Organizacja i funkcjonowanie studiów doktoranckich

Transkrypt

1 Organizacja i funkcjonowanie studiów doktoranckich Jestem głęboko przekonany, że rozwój nauki służy przede wszystkim zaspokojeniu tęsknoty za czystą wiedzą. Albert Einstein Streszczenie W sensie ogólnym, doktorantem jest osoba pisząca rozprawę doktorską. Natomiast w rozumieniu ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym doktorant to uczestnik studiów doktoranckich. Dróg prowadzących do doktoratu jest wiele. Najstarszą z nich jest robienie doktoratu z tzw. wolnej stopy. Przewód doktorski jest otwierany na wniosek zainteresowanego. Podjecie pracy na uczelni, jako w roli (na stanowisku) asystenta również zbliża do doktoratu, natomiast podjecie studiów doktoranckich oznacza pełną deklarację, że chce się zdobyć stopień naukowy doktora. Status doktoranta cieszy się wysokim prestiżem. Jest to podkreślane w CV, w czasie rozmów towarzyskich, również przy ubieganiu się o posadę. W rozdziale przedstawiamy zmiany w programach studiów doktoranckich dokonujące się pod wpływem zmian przepisów prawnych. W przeszłości doktorant miał tylko jednego promotora, obecnie może mieć ich kilku. Złamanie zasady jednolitości kierowania może mieć fatalne skutki. Od mnożenia promotorów nie przybędzie doktorów. Doktoranci tworzą samorządy i organizacje studenckie, a uczelnie eksperymentują, poszukując najlepszych form mobilizowania doktorantów do pomyślnego finału Po co komu doktorat? Kończysz studia i zastanawiasz się, co dalej? Miałeś niezłe oceny, byłeś aktywny na zajęciach, ale nie wiesz, jak odnaleźć się na rynku pracy? Perspektywa doktoratu (doktoryzacji) wygląda na zachęcającą. Jeżeli jednak tylko brak innego pomysłu na karierę ma skłonić Cię do rozpoczęcia studiów doktoranckich, to najprawdopodobniej ich nie ukończysz do tego potrzeba mnóstwo determinacji, pomysłowości, inteligencji. Po pierwsze trzeba uświadomić sobie, do czego jest potrzebny doktorat? Wielu z kandydatów myśli, że może się przydać do zdobycia upragnionego stanowiska. Jest w tym wiele racji. Inni pragną robić karierę akademicką. Doktorat jest warunkiem koniecznym, choć niewystarczającym. Inni chcą sobie coś udowodnić lub po prostu przeżyć wielką intelektualną przygodę. Każdy powód jest dobry, pod warunkiem, że bardzo chce się zrealizować swój pomysł, a może nawet i cel. Bez względu na to, z jakiego powodu ktoś decyduje się na doktorat, należy zastanowić się, na jakiej pozycji ustawi on jego posiadacza na rynku pracy. Większość współczesnych firm poszukuje pracowników z doświadczeniem. Budzi to sprzeciw, bo niby gdzie i kiedy świeżo upieczony absolwent ma (miał) zdobyć doświadczenie. Z drugiej strony podjęcie studiów doktoranckich na większości kierunków jest na tyle absorbującym zajęciem, że znacznie utrudnia pogodzenie trudu uczenia się z pracą zawodową. Obecnie prawo o szkolnictwie wyższym pozwala doktorantom pobierającym stypendium podejmować pełnoetatową pracę zawodową. Czy jednak da się pogodzić studia doktorancie z pracą w pełnym wymiarze? Jeśli tak, to jakim kosztem się to odbywa? Prawdopodobnie da się (z)robić wersję minimum. Problem polega jednak na tym, że studia te to studia dla dorosłych ludzi nikt nie stoi nad doktorantem, nie prowadzi go za rękę, w zasadzie robi to, co chce. Można zdobyć tytuł doktora eksternistycznie, w ogóle nie przechodząc studiów doktoranckich. Oczywiście warunkiem jest przygotowanie rozprawy. Oznacza to, że w trybie eksternistycznym można połączyć pisanie doktoratu z pełnoetatową pracą zawodową. Jednakże takie rozwiązanie ma pewne wady. Z badań wynika, że co trzeci doktorant nie jest w stanie łączyć studiów doktoranckich z pełnoetatową pracą w firmie. Doba staje się za krótka. W naukach ścisłych (przyrodniczych,

2 fizycznych, chemicznych) prowadzenie badań empirycznych, zwłaszcza eksperymentów jest niesłychanie czasochłonne. Doktoranci nauk humanistycznych nie maja o tym pojęcia. W naukach ekonomicznych, w dyscyplinie nauki o zarządzaniu wyjście poza case study jest dużym osiągnięciem. Przyczyn tego stanu rzeczy można szukać w uwarunkowaniach. Trudno jest prowadzić rozległe badania empiryczne, gry symulacyjne, eksperymenty w obszarze zarządzania, pracując na pełnym etacie. Studia doktoranckie w dużych uczelniach, poza tym, że na wykłady zapraszani są różnego rodzaju guru, będący w danym czasie na medialnej fali, profesor X lub docent Y niczym się nie różnią od wątłych studiów w mniej renomowanych szkołach. Z drugiej strony, wartość doktoratu nie jest pochodną prestiżu uczelni. Doktorat jest sam w sobie osiągnięciem intelektualnym. Pytanie, czy i dla kogo jest użyteczny wykracza poza system wartości (ocen) autotelicznych 1. Podchodząc do doktoratu praktycznie (instrumentalnie), można dostrzec w nim szansę na rozpoczęcie kariery akademickiej. Dla dziennikarza może być atutem, jeśli zajmuje się on specjalistyczną tematyką. Stopień naukowy doktora może otworzył wiele drzwi specjalistom, konsultantom, tłumaczom. Doktorat wyróżnia na rynku pracy. Jego posiadanie oznacza, że osoba nie zatrzymałam się na takim samym poziomie, jak stu innych absolwentów. Tytułem magistra nikt nikomu nie zaimponuje. Mając tego świadomość niektórzy decydują się na kontynuację studiów na wyższym, III poziomie. Strukturalizowane studia doktoranckie, traktowane obecnie jako trzeci etap studiów, nie maja w sobie dawnej mitycznej otoczki, jaka powiązana była z prestiżem zdobywania wiedzy samej dla siebie. Stają się po prostu sposobem na lepszy zawodowy start. Nie wszyscy jednak doktoranci są zadowoleni z tego, co ich spotyka czy spotkało. Mieli inną wizję dochodzenia do doktoratu. Rozczarowanie najczęściej wynika z faktu, że studia doktoranckie stały się szkółką, która ma niewiele wspólnego z praca naukową. Tę mało optymistyczną opinię można przeczytać w raporcie Zespołu ds. Jakości Kształcenia Towarzystwa Doktorantów UJ 2. Co najbardziej boli młodych, zdolnych, z naukowymi ambicjami? Sytuacja doktoranta, który nie pracuje na etacie, jest trudna. Za rozwijanie naukowych zdolności płaci się cenę braku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego i szans na kredyt, które oznaczają często konieczność liczenia na pomoc rodziców lub partnera. W 2009 roku Zespół ds. Jakości Kształcenia Towarzystwa Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego przeprowadził elektroniczną ankietę, w której udział wzięło 27 % doktorantów uczelni (na 31 grudnia 2008 r.), czyli 530 osób. W efekcie badań, w ramach projektu koordynowanego przez Ewę Krzaklewską, powstał wspomniany raport. Wynika z niego, że 43% badanych studentów jest zadowolonych ze swoich studiów, 31% nie potrafiło się zdecydować, niezadowolenie z kolei wyraziło 25% badanych. Na wzrost tego ostatniego ma wpływ długość studiowania. W raporcie przeczytać możemy m.in., że studia doktoranckie stały się szkółką, która ma niewiele wspólnego z pracą naukową. Przyjęcie Deklaracji Bolońskiej, której głównym założeniem jest wprowadzenie systemu szkolnictwa wyższego opartego na trzech etapach (cyklach) kształcenia: a) pierwszym, trwającym 3 lata i zakończonym uzyskaniem tytułu zawodowego licencjata, drugim, b) dwuletnim, zakończonym tytułem magistra oraz c) trzecim czteroletnich studiach, które kończą się (powinny się zakończyć) uzyskaniem stopnia doktora umasowiło ten elitarny dotąd etap kształcenia. Pod koniec 2007 roku liczba doktorantów w Polsce wynosiła osób. W porównaniu z rokiem 1990 (2695 osób) wzrost był znaczący. Na dzień 31 grudnia 2011 roku mieliśmy doktorantów (łącznie z cudzoziemcami), w tym w uczelniach publicznych 37474, natomiast w uczelniach niepublicznych tylko Podział na 1 Wartość autoteliczna jest wartością sama w sobie, jest najważniejsza w hierarchii wartości. Jej realizacja (osiągnięcie) jest dobrem samym w sobie. Systemu wartości autotelicznych nie ocenia się z punktu widzenia prakseologii (nauka o warunkach sprawności), ponieważ są one już warto- ściami z powodu swego istnienia. 2 Towarzystwo Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zespół ds. Jakości Kształcenia. Studia doktoranckie na Uniwersytecie Jagiellońskim:

