DIALOG I KOMUNIKACJA W MAŁŻEŃSTWIE I RODZINIE

Transkrypt

1 dr Sabina Zalewska Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego DIALOG I KOMUNIKACJA W MAŁŻEŃSTWIE I RODZINIE Życie ludzkie, w tym i życie małżeńskie jest procesem dynamicznym, ciągle się rozwijającym i napotykającym na wciąż nowe trudności. Wiele przeżytych wspólnie przez małżonków lat może rodzić takie niebezpieczeństwo, gdzie zanika wzajemne zainteresowanie, a co za tym idzie i więź psychiczna. Sytuacje takie zdarzają się zdaniem socjologów i psychologów, gdy partnerzy w ciągu swojego małżeństwa przekładają role rodzicielskie nad role małżeńskie. Wkładając wszystkie siły w wychowanie dzieci zapominają często o zobowiązaniach względem siebie, stąd po odejściu dzieci z domu nie potrafią już nawiązać takiego kontaktu psychicznego, jaki kiedyś ich łączył 1. W wielu małżeństwach rozwód brany jest pod uwagę nie dlatego, że małżonkowie znienawidzili się po kilku czy kilkunastu latach życia razem, lecz dlatego, że są po prostu sobą znudzeni 2. Znudzenie partnerem w małżeństwie jest wynikiem zaniku łączących ich dotąd więzi. Więź natomiast osłabiana jest niedostatkiem otwartego porozumiewania się obniżającego poziom odczuć intymności i zażyłości 3. Ideą przewodnią tego artykułu jest chęć zaobserwowania, na czym koncentrują się małżonkowie w trakcie komunikowania się, czy potrafią zainteresować się tym, co mówi partner i przyznać mu rację; jak oceniają swoje uczucia wywołane w czasie komunikowania się i jakie są te uczucia: akceptujące czy dezaprobujące? Do tej pory spośród polskich bardziej znanych psychologów badania nad małżeńską komunikacją przeprowadzała E. Trzebińska 4 oraz między innymi L. Grzesiuk, M. Braun- Gałkowska i Cz. Walesa, M. Beisert, M. Ryś, J. Szopiński, Z. Nęcki, M. Ziemska, L. 1 D. Markowska, Partnerstwo w rodzinie-idea a praktyka, Nasza Praca, 1987 nr 7-8, s A. L. McGinnis, Sztuka miłości, Warszawa 1991, s M. Jasiecki, Otwartość i jej znaczenie w małżeństwie, Zdrowie Psychiczne, 1991 nr 1-4, s E. Trzebińska, Stały i zmienny sposób definiowania relacji z partnerem w toku komunikacji interpersonalnej a niektóre właściwości reprezentacji poznawczych i efektywność komunikowania się, Nie opublikowana praca doktorska UW, Warszawa

