AUTOREFERAT. Ewa Dźwierzyńska OSIĄGNIĘCIA NAUKOWO-BADAWCZE

Transkrypt

1 Ewa Dźwierzyńska AUTOREFERAT OSIĄGNIĘCIA NAUKOWO-BADAWCZE Problematyka nauczania języków obcych, a zwłaszcza możliwość zwiększania efektywności tego procesu fascynowała mnie od dawna. Już na studiach zainteresował mnie problem wykorzystania środków audiowizualnych w nauczaniu języka rosyjskiego. Temat ten opracowałam przygotowując pracę magisterską Znaczenie udźwiękowionych przezroczy w procesie rozumienia mowy obcojęzycznej ze słuchu. Po zakończeniu studiów na kierunku filologia rosyjska i uzyskaniu tytułu magistra filologii rosyjskiej w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Rzeszowie w 1988 roku rozpoczęłam pracę na tej Uczelni w Zakładzie Glottodydaktyki Instytutu Filologii Rosyjskiej. Również w tym czasie zakończyłam kurs pilota wycieczek zagranicznych i otrzymałam licencję pilota. W 1994 roku zakończyłam studia zawodowe w zakresie języka angielskiego z tytułem licencjata. Od 1988 do 1995 roku celem zdobycia doświadczenia dydaktycznego na różnych poziomach nauczania języków obcych (rosyjskiego i angielskiego) oraz weryfikacji określonych hipotez badawczych prowadziłam lekcje w szkołach podstawowych i średnich na terenie Rzeszowa. Jako pracownik naukowo-dydaktyczny rozpoczęłam pogłębione studia nad problematyką akwizycji języków obcych. Szczególnie zainteresowało mnie zagadnienie receptywnego opanowania języków obcych. Rozpoczęłam wnikliwą analizę procesu rozumienia mowy ze słuchu. Problematyce kształtowania sprawności rozumienia mowy obcojęzycznej ze słuchu poświęciłam kilka artykułów 1, 2, 3, 4, 5, 6. Przebieg tego procesu analizowałam badając stopień zrozumienia prezentowanych tekstów w grupach studentów oraz uczniów szkół podstawowych i średnich. Zauważyłam potrzebę wypracowania autonomicznej metodyki rozwijania sprawności rozumienia mowy ze słuchu. Z moich zainteresowań wykrystalizował się temat rozprawy doktorskiej, poświęcony mechanizmowi antycypacji w procesie odbioru mowy obcojęzycznej. Przygotowując rozprawę doktorską pracowałam jednocześnie w Instytucie Filologii Rosyjskiej i w szkole średniej jako nauczyciel języka angielskiego, co pozwalało mi obserwować zdolności antycypacyjne uczniów i studentów w języku rosyjskim i angielskim oraz wstępnie weryfikować 1 Wpływ szumów i redundancji na proces percepcji mowy, Języki Obce w Szkole, 1994, Nr 4, s , PL ISSN Kształtowanie sprawności rozumienia mowy ze słuchu na początkowym etapie nauczania języka obcego, Zeszyty Naukowe WSP, Dydaktyka 4, Rzeszów, 1997, s Sprawność rozumienia mowy na początkowym etapie nauczania, Języki Obce w Szkole, 1998, Nr 1, s.11-14, PL ISSN Формирование умения понимать речь на слух и коммуникативный подход в обучении языку [Kształtowanie umiejętności rozumienia mowy ze słuchu a podejście komunikacyjne w nauczaniu języka], [w:] A. Paliński (red.), Русистика и современность. Глоттодидактика 3 [Rusycystyka i Współczesność. Glottodydaktyka 3], Rzeszów 2003, s , ISBN Обучение сочетаемости слов с целью повышения эффективности восприятия иноязычной речи [Nauczanie łączliwości wyrazów w celu zwiększenia efektywności rozumienia mowy obcojęzycznej ze słuchu], [в:] Русский язык как иностранный: Теория. Исследования, Практика. Вып. VI [Język rosyjski jako obcy. Teoria. Badania. Praktyka. Wyd. VI], Wyd. Sudarynya, St. Petersburg 2002, s ISBN Pamięć a efektywność percepcji mowy obcojęzycznej ze słuchu, Języki Obce w Szkole, 2003, Nr.1, s. 9-14, PL ISSN

2 formułowane hipotezy badawcze. W trakcie podjętej pracy badawczej powstały publikacje poświęcone mechanizmowi antycypacji 7,8, 9, 10, 11, 12, 13. W związku z tym, że zagadnienie antycypacji w procesie rozumienia mowy ze słuchu w polskiej literaturze glottodydaktycznej było przedstawione tylko fragmentarycznie, podjęłam się przygotowania jego całościowego opracowania. Kompleksowe zbadanie funkcjonowania mechanizmu antycypacji, jego uwarunkowań i dróg prowadzących do opanowania go w nauce języka obcego doprowadziło mnie do skonstruowania własnego projektu metodyki formowania kompetencji antycypacyjnej. 