3 studia stacjonarne (29943) i niestacjonarne (10320) odzwierciedla rosnące zainteresowanie karierą akademicką. W dalszym ciągu utrzymuje się niski wskaźnik (13%) wszczętych przewodów doktorskich (5245), w stosunku do ogółu doktorantów (40263), wydanych świadectw (10%) i odbytych obron (7%). Tabela 1. Liczba doktorantów i obronionych rozpraw doktorskich (łącznie Liczba doktorantów na studiach ogółem stacjonarnych niestacjonarnych Liczba wszczętych przewodów doktorskich (w danym roku kalendarzowym) ogółem publiczne niepubliczne z cudzoziemcami) stan na dzień 31 XII 2011 r.

4 Liczba wydanych świadectw (niezależnie czy odebranych) ukończenia studiów doktoranckich (w danym roku kalendarzowym) ogółem stacjonarne niestacjonarne ogółem publiczne niepubliczne Osoby, które obroniły rozprawę doktorską po studiach w danym roku kalendarzowym w terminie ogółem do roku od ukończenia studiów stacjonarnych niestacjonarnych ogółem stacjonarnych niestacjonarn ych ogółem publiczne niepubliczne od 1 do 3 lat od ukończenia studiów ogółem stacjonarnych niestacjonarny ch Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z MNiSW. powyżej 3 lat od ukończenia studiów ogółem stacjonarnych niestacjonarn ych ogółem publiczne niepubliczne Powyższa tabela odzwierciedla w liczbach to, co inni ujmują w słowach. System kształcenia kandydatów na młodszych pracowników naukowych jest nieefektywny. Według sugestii przebadanych doktorantów, program studiów powinien być bardziej zindywidualizowany, większy nacisk powinno się położyć na pracę z promotorem i badania nad doktoratem. Badani wskazywali, że mają poczucie, że nie są równoprawnym członkiem swojej katedry (zakładu). Jako główną przyczynę takiego stanu podawali brak wyraźnie określonego statusu doktoranta doktorantów traktuje się jak studentów, a jednocześnie stawia się im wymagania podobne pracownikom naukowym lub zrzuca się na nich wypełnianie najmniej prestiżowych obowiązków. Badano także opinie na temat programu studiów. Ambiwalentna ocena (odpowiedź ani dobry ani zły ) pojawiła się u 37% respondentów, którzy wskazali, że na ich wydziale taki program (a więc lista obowiązkowych seminariów, kursów, zajęć do wyboru) obowiązuje, odpowiedzi dobry i zły zaznaczyło po 27% respondentów. Zajęć jest zdecydowanie za dużo, wiele z nich niepotrzebnych, obejmują dziedziny, którymi zajmują się tylko nieliczni doktoranci brzmiała jedna z opinii. Podnoszono też problemy delikatnej natury dla kadry nauczającej. Można do nich zaliczyć niską jakość wykładów, brak kontaktu prowadzących zajęcia ze studentami, brak umiejętności czy chęci tworzenia zespołu. Wynika to na pewno też ze specyfiki danego kierunku. Cześć wykładowców traktuje pracę naukową jako dodatek do życia. W pytaniach o ocenę samych zajęć respondenci najczęściej wybierali odpowiedź dobre, wśród niezadowolonych osób przeważały z kolei opinie, że zajęcia robione są na odczepnego i nie bazują na rzeczywistych potrzebach doktorantów. Pojawiały się także zdania o niskim poziomie zajęć, braku zajęć dotyczących metodologii. Zajęcia z metodologii prowadzone są najczęściej w formie seminariów. W tej formie elementy wykładu uzupełniane są o aktywne formy uczestnictwa, czyli dyskusję. Wiele uwagi powinno się poświęcić wprowadzeniu do metodologii nauki, czyli określeniu podstawowych kategorii, czym jest nauka, co odróżnia wiedzę