2 Gapik i A. Kapelska, J. M. Stanik 5. Z ilości publikacji sądzić należy, że stan wiedzy dotyczący kontaktu interpersonalnego w małżeństwie jest dość znaczący. Należy jednak zauważyć, że dopiero ostatnie mniej więcej 20 lat przyniosło pewien rozkwit w psychologicznych badaniach nad komunikacją w małżeństwie. Koncentrowano się przede wszystkim nad ujawnieniem pewnych mechanizmów kierujących życiem małżeńskim i mających wpływ na jego jakość i trwałość. Cel wszystkich tych badań jest więc określony, mają one służyć dobru małżeństwa i rodziny, a w efekcie dobru samego człowieka. 1. Dialog małżeński Pojecie dialog małżeński najczęściej spotyka się w pracach formacyjnych wspólnot zrzeszających małżeństwa i rodziny. Są to wspólnoty: Domowy Kościół, Rodziny Nazaretańskie, Neokatechumenat, Związek Rodzin Szensztackich. Dialog małżeński zwany obowiązkiem zasiadania, to dłuższa chwila czasu, spędzona w spokoju, co miesiąc razem, w celu usunięcia wszystkiego co zagraża jedności małżeńskiej, w celu umocnienia ogniska domowego. To chwila spędzona pod okiem Bożym i przy Bożej pomocy. 6 Zatrzymajmy się przy niektórych sformułowaniach tej definicji. Dłuższa chwila Należy przeznaczyć na dialog przynajmniej jedna godzinę. Nie należy spieszyć się, wzajemnie nie popędzać się, cierpliwie wysłuchać drugą osobę do końca. Jeden omówić jeden temat dokładnie niż kilka powierzchownie. 5 L. Grzesiuk, Style komunikacji interpersonalnej, Wydawnictwa UW, Warszawa 1979; L. Grzesiuk, Zachowania komunikacyjne, ich osobowościowe korelaty i efektywność komunikacji interpersonalnej, Studia Psychologiczne, 1985 nr 2; L. Grzesiuk, Studia nad komunikacją interpersonalną, Warszawa 1994; M. Braun-Gałkowska, Cz. Walesa, Problemy psychicznego podobieństwa współmałżonków i powodzenia małżeństwa, Roczniki Filozoficzne, 1975 nr 4; M. Braun-Gałkowska, Miłość aktywna, Warszawa 1985; M. Beisert, Niepłodność jako czynnik zaburzający komunikację interpersonalną w małżeństwie, Problemy Rodziny, 1980 nr 1; M. Ryś, Jakość małżeństwa a komunikowanie się małżonków i sposoby rozwiązywania wzajemnych konfliktów, Problemy Rodziny, 1996 nr 5; J. Szopiński, Rozwój kontaktu osobowego we współczesnym małżeństwie, Zdrowie Psychiczne 1973 nr 4; J. Szopiński, Komunikacja interpersonalna w małżeństwie, Roczniki Filozoficzne, 1976 nr 4; J. Szopiński, Więź psychiczna w małżeństwie, Problemy Rodziny, 1977 nr 5; J. Szopiński, Skala Więzi Małżeńskiej, (w:) Psychologia w służbie człowieka, Z. Ratajczak (red.), Warszawa 1980; J. Szopiński, Więź psychiczna a zadowolenie z małżeństwa, Problemy Rodziny, 1981 nr 5; Z. Nęcki, Atrakcyjność wzajemna, Kraków 1996; Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka, Kraków 1996; M. Ziemska, Postawy małżonków wobec siebie, Problemy Rodziny, 1982 nr 5-6; L. Gapik, A. Kapelska, Czynniki zaburzające interakcje małżeńskie, Problemy Rodziny, 1978 nr 1; L. Gapik, Czynniki zaburzające komunikację interpersonalną w małżeństwie, Problemy Rodziny 1980 nr 6; J. M. Stanik, Z problematyki doboru małżeńskiego, Problemy Rodziny, 1976 nr 1; J. M. Stanik, Psychologiczne problemy diagnozy współżycia małżeńskiego, Problemy Rodziny, 1976 nr 5; J. M. Stanik, Funkcjonowanie małżeństwa na płaszczyźnie zadaniowej, Problemy Rodziny, 1977 nr 2. 6 Materiały Domowego Kościoła. 2

3 Spędzona w spokoju Rozmowa powinna być prowadzona w atmosferze miłości, spokoju, ciszy, pełnej akceptacji drugiej osoby. Co miesiąc raz w miesiącu małżonkowie powinni spojrzeć z dystansem w przeszłość i w przyszłość; podsumować miniony miesiąc, dziękując sobie za dobro, którego doświadczyli. Należy wyznaczyć kierunek pracy nad sobą, aby małżeństwo stawało się szczęśliwe i dawało lepsze świadectwo życia dzieciom, rodzinie, sąsiadom. Pod okiem Bożym Obowiązek zsiadania, to prawdziwe przejście Pana, stąd konieczność dłuższej modlitwy przed dialogiem i po jego zakończeniu. Jaką formę może przybrać ta modlitwa? Może to być: dzielenie się Słowem Bożym, modlitwa różańcowa, modlitwa spontaniczna prośby, dziękczynienia itp. Razem Trzeba być razem, a nie obok siebie. Konieczna jest tu wzajemna szczerość i otwartość. Należy przeanalizować motywy, poruszenia wewnętrzne, które kryją się za naszymi decyzjami, nasze sposoby bycia, postępowania. Wiele wspólnot religijnych pracujących z małżeństwami, traktuje dialog małżeński jako narzędzie pracy duchowej i formacyjnej. Określają one zakres omawianych tematów w trakcie dialogu. Oto zakres najczęściej omawianych problemów: Nasze życie osobiste Trzeba poznać siebie, ale i współmałżonka. Miłość domaga się poznania, bo każda osobowość jest tajemnicą i dlatego zbliżać się trzeba do niej z szacunkiem i czujną uwagą. My i nasz Bóg Jego wola względem naszego małżeństwa, naszej rodziny: modlitwa, współżycie sakramentalne, praktyki religijne, lektura Pisma Świętego, ewangelizacja. Ty i ja Gdzie jesteśmy pod względem naszej jedności fizycznej, uczuciowej, intelektualnej? My i nasze dzieci Trzeba spojrzeć na każde dziecko oczyma Pana, prosić Go, abyśmy nasze dzieci kochali tak, jak On i prowadzili je według Jego zamiarów. My i inni Przeanalizować następujące odniesienia:, nasza Rodzina, nasi sąsiedzi, współpracownicy. 2. Komunikacja małżeńska i rodzinna 3