21 września 1999 roku w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie obroniłam rozprawę doktorską pt Antycypacja w procesie kształtowania sprawności rozumienia mowy obcojęzycznej ze słuchu (na materiale języka rosyjskiego). Promotorem rozprawy był prof. dr hab. Antoni Paliński, zaś recenzentami prof. dr hab. Władysław Woźniewicz z Uniwesytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu oraz prof. dr hab. Janusz Henzel z Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. Praca doktorska została bardzo wysoko oceniona przez recenzentów. Uchwałą Rady Wydziału Humanistycznego z 24 września 1999 roku uzyskałam stopień naukowy doktora nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa. Za rozprawę doktorską otrzymałam nagrodę indywidualną II stopnia Rektora Uniwersytetu Rzeszowskiego. W trakcie pracy zawodowej otrzymałam również brązowy medal za długoletnią służbę (2008). 7 Функционирование механизма антиципации в процессе понимания иноязычной речи на слух [Funkcjonowanie mechanizmu antycypacji w procesie rozumienia mowy obcojęzycznej ze słuchu], [w:] J. Henzel (red.) Актуальные вопросы преподавания русского языка [Aktualne zagadnienia nauczania języka rosyjskiego], Wydawnictwo Uczelniane WSP, Kraków 1999, s , ISBN Языковое и смысловое прогнозирование в процессе аудирования иноязычной речи [Antycypacja językowa i znaczeniowa w procesie rozumienia mowy obcojęzycznej ze słuchu], [w:] A. Paliński (red.), Русистика и современность. Глоттодидактика, [Rusycystyka i Współczesność. Glottodydaktyka], Rzeszów 1999, s ISBN X. 9 Формирование умений языкового прогнозирования в процессе слушания иноязычной речи [Kształtowanie umiejętności antycypacji językowej w procesie słuchania mowy obcojęzycznej], [w:] J. Henzel (red.) Актуальные вопросы языкового, культуроведческого и лингводидактического образования студентов русистики [Aktualne problemy językowego, kulturologicznego i lingwodydaktycznego kształcenia studentów rusycystyki], Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2000, s , ISBN X. 10 Znaczenie mechanizmu antycypacji w procesie rozumienia mowy obcojęzycznej, Języki Obce w Szkole, 2001, Nr 2, s , PL ISSN Лингвистическое прогнозирование в процессе восприятия речи [Antycypacja językowa w procesie rozumienia mowy obcojęzycznej ze słuchu], [w:] A. Paliński (red.), Русистика и современность. Глоттодидактика 2 [Rusycystyka i Współczesność. Glottodydaktyka 2], Rzeszów 2001, s , ISBN Функционирование механизма прогнозирования на уровне словосочетания в процессе аудирования, [Funkcjonowanie mechanizmu antycypacji na poziomie związków wyrazowych w procesie rozumienia mowy ze słuchu], [w:] J. Henzel, L. Jochym-Kuszlikowa, F. Listwan (red.), Актуальные вопросы изучения русской литературы и культуры, русского языка и методики его преподавания в европейском контексте [Aktualne problemy studiowania rosyjskiej literatury i kultury, języka rosyjskiego i metodyki jego nauczania w europejskim kontekście], Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001, s , ISBN Оценка вероятности элементов текста как прогнозирующий фактор в процессе восприятия речи, [Ocena prawdopodobieństwa elementów tekstu jako czynnik antycypacyjny w procesie odbioru mowy], «Мова» Науково-теоретичний часопис з мовознавства, Nr 12, Odessa 2006, s

3 DZIAŁALNOŚĆ ORGANIZACYJNA I DYDAKTYCZNA Od 2008 roku pełnię funkcję kierownika Zakładu Glottodydaktyki, który w związku z poszerzeniem zakresu podejmowanych badań w X 2011 roku zmienił nazwę na Zakład Językoznawstwa Stosowanego. Jako kierownik Zakładu współuczestniczę w tworzeniu i modyfikacjach planów studiów oraz kieruję pracami, mającymi na celu dostosowanie programów nauczania do nowych warunków nauczania, kieruję pracą naukową pracowników Zakładu, ale jestem pozbawiona możliwości bycia promotorem prac doktorskich, a w ostatnim czasie również magisterskich, gdyż na naszym Wydziale do tego rodzaju czynności wymagany jest tytuł doktora habilitowanego. Jestem autorką kilku programów nauczania do nowowprowadzonych przedmiotów, w tym na utworzonym kierunku język rosyjski i angielski w turystyce. Zdobycie doświadczenia dydaktycznego umożliwiły mi zajęcia dydaktyczne prowadzone na studiach I i II stopnia, na studiach podyplomowych oraz podczas pobytu na zagranicznych uczelniach w ramach programu Socrates/Erasmus na Węgrzech (Nyiregyhaza, 2006), w Norwegii (Tromso, 