5 naukową od wiedzy potocznej, jaką postać mają twierdzenia naukowe, na czym polegają badania empiryczne. Doktoranci najczęściej są przypisani do katedr. W zdecydowanej większości katedr (zakładów) nikomu nie zależy na budowaniu zespołu. Pracownicy naukowi to najczęściej grupy zatomizowanych jednostek, z których każda zajmuje się swoim zagadnieniem. Jeśli nawet są zebrania, rzadko kiedy ktoś zabiega o program badawczy, który realizowaliby wszyscy. Doktoranci chcą, aby uczelnia wymagała od nich systematycznego prezentowania wyników ich pracy naukowej. Kto ma się tym zająć, gdy wszyscy są zajęci swoimi sprawami? Kto zadba o korelację między programem studiów doktoranckich a tematem (tematami) pisania doktoratu. Pisanie doktoratu staje się osobistym hobby, pozostającym w luźnym związku z uczestnictwem w zajęciach. W tej tezie tkwi próba wyjaśnienia, dlaczego tylko jedna osoba na osiem w dużych uczelniach jedna osoba na dziesięć otwierając przewód doktorski, zamyka go i broni pracę doktorską. Przyjrzyjmy się jak ten proces przebiega Doktorant wysoki status społeczny Studia doktoranckie są powszechnie rekomendowane. Podejmujący takie studia, choć w języku potocznym są doktorantami, to faktycznie mają szanse stać się nimi dopiero po otwarciu przewodu doktorskiego. Spełnienie tego wymogu nie jest łatwe, o czym będziemy pisać dalej. Słowniki określają doktoranta, jako osobę piszącą pracę doktorską. W czasach narastającej niepewności zatrudnienia wiele osób zdaje sobie sprawę, że doktorantura może pomóc przetrwać kryzys, a zakończona pomyślnie dać wyróżniający awans społeczny. Momentem, od którego zaczyna się odliczanie doktorantury, nazywanej kiedyś aspiranturą 3, jest zatwierdzenie przez Radę Naukową tematu i wyznaczenie promotora. Z posiedzenia Rady sporządzany jest protokół z dwóch głosowań: zatwierdzenia tematu i zatwierdzenia promotora. W dotychczasowej praktyce promotorem był samodzielny pracownik nauki, czyli posiadający stopień doktora habilitowanego lub tytuł profesora. Od 1 października 2011 roku to się zmieniło. Zasada, że doktorant ma jednego i tylko jednego promotora (w myśl słynnej zasady H. Fayola głoszącej: każdy podwładny ma jednego i tylko jednego przełożonego) została zmieniona. Obecnie doktorant może mieć kilku promotorów. Czy odejście od klasycznej zasady Fayola nie spowoduje ujemnych konsekwencji, nad tym zastanawiamy się w dalszej części rozdziału. Doktorant to osoba, która pisze rozprawę doktorską 4. Jednak do niedawna termin ten był trudny do zdefiniowania. Doktorant, bowiem to już nie student, a jeszcze nie pracownik naukowy, ponieważ każdy student powinien mieć program nauczania, który będzie realizował, a jego postępy w nauce będą rozliczane zgodnie z tym programem. Tak było do niedawna. Faktyczny status doktoranta zależy od uczelni, która go przyjmuje, a niekiedy nawet zatrudnia. Może być biernym uczestnikiem programu doktoranckiego, ale też stażystą, asystentem bądź młodym nauczycielem akademickim. 3 4 Aspirantura (łac. aspirans - ubiegający się o coś) studia doktoranckie w ZSRR, a w latach także w PRL-u. Po uzyskaniu stopnia magistra lub równoważnego mu tytułu zawodowego osoba, która pragnęła napisać doktorat w ZSRR, kierowana była na aspiranturę i odtąd miała status studenta studiów doktoranckich (ros. aspiránt). Do obowiązków aspiranta należało ukończenie 3-letnich studiów doktoranckich (ros. aspirantúra), w czasie których zaliczał pewną ilość obowiązkowych zajęć podnoszących kwalifikacje naukowe i w ramach tzw. praktyki pedagogicznej uczestniczył jako obserwator w zajęciach bardziej doświadczonych wykładowców (praktyka ta wynosiła min. 50 godzin zajęć = 75 godzin zegarowych). Aspirantura kończyła się (oprócz samego napisania rozprawy doktorskiej) zdaniem 3 egzaminów (1) ze specjalizacji naukowej; (2) z języka obcego; (3) z filozofii. W 2005 r. egzamin z filozofii zastąpiono egzaminem z historii i filozofii nauki. Napisanie rozprawy, wysłuchanie przepisanych zajęć, odbycie praktyki i zdanie wymaganych egzaminów było warunkiem koniecznym dopuszczenia aspiranta do obrony pracy doktorskiej. W swej istocie aspirantura była prototypem wprowadzanych obecnie w Europie w ramach procesu bolońskiego obowiązkowych studiów doktoranckich. System w ZSRR różnił się tym od współczesnego europejskiego, że osobne studia podnoszące kwalifikacje obowiązywały również po uzyskaniu stopnia "kandydata nauk" (= europ. doktor; podczas gdy ros. "dóktor" = europ. doktor habilitowany) jeśli chciało się pisać pracę habilitacyjną, trzeba było odbyć jeszcze jedne dodatkowe studia.

6 Ważnym aktem prawnym, który instytucji doktoranta nadał wielowymiarowe znaczenie była ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym obowiązująca od 27 lipca 2005 roku. Uregulowała szereg spraw dotyczących doktorantów i studentów. W świetle wspomnianej ustawy doktorant stał się uczestnikiem studiów doktoranckich (art. 2) pod warunkiem, że posiada tytuł magistra albo tytuł równorzędny umożliwiający uzyskanie zaawansowanej wiedzy w określonej dziedzinie lub dyscyplinie nauki. Uczestnik studiów trzeciego stopnia ma przygotować się do samodzielnej działalności badawczej i twórczej oraz uzyskania stopnia naukowego doktora (art. 2). Wedle ustawy doktorant nie jest studentem. Jednak te dwa terminy są do siebie bardzo zbliżone poprzez to, że doktoranci mają podobne prawa i obowiązki do studentów. Tak samo mogą uzyskać pomoc materialną, stypendium oraz wydawana jest im legitymacja. Doktorantów, tak jak i studentów reprezentują samorządy, a dodatkowo ogólnopolska reprezentacja zwana Krajową Reprezentacją Doktorantów. Przepisy prawne dotyczące stopni naukowych oraz pisania rozprawy doktorskiej zmieniały się intensywnie na przestrzeni ostatniej dekady. Wydanych zostało wiele opracowań na temat studiów doktorskich oraz wytycznych (instrukcji) dotyczących pisania rozpraw, z których najbardziej znane do niedawna były opracowania. Do najczęściej cytowanych zalicza się opracowanie J. Pietera, Zarys metodologii pracy naukowej wydanie z 1975 i T. Mendela Metodyka pisania prac doktorskich z Część poradnika T. Mendela, została inkorporowana do pracy zbiorowej pod red. M Sławińskiej i H. Witczak, Podstawy metodologiczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych (PWE, Warszawa 2008), która zawiera wiele cennych informacji dla kandydatów na stopień doktora. Obowiązująca od 1 października 2011 roku Ustawa o stopniach naukowych i tytule naukowym 5 uporządkowała sposoby otwierania i zamykania przewodów doktorskich. Doktorat można pisać z tzw. wolnej stopy. Wtedy to przewód doktorski otwiera się na wniosek zainteresowanego. Drugim sposobem jest objęcie stanowiska asystenta. W takim przypadku czas na napisanie doktoratu wynosi 8 lat. Trzecią możliwością jest podjęcie studiów doktoranckich (3 lub 4 letnich) stacjonarnych bądź niestacjonarnych (te drugie nie występują na wszystkich wydziałach). Do wspomnianej wyżej daty przy otwarciu przewodu doktorskiego nie wymagano publikacji. Doktorantem opiekował się promotor. Rozprawa, w formie maszynopisu, przygotowana była zwykle w języku polskim (dopuszczalne były pewne wyjątki, najczęściej, co zrozumiałe, w jednostkach prowadzących badania w zakresie filologii obcych). Jeden recenzent mógł być pracownikiem instytucji, przeprowadzającej przewód lub pracownikiem instytucji zatrudniającej doktoranta. Nie ma co ukrywać, była to okoliczność sprzyjająca dla kandydatów do stopnia doktora. Nie było wymogu zamieszczania informacji o pracy doktorskiej i recenzjach na stronach internetowych uczelni. Pod rządami nowej ustawy (z 2011 roku) pojawiają się już pewne warunki wstępne otwarcia przewodu. Można otworzyć przewód, jeżeli kandydat jest autorem, co najmniej jednej pozycji książkowej, rozdziału w monografii, publikacji w indeksowanym czasopiśmie lub sprawozdania w recenzowanym tomie wydanym po międzynarodowej konferencji naukowej. Zupełną nowością jest powołanie do życia instytucji promotora pomocniczego. Zgodnie z Ustawą o stopniach naukowych i tytule naukowym art. 20. punkt 7 czytamy, że: Promotorem pomocniczym w przewodzie doktorskim, który pełni istotną funkcję pomocniczą w opiece nad doktorantem, w tym w szczególności w procesie planowania badań, ich realizacji i analizy wyników może być osoba posiadająca stopień doktora w zakresie danej lub pokrewnej dyscypliny naukowej lub artystycznej i nie posiadająca uprawnień do pełnienia funkcji promotora w przewodzie doktorskim. 5 Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65, poz. 595, z późn. zm.) tekst jednolity uwzględniający zmiany wprowadzone ustawą z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 84, poz. 455), w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 października 2011 r.

