszcze: prawo osobowe prawo małżeńskie prawo małżeńskie osobowe prawo majątkowe prawo opiekuńcze prawo spadkowe prawo rzeczowe i zobowiązania 2. Prawo osobowe Prawo osobowe zajmuje się podstawowymi kwestiami zajmującymi się uczestnictwem w obrocie prywatno prawnym. Wszystko co wiąże się z indywidualnym obrotem jednostki w wydarzeniach regulowanych przez prawo określa: - kto może być uczestnikiem - Określa zdolność prawną - Określa zdolność do czynności prawnych 2.1 Podmioty prawa Podmiot prawa to osoba fizyczna (przede wszystkim), czyli człowiek w biologicznym rozumieniu. Osoba prawna jest to podmiot prawa, który nie jest osobą fizyczną. Od tej definicji są wyjątki np. niewolnik (mówiąca rzecz). Wyjątkami rozszerzającymi są zwierzęta (nie są osoba fizyczną), jednak są czasami pociągnięte do odpowiedzialności karnej w myśl zasady: jak jest szkoda to musi być winny. 1. W średniowieczu nie było kanalizacji. Ludzie wyrzucali na ulice różne nieczystości, które były zjadane przez świnie, które pasły się na ulicach miast. W kronikach odnotowano przypadek, kiedy to świnia zaatakowała dziecko idące ulicą w skutek czego dziecko zginęło. Zwierze to nie posiadało właściciela więc trzeba było je osadzić. Przydzielono świni adwokata, który ją bronił. Niestety nie udało mu się sprawy wygrać i zwierze zostało skazane na śmierć przez powieszenie. Historia ta daje nam przykład, że zwierze może się stać podmiotem prawa. 2. Mężczyzna został przyłapany na sodomii. Jest to przestępstwo naruszające normy etyczne. Prawo karne uważa, że należy karać wszystkich uczestników tego aktu seksualnego. Podsądnymi byli więc zwierzęta i ludzie. 3. Prawo miejskie chełmińskie: Zwierze, które uporczywie wyrządza szkodę musi podlegać karze. Ważne w tym przepisie jest słowo uporczywie, gdyż oznacza, że zwierze musiało wcześniej tą szkodę już wyrządzać, być pouczone, ale mimo to nadal to robić. Takiego szkodnika zamykano w oborze i zostawiano na śmierć głodową. Jest to kolejny przykład kiedy zwierze staje się podmiotem prawa. 3

4 4. W XV wieku Włochy nawiedziła plaga szarańczy. Ludzie nie mogli sobie z nią poradzić, wyrządzała bardzo duże spustoszenia w uprawach rolnych. Postanowiona odwołać się więc do prawa i zawrzeć umowę między ludnością a szarańczą. Owady dostały swojego pełnomocnika. Wynegocjowano, które pola szarańcza może zaatakować, a które zostawić dla ludzi. Nie wiadomo czy szarańcza zastosowała się do tej umowy. 5. Kiedy cesarz przeprawiał się przez morze śródziemne napotkał go sztorm, w wyniku którego prawie cała flota morska poszła utonęła. Cesarz złożył wniosek o osądzenie morza. Skazano je na karę chłosty. 6. Spadkobiercą w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej został kot. Według prawa spadkowego spadkobierca musi być osoba fizyczną (podmiotem prawa). Jest to przykład uczłowieczenia zwierzęcia, które w konsekwencji prowadzi do nadania zwierzęciu osobowości prawnej. 2.2 Początek i koniec osoby fizycznej Zasady Podmiotowość prawa dla osoby fizycznej rozpoczyna się w momencie narodzin. Narodziny przesądzają o początku osoby fizycznej. Na wschodzie osobą fizyczna jest człowiek od momentu poczęcia. Jest to bardzo ważne w przypadku prawa spadkowego. Trzeba jednak znaleźć okoliczność wskazującą na początek osobowości fizycznej, bo mogą się też zdarzyć narodziny martwe. Przyjmowano więc wiele reguł. Dziecko uważa się za osobę fizyczną jak usłyszy się pierwszy krzyk, lub wtedy kiedy otworzy oczy i się rozgląda. Prawo to nie ma jednak charakteru powszechnego. Stosuje się więc inne czynniki. Czy dziecko będzie należało do stanu matki czy ojca zależy od decyzji ojca. Jak ojciec weźmie dziecko na ręce oznaczać to będzie, że uważa je za swoje. Momentem inicjującym osobowość prawną jest nadanie imienia. Dzisiaj osobowość fizyczna dostaje się w momencie wypisania aktu urodzenia. Dziecko należy zarejestrować w ciągu ośmiu dni. W kodeksie Napoleona ten czas wynosił trzy dni jednak praktyka wykazała, że ojcowie mieli kłopot z dotarciem do urzędu w tak krótkim czasie Wyjątki rozszerzające Wyjątki rozszerzające: osoba fizyczna istnieje przed narodzinami. Nusciturus (dosłownie: ten co ma się narodzić) jest uznawany za narodzonego wtedy, gdy ma mu to przynieść korzyść. Płód podlega szczególnej ochronie. Prawo karne przewiduje surową sankcje, jeżeli pobije się kobietę brzemienną uszkadzając jednocześnie płód. Nusciturus może zostać dziedzicem jeżeli dziecko przyjdzie na świat żywe. W imieniu nusciturusa można podjąć zobowiązanie. Prawo dotyczy (może dotyczyć) również dzieci jeszcze nie poczętych Wyjątki zwężające Sytuacja zwężające: dziecko nie otrzymuje osobowości prawnej jak jest niewolnikiem. W różnych prawach status niewolnika był inny. Jeżeli dziecko przychodzi na świat jako kaleka długo uważano, iż nie może dostać osobowości prawnej, gdyż nie jest w pełni człowiekiem z biologicznego punktu widzenia. Niewolnik, który wykupi się lub zostaje wyzwolony dostaje status osoby fizycznej. Moment wyzwolenia jest równoznaczny narodzeniu. 4

