1. Powstania kozackie na terenie Rzeczypospolitej w latach

Transkrypt

1 1. Powstania kozackie na terenie Rzeczypospolitej w latach Uczeń: a. 1. Cele lekcji i. a) Wiadomości zna przyczyny i skutki powstań kozackich w 1. poł. XVII wieku, wie, że powstanie Żmajły wywołane było samodzielną polityką zagraniczną Kozaczyzny godzącą w interesy polskie, wie, że przyczynami powstania Fedorowicza w 1630 r. były antypolska agitacja kleru prawosławnego oraz zła sytuacja Kozaków nierejestrowych, wie, że powstanie Pawluka i Ostrzanina w latach miało charakter społeczny, nie było w nim żadnych haseł narodowych ani religijnych i wymierzone było przeciwko szlachcie. ii. b) Umiejętności Uczeń potrafi wskazać na mapie miejsca walk. b. 2. Metoda i forma pracy Nauczanie zbiorowe, wykład, elementy rozmowy nauczającej, praca z mapą. c. 3. Środki dydaktyczne Mapa polski w 1. połowie XVII wieku, podręcznik historii. d. 4. Przebieg lekcji i. a) Faza przygotowawcza 1. Czynności organizacyjne (wprowadzenie uczniów do sali, sprawdzenie listy obecności). 2. Przypomnienie wiadomości o unii brzeskiej i na temat Kozaczyzny oraz powstań kozackich w XVI wieku. 3. Przypomnienie sytuacji panującej na Kozaczyźnie po ugodzie rastawieckiej.

2 ii. b) Faza realizacyjna Nauczyciel przedstawia najważniejsze powstania kozackie (załącznik 1). Pokazuje na mapie miejsce każdej bitwy i pokoju, o których mówi. iii. c) Faza podsumowująca Uczniowie odpowiadają na pytania nauczyciela dotyczące nowego tematu. e. 5. Bibliografia 1. Gierowski J. A., Historia Polski , wyd. 7, PWN, Warszawa Lasota E., Beauplan W., Opisy Ukrainy, przekł. Z. Stasiewska i S. Meller, wstęp i komentarze Z. Wójcik, PIW, Warszawa Radziwiłł A. S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, przekł. i oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, t. 1-3, PIW, Warszawa Romański R., Kozaczyzna, Bellona, Warszawa Serczyk W.A., Na dalekiej Ukrainie, Ossolineum, Wrocław Ukraina w połowie XVII w. w relacji arabskiego podróżnika Pawła, syna Makarego z Aleppo, wstęp, przekład i koemntarz M. Kowalska, PWN, Warszawa Wójcik Z., Wojny kozackie w dawnej Polsce, KAW, Kraków f. 6. Załączniki a) Załącznik 1 Powstanie Żmajły W latach Kozacy wmieszali się w spory dynastyczne na Krymie, podpisali traktat sojuszniczy między Kozaczyzną a Chanatem Krymskim bez pytania władz polskich o pozwolenie, jak gdyby Kozaczyzna była samodzielnym państwem. W 1625 r., zgodnie z warunkami sojuszu, Kozacy atakowali kilkakrotnie Turcję. Sprawę uporządkowania spraw na Zaporożu powierzono hetmanowi polnemu koronnemu Stanisławowi Koniecpolskiemu. Rozpoczął on od rozbicia sojuszu kozackotatarskiego. Tatarom wypłacone podarki na dwa lata naprzód. Jednocześnie rozpoczęto akcję dyplomatyczną w Turcji mającą powstrzymać ją od ataku na Polskę za najazdy Kozackie. Hetman wysłał posłów do Kozaków z propozycją rokowań, duża część Kozaków znajdowała się wtedy na Krymie, odrzucili oni propozycję rokowań, a nowym ich wodzem został Marek Żmajło. Stoczono kilka bitew z Kozakami, w większości wygranych przez stronę Polską. Do rozstrzygnięcia doszło w okolicy Kryłowa. Doszło do pertraktacji. Strona polska zażądała wydania przywódców wypraw na morze, spalenia wszystkich czółen w obecności komisarzy Rzeczypospolitej, zmniejszenia rejestru, wydania korespondencji z Tatarami. Zabroniono kontaktów z obcymi dworami, a także przyjmowania zbiegów z innych państw, chciano także przesłuchać posłów, których Kozacy wysyłali do Moskwy. W zamian miano wypłacić żołd w wysokości obiecanej im pod Chocimiem. Propozycje polskie były rozsądne, jednak Kozacy je odrzucili. 29 X doszło do bitwy. Koniecpolski zamknął Kozaków w obozie i rozpoczął oblężenie. Żmajle nie udało się przeprawić przez Dniepr, za to wycofał się nad jezioro Kurukowskie. Tutaj doszło do dwóch nieudanych ataków wojsk polskich i wznowiono rokowania.