7 Oznacza to, że promotorem pomocniczym może być tylko osoba bez habilitacji. Innymi słowy rola ta skierowana jest do doktorów, aczkolwiek jest istotna (w przyszłości) dla samodzielnych pracowników naukowych. Promotor pomocniczy ma pomagać doktorantowi, zwłaszcza w zakresie badań naukowych, analizy wyników i formułowania wniosków. Pełniąc te funkcję promotor pomocniczy zbiera punkty do przyszłego awansu naukowego, jako potencjalny habilitant 6. Więcej, jeśli jest ambitny i chce zostać profesorem tytularnym, to przy ubieganiu się o tytuł naukowy profesora funkcja promotora pomocniczego będzie się liczyła 7. Pojawiają się głosy krytyczne wobec instytucji promotora pomocniczego. Nie będziemy szczegółowo ich przedstawiać, tym bardziej, że nie znamy nikogo, kto miałby doświadczenie w tym zakresie. Może warto zwrócić uwagę, że obecny doktor może być promotorem pomocniczym dwa razy przed habilitacją. To wielki zaszczyt i wyróżnienie, ale rozwiązanie to rodzi wiele pytań i wątpliwości. Czy rady naukowe (rady wydziałów) będą hojnie obdzielać funkcją promotora pomocniczego liczne grono doktorów? Jak się będą układać stosunki miedzy promotorem właściwym a pomocniczym, np. czy nie będzie dochodzić do konfliktów w sprawach zarówno merytorycznych, jaki metodologicznych? Ambitni doktorzy mogą chcieć zdominować opiekę nad doktoratem. W perspektywie mają habilitację, po której wystarczy promotorstwo jednego doktoratu, by spełnić wymagania ustawy względem otrzymania tytułu profesora. Osoba, która uzyskała habilitację, w świetle obecnych przepisów musi być trzykrotnie promotorem, bo promotorem pomocniczym nie może być, ponieważ ma już habilitację (Art. 20.7). Pojawiają się zgoła absurdalne opinie, że nie warto robić habilitacji, natomiast warto dobrze skalkulować, by najpierw zaliczyć promotorstwa pomocnicze. Nie wydaje się, żeby takie opinie były godne upowszechniania. Byłoby jednak źle, gdyby ustawodawca zamiast intencji doprowadzenia do zakończenia trzech doktoratów, obniżył wymagania proponując zapis uczestniczenie w trzech przewodach doktorskich jako promotor lub w przynajmniej dwóch jako promotor pomocniczy. Termin uczestniczenie może być bardzo wielorako interpretowany, a nawet nadużywany. Mogą pojawić się zakusy kombinowania w obszarze otworzyć zamknąć lub otworzyć zmienić i znów otworzyć. Pomysłowość nawet wśród uczonych nie zna granic, gdy chodzi o determinację zrobienia kariery naukowej. Bój o tytuł profesora w naszej, polskiej rzeczywistości bywa równie zacięty, co bezwzględny. Dysertacja może być (za zgodą Rady Wydziału) przedstawiona w języku innym niż polski i widoczna jest tu intencja ustawodawcy, żeby stosować tę możliwość w miarę szeroko, nie tylko w kontekście prac filologicznych. Rozprawa może mieć formę maszynopisu książki, wydanej już monografii, lub spójnego tematycznie zbioru artykułów w indeksowanych czasopismach. Ta ostatnia forma zostanie na pewno z zadowoleniem przyjęta przez przedstawicieli nauk ścisłych oraz nauk o życiu. Nowa ustawa przewiduje, że stopień doktora może uzyskać osoba, niemająca tytułu zawodowego magistra, bądź równorzędnego, o ile ma tytuł zawodowy licencjata lub inżyniera i zdobyła tzw. diamentowy grant w ramach programu ustanowionego przez ministra, o czym piszemy szerzej w punkcie: stypendia i granty. Do 1 października 2013 r. procedury nadawania stopnia doktora, stopnia doktora habilitowanego i tytułu profesora, na wniosek kandydata mogą być procedowane według dotychczasowych przepisów lub według przepisów ustawy z 18 marca 2011 r. Oznacza to, że w okresie przejściowym dwóch lat ( ) wolno nie tylko kontynuować starym sposobem otwarte już przewody i procedury, ale też otwierać je według nowych uregulowań. Co do oceny zdania są podzielone. Każda z tych procedur ma swoje dobre i złe strony. Z informacji, jakie 6 7 W kryteriach oceny dorobku habilitanta w 5. Kryteria oceny w zakresie dorobku dydaktycznego i popularyzatorskiego oraz współpracy międzynarodowej habilitanta we wszystkich obszarach wiedzy obejmują: opiekę naukową nad doktorantami w charakterze opiekuna naukowego lub promotora pomocniczego. Na podstawie wyżej wskazanej ustawy tytuł naukowy będzie mógł być nadany osobie, która: posiada osiągnięcia naukowe, doświadczenie w kierowaniu zespołami badawczymi realizującymi projekty finansowane w drodze konkursów krajowych i zagranicznych, posiada osiągnięcia w opiece naukowej (uczestniczyła 3 razy w charakterze promotora lub promotora pomocniczego w przewodzie doktorskim ).

8 uzyskaliśmy z kilku warszawskich uczelni rady naukowe częściej i chętniej optują za nowymi przepisami. Stawiają one wyższe wymagania przy otwieraniu przewodu doktorskiego. W poniższej tabeli zobrazowane zostały zmiany wynikające z nowelizacji ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki z r. Tabela 2. Porównanie zmian w ustawie o szkolnictwie wyższym Do Od Do otwarcia przewodu doktorskiego nie wymagano publikacji. Doktorantem opiekował się opiekun naukowy, który po akceptacji rady naukowej stawał się promotorem. Rozprawa przygotowana była zwykle w języku polskim (dopuszczalne były wyjątki za zgodą rady naukowej). Rozprawa, w formie maszynopisu. Nie było wymogu zamieszczania informacji o pracy doktorskiej i recenzjach na stronach internetowych uczelni. Trzeba być autorem, co najmniej jednej pozycji książkowej, rozdziału w monografii, publikacji w indeksowanym czasopiśmie lub sprawozdania w recenzowanym tomie wydanym po międzynarodowej konferencji naukowej. Obok promotora występować może promotor pomocniczy, osoba ze stopniem naukowym doktora (bez habilitacji). Dysertacja może być (za zgodą rady naukowej) przedstawiona w języku innym niż polski. Rozprawa może mieć formę maszynopisu książki, wydanej już monografii, lub spójnego tematycznie zbioru artykułów w indeksowanych czasopismach. Streszczenie rozprawy doktorskiej oraz recenzje jednostka przeprowadzająca przewód zamieszcza na swoich stronach internetowych. Jeden recenzent mógł być pracownikiem instytucji, przeprowadzającej przewód lub pracownikiem instytucji zatrudniającej doktoranta. Kandydat na doktora musiał posiadać tytuł magistra lub równorzędny. Żaden z recenzentów nie może być pracownikiem instytucji, przeprowadzającej przewód, ani pracownikiem instytucji, zatrudniającej doktoranta. Stopień doktora może uzyskać osoba, niemająca tytułu zawodowego magistra, bądź równorzędnego, o ile ma tytuł zawodowy licencjata lub inżyniera i zdobyła tzw. diamentowy grant w ramach programu ustanowionego przez Ministra. Źródło: Opracowanie własne na podstawie przepisów prawnych. Jakie są powody ubiegania się o przyjęcie na studia doktoranckie, poza wcześniej wspomnianymi? Część absolwentów decyduje się na studia doktoranckie myśląc o wyróżnieniu się na rynku pracy, odróżnieniu swojej oferty w tłumie chętnych. Częściowo spełnia to swoje zadanie. Dobrze brzmi, gdy ktoś informuje, że jest doktorantem. Świadczy to o jego aktywności intelektualnej, zainteresowaniach i ambicjach.