5 Do XIX wieku istnieje pojęcie śmierci cywilnej. Oznacza wyjście spod opieki prawa. Kiedy kara się kończy uzyskuje on znów status osoby fizycznej. Pociąga to za sobą prawne narodziny jednostki. Osobowość prawna kończy się w wypadku śmierci. Śmierć cywilna ma charakter banicji. Jest to orzeczenie sądu przeciwko sprawcy, którego nie da się zatrzymać. Wyjmuje się taką osobę spod opieki prawa. Z punktu widzenia prawa takiej osoby nie ma, więc za zabójstwo banity nie grozi żadna kara. Majątek banity jest konfiskowany. Kodeks Napoleona, który obowiązywał w Polsce w latach przewiduje, że skazanie na karę śmierci pociąga za sobą śmierć cywilną. Śmierć cywilna następuje już w momencie wydania wyroku. Skutkami śmierci cywilnej są: utrata mienia, otwarcie się spadku. Testament skazanego na śmierć cywilną jest anulowany (tak jakby umarł bez testamentu). Skazany na śmierć cywilną nie może dziedziczyć Nie może dysponować swoim majątkiem (sprzedaż, zamiana, darowizna) Nie może sporządzać nowego testamentu. Po orzeczeniu sądu majątek nabyty w tym czasie jest niedziedziczny i przypada rządowi. Stosunek opieki wygasa. Nie może być świadkiem w sądzie. Nie może być świadkiem przy żadnym procesie prawnym. Małżeństwo zawarte jest rozwiązane. Inni nie mogą robić żadnych operacji prawnej z osobą skazaną na śmierć cywilną. Śmierć domniemana następuje wtedy, gdy osoba fizyczna znalazła się w warunkach normalnie prowadzących do śmierci. Nie mamy pewności co do śmierci, gdyż nie udało się odnaleźć ciała. Jest to np. rozbitek. Ta forma prawna daje szanse osobie, która uratowała się. Musiała się odnaleźć przez okres krótszy niż rok i 6 niedziel. Do upływu tego terminu osoba zaginiona wciąż żyje. Po upływie roku i 6 niedziel osoba zaginiona uznawana jest za zmarłą, żona staje się wdową, dzieci sierotami, zwalniany jest urząd przez nią sprawowany. Jeżeli osoba przeżyła, a wcale nie chce wrócić do domu z punktu widzenia prawa i tak jest nieżywa. Prawo współczesne odchodzi od takiego rozumienia. Nie ma domniemania śmierci. Prawodawca otwiera możliwość otwarcia postępowania, w wyniku którego uznaje się osoba za zmarłą. W prawie anglosaskim okres, do momentu którego nie uznaje się osoby za zmarłą to 25 lat. W Polsce są to 4 lata od ostatniej wiadomości. Po 4 latach można złożyć wniosek o uznanie za zmarłego. Śledztwo trwa rok. Rozważa się wszystkie kwestie, także majątkowe. W ciągu 25 lat następca dostaje prawo do otrzymania połowy. Po drugich 25 latach następca dostaje cały majątek, ale własność połowy majątku jest i tak w ręku osoby zaginionej. Po 30 latach masa majątkowa przechodzi na nadstępce prawnego. Nie musi się czekać 30 lat jeśli zaginiony ukończyłby 100 lat. Śmierć klasztorna występuje wskutek decyzji o rezygnacji z doczesności. Przed rezygnacją ze świata przejściowego należało uregulować wszystkie sprawy prawne, spory majątkowe itd. Osoba, która wstąpi do klasztoru nie może dziedziczyć, nie jest już spadkobiercą. Mamy do czynienia z zachowaniem ochrony prawnej. Nie można zakonnika bezkarnie zabić. Zakonnik również ponosi karę jeśli złamie prawo. 2.3 Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych ZASADA: Każdy żyjący może być podmiotem praw i obowiązków (dziś art. 8 KC). Zdolność prawna jest jej uprawnieniem do uczestnictwa w obrocie prawym. Zasada to pojawia się na ziemiach polskich w 1798 roku w zaborze austriackim w kodeksie cywilnym zachodniogalicyjskim. Każdy człowiek ma prawo wrodzone i powinien być uznany za osobę efekt wpływu Rewolucji Francuskiej. O podmiotowości prawnej mówiono o człowieku wolnym, mającym nie naruszoną cześć, nie będącym cudzoziemcem, pełnym zdrowia (i inne warunki). 5

6 2.4 Rodzaje zdolności prawnej Zdolność prawna może występować w różnych zakresach. Nie każdy podmiot prawa może to samo. (Osoba fizyczna może zawrzeć małżeństwo, może założyć przedsiębiorstwo itd.) Podmiot prawa ma pełną władzę, nie ma ograniczeń. W prawie feudalnym jest konkurencja co do prawa. Stany walczą między sobą o jak najlepsze prawa dla siebie. To co wolno mieszczaninowi jest niedopuszczalne dla szlachcica i odwrotnie. Np: Mieszczanin może handlować, a szlachcic nie może (jak to zrobi to utraci szlachectwo). Są trzy możliwe zdolności prawne: 1. Podmiot prawa ma pełną zdolność prawną (oczywiście tylko dla swojego stanu). Przysługuje jednostce, która dysponuje nieograniczoną możliwością uczestnictwa w obrocie prawnym. 2. Podmiot prawa ma ograniczoną zdolność prawną. Prawo przewiduje ograniczenie jednostki w pewnym zakresie. 3. Podmiot prawa nie ma żadnej zdolności prawnej. Jednostka nie ma podmiotowości prawnej. 2.5 Czynniki wpływające na pozbawienie lub ograniczenie zdolności prawnej 1. Niewola Człowiek, który jest niewolnikiem najczęściej nie posiada żadnych praw. Niewolnikowi można było przyznać pewien zakres praw jednak robiono to rzadko. Mógł on wtedy wkroczyć aktywnie i dokonywać czynności prawnych. Mógł zawierać małżeństwo (za zgodą swojego pana). Mógł też gromadzić swoją własność prywatną potrzebną do wykupienia sobie wolności. 2. Cześć (w dzisiejszym rozumieniu jest to honor). Przyznanie czci wiąże się z przynależnością stanową. Od XVI wieku cześć ma tylko szlachcic, plebeliusz i trochę mieszczanin. Chłop był uważany za chama, więc nie posiadał on czci. Szlachcic miał cześć, więc słowo szlachcica było cenne. Ograniczenia czci wynikały z: a. Niegodnego postępowania jednostki. Utrata czci może być konsekwencją: ucieczki z pola bitwy, krzywoprzysięstwa, złamania słowa, nadużycia (opiekuna) w stosunku do swojego pupila, kradzieży, podpalenia, rozboju. Szlachcic oskarżony o kradzież ma prawo oczyścić się z zarzutu. Nie przysięga jednak, że nie ukradł tylko musi doprowadzić 6 krewnych, którzy przysięgną, że to dobry szlachcic i nigdy nie dopuściłby się kradzieży. Szlachcic mógł w ten sposób chronić się tylko 2 razy. Za 3 razem szlachcic musiał bronić się już sam. Skazanie na kary hańbiące również wiązało się z utratą czci. Dla kobiet było do np. ucięcie włosów, a dla mężczyzn obcięcie ucha (oszelmienie). b. Znalezienia się w sposób niezawiniony w sytuacji, która pociąga za sobą utratę czci. Traktowano w szczególny sposób osoby, które przyszły na świat z punktu widzenia ówczesnego prawa w sposób niewłaściwy. Jeżeli dziecko przychodzi na świat w nielegalnym związku małżeńskim, taka osoba nie ma ojca, nie ma prawa do języka i do jakiegokolwiek prawa. Nie może piastować urzędów świeckich jak i duchowych (zmieniło się to dopiero w 1983 r!). Nie może być świadkiem w sądzie, asesorem, etc. 6