2007), w Hiszpanii (Granada 2007, 2008), wizyta studyjna we Włoszech (Rzym, 2011) oraz staż naukowy w ramach program finansowanego ze środków Unii Europejskiej w Turcji (Stambuł, 2011). Dotychczas wypromowałam 13 magistrów filologii rosyjskiej w zakresie metodyki nauczania języka rosyjskiego, a obecnie prowadzę seminarium licencjackie w zakresie języka rosyjskiego w turystyce, w którym uczestniczy 12 studentów. DOROBEK NAUKOWY Moje zainteresowania naukowe koncentrują się na dwóch problemach, które w polskiej literaturze glottodydaktycznej są słabo opracowane, tj. problematyce nauczania rozumienia mowy obcojęzycznej ze słuchu oraz optymalizacji przyswajania leksyki języka obcego. Moje publikacje są rezultatem pracy badawczej oraz wieloletniego doświadczenia w pracy dydaktycznej na różnych poziomach nauczania języków obcych. Rozwiązywanie powstających w procesie nauczania problemów dydaktycznych zawsze było dla mnie wyzwaniem i stymulowało do szczegółowej analizy literatury z zakresu metodyki, językoznawstwa, psychologii, psycholingwistyki i teorii komunikacji językowej. W opublikowanych pracach zwracam uwagę nie tylko na teoretyczne podstawy przyswajania języka, lecz także przedstawiam wnioski z prowadzonych badań i konkretne propozycje modernizacji procesu nauczania. Od kilku lat przedmiotem moich badań jest problematyka przyswajania słownictwa języka rosyjskiego. Propozycje usprawnienia procesu nauczania języka rosyjskiego, dotyczące zwiększenia efektywności przyswajania leksyki, poprzez zmiany w organizacji procesu dydaktycznego oraz realizację opracowanego przeze mnie systemu ćwiczeń były wielokrotnie prezentowane na konferencjach naukowych i publikowane w kraju i za granicą. Zmiany te wprowadzam na zajęciach z Praktycznej nauki języka rosyjskiego na III roku studiów licencjackich. Możliwość praktycznej weryfikacji hipotez badawczych jest dla mnie szczególnie istotna, gdyż pozwala wybierać najlepsze rozwiązania i eliminować mało efektywne. W rezultacie prezentowane są tylko częściowo już sprawdzone w praktyce propozycje modyfikacji procesu nauczania. Odnotowywany wzrost wyników nauczania jest dla mnie czynnikiem motywującym do dalszej pracy. Dotychczas opublikowałam dwie monografie oraz byłam redaktorem trzeciej, w której opublikowałam również rozdział, poświęcony psycholingwistycznym podstawom przyswajania słownictwa języka rosyjskiego. Opublikowałam również 2 skrypty, 57 artykułów naukowych oraz współredagowałam zbiór artykułów. Spis publikacji znajduje się w załączniku 5. 3

4 Problematyce przyswajania obcojęzycznego słownictwa poświęcony jest jednotematyczny cykl publikacji, składający się z dwudziestu jeden artykułów, w tym 14, 15, 16, 17 czterech o charakterze teoretycznym i siedemnastu artykułów, które są próbą 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, połączenia wiedzy teoretycznej z praktyką nauczania 33, 34 oraz rozdział w monografii Wpływ probabilistycznego doświadczenia językowego odbiorcy na antycypację tekstu, [w:] A.Paliński, G. Ziętala (red.), Zeszyty Naukowe UR, Nr 39, Glottodydaktyka 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2006, s , ISSN , ISSN Analiza rosyjskiego systemu leksykalnego z punktu widzenia możliwości jego przyswojenia, [w:] A. Paliński, E. Dźwierzyńska (red.), Zeszyty Naukowe UR, Nr 44, Glottodydaktyka 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007, s.19-28, ISSN , ISSN Значение потенциального словаря для развития рецептивных видов речевой деятельности, [Znaczenie słownika potencjalnego w rozwijaniu receptywnych sprawności językowych], [w:] A.D. Czerenkowa (red.), Проблемы изучения живого русского слова на рубеже тысячелетий, ч. II [Problemy studiowania żywego słowa rosyjskiego na przełomie tysiącleci, cz. II], Wydawnictwo Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego, Woroneż 2007, s , ISBN Znaczenie pamięci logicznej w przyswajaniu języka obcego Języki Obce w Szkole, 2009, Nr 3, s , PL ISSN Zwiększanie efektywności zapamiętywania poprzez odpowiednią organizację odbieranych informacji, Języki Obce w Szkole, 2004, Nr 3, s.12-16, PL ISSN Mnemotechniki w zapamiętywaniu leksyki języka obcego Języki Obce w Szkole, 2005, Nr 4, s , PL ISSN Овладение сочетаемостью глаголов в процессе