9 Czy kandydat na naukowy stopień doktora otrzyma (może otrzymać) pomoc finansową i swój czas poświęcić studiom i pisaniu rozprawy? W praktyce funkcjonują dwa tryby (toki) studiów doktoranckich: stacjonarny i niestacjonarny. Na studiach stacjonarnych można otrzymywać stypendium doktoranckie, które obliguje do prowadzenia zajęć dydaktycznych w wymiarze godzin rozliczeniowych na rok, za które otrzymuje doktorant stosowne wynagrodzenie. Doktoranci nie pobierający stypendium nie mają takiego obowiązku, jednakże od 2007 roku każdy doktorant musi zaliczyć seminarium pedagogiczne, w skład którego wchodzi prowadzenie zajęć dydaktycznych, lecz w bardzo małym wymiarze godzin 8. Doktoranci, z którymi prowadziliśmy wywiady są zdania, że ze względów ekonomicznych korzystnie jest łączyć studia doktoranckie (uczestnictwo w zajęciach i seminariach) z praktyką zawodową w tej samej lub podobnej dziedzinie. Osoba decydująca się na rozwój kariery naukowej, pracując nabywa wiedzę praktyczną, która może jej pomóc w rozwoju kwalifikacji dydaktycznych i badawczych, ale może też spowodować opóźnienie zakończenia procesu doktoryzacji. Wyrywkowo prowadzone sondaże wskazują, że łączenie studiów doktoranckich z pracą zawodową wydłuża proces doktoryzacji dwukrotnie, a w wielu przypadkach czyni go nieefektywnym, tzn. nie kończy się on dyplomem doktora. Informacja o tym, że tylko jedna osoba na dziesięć efektywnie kończy studia doktoranckie, skłania wielu do poszukiwania innych dróg społecznego i zawodowego awansu. Znam dziesiątki osób, które rozpoczętych studiów doktoranckich nie ukończyły. Trudno jest spotkać osobę, która rozpoczętych studiów MBA, pomijając przyczyny losowe, nie ukończyła. Nasuwa się pytanie, czy są to drogi alternatywnie równoważne? Dla podkreślenia znaczenia w procesie rekrutacji na lepsze stanowisko wielu kandydatów na doktorów zastanawia się czy nie lepiej jest ukończyć studia podyplomowe lub modne swego czasu MBA, w końcu to też studia, po ukończeniu których otrzymuje się dyplom. Wśród absolwentów uczelni wyższych studia doktoranckie konkurują, z różną intensywnością, ze studiami MBA, a ostatnio DBA. Jeszcze kilka lat temu był boom na studia MBA. Jednak ich mnogość i różna jakość, czasami bylejakość, spowodowały, że zdecydowanie ostrożniej podchodzą pracodawcy do informacji o tym, że kandydat ma ukończone studia MBA. Trudno uwierzyć, że szkoła wyższa założona przez przypadkową osobę wypuszczająca słabych licencjatów, przeciągniętych magistrów nagle wzniesie się na europejski poziom studiów MBA 9. Jeśli nie MBA to co? Może DBA 10. Stopień Doktora w Business Administration, (DBA) albo (D.B.A), choć jest różny od klasycznego PhD w Business Administration, w niektórych środowiskach bywa traktowany jako równoważny. Jest uzyskiwany na podstawie gruntownie przeprowadzonych badań (coursework) wykraczających poza wymagane do uzyskania masters. DBA jest propozycją dla tych, którzy wolą prowadzenie badań usprawniających, natomiast od kandydatów na PhD oczekuje się stworzenia nowej teorii. Obydwa D.B.A. i PhD w Business Administration są końcowymi stopniami, pozwalający uczestnikom programów ubiegać się o odpowiednią opozycję (stanowisko). Jednak, PhD w Business Administration jest bardziej odpowiedni dla kariery akademickiej, podczas gdy D.B.A. przygotowuje do pracy w prywatnym sektorze. Na stronach internetowych, m.in. allbusinessschools zachęca się do kontynuowania kształcenia po uzyskaniu tytułu magistra. Szeroko reklamowane są właśnie studia DBA. Dla wahających się przytaczane są argumenty, że stopnie DBA i PhD są bardzo podobne pod wieloma względami, np.: mają porównywalna wartość naukową ("academically equivalent"), 8 Informacje szczegółowe o rozwiązaniach lub stosowanych praktykach ukazują się obecnie najczęściej na stronie internetowej, m.in.: 9 Odkąd Akademia Finansów przestała być autonomiczna placówką kształcącą na trzech poziomach (proces boloński) przesłanki racjonalnej oceny wartości kształcenia na trzech poziomach mocno się zrelatywizowały. Nie jest wykluczone, że ekspansywny kapitał zagraniczny wykupi i zdominuje niepubliczne szkolnictwo wyższe nie tylko w stolicy, ale również i poza nią, co po raz kolejny dostarczy argumentów, że zarządzanie w praktyce jest sztuką pełna paradoksów. Łatwiej jest uczyć zarządzania, niż umieć skutecznie zarządzać. 10