7 c. Wykonywania niehonorowego zawodu. Zawody hańbiące to takie, które wiążą się z dotykaniem ludzkiego ciała. Wiązało się to z tym, że ludzie w średniowieczu kąpali się bardzo rzadko i odczuwano obrzydzenie co do takich osób. Zawody hańbiące to: cyrulik, łaziennik, krawiec, a także każdy kto zajmował się pracą fizyczną. Komediant (aktor) do schyłku XIX wieku również był człowiekiem drugiej kategorii. Zawodem hańbiącym był również zawód kata. Kobiety lekkich obyczajów były w społeczeństwie nieakceptowane. Do XIV wieku nie miały kompletnie żadnych praw. Można je było bezkarnie zabić. W prawie procesowym osoba wykonująca zawód hańbiący nie może pełnić żadnych funkcji (nie może nawet być świadkiem). Nie może być opiekunem. Mężczyzna wykonujący hańbiący zawód nie ma prawa do dziedziczenia, a kobieta nie dostaje posagu. Od XV wieku kształtowano prawo tak, aby honor wpływał na prawo polityczne, a nie na prawo prywatne. 3. Religia odgrywa rolę, kiedy jest zróżnicowanie wyznaniowe w państwie. Rzeczpospolita była mozaiką różnych religii. Mieszkańcy miast położonych na północy takich jak Gdańsk czy Elbląg byli wyznawcami wyznań reformowanych. Mieli oni pełnię praw. Ludność zamieszkująca środkową część Rzeczpospolitej w miastach takich jak Warszawa czy Poznań przeważnie była katolikami. Na południu i wschodzie religią przeważającą jest prawosławie. Szlachcic mógł być wyznawcą każdej religii oprócz religii mojżeszowej. Był to zabieg natury prawnej, ponieważ chciano mieć jakąś kontrolę nad ludnością żydowską. Żydzi byli dyskryminowani. Mieli specjalne miejsca zamieszkania. Występował zakaz zawierania małżeństw z wyznawcami Mojżesza. Był również zakaz zatrudniania chrześcijan przez żydów. Żydzi mieli również zakaz nabywania nieruchomości jak i wykonywania wielu zawodów (zakaz był powszechny, aż do XIX wieku). W dwudziestoleciu międzywojennym jeszcze się utrzymywało represję m.in. na uniwersytetach. 4. Cudzoziemskość Na ziemiach polskich obowiązywało prawo gościnności, które obowiązywało gospodarza. Musiał on się zająć gościem. Stopniowo cudzoziemiec zaczynał podlegać ochronie prawnej. Wyrzuca się go jednak z prawa politycznego. Sytuacja zmieni się podczas rozbudowy miast. Cudzoziemiec z czasem zrównany jest (indygenat) z prawami z szlachcicem polskim, co jest dużym awansem, ponieważ szlachcic w Polsce miał wiele praw. Cudzoziemiec nieszlachcic dotknięty jest zakazem kupowania nieruchomości. Jeżeli oszuka kogoś i kupi wtedy oprócz nieruchomości zabierane są mu także pieniądze. Cudzoziemiec, który się dorobi a nie posiada potomstwa, które jest obywatelstwa Polskiego po śmierci traci cały dobytek na rzecz króla lub właściciela ziemskiego, któremu podlega. Cudzoziemiec nie może sporządzić testamentu. W XIII wieku uzyskuje możliwość wywozu majątku do swojego kraju (z zastrzeżeniem) że, na terytorium Rzeczpospolitej pozostawi 10% majątku. Cudzoziemiec miał również ograniczenia w handlu. Może się zajmować wyłącznie hurtem. W XIX wieku wprowadza się jednolite pojęcie obywatelstwa. Dekret z 19 grudnia 1807 przewiduje następujące czynniki: 1. Urodzenie Każdy urodzony na terenie księstwa warszawskiego ma obywatelstwo księstwa warszawskiego 2. Każdy zrodzony z obywatela Księstwa Warszawskiego ma obywatelstwo Księstwa Warszawskiego. 3. Każdy kto posiada własność nieruchomą na terenie Księstwa Warszawskiego jest obywatelem Księstwa Warszawskiego. 7

8 4. Każdy, kto spędził w Księstwie Warszawskim powyżej 10 lat i zna język polski może być obywatelem Księstwa Warszawskiego. 5. Zasłużeni dla Napoleona mogli być obywatelami Księstwa Warszawskiego. W 1818 roku wprowadza się nowe zasady. W artykule IX kodeksu cywilnego mowa jest, że tylko obywatel Królestwa polskiego ma pełnię praw. Królestwo Polskie było spadkobiercą Księstwa Warszawskiego, więc część praw została przekazana. W Księstwie Warszawskim nabywało się obywatelstwo. W Królestwie Polskim nie mamy do czynienia z obywatelem tylko z poddanym. Poddanym mógł zostać każdy, kto otrzymał naturalizację jak i każdy powołany przez króla do piastowania urzędu publicznego. Cudzoziemka, która wyszła za mąż za Polaka z mocy prawa otrzymuje polskie obywatelstwo. Nie ma sytuacji odwrotnej. W Księstwie Warszawskim cudzoziemiec posiadał pełnię praw cywilnych. Jego prawa ograniczone były tylko wtedy, kiedy Polak w jego państwie napotykał na jakieś ograniczenia. W królestwie cudzoziemiec ma takie same prawa jak inni obywatele. Nie może być opiekunem ani członkiem rady familijnej. Cudzoziemiec nie może być świadkiem przy sporządzaniu aktów urzędowych. W sprawach cywilnych można stosować względem cudzoziemca przymus fizyczny. Ponadto ograniczenie praw cudzoziemca podobnie jak w wypadku Księstwa Warszawskiego zależy od praw Polaka w jego państwie. 2.6 Czynniki wpływające na pozbawienie (ograniczenie) zdolności do czynności prawnych Zdolność do korzystania ze swoich praw ma różny charakter: 1. Pełna zdolność do czynności prawnych. Może korzystać ze wszystkich przysługujących mu praw na danym terenie. 2. Ograniczona zdolność do korzystania z przedmiotów prawnych. 3. Brak zdolności prawnych. Okoliczności wywołujące ograniczenia: 1. wiek 2. płeć 3. przynależność stanowa 4. zdrowie 5. religia 6. obcokrajowość 1. WIEK Prawo wyróżnia dwa okresy życia człowieka: nieletniość i pełnoletniość. 1. dzieciństwo małoletniość lata roztropne lata dojrzałe lata starcze Nieletni nie może nic. Dzieciństwo wyklucza jakikolwiek udział w czynnościach prawnych. Od 13 roku życia chłopiec przechodzi spod opieki matki pod opiekę ojca, a dziewczyna zostaje pod opieką matki. Jeżeli człowiekowi małoletniemu wyrządzona była niepowetowana szkoda może ubiegać się on o dodanie lat. Wtedy małoletni występował przed sądem, a po rozprawie cofano mu ten przywilej. Od XV wieku każdą sprawę rozpatrywano indywidualnie i najczęściej nie cofano decyzji o dodaniu lat. Przyznawano pełnoletniość na stałe. Małoletniego nie można pozwać do sądu. Nie było normy oceniającej pełnoletniość. Dziewczyna uzyskiwała pełnoletniość w momencie kiedy mogła stać się matką. Potem 8