3 Ugodę podpisano 6 XI 1625 r. Ogłoszono amnestię dla uczestników powstania i wypraw na Morze Czarne. Podwyższono rejestr i żołd. Na czele Kozaków miał stać starszy wybierany przez ogół rejestrowych, ale zatwierdzany przez hetmana wielkiego koronnego. Kozacy mogli łowić ryby i polować w dobrach królewskich. Kozacy mieli oddać zagrabione mienie, a także zabroniono im jakichkolwiek kontaktów z zagranicznymi posłami i wypraw na Morze Czarne. Nowym starszym został Michał Doroszenko. Kozacy złożyli przysięgę wierności królowi i Koronie Polskiej. Umowa była rozsądna i korzystna dla państwa. Nie można było pozwolić Kozakom na uprawianie własnej polityki zagranicznej i wyprawy na posiadłości tureckie. Rzeczpospolitą nie było stać na wzięcie wszystkich Kozaków na żołd. Z nieobjętych rejestrem Kozaków nie uczyniono siłą chłopów, mogli oni zachować wolność, mieszkając w dobrach królewskich. W dobrach prywatnych nie mogli mieszkać, ponieważ żaden właściciel nie mógłby tolerować takiego mieszkańca w swoich ziemiach. Właściwie nie można było rozwiązać problemu lepiej, niż to zrobiono w umowie kurukowskiej. Powstanie Tarasa Fedorowicza Przyczynami powstania były antypolska agitacja kleru prawosławnego, który liczył, iż dzięki powstaniu wymusi na Rzeczpospolitej ustępstwa dla siebie (prawosławie od unii brzeskiej w 1596 r. było w Polsce nielegalne), zła sytuacja finansowa wypiszczyków (Kozaków nierejestrowych) i brak dla nich perspektyw życiowych. W 1630 r. ich przywódcą został Taras Fedorowicz, schwytał on Hrycko Czornego, starszego Kozaków rejestrowych, i skazał na śmierć. Na stronę Fedorowicza przeszła część rejestrowych, zaatakował on załogę polską w Korsuniu, gdzie schroniła się druga część rejestrowych i zażądał ich wydania oraz wycofania wojsk koronnych za Białą Cerkiew. Żądania te zostały odrzucone. Kozacy zaatakowali i zdobyli miasto. Przyczyną klęski było m.in. to, iż rejestrowi przechodzili na stronę Fedorowicza, także mieszkańcy Korsuniu poparli powstańców i strzelali z okien do żołnierzy. Powodem takiego zachowania mieszczan były wcześniejsze rabunki żołnierzy i prawosławna agitacja. Sytuacja międzynarodowa była zła, Turcja i Krym grozili wojną za wcześniejsze wyprawy kozackie, również ze strony Rosji groziła interwencja, gdyż o pomoc zwrócili się do niej Kozacy. Koniecpolski uspokoił Turcję, przeciwko spodziewanemu atakowi Tatarów wysłał na Podole część wojska, także Rosja powstrzymała się od interwencji. Koniecpolski prowadził negocjacje z Kozakami, jednak żądania powstańców były nie do przyjęcia. Chcieli oni anulowania ugody kurukowskiej, a także wydania Kozaków rejestrowych. Wojna była bardzo krwawa i okrutna. Kozacy i chłopi palili dwory i wsie szlacheckie, mordowali szlachtę i rodziny rejestrowych. Wojska polskie nie były im dłużne. Koniecpolski zaatakował umocniony tabor Kozacki w Perejasławiu. Armia koronna była lepiej wyszkolona i uzbrojona, lecz nieopłacone wojsko od wojny ze Szwecją groziło konfederacją, a Kozacy stanowili element niepewny, mogący w każdym momencie zmienić stronę konfliktu. Powstańcy posiadali ilościową przewagę nad Polakami, ale jakościowo znacznie im ustępowali. Koniecpolski postanowił oblegać tabor, nie mógł on długo stać w jednym miejscu. Odchody, trupy ludzi i zwierząt sprzyjały rozprzestrzenianiu się epidemii. Z powodu buntującego się wojska oblężenie też nie mogło być długo kontynuowane, to wszystko doprowadziło do podpisania ugody. Obalono Tarasa Fedorowicza, a jego miejsce zajął Antoni Konaszewicz, który sprzeciwił się wydaniu poprzedniego wodza powstania. Umowa perejasławska potwierdzała warunki ugody kurukowskiej, ale zwiększała rejestr. Był to sukces Kozaków, ponieważ gdyby żołnierze Koniecpolskiego byli opłaceni, to Kozakom, a nie Koniecpolskiemu groziłaby klęska. Największym zagrożeniem dla hetmana był bunt jego własnych żołnierzy, a nie Kozacy. Uznanie prawosławia po wyborze nowego króla, późniejsza wojna z Rosją i związane z nią zaciągi uspokoiły całkowicie sytuację. Bunt Sulimy Bunt Sulimy został stłumiony przy pomocy Kozaków rejestrowych i właściwie nie był powstaniem. Sulima chciał tylko wrócić do domu z łupieżczej wyprawy nad Morze Czarne, przeszkadzała mu w tym twierdza Kudak, więc ją zdobył.