10 oba wymagają bardzo intensywnych studiów, z mocnym akcentem na badania, student musi napisać i obronić dysertację, dodatkowo zdać niełatwy końcowy egzamin (comprehensive exam). Instytut Nauk Ekonomicznych PAN w 2011 r. zrekrutował pierwszy nabór na DBA w Polsce. W 2012 roku nazwa została skorygowana na Executive Doctoral Business Administration (EDBA). Jak czytamy w anonsie prasowym studia te mają charakter studiów doktoranckich. Celem studiów EDBA jest przekazanie wiedzy i umiejętności niezbędnych dla zarządzającej kadry kierowniczej w nowoczesnej formie z uwzględnieniem kontekstu działania firm na rynku krajowym i międzynarodowym. Kolejnym celem tych studiów jest przygotowanie Uczestnika do sformułowania problemu badawczego i przygotowanie do otwarcia przewodu doktorskiego przed Radą Naukową Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN. Dyrektor studiów dr K. Adamiec bardzo pozytywnie ocenia ubiegły rok kształcenia. Jego zdaniem EDBA są pewną formą synergii dwóch światów kształcenia MBA i doktoratu. Przygotowując rozprawę doktorską w ramach EDBA odwołujemy się do własnych doświadczeń biznesowych. Być może w obliczu coraz powszechniej dostępnych studiów MBA przyszłość należy właśnie do DBA. Absolwent, prócz wiedzy, otrzymuje dyplom i tytuł DBA potwierdzający profesjonalną wiarygodność. Dla porównania przyjrzyjmy się na chwilę sytuacji doktorantów w innych krajach. Wokół stopnia doktora nagromadziło się wiele nieporozumień. Ich źródłem jest inne nazewnictwo i znaczenie tej nazwy w systemach stopni naukowych w innych krajach, a zwłaszcza różnice pomiędzy Europą kontynentalną a Wielką Brytanią i USA. Czy polski stopień doktora ma za granicą swoje odpowiedniki? Czy łatwo jest nostryfikować dyplom? W krajach anglosaskich (a zwłaszcza USA) w niektórych dziedzinach istnieje zwyczaj nadawania po zakończeniu studiów "zawodowego" stopnia doktora (ang. First Degree Doctorate lub First professional Doctorate), np. D.D.S. Doctor of Dental Surgery, J.D. Juris Doctor, M.D. Medical Doctor, D.P.T. Doctor of Physical Therapy, D.V.M. Doctor of Veterinary Medicine, Psy.D. Doctor of Psychology, Pharm.D. Doctor of Pharmacy. Kandydaci na tego typu studia zawodowe muszą mieć już tytuł licencjata (Bachelor's Degree) lub magistra (Master's Degree). Zasadniczo odpowiednikiem polskiego stopnia doktora jest w nomenklaturze anglosaskiej (USA i Wielka Brytania) stopień Doctor of Philosophy skracany jako PhD, Ph.D. lub D.Phil. Niezależnie od tego przepisy i tradycja amerykańska (w mniejszym stopniu brytyjska) dopuszczają kilkadziesiąt innych, równoważnych tytułów doktorskich dla poszczególnych dziedzin wiedzy i fakultetów. Innym rodzajem doktoratów, przyznawanych w Wielkiej Brytanii (obecnie rzadko) są tzw. wyższe doktoraty (z ang. Higher Doctorates lub Doctor of Science), mające głównie znaczenie prestiżowe i odpowiadające swoim charakterem stopniowi doktora habilitowanego. Na Węgrzech tytuł doktorski jest automatycznie przyznawany osobom kończącym studia medyczne i prawnicze. Tytuł wpisany do dokumentów osobistych, staje się częścią nazwiska w podobny sposób jak tytuły arystokratyczne i może być używany także w sytuacjach niezwiązanych z wykonywaniem zawodu. Żony mają prawo do używania tytułu męża. W byłym Związku Radzieckim, a obecnie jeszcze w niektórych krajach np. w Rosji, Białorusi, Ukrainie odpowiednikiem polskiego stopnia naukowego doktora nauk jest kandydat nauk (z ros. кандидат наук). Stopień doktora nauk (z ros. дoктop наук) jest odpowiednikiem polskiego doktora habilitowanego. Procedura nostryfikacji jest uregulowana przez Ustawę z dnia 14 marca 2003 roku i rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 roku. Stopień naukowy nadany przez uznaną instytucję posiadającą uprawnienia do jego nadawania, działającą w państwie członkowskim UE, państwie członkowskim OECD lub państwie członkowskim EFTA jest uznawany za równoważny z odpowiednim polskim stopniem naukowym lub stopniem w zakresie sztuki na podstawie wspomnianej Ustawy art. 24. Na stronie internetowej MNiSW podana jest lista uprawnionych instytucji do nadawania lub nostryfikowania stopni naukowych. Jest ona długa. Zawiera nazwy uczelni i placówek naukowych. Największa ich

11 liczba znajduje się w Stanach Zjednoczonych, co jest zrozumiałe, ale zaskakująco dużo, bo 599 jednostek uprawnionych do nadawania stopnia naukowego znajduje się w Japonii. W załączniku do Vademecum podajemy wykaz jednostek organizacyjnych uprawnionych do nadawania stopnia naukowego doktora i doktora habilitowanego w naukach ekonomicznych stan na dzień Wykaz ten zmienia się. Niektóre jednostki tracą uprawnienia, inne je uzyskują. Stopień naukowy uzyskany w innym państwie może zostać uznany za równoważny z odpowiednim stopniem naukowym nadawanym w Polsce na podstawie umowy międzynarodowej, a w przypadku jej braku w drodze nostryfikacji, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie nostryfikacji stopni naukowych i stopni w zakresie sztuki uzyskanych za granicą Rekrutacja i przyjęcie na studia Studia doktoranckie mają na celu pomóc doktorantom w zdobyciu zaawansowanej wiedzy w określonej dziedzinie lub dyscyplinie naukowej. Ponadto powinny przygotować ich do samodzielnej, twórczej pracy badawczej oraz uzyskania stopnia naukowego doktora. Zadaniem studiów doktoranckich jest także przysposobienie doktorantów do pracy dydaktycznej przez zaznajomienie ich z podstawowymi metodami nauczania w zakresie wybranej dyscypliny naukowej, zaznajomienie z zasadami organizacji badań naukowych i prezentacji ich rezultatów oraz przysposobienie do pracy indywidualnej i pracy w zespole. Uwieńczeniem studiów doktoranckich jest opracowanie i obrona rozprawy doktorskiej 12. Stopień doktora można nadać osobie, która posiada, co najmniej tytuł zawodowy licencjata, inżyniera lub równorzędny i uzyskała Diamentowy Grant w ramach programu ustanowionego przez ministra właściwego do spraw nauki oraz spełniła warunki określone w art. 12 ust. 1 pkt 2 4 i ust. 2 oraz art.13. Uprawnienie, o którym mowa w ust. 1, nie wyklucza możliwości uzyskania tytułu zawodowego magistra, magistra inżyniera, lekarza lub innego równorzędnego w trakcie realizowania projektu badawczego Diamentowy Grant 13. Więcej o ww. projekcie powiemy w dalszej części rozdziału. Senat uczelni 14 ustala warunki i tryb rekrutacji oraz formy studiów na poszczególnych kierunkach. Uchwałę podaje się do wiadomości publicznej nie później niż do dnia 31 maja roku poprzedzającego rok akademicki, którego uchwała dotyczy i przesyła ministrowi właściwemu do spraw szkolnictwa wyższego. Kandydaci są rekrutowani z różnych środowisk. Przy ograniczonej liczbie miejsc dochodzi do ostrej rywalizacji. Kandydat na studia doktoranckie powinien złożyć w terminie określonym przez dziekana (kierownika jednostki naukowej) dokumenty formalne, które określa regulamin danej uczelni. Poniżej przedstawione zostały dokumenty przykładowe : 1) podanie o przyjęcie na stacjonarne/niestacjonarne studia doktoranckie oraz ewentualne podania o przyznanie stypendium, miejsca w hotelu asystenckim i pomoc materialną, 2) kartę kwalifikacyjną, 3) kwestionariusz osobowy, 4) życiorys, 5) odpis dyplomu ukończenia studiów wyższych, 6) indeks ukończonych studiów, Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie nostryfikacji stopni naukowych i stopni w zakresie sztuki uzyskanych za granicą ( Dz.U nr 179 poz. 1067), 6.1. Uchwała nr 52/2006 Senatu Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu z dnia 24 kwietnia 2006 r. w sprawie regulaminu studiów doktoranckich, 2. Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym, stopniach i tytule w zakresie sztuki (tekst jednolity uwzględniający zmiany z 18 marca 2011 r.) art Również Rady Naukowe instytutów naukowo-badawczych mających uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora.