9 wprowadzano granice pełnoletniości. Na początku wynosiła ona 12 lat. Potem praktyka sądowa pokazała, aby zwiększyć tę granicą dla chłopców do 15 lat. Później to ewoluowało na 15 dla dziewcząt a 18 dla chłopców. W XIX wieku wprowadzono 18 lat dla obu płci. Później granicę pełnoletniości przesunięto nawet do 21 roku życia. 2. PŁEĆ Prawo dyskryminuje płeć żeńską. Kobieta bardzo długo funkcjonuje w prawie jako człowiek drugiej kategorii. Kobieta ze względu na kruchość płci jest traktowana bardzo długo jak nieletni albo chory psychicznie. Uważano, że kobieta nie może funkcjonować samodzielnie. Od XIX wieku kobieta uzyskała wiele praw. Od XII do XV wieku uzyskuje prawo obrotu nieruchomościami. Od XV wieku wraz z wpływami Renesansu pojawia się proces dyskryminacji kobiet, podporządkowania kobiety władzy opiekuńczej (ojca, męża, brata). Wdowa jako jedyna kategoria kobiet jest w znacznym stopniu samodzielna. Od 1775 roku wdowa także zostaje pozbawiona swych praw przysługuje jej opieka kuratora. OGRANICZENIA: Sejm krajowy: gdy kobieta posiadała pewien majątek miała prawo głosu przez zastępcę. Dopiero w 1918 pojawia się ordynacja wyborcza równoprawna dla kobiet i mężczyzn. Kodeks Napoleona (1807 r.): - kobieta musi być pod opieką męża, dziewczyna pod opieką ojca - opiekun decyduje o miejscu jej pobytu 3. PRZYNALEŻNOŚĆ STANOWA a) chłopi - zakres ich zdolności do czynności prawych jest bardzo duży - wprowadza się wymóg asystencji pana lub jego zgodę - zgoda na wybór zawodu przez chłopa - zgoda na małżeństwo - zgoda na alienację nieruchomości b) mieszczanie także ograniczeni: zależność od właściciela miasta, większa w miastach prywatnych niż w miastach królewskich c) duchowni ograniczeni w zakresie majątkowości: ustawy amortyzacyjne: zakaz zbywania nieruchomości przez duchownych w sposób bezpośredni (dopiero po szeregu procedur prawnych) d) panujący także ograniczony, np. w kwestii małżeństwa (potrzebna zgoda senatu), nie może wyjechać za granicę bez zgody sejmu. 4. ZDROWIE Uczestnik czynności prawych musi być zdrowy na ciele i na umyśle. Zdrowie: - fizyczne - psychiczne Od 1523 roku tylko psychiczne problemy mogą ograniczać zdolność do czynności prawnych. Chory fizycznie wcześniej nie mógł uczestniczyć w czynnościach prawnych ponieważ nie mógł wykonać większości czynności zwyczajowych niezbędnych do zalegalizowania czynności prawnej. Testament niewidomego mógł być sporządzony jedynie przy świadkach, którzy nie są beneficjentami testamentu. Ułomni mają pełną zdolność do czynności prawnych, ale potrzebują opiekuna do porozumienia. Dwie koncepcje oceniania stanu zdrowia psychicznego: - przyjęcie, iż decyzja administracyjna rozstrzyga o skutku choroby - na drodze wyroku sądowego 9

10 2.7 Ubezwłasnowolnienie Jeżeli opiekun wnioskuje to sąd ustanawia kuratora. Zasięga się opinii lekarzy, choć ta opinia nie jest wiążąca dla sądu. Trzy wyroki: 1. Ubezwłasnowolnieni: obowiązek podania informacji o ubezwłasnowolnieniu do publicznej wiadomości i obowiązek wpisu do ksiąg hipotecznych, gdy ubezwłasnowolniony jest właścicielem nieruchomości. 2. Odmowa uznania ubezwłasnowolnienia 3. Ograniczenie zdolności do czynności prawych (ustanawia się doradcę) Skutki: pozbawienie zdolności do czynności prawnych umieszczenie w zakładzie leczenia (gdy jest szansa na uleczenie) ewentualne odizolowanie dla bezpieczeństwa innych majątek: albo nic się nie dzieje, albo oddaje się część spadkobiercom Już od średniowiecza marnotrawstwo traktowano tak samo jak chorobę psychiczną. Marnotrawca może być uznany przez sąd za chorego psychicznie i zostaje pozbawiony zdolności do alienacji (zbycia majątku). Przyznaje mu się kuratora. W kodeksie Królestwa Polskiego istnieje zapis, że marnotrawstwo jest przyczyną częściowego ubezwłasnowolnia. Ustanie ubezwłasnowolnienia jest możliwe tylko wtedy gdy orzeknie je sąd. Wniosek o ustanie ubezwłasnowolnienia może złożyć sam zainteresowany. Ubezwłasnowolnienie wygasa również, gdy jest karą dodatkową (ustaje, gdy kończy się kara, do której było dodane). 2.8 Osoba prawna Osoba prawna (persona ficta), przyznanie zdolności prawnej jakiejś zbiorowości prawnej traktowanej jako abstrakcyjna całość. Osoba prawna z punktu widzenia prawa to pewna zbiorowość traktowana jako osoba Kształtowanie instytucji, początek, rodzaje Rzymianie nie mieli osoby prawnej, stąd w średniowieczu w prawie kanonicznym powstaje osoba moralna (w XII wieku). W XIII wieku we Włoszech powstaje persona ficta dla forów miejskich. XVIII wiek powstaje osoba prawna dla organizmów gospodarczych. Korporacja pewne zgromadzenie osób fizycznych, określa cel i sposób swego działania wyznaczając zakres działalności całego zespołu: członkowie sami decydują: co?, jak?, gdzie? i kiedy. Taką korporacją może być, np: - cech - gromada wiejska - państwo Fundacja jest bardziej niezależna od osób fizycznych, o celu, majątku, zasadach działania decyduje twórca, czyli osoba założyciela np. zakon: na podstawie fundacji założyciela Powstanie osoby prawnej Fundacja może powstać w trzech trybach: 1. Tryb koncesyjny do powstania osoby prawnej potrzebna jest decyzja administracyjna króla lub prezydenta. 10