4 Ewa Trzebińska biorąc pod uwagę zakres koncentracji rozmówcy ustalający jego relacje do partnera wyróżnia trzy style: styl egocentryczny dążący do przypisywania sobie pozycji wyższej niż partnerowi; styl allocentryczny wyrażający tendencję do przypisywania pozycji wyższej partnerowi; styl partnerski przejawiający się w przypisywaniu sobie i partnerowi pozycji równorzędnych 7. J. Hawkins, D. Weisberg i D. Ray biorąc pod uwagę stopień otwartości oraz rodzaj komunikacji wyodrębnili cztery podstawowe style komunikacji małżonków: a) styl w pełni otwarty partnerski, b) styl konwencjonalny, c) styl kontrolujący, d) styl spekulatywny 8. Partnerstwo w odniesieniu do małżeństwa jest pojęciem stosunkowo młodym mającym swe korzenie w tzw. rodzinie nuklearnej tj. rodzinie składającej się najwyżej z dwóch pokoleń czyli rodziców i dzieci. Ten typ rodziny wytworzył się w Stanach Zjednoczonych przed II wojną światową wraz z szybkim rozwojem tamtejszego przemysłu oraz postępującą urbanizacją i był początkowo przeciwstawiany modelowi rodziny patriarchalnej wielopokoleniowej, w której głową i ostatecznym decydentem był ojciec. Współcześni psychologowie wraz z rozwojem interakcji małżeńskich i rodzinnych, które idą w kierunku oparcia się na zasadach równości praw i obowiązków współmałżonków, przewadze w relacjach małżeńsko rodzinnych elementów wspólnoty nad elementami instytucjonalnymi zastąpili pojęcie rodziny nuklearnej innymi, takimi jak związek otwarty czy związek partnerski 9. Partnerski styl komunikacji polega generalnie na partnerskim dialogu, na umiejętności słuchania małżonka, na bezpośrednim i otwartym ujawnianiu uczuć i myśli oraz odczuć wywołanych zachowaniem partnera, na wyznaczaniu i 7 L. Grzesiuk, Studia..., dz. cyt. s Cyt. za M. Ryś, Psychologia..., dz. cyt., s J. Krzyszkowski, Uwarunkowania realizacji modelu partnerskiego w małżeństwie, Problemy Rodziny, 1989 nr 6, s. 3. 4

5 realizowaniu wspólnych celów. Małżonkowie komunikujący się w ten sposób nie narzucają sobie nawzajem swoich zdań, potrafią koncentrować się na zachowaniach partnera, wyrażają swoje prawdziwe intencje nie podporządkowując swoich poglądów rozmówcy, a dążenie do jednomyślności jest konieczne tylko w sprawach istotnych dla ich związku 10. Styl konwencjonalny charakteryzuje się małą otwartością partnerów w ujawnianiu uczuć, myśli, przeżyć i poglądów. Celem takiego postępowania jest unikanie konieczności rozwiązywania problemów ujawniających się w otwartych rozmowach małżonków. Taka strategia jest skuteczna tylko na krótką metę, okazując się zawodną w dłuższym okresie czasu. Ciągła powściągliwość, lęk przed zdemaskowaniem i kompromitacją, narastanie uprzedzeń i wzajemnej wrogości może znaleźć ujście w częstych wybuchach gniewu i poczuciu wyobcowania. Wtedy partnerzy nie radzą sobie z powstałymi problemami dotyczącymi ich życia osobistego i małżeńskiego. Gdy partnerzy pozostają przy akceptacji istniejącego pomiędzy nimi dystansu to głębokie więzi w takim małżeństwie nie mogą się wytworzyć i związek taki trwa w stagnacji 11. Styl kontrolujący polega na dążeniu jednego z partnerów do podporządkowania sobie drugiego, do wywoływania w nim poczucia poddaństwa. Komunikacja tutaj często spełnia rolę manipulacyjną. Prawdziwe zamiary nadawcy z reguły nie są ujawniane, a jeżeli są to tylko w formie niewerbalnej. Styl ten jest wybitnie niepartnerski, staje się on przyczyną powstawania napięć, niechęci i nieporozumień pomiędzy partnerami. 3. Komunikacja jako dialog Skuteczność rozwoju relacji i pogłębienia więzi w małżeństwie jest w ogromnej mierze uzależniona od stopnia intensywności i efektywności rozmów prowadzonych przez partnerów. Wzrastająca, lub utrzymująca się na zadawalającym poziomie intensywność pozytywnych interakcji werbalnych świadczy o wysokim stopniu porozumienia, zaś obniżająca się ilość rozmów pomiędzy małżonkami, o kryzysie lub braku tegoż porozumienia. Efektywna komunikacja prowadzi do większego wzajemnego zrozumienia dzięki poszerzeniu 10 M. Ryś, Psychologia małżeństwa. Zarys problematyki, Warszawa 1993, s M. Jasiecki, Otwartość i jej znaczenie w małżeństwie, Zdrowie Psychiczne, 1991 nr 1-4, s