обучения русскому языку, [Opanowanie łączliwości czasowników w procesie nauczania języka rosyjskiego], [w:] I. Łopuchina, Новое в теории и практике описания и преподавания русского языка [Nowe w teorii i praktyce opisu i nauczania języka rosyjskiego], Wyd. Artico Warszawa 2005, s , ISBN Обучение лексике с национально-культурным компонентом, [Nauczanie leksyki z kulturowym komponentem znaczenia], [w:] G. Gociev (ред.) Теоретические и методические проблемы русского языка как иностранного. Новые информационные технологии в лингвистической и методологической науке, Доклады и сообщения, [Teoretyczne i metodyczne problemy języka rosyjskiego jako obcego. Nowe technologie informacyjne w lingwistycznej i metodologicznej nauce], Wyd. Аstrata, Veliko Tyrnowo, 2006, с , ISBN Imprinting alternatywą dla wielokrotnego powtarzania jednostek leksykalnych w procesie zapamiętywania, [w:] D. Dziewanowska, L. Korenowska (red.), 42 Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Russologica I, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007, s , ISSN Wpływ strukturalizacji zapamiętywanych informacji na efektywność ich przypominania, Języki Obce w Szkole, 2007, Nr 1, s , PL ISSN Czynniki wpływające na zapamiętywanie obcojęzycznej leksyki, Języki Obce w Szkole, 2007, Nr 2, s , PL ISSN Powtarzanie leksyki jako czynnik zapewniający trwałość jej zapamiętywania, Języki Obce w Szkole, 2007, Nr 3, s , PL ISSN Związek zapamiętywania z doświadczeniem jednostki, [w:] A. Paliński, E. Dźwierzyńska (red.) Zeszyty Naukowe UR, Nr 44, Glottodydaktyka 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007, s , ISSN , ISSN К вопросу о повышении эффективности запоминания лексики русского языка студентамирусистами [O zwiększaniu efektywności zapamiętywania słownictwa języka rosyjskiego przez studentówrusycystów], [w:] I. Łysakowa (red.), Русистика и современность. Том 1. Лингвокультурология и межкультурная коммуникация, [Rusycystyka i Współczesność. Tom I. Lingwokulturologia i komunikacja interkulturowa ], Wyd. Mirs, St. Petersburg 2008, s , ISBN Стратегии запоминания лексики, применяемые студентами-русистами (на основе анкетных данных) [Strategie zapamiętywania leksyki wykorzystywane przez studentów-rusycystów (na przykładzie danych ankietowych)], [w:] Русский язык в современном мире: традиции и инновации в преподавании русского языка как иностранного и в переводе, [Język rosyjski we współczesnym świecie: tradycje i innowacje w nauczaniu języka rosyjskiego jako obcego i w tłumaczeniach], Wyd. Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego, Moskwa 2009, s , ISBN X. 4

5 Za największe osiągnięcie uważam monografię wieńczącą szereg lat mojej pracy naukowej pod tytułem Sposoby optymalizacji przyswajania materiału leksykalnego w procesie nauczania języka obcego 36, którą opublikowałam w 2012 roku w wydawnictwie Uniwersytetu Rzeszowskiego. Recenzentem tej książki jest dr hab. prof. Akademii Pedagogicznej w Krakowie Janusz Henzel. Recenzja została załączona do mojego Wniosku o wszczęcie postępowania habilitacyjnego (załącznik 8). Wskazuję ją jako osiągnięcie naukowe wynikające z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003r. o stopniach i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595, Dz. U. z 2005r. nr 164, poz oraz Dz. U. z 2011r. nr 84, poz. 455). Zapamiętywanie leksyki jest, obok przyswajania gramatyki, centralnym aspektem opanowywania języka. Badania glottodydaktyczne procesów przyswajania słownictwa języka obcego są zjawiskiem złożonym. Na ich wieloaspektowy charakter wskazują zainteresowania badawcze w zakresie psycholingwistyki, neurologii, neurolingwistyki, leksykologii i innych dziedzin, które w pośredni lub bezpośredni sposób są związane z leksyką języka obcego i procesem jej opanowywania. W prezentowanej monografii została omówiona literatura psychologiczna i psycholingwistyczna, dotycząca problematyki pamięci, jej psychologicznych i fizjologicznych aspektów, psychologicznych modeli pamięci i pojmowania pamięci w naukowych koncepcjach psychologicznych i psycholingwistycznych. Zostały przedstawione lingwistyczne i glottodydaktyczne podstawy przyswajania obcojęzycznej leksyki, w tym prawidłowości zapamiętywania, wpływ doświadczenia jednostki na proces zapamiętywania, analiza i możliwości stosowania strategii i technik pamięciowych. Rekonstrukcja wiedzy, dotyczącej procesów pamięciowych, ich psychologicznego i fizjologicznego podłoża oraz analiza wybranych modeli pamięci dostarczyła cennych informacji na temat przebiegu tych procesów. Należy zauważyć, ze większość przedstawionych w monografii zagadnień teoretycznych jest na gruncie polskim słabo opracowana. 