11 2. Tryb zgłoszeniowy (rejestracyjny) chętni do zgłoszenia osoby prawnej muszą zebrać się i zgłosić utworzenie osoby prawnej. 3. Normatywny (erekcyjny) podmiotowość prawna zostaje przyznana osobowość prawna na podstawie szczególnego aktu prawnego. U podstaw instytucji osoby prawnej leży sprawa majątków kościoła: przysporzenie majątkowe dokonywane były na osobę duchownego. Pomimo celibatu majątek był jego dobrem prywatnym Osobowość prawna państwa Państwo jest zjawiskiem, które pojawia się na pewnym etapie rozwoju struktur politycznych. Pierwszą formą państwowości było państwo patrymonialne będące przedmiotem własności dynastycznej panującego. Był to przedmiot podporządkowany regułom prawa prywatnego. Na powstanie osobowości prawnej państwa miały wpływ zapotrzebowania. Np. w XII wieku podczas rozbicia dzielnicowego państwo było niezależne od dynastii. Potrzeba ta wynikała również ze względów gospodarczych, społecznych, politycznych i potrzeby zjednoczenia państwa. Potrzeba ta wiąże się z poszukiwaniem prawnych koncepcji, które doprowadzą do ujednolicenia państwa i przeciwdziałaniu kolejnym rozpadom. Od XV wieku następuje intensywny rozwój osoby prawnej, którego specyficzną kategorią jest państwo. W połowie XIII wieku pojawia się regnum poloniae, czyli królestwo bez króla. Pojawia się pojęcie królestwa, którego nie ma. Wprowadza się do obrotu prawnego w kontraktach międzynarodowych to pojęcie. Pociąga to za sobą potrzebę unifikacji. Wacław II Czeski wprowadza królestwo na drogę istnienia monarchii z królem na czele, ale nie realizuje idei połączenia. Jego władztwo obejmuje tylko część ziem zaliczonych do Regnum Poloniae. Dopiero za Łokietka pojawia się Corona Regni Poloniae. Korona odnosi się do państwa, nie do władcy. Poza tym stany dążą do udziału we władzy kształtuje się monarchia stanowa. Ich uczestnictwo będzie możliwe w rządzeniu, gdy uzyskają wpływ na całe państwo, a nie tylko na władcę. Od XIV wieku mamy wyraźnie wykrystalizowaną ideę osobowości prawnej państwa. Wiąże się to z: - zasadą niezbywalności terytorialnej nie można nikomu odstąpić państwa. - zasadą niepodzielności terytorialnej z jednego państwa nie można zrobić kilku mniejszych. - zasadą integralności państwa uznanie, że państwo jest tworem posiadającym niepodzielne granice. - zasada suwerenności państwo związana z osobą króla mogło być łatwo poddawana systemowi feudalnemu. Tutaj państwo jest niezależne, nie podlega prywatnym przetargom. W 1328 roku cesarz Ludwik Bawarski po raz ostatni uznał Polskę za lenno dla swojego syna. Jednak nie uznano i nie zrealizowano tej koncepcji. Idea suwerenności inaczej wykonywana względem papiestwa jednak rozpoczyna się proces uniezależnia się od wpływów papieża. Rozpoczynają się spoty o nominację biskupów. Za Kazimierza Jagiellończyka rozwiązano ten spór (król przegonił biskupa mianowanego bez jego zgody Jakuba z Siewna). Pojawiają się symbole państwa: 1. Stolica centrum państwa, głównie polityczne 2. Godło herb ziemi krakowskiej 3. Chorągiew 4. Hymn namiastka Bogurodzica 11

12 2.9 Pokrewieństwo podstawa, rodzaje, znaczenie Narodziny dziecka to podstawowy sposób powstawania stosunków krewniaczych. Pokrewieństwo jest to zależność, którą reguluje akt narodzenia. Tylko tego rodzaju pokrewieństwo wywołuje skutki prawne. Relacje między krewnymi są bardzo ważne w przypadku prawa spadkowego i majątkowego. Pojawiają się problemy, którzy krewni są ważniejsi i jak ich uporządkować w hierarchii. Prawo nie zwraca uwagi na stosunki społeczne między osobami, a interesuje nas linia pokrewieństwa 2.10 Ustalanie siły pokrewieństwa (linia i stopnie) Pokrewieństwa nie są równe, wyróżnia się: Linia pokrewieństwa prosta stosunek ten zachodzi między dwiema osobami fizycznymi, z których jedna osoba fizyczna pochodzi od drugiej. Np. syn i ojciec, wnuk i dziadek, wnuczka i babcia itd. Jest to pokrewieństwo silniejsze. Linia pokrewieństwa boczna stosunek ten zachodzi między dwiema osobami fizycznymi, kiedy to żadna z osób fizycznych nie pochodzi od drugiej. Np. ojciec i syn (ojciec nie pochodzi od syna). Pokrewieństwo w linii bocznej nie każde jest jednakowej wartości. Rozróżniamy też linię pokrewieństwa wstępną i zstępną. Krewni zstępni to potomkowie wszelkiego rodzaju w linii prostej. Krewni wstępni do przodkowie w linii prostej. Krewni zstępni są preferowani w stosunku do krewnych wstępnych. Do ustalenia pokrewieństwa wykorzystujemy wyliczanie stopnia spokrewnienia: oblicza się to w różny sposób. Wyróżniamy komputację kanoniczną i komputację świecką. W linii prostej oba systemy nie różnią się. D S 1 S 2 W 1 W 2 W 3 Przykład ten jest to rysunek schematyczny gdzie rodzina składa się z dziadka, dwóch stryjów i trzech wnuków. Wyliczmy stopień pokrewieństwa między wnukiem nr.1 a stryjem nr.2. Używając metody rzymskiej liczymy po kolei wszystkich przodków, aż do wspólnego przodka. Wspólnym przodkiem w tym przypadku jest dziadek. Dodajemy potem jeszcze jeden stopień spokrewnienia. Wnuk numer jeden i stryj numer 2 są więc w 3 stopniu spokrewnienia Używając metody kanonicznej bierze się pod uwagę tylko jedną linie. Wybiera się linię dłuższą. W tym przypadku linią dłuższą jest linia pierwsza. Są więc spokrewnieni w 2 stopniu. Po wielu latach kościół zacznie odchodzić od tej metody przyjmując pokrewieństwo naturalne za zasadę. Oba te sposoby łączy to, że osoby dziedziczące mają w pewnym sensie tą samą krew i wspólne geny, bo zawsze posiadają jakiegoś wspólnego przodka. 12