6 wspólnego pola znaczeń, dając w efekcie poczucie małżeńskiej jedności 12. Jednakowe rozumienie przez partnerów treści przekazywanych informacji sprawia, że mówią oni tym samym językiem, to znaczy- rozumieją to co słyszą i potrafią nadać zrozumiałą dla partnera odpowiedź. Jest to umiejętność przekazywania informacji zwrotnych budujących porozumienie. J. Reusch uważa, że proces komunikacji spełnia trzy funkcje: umożliwia przyjmowanie, ocenianie i przekazywanie wiadomości 13, czyli między innymi prowadzenie pozytywnego dialogu i skutecznej wymiany myśli. Zdaniem Jerzego Grzybowskiego osiąga się to dzięki stosowaniu w rozmowie następujących postaw: otwartości i wrażliwości; słuchania przed mówieniem; rozumienia przed ocenianiem; dzielenia się przed dyskutowaniem; przebaczania 14. Otwartość polega tutaj nie tylko na bezpośrednim wyrażaniu swoich uczuć, myśli, emocji, ale również na wrażliwości wobec partnera i jego potrzeb oraz pragnieniu ich zaspokojenia. Wrażliwość jest tutaj ukierunkowana przede wszystkim na potrzeby wyższe, do których E. Sujak zalicza potrzebę rozwoju i twórczości przejawiających się we wzajemnym ubogacaniu się wartościami tkwiącymi w osobowościach małżonków, w wyznaczaniu i osiąganiu celów życiowych oraz znalezieniu sensu życia 15. Słuchanie jest cechą istotną w małżeńskim dialogu. Dzięki niej partnerzy wyrabiają w sobie zdolność przekazywania informacji zwrotnych będących w ścisłym powiązaniu z odebranym przekazem. Unika się przez to takich sytuacji, w których każdy z partnerów mówi co innego. Rozumienie zamiast oceniania wynika z istnienia zjawiska empatii w małżeństwie. Empatia to umiejętność wczuwania się partnerów, czyli stawiania siebie w sytuacji partnera, a to znacznie ułatwia wzajemny dialog 16. Dyskutowanie, które najczęściej opiera się na przedstawieniu swojego stanowiska i dyskredytacji zdania partnera nie prowadzi do porozumienia, 12 Tamże, s Cyt. za S. Kowalik, Z zagadnień psychologii społecznej, Warszawa 1984, s J. Grzybowski, Wprowadzenie do dialogu, Kraków 1997, s E. Sujak, Komunikacja międzyosobowa w życiu codziennym rodziny, (w:) Jan Paweł II Familiaris Consortio, tekst i komentarze, T. Styczeń (red.), Lublin 1987, s B. Wojciszke, Psychologia miłości, Gdańsk 1993, s