29 Управление процессом усвоения лексики русского языка, [Kierowanie procesem przyswajania leksyki języka rosyjskiego], [w:] A. Paliński, G. Ziętala, (red.), Современные проблемы глоттодидактики, [Współczesne problemy glottodydaktyki], Rzeszów 2009, s , ISBN Принцип индивидуализации в обучении лексике иностранного языка, [Zasada indywidualizacji w nauczniu leksyki języka obcego], [w:] Z. Czapiga, G. Ziętala, (red.), Русистика на рубеже веков [Rusycystyka na przełomie wieków], Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009, s , ISBN Способы активизации студентов в процессе обучения иноязычной лексике, [Sposoby aktywizacji studentów w procesie nauczania leksyki obcojęzycznej] [w:] B.G. Bobylev (red.), Русская речь в современном вузе, [Mowa rosyjska na współczesnej uczelni], Wydawnictwo Politechniki Orłowskiej, Оryol 2009, s Zastosowanie strategii/ technik pamięciowych w nauczaniu leksyki, [w:] L. Pavlovska, G. Ziętala, (red.), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Seria Filologiczna. Glottodydaktyka 3. Zeszyt 68/2011. Cz. III. Metodyka nauczania języków obcych, Wyd. UR, Rzeszów 2011, s , ISSN , ISSN Sposoby zapamiętywania obcojęzycznego słownictwa, [w:] L. Pavlovska, G. Ziętala, (red.), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Zeszyt nr 68/2011. Seria Filologiczna. Glottodydaktyka 3. Zeszyt 68/2011. Cz. III. Metodyka nauczania języków obcych, Wyd. UR, Rzeszów 2011, s , ISSN , ISSN Zastosowanie gier leksykalnych w rozwijaniu pamięci asocjacyjnej Języki Obce w Szkole, 2011, Nr 5, s , PL ISSN Психолингвистические основы обучения лексике русского языка в польской аудитории, [Podstawy psycholingwistyczne nauczania leksyki języka rosyjskiego w polskim audytorium], [w:] E. Dźwierzyńska (red.) Обучение РКИ Проблемы, тенденции, Перспективы развития, [Nauczanie języka rosyjskiego jako obcegoproblemy, tendencje, perspektywy rozwoju] Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011, s , ISBN Sposoby optymalizacji przyswajania materiału leksykalnego w procesie nauczania języka obcego, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011, 336 ss., ISBN

6 W oparciu o analizę literatury zostało przedstawione znaczenie ćwiczeń leksykalnych w nauczaniu języków obcych, zasady doboru leksyki do celów dydaktycznych, określone zasady metodyczne, dotyczące przyswajania słownictwa i zaproponowany system ćwiczeń, ukierunkowanych na rozwijanie umiejętności przyswajania leksyki. Przydatność zaproponowanych w omawianej monografii ćwiczeń została zweryfikowana w trakcie prowadzonych badań, które potwierdziły, że można w istotny sposób usprawnić przebieg procesu przyswajania leksyki, zwiększać szybkość jej opanowywania i trwałość zapamiętywania. Leksyka stanowi materialną bazę procesu komunikacji, co wpływa na konieczność systematycznej pracy nad rozszerzaniem leksykonu ucznia w procesie dydaktycznym. Przyswojenie bogatego leksykonu wpływa na rozwój poszczególnych sprawności językowych oraz zapewnia władanie językiem na odpowiednio wysokim poziomie. Braki leksykalne utrudniają lub wręcz uniemożliwiają wypowiedzenie się na określony temat i w o wiele większym stopniu niż braki gramatyczne, zakłócają proces komunikacji językowej i są źródłem znacznego stresu u uczących się języka. W procesie komunikacji w języku obcym pojawia się wiele trudności, związanych zarówno ze zrozumieniem, jak i formułowaniem komunikatu językowego, odpowiednio do celu komunikacyjnego, sytuacji i społecznych ról rozmówców. Umiejętność uczestnictwa w komunikacji językowej w znacznym stopniu uwarunkowana jest opanowaniem słownictwa. Bogactwo słownictwa, występujące w każdym języku, powoduje, że problemem staje się zarówno jego wyczerpujący opis, jak i nauczanie. Zapamiętywanie słownictwa zajmuje ważne miejsce w teorii i w praktyce nauczania języków