12 7) pisemną rekomendację samodzielnego pracownika nauki, 8) pisemną deklarację kierownika katedry (zakładu) o możliwości przyjęcia doktoranta do katedry (zakładu), 9) podpisane zdjęcia legitymacyjne, 10) ksero dowodu osobistego. Rekrutacja na studia doktoranckie odbywa się w drodze konkursu na podstawie: oceny formalnych dokumentów złożonych w związku z ubieganiem się o przyjęcie na studia oraz wyników rozmowy kwalifikacyjnej. Rozmowa kwalifikacyjna obejmuje: 1) sprawdzenie kandydatów z wiedzy o zagadnieniach deklarowanej dyscypliny, 2) znajomość języka obcego. Warunkiem przyjęcia na studia doktoranckie jest : 1) terminowe złożenie dokumentacji, 2) pozytywna ocena rozmowy kwalifikacyjnej. W przypadku, gdy wstęp na studia nie jest wolny, rekrutację przeprowadzają Komisje Rekrutacyjne powołane przez kierownika podstawowej jednostki organizacyjnej lub inny organ wskazany w statucie. Decyzję w sprawie przyjęcia na studia doktoranckie podejmuje Komisja Rekrutacyjna. Komisję tworzy co najmniej pięć osób. W jej skład wchodzi obligatoryjnie prodziekan odpowiedzialny za studia doktoranckie jako przewodniczący i kierownik studiów doktoranckich. Od decyzji Komisji Rekrutacyjnej służy odwołanie, w terminie czternastu dni od daty doręczenia decyzji, do uczelnianej komisji rekrutacyjnej, powołanej w trybie określonym przez statut. Podstawą odwołania może być jedynie wskazanie naruszenia warunków i trybu rekrutacji na studia. Decyzję podejmuje rektor po rozpatrzeniu wniosku uczelnianej komisji rekrutacyjnej. Decyzja rektora jest ostateczna. Osoba przyjęta na studia nabywa prawa studenta z chwilą wpisania w poczet studentów uczelni oraz złożenia ślubowania, którego treść określa statut uczelni 15. Bezpośrednio po złożeniu ślubowania uczestnik studiów doktoranckich otrzymuje legitymację oraz indeks. Staje się pełnoprawnym członkiem doktoranckiej społeczności. Przysługują mu określone prawa, ale też ma wiele obowiązków Samorząd i organizacje studenckie W środowisku studenckim postawy w stosunku do samorządu (samorządności) wyraźnie polaryzują się. Wielu jest niesłychanie zaangażowanych w pracę samorządu, ale liczne grona są zupełnie obojętne, a nawet niechętne. Idąc za przykładem istniejących już organizacji warto się zastanowić, jaką formę powinna przybrać organizacja integrująca doktorantów. Można utworzyć stowarzyszenie, które posiada osobowość prawną, a powołać je może grupa co najmniej 15 osób. Następnie należy uchwalić statut, powołać zarząd i dokonać rejestracji w sądzie. Pomimo tego, iż droga rejestracji jest długa i kosztowna, warto zainwestować, ponieważ stowarzyszenie ma ogromne możliwości działania. Może reprezentować nie tylko doktorantów, ale także młodych naukowców posiadających już doktoraty tzw. postdoktorantów. Dzięki formule pozarządowej stowarzyszenie może pozyskiwać fundusze na swoją działalność, również fundusze strukturalne z UE. Powstaje zatem dylemat. Samorząd czy stowarzyszenie? Obie formy są bardzo korzystne dla młodych naukowców. Wydaje się jednak, że najlepszym rozwiązaniem byłoby posiadanie samorządu, który to reprezentuje interesy tylko wybranej uczelni. Pojęcie samorządu w świetle nauk prawnych rozumiane jest jako grupa społeczna określona przepisami, w której członkostwo powstaje z mocy prawa. Samorządy powoływane są do samodzielnego wykonywania zadań z zakresu administracji publicznej, posiadają organizację ustawowo ustaloną o charakterze przedstawicielskim. Samorząd doktorantów tworzą uczestnicy studiów III stopnia na danej uczelni, a organy samorządu są wyłącznymi przedstawicielami ogółu doktorantów. Jak mówi art. 208 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym uczestnicy prowadzonych w 15 Przewidywał to art. 196 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 r.

13 uczelni studiów doktoranckich tworzą samorząd doktorantów 16. Do najważniejszych zadań i funkcji Samorządu należy: 1) reprezentowanie społeczności doktorantów i obrona ich praw, 2) wyrażanie opinii społeczności doktorantów, 3) czynny udział w organizacji przebiegu procesu dydaktycznego doktorantów i współpraca z władzami uczelni w celu poprawy systemu kształcenia, 4) podejmowanie działań mających na celu ochronę sytuacji materialnej doktorantów (szczególnie wysokości stypendium doktoranckiego), 5) propagowanie i wspieranie doktorantów w działalności naukowej, kulturalnej, sportowej i turystycznej, 6) integracja środowiska doktorantów, która odbywa się przez organizowanie konferencji i sympozjów oraz organizacja wzajemnej pomocy, 7) współpraca z Krajową Reprezentacją Doktorantów. Stałymi obszarami i zadaniami działalności Samorządu są sprawy: jakości studiów doktoranckich, informacji, infrastruktury, kultury, współpracy międzynarodowej, pomocy socjalnej i stypendialnej. Tam, gdzie organy samorządu doktorantów się ukonstytuowały mogą pełnić wiele użytecznych dla kolegów funkcji. Tam jednak, gdzie wciąż ich nie ma powinny zostać zawiązane. Inicjatywa w tym względzie może okazać się korzystna dla całego środowiska doktorantów. Zapewne nasuwa się tylko pytanie, jak tę inicjatywę zagospodarować? Poniżej wskazany został najprostszy i najskuteczniejszy sposób, w jaki organy samorządu doktorantów powinny się wyłonić. Na wstępie należy zebrać grupę inicjatywną samorządu doktorantów, co najmniej trzy osoby, które zechcą utworzyć organy samorządu. Grupa ta ma za zadanie: 1) wybór ze swojego grona przewodniczącą/przewodniczącego, który będzie odpowiedzialny za wykonanie postanowień grupy, 2) uzgodnienie celów grupy, do których należeć powinny, 3) przygotowanie wspólnie z władzami rektorskimi uczelni regulaminu/statutu organów samorządu doktorantów, 4) zatwierdzenie przygotowanego dokumentu przez Senat uczelni, 5) przeprowadzenie wyborów do władz samorządu doktorantów na uczelni zgodnie z zatwierdzonym przez Senat statutem/regulaminem. Z posiedzenia tego należy utworzyć protokół wskazane jest wybrać sekretarza grupy inicjatywnej. Przedstawicielstwo grupy inicjatywnej powinno spotkać się z Rektorem danej uczelni i przedstawić mu: 1) protokół z obrad grupy inicjatywnej, 2) stosowne pismo z prośbą o nawiązanie współpracy oraz o wykorzystanie administracyjnych kanałów informacji o zawiązaniu inicjatywy samorządu doktorantów, 3) prośbę o wszczęcie prac nad statutem/regulaminem samorządu doktorantów, 4) wniosek o uznanie grupy inicjatywnej za oficjalny tymczasowy organ samorządu doktorantów. Jeśli wniosek spotka się z akceptacją należy rozpocząć we współpracy z władzami uczelni prace nad ustanowieniem statutu/regulaminu samorządu doktorantów. Po wykonaniu czynności z punktów 1 4 przeprowadzić wybory do organów Samorządu Doktorantów na uczelni zgodnie z zatwierdzoną procedurą 17. Według art. 209 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym przedstawiciele samorządów doktorantów w uczelniach mogą utworzyć krajową reprezentację doktorantów. Organizację, zasady i tryb działania krajowej reprezentacji doktorantów określa statut uchwalony przez zjazd delegatów samorządów doktorantów w uczelni. Krajowa reprezentacja doktorantów ma prawo do wyrażania opinii art. 208 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 r.