7 w przeciwieństwie do dialogu opartego na dzieleniu się swoimi myślami, emocjami i przeżyciami 17. Świadomość konieczności wzajemnego przebaczania w małżeństwie jest sprawą zasadniczą dla wyjścia z powstałych konfliktów, od których żadne małżeństwo nie jest wolne i dla powrotu do dialogu. Świadectwo zaś, jest tutaj wychodzeniem na zewnątrz poza wspólnotę małżeńską do innych par i ukazywania im sposobów na udane życie małżeńskie. Takie wychodzenie partnerów na zewnątrz, spełnia wobec tych par, do których się kieruje rolę terapeutyczną 18. Dodatkowym elementem zwiększającym efektywność rozmowy jest porozumiewanie się na temat komunikowania nazywane przez niektórych psychologów metakomunikacją. Mówimy wówczas, że partnerzy kontrolują rozmowę 19. Określenie zasad kontrolujących dialog jest możliwe tylko w partnerskim związku, gdzie małżonkowie mają wzajemny szacunek dla poglądów i zdań partnera. Kontrolowanie przebiegu rozmowy zwiększa szansę porozumienia i wpływa w istotnym stopniu na doświadczenie satysfakcji z jej prowadzenia 20. Jednym z głównych warunków udanego i skutecznego dialogu prowadzącego do porozumienia jest niewątpliwie wzajemna akceptacja partnerów opierająca się na zainteresowaniu. Sama akceptacja nie wystarczy, gdyż może być spowodowana zwykłą koniecznością, np. stwierdzając, że ona czy on już taki jest i koniec. Zainteresowanie wyraża się słuchaniem, żywą, współdoznającą reakcją i pytaniami 21 i to nie grzecznościowymi, ale płynącymi z prawdziwej chęci poznania odczuć, pragnień, myśli czy zdania współmałżonka. Aktywne słuchanie jest bezinteresownym skoncentrowaniem uwagi na przeżywaniu rozmówcy, które jest w małżeństwie doskonałą formą okazywania sobie nawzajem zainteresowania i miłości. Zainteresowanie jest zasadą rozmowy prowadzącą do zrozumienia oraz akceptacji partnera 22. Dialog nie zawsze jednak prowadzi do porozumienia. Brak porozumienia może być spowodowany brakiem szczerego ujawniania swoich postaw i myśli, używaniem w rozmowie aluzji i niedomówień, selektywnym słuchaniem partnera, 17 J. Grzybowski, dz. cyt., s Tamże, s E. Płaszczyński, Otwartość w diadach małżeńskich, Częstochowa 1993, s Tamże. 21 S. Garczyński, Współżycie łatwe i trudne, Warszawa 1978, s E. Sujak, Poradnictwo małżeńskie i rodzinne, Katowice 1988, s

8 niechęcią do zrozumienia jego intencji. Największą tragedią komunikacji małżeńskiej jest jej zerwanie, lub kontynuowanie jej tylko po to, aby atakować partnera 23. Małżonkowie nigdy nie powinni dopuścić do sytuacji, w której przestaną ze sobą rozmawiać. Brak dialogu świadczy o zaniku między nimi więzi emocjonalnej i uczuciowej, braku wzajemnych zainteresowań, o oddalaniu się od siebie partnerów, aż do możliwości rozpadu związku. L. Scanzoni i J. Scanzoni przypisują sprawnie przebiegającej komunikacji małżeńskiej tak samo istotną rolę jak samej miłości 24. Otóż najczęściej to właśnie częste rozmowy prowadzą do rozwoju miłości. Gdy jednak zaczyna jej brakować, to właśnie dialog przejmuje pewne zadania miłości i pozwala na utrzymanie jedności związku dążąc do jej odbudowania. Wydaje się jednak, że gdy zaczyna dzielić partnerów zbyt wiele i brak jest jakiejkolwiek więzi między nimi, to również i skuteczny dialog prowadzący do porozumienia jest niemożliwy 25. Małżeństwo jako trwały związek mężczyzny i kobiety, różnych od siebie pod względem psychofizycznym, operujących różnymi stylami komunikacji wymaga stałego doskonalenia procesu porozumiewania się. Jest to proces dostosowywania swojego stylu mowy do stylu partnera. Wzajemne upodabnianie się stylów mowy określa H. Giles jako konwergencję, natomiast powiększanie rozbieżności w tym zakresie jako dywergencję. Konwergencja może być wzrastająca, lub obniżająca się w zależności od tego, czy proces komunikacji upodabnia się do stylu mowy partnera o wyższym, czy partnera o niższym prestiżu. W stylu partnerskim proces ten przebiega w obu kierunkach, dążąc do znalezienia wspólnej płaszczyzny porozumienia 26. BIBLIOGRAFIA Beisert M., Niepłodność jako czynnik zaburzający komunikację interpersonalną w małżeństwie, Problemy Rodziny, 1980 nr 1, s M. Braun Gałkowska, Rozwój miłości w małżeństwie, (w:) Miłość, małżeństwo, rodzina, F. Adamski (red.), Kraków 1985, s Cyt. za J. Rostowski, Zarys psychologii małżeństwa, Warszawa 1987, s Tamże. 26 Cyt. za S. Kowalik, dz. cyt., s