obcych. Przedmiotem podjętych i przedstawionych w monografii badań jest analiza procesu przyswajania/zapamiętywania wyrazów języka obcego, tzw. pamięć werbalna (słowna). Pamięć ta służy do przechowywania treści słownych, do formowania leksykonu. Informacje przechowywane w pamięci werbalnej mogą być uzupełniane przez treści kodowane w pamięci obrazowej (wizualizacja, wyobrażenie). Pamięć jest jednym z centralnych pojęć współczesnej psychologii, jest zarazem pojęciem bardzo ogólnym i mało sprecyzowanym. Wiele współczesnych dyscyplin naukowych, takich jak neurologia, neurofizjologia, biocybernetyka, teoria modelowania i inne koncentrują się w badaniach pamięci na wybranych jej aspektach. Pomimo tego, że badania nad pamięcią są prowadzone od czasów wyodrębnienia się psychologii jako dziedziny wiedzy i istnieje wiele danych empirycznych oraz wiele hipotez dotyczących pamięci, ciągle brak syntetycznego ujęcia tego zjawiska. Przyswojenie leksyki języka obcego jest wynikiem procesu kognitywnego, który składa się z kilku etapów. Pierwszym z nich jest percepcja jednostki leksykalnej, która ma miejsce w pamięci sensorycznej. Na kolejnym etapie w pamięci operacyjnej następuje identyfikacja wyrazu i jego przyporządkowanie strukturom organizacji wiedzy językowej i wiedzy o świecie, a następnie wyraz zostaje przekazany do magazynu pamięci długotrwałej, z której może zostać przywołany w odpowiednim momencie i aktywowany w procesie komunikacyjnym. Możliwość zwiększenia efektywności przyswajania obcojęzycznego słownictwa wymaga od nauczycieli odpowiedniego kierowania procesem dydaktycznym, opartego na znajomości zagadnień, związanych z opanowywaniem obcojęzycznej leksyki, z funkcjonowaniem procesów pamięciowych, możliwościami stosowania strategii, technik i procedur (kolejności działań) przyswajania słownictwa języka obcego. Opanowanie bogatego leksykonu wymaga stosowania adekwatnych do charakteru przyswajanych elementów sposobów oraz strategii zapamiętywania z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb i możliwości uczących się 6

7 poprzez systematyczne powtarzanie i grupowanie leksemów, prowadzące do tworzenia trwałych powiązań oraz kontekstualizację zapamiętywanych jednostek. Materiał leksykalny powinien być uporządkowany w taki sposób, aby zapewnić optymalne jego przyswojenie. Niezbędna jest systematyzacja leksyki, jej grupowanie według określonych kryteriów, co pozytywnie wpływa na trwałość zapamiętywania. Efektywność stosowanych w procesie dydaktycznym procedur, mających na celu usprawnienie procesu przyswajania słownictwa języka obcego może zapewnić wykorzystanie adekwatnych do warunków nauczania strategii i technik przyswajania słownictwa i systematyczne stosowanie specjalnych ćwiczeń, opracowanych z uwzględnieniem konkretnego etapu i warunków nauczania. Celem glottodydaktyki w zakresie przyswajania leksyki obcojęzycznej jest wypracowanie efektywnych metod i technik opanowywania słownictwa, z uwzględnieniem ogólnych prawidłowości procesów pamięciowych i indywidualnych możliwości uczniów. Proces przyswajania obcojęzycznego słownictwa jest złożony i długotrwały. Jego prawidłowy przebieg uwarunkowany jest nie tylko właściwym wprowadzaniem i objaśnianiem znaczeń jednostek leksykalnych, ale systematycznym stosowaniem właściwie opracowanych ćwiczeń. Słownictwo jest przyswajane podczas kształtowania poszczególnych sprawności językowych, ale przede wszystkim musi być przedmiotem specjalnych ćwiczeń leksykalnych. Tylko właściwie zorganizowana praca w trakcie wprowadzania materiału leksykalnego i jego utrwalania pozwala osiągnąć pożądany efekt nauczania. W warunkach nauczania języka obcego w szkole zachodzi konieczność zorganizowanej i systematycznej pracy nad leksyką w oparciu o zwiększające skuteczność przyswajania słownictwa, specjalnie skonstruowane i dostosowane do konkretnych warunków nauczania materiały dydaktyczne, wśród których bardzo ważną rolę odgrywają przemyślane i najlepiej zweryfikowane empirycznie ćwiczenia. Systematycznie stosowane w praktyce dydaktycznej ćwiczenia zapobiegają powstawaniu i w znacznym stopniu ograniczają popełnianie przez uczniów/studentów błędów oraz przyspieszają przyswajanie słownictwa. W związku z tym niezbędne stało