13 2.11 Rodzaje dzieci Rodzaje dzieci: nieletnie pełnoletnie kobieta mężczyzna (do XIX wieku ogromne znaczenie miała płeć, różne były prawa spadkowe i inna samodzielność przy zawieraniu małżeństwa) Z punktu widzenia czy rodzice są w związku małżeńskim w chwili urodzenia: - ślubne - nieślubne Prawe ślubne 1. ślubne + prawe 2. nieślubne + nieprawe 3. ślubne + nieprawe 4. nieślubne + prawe - pełnowartościowe (prawe) - nieprawe Ad 1. Generalnie dziecko prawne to takie, które jest ślubne Ad 2. Nieślubne dziecko dotykają pewne restrykcje prawe Ad 3. Małżeństwo nierównych stron, np. między klasami społecznymi, stanami itp. dziecko takie jest i tak dotknięte wadą prawną np. ma ograniczone prawa spadkowe Ad 4. Nieślubne a prawe/dziś nie ma dyskryminacji z tego powodu np. dziecko konkubinatu = dziecko małżeństwa Kościół: uważa, że prokreacja jest możliwa tylko w małżeństwie więc jak dziecko jest spoza małżeństwa to może otrzymać legitymację (być prawe) z chwilą ślubu rodziców, nie jednak wśród polskiej szlachty. Specjalna konstytucja w Polsce uchwalona przez polski sejm mówiła: dzieci sprzed małżeństwa nie staną się prawe po ślubie rodziców, a gdy zawrą małżeństwo to nawet po ślubie stają się nieślubne i nieprawe. Dzieci nieślubne/kategoryzacja: - pochodzące z wolnych rodziców/panna +kawaler - ze związku cudzołożnego - dziecko nierządnicy/przyjmuje się, że ojciec jest nieznany - kazirodztwa Status prawny wyżej wymienionych dzieci: 1. Ma szanse na legalizację po ślubie, gdy nie ma ślubu ograniczone prawa. 2. Stała skaza dziecka. 3. Na stałe dotknięte ograniczeniami: - nie ma krewnych ojczystych - praw spadkowych - nie może rościć od ojca 4. Niedoskonałości genetyczne, prawnie nie ma ojca choć wiemy kto nim jest. 13

14 Te dzieci zrównuje się prawnie z normalnymi w XX wieku. Dziecko nieprawe w Polsce: - nie ma praw politycznych - krewnych ojczystych - nie ma prawa do dziedziczenia - jeszcze w XIX wieku nie może zostać kapłanem - ma mnóstwo ograniczeń sądowych, w prawie cywilnym W XX wieku nie ma już podziału na prawne i nieprawne. Ograniczenia wynikają jedynie w wyniku braku kontaktu z ojcem Pokrewieństwo sztuczne podstawa, rodzaje, rola: duchowe, powinowactwo, adopcja i jej rodzaje Podstawą do pokrewieństwa sztucznego jest akt prawny. Pokrewieństwem sztucznym może być np. małżeństwo. Wyróżniamy kilka rodzajów pokrewieństwa sztucznego. 1. Powinowactwo 2. Pokrewieństwo duchowe 3. Przysposobienie (adopcja) 4. Pobraterstwo 1. Powinowactwo jest to relacja łącząca małżonka i jego krewnych z krewnymi naturalnymi drugiego małżonka. Oznacza to, ze w takim stopniu w jakim jest spokrewniony małżonek z daną osobą w takim samym stopniu drugi małżonek jest z ta osobą spokrewniony. 2. Pokrewieństwo duchowe Jest to relacja na gruncie prawa kanonicznego łącząca uczestników dwóch aktów sakramentalnych. Takich jak chrzest bądź bierzmowanie. Ten drugi sakrament w tym przykładzie jest mniej wymowny i zaniknął w dzisiejszych czasach. Pokrewieństwo tutaj wywołuje określone skutki prawne (dziecko i rodzice chrzestni). Rodzice chrzestni mają obowiązek troski duchowej i troski zaspokojenia potrzeb materialnych. Jest również obowiązek alimentacyjny. Na rodziców chrzestnych spadał obowiązek wychowywania dziecka jeśli coś się stało z rodzicami. 3. Adopcja Adopcja pojawiła się jako reakcja na bezpotomność. Wiara w życie pozagrobowa wywołała m.in. potrzebę posiadania potomka. Do dziś funkcjonuje przekonanie, że duszy potrzeba jest opieka na ziemi. Kiedyś było to dokarmianie duszy zmarłych, dziś jest to zapalenie znicza na grobie. Adoptować mógł tylko mężczyzna. Osoba adoptowaną mógł być też tylko mężczyzna. Nie musiał on być nieletni. Dziś adopcja tylko przyjmuje osoby do 18 roku życia. Adopcja staropolska przyjmowała odwołania adoptowanego, jeżeli się nie sprawdził. Jeżeli stwierdzono, że jest lekkomyślny lub nie spełniał założeń adoptującego mógł on umowę adopcji rozwiązać. Dziś odwołanie adopcji jest niemożliwe. Kiedy zmieniono przepisy można było adoptować również kobietę.można było nawet adoptować ją wraz z mężem. Wtedy jednak on stał się głównym dziedzicznym potomkiem, ponieważ istniała zasada, że pierwszeństwo w dziedziczeniu mają potomkowie linii męskiej. Do adopcji wymagana była zgoda sądu. W zależności od lokalnej tradycji akt adopcji wyglądał inaczej. Adoptujący mógł być np. brany na kolana co oznaczało akt adopcji, a wyglądało śmiesznie gdy adoptowany był dorosłym mężczyzną. Wraz z adopcją adoptowanemu przekazywano godowe oręża. Osoba adoptowana mogła się więc cieszyć nowymi przywilejami oraz szlachectwem. Nobilitacja poprzez adopcję była dla szlachty 14

15 niebezpieczna. Stopniowo ją ograniczano, a zanikła kompletnie w 1616 roku. Zakazano wtedy adopcji plebsu. 4. Pobraterstwo Inaczej mówiąc była to adopcja braterska. Jest to relacja sztuczna zawierana między dwoma osobami płci męskiej wywołująca skutki prawne. Pobraterstwo sprawia, że osoby fizyczne, które zawarły tą umowę formalnie stają się braćmi. Przy akcie pobraterstwa kaleczono się i wymieszano swoją krew. Był to akt symboliczny symbolizujący pokrewieństwo. Dziedziczenie odbywało się na takich samych zasadach jak u rodzonych braci. 3. Prawo małżeńskie W prawie małżeńskim trzeba odróżnić dwie strefy: 1. Prawo małżeńskie osobowe 2. Prawo małżeńskie majątkowe które podlegało przepisom prawa państwowego 3.1 Małżeńskie prawo osobowe Pojęcie małżeństwa Małżeństwo: a) jest to uznany i regulowany przez prawo b) trwały związek osób fizycznych c) ma on na celu założenie rodziny Małżeństwo w okresie przed monogamią (agamia, poliginia i poliandria) Etapy prowadzące do powstania małżeństwa: 1. Stan pierwotny stan, w którym mamy do czynienia z bezładem prokreacyjnym. Grupa kilku mężczyzn i kobiet funkcjonuje razem. Nie wiadomo kto jest ojcem. Funkcjonuje podobnie do stada zwierząt. 2. Poliandria małżeństwo jednej kobiety i kilku mężczyzn 3. Poliginia jeden mężczyzna ma więcej niż jedną żonę 4. Małżeństwo przez wspólne zamieszkanie w celu długotrwałego pożycia. Funkcjonuje w społeczeństwach niewielkich. Przetrwały one do końca XIX wieku. 5. Małżeństwo przez kupno. Do XIX wieku praktykowano jeszcze zawarcie małżeństwa przez wspólne zamieszkanie i pożycie, tzw. droga do stanu faktycznego. Dotyczyła ona głównie niższych sfer. Porywanie dziewczyny było jednym ze sposobów zdobywania żony, świadectwa o tym zachowały się w statutach synodów, w XIII i XIV wieku kościół zwalczał tą praktykę Świecka forma małżeństwa: od porwania i kupna żony do zmówin i zdawin - małżeństwo przez pożycie Małżeństwo na drodze kupna kobiety: 15