14 i przedstawiania wniosków w sprawach dotyczących ogółu doktorantów, w tym do opiniowania aktów normatywnych dotyczących doktorantów. Projekty aktów normatywnych przedkłada krajowej reprezentacji doktorantów minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego. Termin wyrażenia opinii w sprawie projektu aktu normatywnego wynosi miesiąc od daty jego przedłożenia 18. Doktoranci mają także prawo do zrzeszania się w uczelnianych organizacjach doktorantów, w szczególności w kołach naukowych oraz zespołach artystycznych i sportowych, na zasadach określonych w ustawie. W rozumieniu art. 209 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym najwyższym przedstawicielem i wyrazicielem woli środowiska doktorantów polskich jest Krajowa Reprezentacja Doktorantów. KRD ma prawo do wyrażania opinii i przedstawiania wniosków w sprawach dotyczących ogółu doktorantów, w tym do opiniowania aktów normatywnych dotyczących doktorantów. KRD powołuje dwóch swoich przedstawicieli do Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W swojej statutowej działalności KRD posiada prawo do: reprezentowania interesów oraz obronę praw doktorantów, rozwijania samorządności doktoranckiej, współpracy z ośrodkami wspierającymi działalność naukową doktorantów, wspierania inicjatyw środowiska doktorantów, budowania więzi kulturalnych i towarzyskich, wyrażania opinii i przedstawianie wniosków w sprawach dotyczących ogółu doktorantów, opiniowania projektów aktów normatywnych dotyczących doktorantów, występowania z propozycjami aktów prawnych do właściwych organów państwa 19. Jako ciekawy przykład organizacji studenckiej należy przytoczyć organizację działającą pod nazwą Erasmus. Jest to program współpracy między uczelniami. przeznaczony przede wszystkim dla szkół wyższych, ich studentów i pracowników. W niektórych jego akcjach mogą uczestniczyć także inne instytucje, organizacje lub przedsiębiorstwa, które współpracują z uczelniami. Celem Erasmusa jest podnoszenie jakości kształcenia w krajach uczestniczących w tym programie poprzez rozwijanie międzynarodowej współpracy między uczelniami oraz wspieranie mobilności studentów i pracowników szkół wyższych. Uczestnicy programu realizują zadania naukowe, uczestniczą w badaniach i prowadzą zajęcia. Od roku akademickiego 2007/08 Erasmus jest częścią programu Uczenie się przez całe życie (z ang. The Lifelong Learning Programme), nowego programu Unii Europejskiej w dziedzinie edukacji i doskonalenia zawodowego, przewidzianego na lata Seminarium doktoranckie Każdy doktorant zobowiązany jest do aktywnego uczestnictwa w zajęciach zwanych seminarium doktoranckim, które dają możliwość rozwoju osobistego, dyskusji, a dla opiekunów (promotorów) są zorganizowaną formą roztoczenia opieki merytorycznej nad pracą naukowo badawczą podopiecznych. Seminarium ma całkowicie warsztatowy i kameralny charakter, a przez to bardzo osobisty. W opinii profesorów i doktorantów jest to najbardziej wiążąca w wyższej uczelni współpraca ucznia z mistrzem. Można, zatem powiedzieć, że seminarium jest istotą studiów doktoranckich, magisterskich, licencjackich oraz inżynierskich. Pierwszorzędnym celem seminarium jest zagwarantowanie merytorycznej i metodologicznej pomocy w prowadzeniu samodzielnych badań, napisaniu rozprawy doktorskiej i również wstępna weryfikacja badań 21. Kolejnym celem seminarium jest wyrobienie u doktorantów umiejętności krytycznej oceny pozyskiwanych materiałów i dokonywania ich wartościowania z punktu widzenia przydatności w realizowanym projekcie badawczym art. 209 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 r. M. Chmielewski, Poradnik doktoranta, wyd. POLIHYMNIA sp. z o.o., Lublin 2007 r. s. 30.

15 Większość realizowanych prac doktorskich ma na celu konfrontację teorii z praktyką, ocenę możliwości zastosowania teorii, analizę warunków wdrożenia określonych rozwiązań w nowym otoczeniu. Seminaria przyczyniają się do rozwoju tych umiejętności. Słuchacze mają obowiązek aktywnie uczestniczyć w procesie analizy przedstawionych koncepcji. Wszyscy występują zarówno w roli prezentujących swoje koncepcje, jak i analizujących oraz dyskutujących koncepcje pozostałych słuchaczy. Każda grupa seminaryjna powinna funkcjonować aktywnie, etycznie, dbając o wzajemną ochronę własności intelektualnej 22. Tym, który ma prawo prowadzić seminarium doktoranckie, jest zawsze samodzielny pracownik naukowy (doktor habilitowany lub profesor), wspierany zazwyczaj przez innych pracowników zatrudnionych przy danej katedrze, do której należy seminarium 23. Formalnie promotor dla konkretnego przewodu doktorskiego musi być zatwierdzony przez Radę Wydziału (Radę Naukową). Na zajęciach seminaryjnych studenci w pierwszej kolejności opisują założenia pracy dyplomowej oraz wyniki realizacji projektu przejściowego, jest to tzw. metoda projektów. Następnie odbywa się problemowa dyskusja dydaktyczna, podczas której doktoranci przedstawiają aktualne problemy związane z realizacją pracy. Przedstawiają i uzasadniają swoje racje oraz proponują rozwiązanie problemu. Kolejną stosowaną na seminarium metodą dydaktyczną jest autoprezentacja. Dzięki wystąpieniu przed grupą seminaryjną każdy uczestnik może poddać ocenie i dyskusji zaprezentowany problem badawczy. Następnie osoba prezentująca tematykę swojej pracy dyplomowej odpowiada na pytania innych uczestników oraz prowadzącego. Taka aktywność studentów daje im możliwość bardzo szerokiego i dokładnego poznania rozwiązywanych problemów oraz zmusza do poszukiwania efektywnych form podejścia do rozwiązania problemu i coraz ciekawszych form przedstawienia wyników własnej pracy. Po dokonaniu autoprezentacji prowadzący ocenia prelegenta oraz pozostałych dyskutantów zarówno od strony merytorycznej, jak i formalnej. Ostatnią metodą dydaktyczną jest symulacja obrony, podczas której dyplomanci przybierają role zarówno przewodniczącego komisji jak i dyplomanta. Seminaria doktoranckie powinny odbywać się w pomieszczeniach uczelni i w godzinach ustalonych w rozkładzie zajęć. Są to, bowiem zajęcia objęte programem studiów i z tej racji podlegają dyscyplinie organizacyjnej Wydziału (jednostki naukowej). Zaliczenie zajęć seminaryjnych dokonuje się na podstawie wpisu w odpowiedniej rubryce indeksu o treści zal bez oceny. Istnieje możliwość uczestnictwa w seminariach otwartych, które organizuje większość uczelni. Doktorant, jako dojrzały poszukiwacz prawdy, powinien skwapliwie korzystać z pomocy, jaką daje seminarium, wykazując się własną aktywnością i zaangażowaniem. Jednostka organizacyjna uczelni albo jednostka naukowa na podstawie Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 października 2011 r. w sprawie studiów doktoranckich oraz stypendiów doktoranckich zapewnia doktorantowi w trakcie studiów doktoranckich opiekę naukową sprawowaną przez opiekuna naukowego. Opiekunem naukowym może być nauczyciel akademicki albo pracownik naukowy, posiadający co najmniej stopień naukowy doktora habilitowanego w zakresie danej lub pokrewnej dyscypliny naukowej lub artystycznej, aktywny naukowo, posiadający aktualny dorobek naukowy albo osiągnięcia artystyczne, z okresu ostatnich 5 lat. Opiekun naukowy wspiera doktoranta w samodzielnej pracy badawczej albo artystycznej od momentu rozpoczęcia studiów doktoranckich Przewodnik do przedmiotu Seminarium doktoranckie III rok, ALK, Warszawa 2010, s.6. M. Chmielewski, Poradnik doktoranta,op. cit. s.30. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 października 2011 r. w sprawie studiów doktoranckich oraz stypendiów doktoranckich 12.