się opracowanie metodyki nauczania słownictwa w oparciu o badania przeprowadzone na studiach rusycystycznych. W celu usprawnienia procesu przyswajania leksyki zostały przeanalizowane: - wyniki badań ankietowych, przeprowadzonych wśród studentów II i IV roku, dotyczących stosowanych sposobów zapamiętywania leksyki; - prace pisemne (wypracowania i testy) wykonane przez studentów oraz wypowiedzi ustne. Analiza ta pozwoliła odnotować najczęściej pojawiające się błędy, które posłużyły jako materiał do opracowania testów, sprawdzających znajomość kolokacji i rekcji czasowników oraz zaprojektowania ćwiczeń leksykalnych. Obserwacje zajęć dydaktycznych doprowadziły do wniosku, że szczególne trudności mają miejsce w zapamiętywaniu nie pojedynczych wyrazów, lecz związków wyrazowych. Wiele błędów popełnianych podczas przyswajania obcojęzycznej leksyki związane jest nie tylko z brakiem znajomości wyrazów, lecz z niewłaściwym ich łączeniem, gdyż w każdym języku możliwości współwystępowania wyrazów są specyficzne. W obrębie podsystemu leksykalnego ma miejsce tendencja do wstępowania wyrazów w stałe, zazwyczaj skonwencjonalizowane, związki syntagmatyczne z innymi wyrazami, tzw. kolokacje. Poprawne tworzenie i używanie połączeń wyrazowych warunkuje skuteczność porozumiewania się. W związku z tym należy zwrócić szczególną uwagę na opanowanie nie pojedynczych wyrazów, lecz związków wyrazowych. Wyniki przeprowadzonych testów, sprawdzających znajomość rekcji czasowników oraz umiejętności posługiwania się kolokacjami, pozwoliły dostrzec oddziaływanie interferencji 7

8 nie tylko międzyjęzykowej, ale i wewnątrzjęzykowej. W związku z tym powstała potrzeba opracowania ćwiczeń, które miały za zadanie ograniczyć te negatywne zjawiska i przezwyciężyć problemy, związane z opanowywaniem leksyki, doprowadzając do znacznego ograniczenia popełnianych błędów. W istniejących publikacjach, które prezentują ćwiczenia leksykalne brak jest ich teoretycznej podbudowy oraz konkretnych propozycji zastosowania i opisu procedury ich realizacji. Niemniej jednak ich przeanalizowanie pozwoliło stworzyć własny system ćwiczeń leksykalnych, ukierunkowanych na zwiększanie efektywności przyswajania leksyki języka rosyjskiego, które mogą po odpowiednim opracowaniu być stosowane na różnych etapach nauczania języka rosyjskiego oraz w nauczaniu innych języków obcych. Dla celów badań opracowano testy oraz ćwiczenia, których systematyczne stosowanie stało się skutecznym narzędziem, usprawniającym nauczanie leksyki oraz umożliwiającym jej praktyczne stosowanie w aktach komunikacji, co potwierdziły wyniki badań empirycznych. Oprócz ćwiczeń, których celem było ograniczenie odnotowanych trudności w użyciu czasowników i kolokacji, zaprojektowano system ćwiczeń, których zastosowanie ma na celu zwiększenie skuteczności przyswajania leksyki języka rosyjskiego poprzez zapobieganie powstawaniu błędów leksykalnych i leksykalno-gramatycznych, tworzenie skojarzeń, a także grupowanie słownictwa. Opracowanie systemu ćwiczeń stworzyło możliwość intensyfikacji procesu przyswajania leksyki obcojęzycznej. Oprócz ćwiczeń stricte leksykalnych znalazły się takie, których celem jest wzrost koncentracji uwagi oraz doskonalenie pamięci wzrokowej i słuchowej i których wykonanie ma za zadanie zwiększenie zdolności zapamiętywania słownictwa. Zaproponowane ćwiczenia zostały podzielone na dwie grupy: I. Ćwiczenia, ukierunkowane na zwiększanie koncentracji uwagi i pojemności pamięci, II. Ćwiczenia, w zapamiętywaniu materiału leksykalnego. Druga grupa ćwiczeń składa się z dwóch wzajemnie powiązanych bloków. Są to: 1. Ćwiczenia, towarzyszące wprowadzaniu leksyki, 2. Ćwiczenia, utrwalające zapamiętywane słownictwo. Celem tak skonstruowanego systemu ćwiczeń jest wskazanie możliwości systemowej pracy nad leksyką. Wśród ćwiczeń, towarzyszących wprowadzaniu leksyki, znajdują się ćwiczenia ukierunkowane na zapamiętywanie znaczenia wyrazów i połączeń wyrazowych, zapamiętywania poprawnej artykulacji, pisowni oraz poprawności gramatycznej użycia wyrazów. Ćwiczenia, utrwalające zapamiętywanie słownictwa, zostały podzielone na: - ćwiczenia asocjacyjne; - ćwiczenia tematyczne; - ćwiczenia quasi-komunikacyjne i komunikacyjne. Wybrane spośród zaproponowanych ćwiczeń leksykalnych zostały poddane empirycznej weryfikacji. W monografii znajduje się również szczegółowy opis zastosowania ćwiczeń oraz wyniki badań eksperymentalnych. Wdrożenie do praktyki dydaktycznej zaproponowanych ćwiczeń stwarza możliwość optymalizacji nauczania słownictwa. Badania empiryczne, których celem było ustalenie efektywności wybranych spośród szerokiego repertuaru ćwiczeń, realizowano w latach w Instytucie Filologii Rosyjskiej Uniwersytetu Rzeszowskiego. Podczas badania eksperymentalnego zastosowano ćwiczenia, których celem było ułatwienie zapamiętywania leksyki w grupach eksperymentalnych. 8