4 Powstanie Pawluka i Ostrzanina Powstanie miało charakter społeczny, nie było w nim żadnych haseł narodowych ani religijnych i wymierzone było przeciwko szlachcie, przede wszystkim przeciw księciu Jeremiemu Wiśniowieckiemu. Pawluk w czerwcu opanował Korsuń i wywiózł z niego działa na Zaporoże. Nawoływał do połączenia się rejestrowych pod jednym przywództwem i życia wedle swobód kozackich. Pod swoją władzą chciał mieć tereny po Kijów i Białą Cerkiew. Na ziemiach tych nie mogłyby stacjonować wojska koronne. Rejestrowi nie poparli jednak powstania. Wojskiem koronnym na skutek choroby Koniecpolskiego dowodził hetman polny koronny Mikołaj Potocki. Musiał on zażegnać niepokoje w armii. Główne siły polskie zostały zaatakowane 16 XII 1637 roku pod Kumejkami przez przeważające liczebnie, ale gorzej uzbrojone, siły wroga. Bitwa zakończyła się klęską Kozaków, wielu zginęło, reszta wycofała się do Borowicy, gdzie dopadł ją zwycięski Potocki. Rozpoczęto oblężenie obozu, jednocześnie Kisiel rozpoczął rozmowy. Pawluk został zdjęty z urzędu, a niebawem wydany stronie polskiej, na wyraźne jej żądanie. Nie zgodzono się na wybór starszego przez Kozaków. Pawluka ścięto w Warszawie. W 1638 roku sejm uchwalił dwie konstytucje: Obronę Ukrainy i Ordynacje wojska zaporoskiego regestrowego w służbie Rzeczpospolitej będącego. Były one realizacją projektu Koniecpolskiego, który zakładał likwidację stanowiska starszego i zastąpienie go komisarzem królewskim, któremu podlegaliby wszyscy rejestrowi wraz ze starszyzną, on zaś podlegałby hetmanowi koronnemu. Wyżsi oficerowie mieli wywodzić się ze szlachty. Komisarz i oficerowie mieli mieć specjalną formację szybkiego reagowania, złożoną w połowie z dragonów, a w połowie z Kozaków do tępienia wszelkich buntów wśród Kozaków rejestrowych. Rejestr miał być ograniczony, wszyscy, którzy do niego nie weszli, zostali uznani za chłopów. Nie uspokoiło to nastrojów na Ukrainie. Na Zaporożu cały czas trwało powstanie. W połowie kwietnia 1638 roku Skidan, któremu udało się uciec spod Kumejek, rozpoczął działania wojenne. Podszedł pod Czehryń i wygrał małą potyczkę, inny jego oddział zdobył Krzemieńczuk. Skidan opanował część przepraw na Dnieprze. Powstanie wybuchło z nową siłą, jego głównym wodzem został Ostrzanin. Zajął on Hołtew i pobił Stanisława Potockiego, który wycofał się na Łubnie. Południowa lewobrzeżna Ukraina znalazła się w rękach Ostrzanina, który ruszył w pogoń za Potockim. Doszło do bitwy pod Łubniami, gdzie powstańcy ponieśli klęskę i wycofali się na Łochowicę. Teraz w pogoń z kolei rzucił się Potocki, ale natknął się na Kozaków dońskich, spieszących Zaporożcom na pomoc. Doszło do bitwy. W końcu Kozacy dońscy wydali swoich przywódców. Nie uchroniło to ich przed rzezią, jaką zgotowali im zwycięzcy. Ostrzanin szybko uzupełnił swoje oddziały, całkowicie rekompensując sobie straty nowymi ochotnikami. Doszło nawet do nieudanego ataku na Kijów. Szlachta, obawiając się o swoje życie i majątki, przyłączyła się do Potockiego, wydatnie go wzmacniając. 13 VI 1638 r. doszło do bitwy pod Żołninem zakończonej klęską Kozaków. Ostrzanin uciekł do Rosji. Resztki powstańców okopały się i wybrały nowego atamana. Został nim Dymitr Hunia. Rozpoczęły się rokowania, podczas których nadeszła wiadomość o śmierci Skidana, która podłamała i tak już nie najwyższe morale powstańców. Zawarto porozumienie, na mocy którego Hunia z grupką towarzyszy uciekł do Rosji. Tak łagodne warunki były spowodowane możliwością zawiązania konfederacji przez wojsko. Pobłażliwość dotyczyła tylko jeńców z tej bitwy. Na całej Ukrainie zapanowały krwawe represje, które Kozacy długo pamiętali, gdyż przez 10 lat nie dochodziło już do powstań. 45 minut g. 7. Czas trwania lekcji

5 brak h. 8. Uwagi do scenariusza