16 Odbywało się to do XIX wieku na zasadzie kontraktu między dwiema rodzinami. Nie była to czysta umowa kupna sprzedaży. Następowało w niej przeniesienie władzy nad kobietą z ojca na męża. Była to umowa rzeczowa wraz ze wzajemnym przekazaniem świadczeń. Z czasem pojawia się rozbicie czynności prawnych na dwa akty prawne: 1. Zmówiny - umowa zawierana przez obie rodziny, bez udziału kobiety dotycząca: - osób małżonków - terminu zawarcia małżeństwa - wysokości posagu (w czym posag będzie wypłacony) - terminu oddania posagu - gwarantuje wykonania zmówin 2. Zdawiny Wykonanie umowy (akt wykonawczy). Najczęściej odbywa się on w trzech fazach: - główny akt oddania małżonki panu młodemu. W tej ceremonii zainteresowani mają możliwość wyrażenia swej woli. Oświadczenia przyjmuje dziewosłąb. - przenosiny - przeniesienie kobiety z domu rodziców do domu męża. - pokładziny konsumpcja związku (publiczna) Unieważnienie małżeństwa: Np. oświadczenie woli jest nieprawdziwe, albo złożone pod wpływem przymusu Kanoniczna umowa małżeńska Religia a małżeństwo: Schyłek XII wieku i wiek XIII różne obrzędy Małżonkowie udawali się do świątyni pogańskiej po zawarciu małżeństwa, aby uzyskać gwarancję pomyślności od Bogów. Potem w chrześcijaństwie po ślubie szli się pomodlić. Na przełomie tysiącleci kościół rozprzestrzenia się. Dochodzi do starcia się koncepcji małżeństwa w prawie świeckim i prawie kościelnym. - co wywołuje stan małżeństwa? - akt konsumpcji - on konstytuuje małżeństwo - akt świadomości zgodne oświadczenie woli konstytuuje małżeństwo Prawo kanoniczne określa wymogi małżeństwa, dlatego kościół musi sięgnąć po narzędzia, które umożliwią mu nad tym małżeństwem sprawować kontrolę. Chcą doprowadzić do wyznaniowego charakteru małżeństwa. Wyznaniowy typ małżeństwa pojawia się w Europie około X wieku. Kościół zaczyna traktować małżeństwo w kategoriach sakramentu zgodnie z nim małżonkowie stają się jednością z punktu widzenia prawa kościelnego. Kościół nie akceptuje: wielożeństwa, krewnożeństwo, porwania kobiet i rozwodów. Forma świecka oparta jest na umowie cywilnej. Jak umowę można zawrzeć to można ją również rozwiązać (rozwiązać w tym wypadku małżeństwo) Kanoniczne wymogi skutecznego zawarcia małżeństwa Wola (consens) wady oświadczenia woli Między X a XII wiekiem ustalono ostatecznie, że do zawarcia małżeństwa dochodzi na skutek wzajemnego oświadczenia woli. Zwycięża zasada consensus facit nuptias zgoda wyrażona przez obie strony. Zupełnie odrzuca się wolę rodziców. Tu następuje postawienie kobiety na 16

17 tym samym miejscu co mężczyzny. Jej wola jest tak samo skuteczna i niezbędna jak wola mężczyzny (całkowite partnerstwo) Wymagana forma W 1197 roku Legat papieski Piotr z Capui wysuwa żądanie, by do małżeństwa dochodziło w obliczu kościoła. Od tego momentu do zawarcia małżeństwa w formie kościelnej niezbędne są trzy elementy: 1. Consensus facit nuptias oświadczenie woli nupturientów (narzeczonych) 2. Brak przeszkód do zawarcia małżeństwa 3. Forma wymagana przez kościół do małżeństwa dojść może tylko w obliczu kościoła W 1215 roku Sobór IV Laterański uznaje za obowiązkowe zawarcie małżeństwa w formie przez kościół nakazanej. Wprowadza się obowiązek zapowiedzi (deklaracji narzeczonych), że zamierzają wstąpić w związek małżeński. Synod Wrocławski w Polsce ustala się, że zapowiedzi muszą się odbyć w parafiach narzeczonych, a ślub w parafii panny młodej Brak przeszkód Zaręczyny forma, znaczenie Od 1248 roku (w Polsce), na Synodzie Wrocławskim przewiduje się, że małżeństwo musi poprzedzać akt zaręczyn w parafii panny młodej. Mają one mieć uroczysty charakter i muszą odbywać się w obecności plebana i trzech świadków. Był to akt przyrzeczenia, że w przyszłości do małżeństwa dojdzie. Akt zaręczyn zaczęto traktować jak ślub i stało się tak, że tylko na tym poprzestawano (małżeństwo ważne skoro był ksiądz, świadkowie i przyrzeczenie). Od 1279 roku wprowadzono więc zakaz uczestnictwa duchowego w akcie zaręczyn (po zaręczynach dziewczynę przekazywano rodzinie młodego, żeby przyzwyczaiła się z nim żyć). Istnieje możliwość zerwania zaręczyn. Zaręczyny to również kontrakt między rodzinami. Strona, która nie chciała zerwać zaręczyn, a do tego doszło może dochodzić swoich praw (odszkodowania) przed sądem kościelnym za stracone lata, nadzieję na małżeństwo. Kościół przyjął świecką tradycję akceptuje dwufazowość zawarcia małżeństwa Zapowiedzi problemy z wprowadzeniem w Polsce, skutki Zapowiedzi musiały wychodzić trzykrotnie w odstępach jednotygodniowych. W Polsce zapowiedzi nie były mile widziane. W 1398 roku uznaje się, ze członkowie rodziny panującej wolni są od obowiązku zapowiedzi. Szlachta przeciwstawiała się powinności wypowiadania się przed plebsem co do zamiarów szlachetnie urodzonych. Zmiękczenie podstawy kościoła przynosi husytyzm i problemy z dziesięciną. W 1422 roku synod Łęczycki przyzwala, by biskupi udzielali zwolnień od zapowiedzi. Aktem diecezji gnieźnieńskiej i krakowskiej uwolniono szlachtę osiadła od obowiązku zapowiedzi. W 1444 ugoda co do dziesięciny, a zapowiedzi tylko w stosunku do nie szlachty. 17