9 Opracowane ćwiczenia, których celem była optymalizacja przyswajania materiału leksykalnego, zastosowano w eksperymencie typu klasycznego z pretestem i posttestem z grupą kontrolną. Badania eksperymentalne przeprowadzono w Instytucie Filologii Rosyjskiej Uniwersytetu Rzeszowskiego, zaś badaniom ankietowym, dotyczącym sposobów przyswajania obcojęzycznej leksyki, poddano studentów-rusycystów Instytutu Filologii Rosyjskiej Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Instytutu Neofilologii Akademii Pedagogicznej w Krakowie. Kolejność przeprowadzanych ćwiczeń miała na celu przejście od zadań o charakterze reproduktywnym do takich, które wymagały urzeczywistnienia operacji logiczno-myślowych, przebiegających w sposób świadomy. Celem zadań o charakterze reproduktywnym było mechaniczne zapamiętywanie materiału językowego i zautomatyzowanie wprowadzanych/utrwalanych struktur. Dokonując oceny efektywności systematycznej pracy nad leksyką, z zastosowaniem zaproponowanych ćwiczeń leksykalnych, należy zauważyć, że przyniosło ono wymierne korzyści nie tylko w zakresie poprawnego stosowania jednostek leksykalnych w wykonywanych ćwiczeniach, ale również w sytuacjach komunikacji językowej, podczas konstruowania wypowiedzi (zarówno ustnych, jak i pisemnych) i prowadzenia dialogów. Umiejętność posługiwania się leksyką, świadomość postępów w zakresie wzbogacania własnego leksykonu korzystnie wpłynęła na motywację uczenia się. Poczucie sukcesu stymulowało studentów do indywidualnej pracy ze słownikiem. Systematyczna praca nad rozszerzaniem leksykonu przynosiła widoczne rezultaty, które mierzone podczas prowadzonej na bieżąco kontroli, były czynnikiem stymulującym do samodzielnej pracy w domu. Praca ta koncentrowała się zazwyczaj na tworzeniu lub uzupełnianiu słowników tematycznych, grupowaniu słownictwa zgodnie z indywidualnym potrzebami, włączaniu poznanych wyrazów w kontekst (zdania, opowiadania), na indywidualnej pracy ze słownikami. Symulacje sytuacji zbliżonych do realnych dodatkowo sprzyjały aktywności w podejmowaniu działań językowych. Leksyka, przyswajana poprzez przeżywanie i emocje, była trwale zapamiętywana. Produkowane wypowiedzi odznaczały się wysoką poprawnością językową i zastosowaniem bogatego leksykonu. Studenci byli zapoznawani i wdrażani do stosowania strategii uczenia się i przyswajania słownictwa, których celem było przyspieszenie tego procesu. Oprócz ćwiczeń, specjalnie opracowanych w celu optymalizacji zapamiętywania leksyki, studenci grup eksperymentalnych wykonywali ćwiczenia, mające zapewnić zwiększenie koncentracji uwagi oraz usprawnienie działania pamięci wzrokowej i słuchowej. Obok systematycznie wykonywanych ćwiczeń leksykalnych, studenci byli motywowani do używania bogatego słownika podczas komunikowania się w stwarzanych sytuacjach, stymulujących wypowiedzi. Badania potwierdziły, że regularne stosowanie ćwiczeń ułatwia i przyspiesza proces przyswajania słownictwa. Osiągnięcie przez studentów grup eksperymentalnych wysokich wyników w zakresie opanowania leksyki było możliwe dzięki zaplanowanej systematycznej pracy z zastosowaniem wybranych ćwiczeń leksykalnych. Obserwacje oraz wyniki badań wykazały skuteczność prowadzonego przez nas nauczania eksperymentalnego, wobec czego należy stwierdzić, że systematyczna praca nad słownictwem poprzez odpowiednio przeprowadzone stosowanie przemyślanego systemu ćwiczeń leksykalnych jest skutecznym narzędziem, optymalizującym proces przyswajania leksyki języka obcego. Przebieg i wyniki badań pozwoliły na sformułowanie następujących szczegółowych wniosków: 9

10 Powered by TCPDF (