9 Braun-Gałkowska M., Walesa Cz., Problemy psychicznego podobieństwa współmałżonków i powodzenia małżeństwa, Roczniki Filozoficzne, 1975 nr 4, s Braun-Gałkowska M., Miłość aktywna. Psychiczne uwarunkowania powodzenia w małżeństwie, Warszawa Braun-Gałkowska M., Rozwój miłości w małżeństwie, (w:) Miłość, małżeństwo, rodzina, F. Adamski (red.), Kraków 1985, s Gapik L., Kapelska A., Czynniki zaburzające interakcje w małżeństwie, Problemy Rodziny, 1978 nr 1, s Gapik L., Czynniki zaburzające komunikację interpersonalną w małżenstwie, Problemy Rodziny, 1980 nr 6, s Grzesiuk L., Style komunikacji interpersonalnej, Wydawnictwa UW, Warszawa Grzesiuk L., Zachowania komunikacyjne, ich osobowościowe korelaty i efektywność komunikacji interpersonalnej, Studia Psychologiczne, 1985 nr 2, s Grzesiuk L., Studia nad komunikacją interpersonalną, Warszawa Grzybowski J., Wprowadzenie do dialogu, Kraków Jasiecki M., Otwartość i jej znaczenie w małżeństwie, Zdrowie Psychiczne, 1991 nr 1-4, s Kowalik S., Z zagadnień psychologii społecznej, Warszawa Krzyszkowski J., Uwarunkowania realizacji modelu partnerskiego w małżeństwie, Problemy Rodziny, 1989 nr 6, s Markowska D., Partnerstwo w rodzinie idea, a praktyka, Nasza Praca, 1987 nr 7-8, s McGinnis A. J., Sztuka miłości, Warszawa Nęcki Z., Atrakcyjność wzajemna, Kraków Nęcki Z., Komunikacja międzyludzka, Kraków Płaszczyński E., Otwartość w diadach małżeńskich, Częstochowa Rostowski J., Zarys psychologii małżeństwa, Warszawa Ryś M., Psychologia małżeństwa. Zarys problematyki, Warszawa Ryś M., Jakość małżeństwa a komunikowanie się małżonków i sposoby rozwiązywania wzajemnych konfliktów, Problemy Rodziny, 1996 nr 5, s

10 Stanik J. M., Psychologiczne problemy diagnozy współżycia małżeńskiego, Problemy Rodziny, 1976 nr 5, s Stanik J. M., Z problematyki doboru małżeńskiego, Problemy Rodziny, 1976 nr 1, s Stanik J. M., Funkcjonowanie małżeństwa na płaszczyźnie zadaniowej, Problemy Rodziny, 1977 nr 2, s Sujak E., Komunikacja międzyosobowa w życiu codziennym rodziny, (w:) Jan Paweł II Familiaris Consortio, tekst i komentarze, T. Styczeń (red.), Lublin 1987, s Sujak E., Poradnictwo małżeńskie i rodzinne, Katowice Szopiński J., Rozwój kontaktu osobowego we współczesnym małżeństwie, Zdrowie Psychiczne, 1973 nr 4, s Szopiński J., Komunikacja interpersonalna w małżeństwie, Roczniki filozoficzne, 1976 nr 4, s Szopiński J., Więź psychiczna w małżeństwie, Problemy Rodziny, 1977 nr 5, s Szopiński J., Skala więzi małżeńskiej, (w:) Psychologia w służbie człowieka, Z. Ratajczak (red.), Warszawa 1980, s Szopiński J., Więź psychiczna a zadowolenie z małżeństwa, Problemy Rodziny, 1981 nr 5, s Trzebińska E., Stały i zmienny sposób definiowania relacji z partnerem w toku komunikacji interpersonalnej a niektóre właściwości reprezentacji poznawczych i efektywność komunikowania się, Nie opublikowana praca doktorska UW, Warszawa Wojciszke B., Psychologia miłości. Intymność, Namiętność, Zaangażowanie, Gdańsk Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność, Lublin Ziemska M., Postawy małżonków względem siebie, Problemy Rodziny, 1982 nr 5-6, s