18 Przeszkody małżeńskie kategorie, skutki, rodzaje Są to okoliczności, które nie zezwalają na zawarcie małżeństwa. Przeszkody małżeńskie dzielimy na: 1. Czasowe po jakimś czasie przestają istnieć Trwałe upływ czasu nie ma wpływu na ich istnienie 2. Względne biskup (lub papież) może je usunąć Bezwzględne nie może ich usunąć żadna władza 3. Jednostronne tkwią w osobie (w braku zdolności małżeńskiej) Dwustronne powstają w konkretnym zestawieniu (np. brat nie może poślubić siostry) 4. Zrywające uniemożliwiają zawarcie małżeństwa, a zawarte rozwiązują Wzbraniające sprzeciwiają się zawarciu małżeństwa, ale zawartego nie rozwiązują Rodzaje przeszkód: A. Zrywające 1. Wiek nieświadome poświadczenie woli 2. Niezdolność małżeńska (niemoc płciowa) a) (nie jest zdolna do stosunku) przyczyna zrywająca b) (jest zdolna ale bezpłodna) nie jest to przeszkoda 3. Bigamia a) współczesna próba posiadania więcej niż jednego małżonka b) następcza (poprzednie małżeństwo ustało) nie jest to przeszkoda 4. Różnica wyznań 5. Wyższe święcenia kapłańskie 6. Pokrewieństwo Początkowo 7 stopień komputacji kanonicznej. W 1215 roku sobór laterański 4 stopień komputacji kanonicznej. Dziś (od 1983) 4 stopień pokrewieństwa ale liczony według komputacji rzymskiej. 7. Porwanie panny Działa tak długo dopóki dziewczyna będzie miała prawo swobodnej decyzji. 8. Przyzwoitości publicznej Zachodzi prawdopodobieństwo pokrewieństwa, mimo że nie jest ono stwierdzone np. konkubinat. Dziecko z konkubinatu chce pobrać się z nieustalonym ojcem. 9. Wady oświadczenia woli - podstęp - przymus (fizyczny albo psychiczny) - bojaźń - błąd co do osoby - brak świadomości (choroba umysłowa) B. Wzbraniające 1. Brak zgody rodziców Panna traci prawo do posagu 2. Brak zgody pana W przypadku feudalizmu prawo pierwszej nocy dla feudała 18

19 3. Przeszkoda czasu zakazanego Np. w okresie w Wielkiego Postu, jakiegoś zakazanego okresu rekompensata dla kościoła. 4. Różnice wyznaniowe 5. Różnice stanu Przeszkody kanoniczne, a przeszkody prawa cywilnego Sobór Trydencki przyjmuje dekret wprowadzający wymóg egzekwowania przez kościół formy zawarcia małżeństwa Forma zawarcia małżeństwa obecność właściwego księdza + dwóch świadków. Papież wydaje bulle, która uznaje tajne małżeństwo pod wpływem ujawnienia. Postanowienia XII soboru nie zostały przyjęte przez kraje anglosaskie, USA i Rosję r. zasada, że niezależnie od miejsca pobytu katolik nie może zawrzeć związek małżeński nigdzie indziej jak tylko w kościele. Relaicyzacje małżeństwa śluby stawały się nie tylko katolickie, ale również świeckie Proces realizacji małżeństwa na ziemiach polskich w XIX w. formy zawierania małżeństwa: świecką, wyznaniowa, mieszana Na ziemiach Królestwa Polskiego obowiązywał system prawa niemieckiego i rosyjskiego. Istniały trzy formy zawierania małżeństwa: 1. System laicki Koncepcja małżeństwa jako umowy cywilnej 2. System mieszany System mieszany obowiązywał w Księstwie Warszawskim. Małżeństwo było umową cywilną z zachowaniem formy wyznaniowej. Można było więc wybrać formę świecką lub formę wyznaniową. 3. System wyznaniowy W 1836 roku prawo świeckie uznaje normy wyznaniowe za normy obowiązujące. Były to normy prawa zwyczajowego. Koncepcja świecka: Każdy kto chce zawrzeć małżeństwo zgodnie z prawem musi zawrzeć małżeństwo świeckie. Aby zawrzeć więc małżeństwo wyznaniowe najpierw trzeba zawrzeć małżeństwo świeckie Ustanie małżeństwa Ustanie małżeństwa a separacja Separacja Zachowanie małżeństwa, ale zwolnienie od wzajemnych świadczeń małżeńskich. Ustalenie ważności małżeństwa: małżeństwo nie ma ważności nie ma małżeństwa 19

20 Ustanie małżeństwa a unieważnienie Unieważnienie małżeństwa: Tryb: 1. Posiedzenie pojednawcze 2. Czas na odstąpienie od wniosku 3. Powrót do momentu zawarcia małżeństwa Ustanie małżeństwa w prawie świeckim (naturalne, oddalenie żony, rozwód) 1.Śmierć jednego z małżonków początkowo uważano, że małżeństwo powinno mieć charakter trwały, ale jednostronny wdowa powinna popełnić samobójstwo, aby zostać z mężem. Kościół przejął wiele ograniczeń dla wdów np. pozostanie we wdowieństwie przez 1 rok i 6 niedziel, zalecano im także wstępowanie do zakonów względy majątkowe (wdowa wnosi posag do zakonu). Od XVI wieku prawo wdowy do ponownego zamążpójścia nie budzi większych zastrzeżeń (oczywiście po okresie żałoby 1 rok i 6 niedziel). 2. Za życia obu stron - w drodze umowy obu stron (do XVI wieku) w obecności świadków, którzy rozstrzygają sprawę majątku - istniała możliwość odrzucenia żony z uzasadnieniem (najczęściej: bezpłodność lub cudzołóstwo). Kobieta nie miała takich praw. 3. Rozwody W XVIII wieku rozwiązanie prawne w kodeksie Napoleona w Polsce rozwód przed sądem, na drodze wyroku, wola stron inicjuje proces warunki udzielenia rozwodu restrykcyjnie regulowane przez prawodawcę, w określonych przypadkach: - cudzołóstwo (rozróżnienie czy mąż [dopuszczalne] czy żona [niedopuszczalne]). Istnieje możliwość kompensaty winy. Jeżeli dojdzie do cudzołóstwa i druga strona w odwecie zdradzi swojego małżonka, znosi się wina. - zamach na życie współmałżonka - porzucenie w praktyce najczęściej przez męża, niewypełnienie obowiązków małżeńskich. - skazanie na ciężką karę (żona może): 1. Czekać 2. Wziąć rozwód 3. Iść za nim - złe traktowanie (fizyczne albo psychiczne) - stan zdrowia współmałżonka choroba psych/jeżeli pojawi się w trakcie małżeństwa gdy choroba jest nieuleczalna choroba odpychająca - zmiana wyznania - nakłanianie do prostytucji - różnica charakterów 4. Dogadanie się stron Zgodny, uzasadniony wniosek o ustanie małżeństwa. Uzasadnienie nie może podlegać regulacji karnej. Wprowadzono utrudnienia proceduralne. Istniał wymóg trzykrotnego ponawiania wniosku o rozwód. Rozwód musi być poprzedzony separacją. 20