PRZECIWDZIAŁANIE AGRESJI U DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

Transkrypt

1 Henryka Skopek PRZECIWDZIAŁANIE AGRESJI U DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM Media coraz częściej przedstawiają nam historie, których epilog jest tragiczny, a ich głównymi bohaterami są młodzi ludzie, a nawet dzieci, występujące w roli ofiary przemocy, ale również jako jej sprawcy. Ale czy możemy mówić o agresji już w wieku przedszkolnym? Czy temat ten nie jest przedwczesny? Czy warto już w przedszkolu zawracać sobie tym problemem głowę? POJĘCIE AGRESJI, JEJ GENEZA I RODZAJE Czym jest agresja? Czy zachowania agresywne są wrodzoną czy też nabytą skłonnością człowieka? Jakie są jej przyczyny i czy można wyznaczyć jakieś czynniki, które w sposób szczególny powodują, że ktoś staje się mniej lub bardziej agresywny. Odpowiedź na te pytania nie jest prosta, gdyż pochodzenie i charakter agresji związany jest z zagadnieniem dobra i zła w naturze człowieka i obecne jest od wieków w rozważaniach wielu myślicieli i pedagogów. Już samo zdefiniowanie pojęcia agresji przynosi pewne trudności, choć powszechnie używamy go dość często i swobodnie. Słowo agresja łączone jest z łacińskim określeniem agressio, które oznacza napad. Adam Frączek poprzez agresję rozumie każde zamierzone działanie, mające na celu wyrządzenie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego 1. O agresji możemy mówić w różnym kontekście: opisując relacje między dwoma zbiorowościami społecznymi (np. walki plemienne, wojny) albo też określając aktywność pewnych grup społecznych (gangi, wymuszenia np. uczniów starszych wobec młodszych, zorganizowana przestępczość). Dotyczyć ona może również relacji między konkretnymi ludźmi i w tym kontekście mówimy o agresji interpersonalnej. Są to czynności intencjonalnie podejmowane przez ludzi, stanowiące zagrożenie lub powodujące szkody w fizycznym, 1 Za: W. Radziwiłłowicz, P. Radziwiłłowicz, Formy i funkcja agresji u dzieci i młodzieży, Psychologia Wychowawcza, nr 3/1997, s

2 psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób 2. Jest umyślnym działaniem na szkodę jednostki, którego nie można społecznie usprawiedliwić. Nieco odmienne podejście do rozumienia agresji przedstawiają autorzy Psychologii społecznej. Serce i umysł 3. Zgodnie twierdzą, iż agresja jest z cała pewnością działaniem intencjonalnym, ukierunkowanym na zranienie lub sprawienie bólu, mającym charakter fizyczny lub werbalny, która może przynieść pożądany efekt lub zakończyć się niepowodzeniem.. Zwracają oni jednak uwagę na konieczność rozróżnienia agresji od agresywności 4. Jednocześnie pojawia się tu wątpliwość: Czy aby na pewno agresja jest czymś złym? I czy każde szkodliwe zachowanie jest agresją. Zdaniem autorów książki podobne zachowania mogą raz być traktowane jako zachowania agresywne, a innym razem nie. Ważną rolę odgrywa tu kontekst społeczny i intencja. Uważają również, iż należy rozróżnić agresję wrogą od agresji instrumentalnej. Pierwszą poprzedza gniew, a celem jest zadanie bólu i cierpienia, druga również może powodować ból i cierpienie, ale nie stanowią one celu działania. Wielu autorów w swoich publikacjach zwraca uwagę na to, że agresja sama w sobie nie jest czymś złym. Słowo agresja odnosi się tu bardziej od łac. słowa agreddi, oznaczającego zbliżanie się do czegoś, nacieranie, stawianie czoło wezwaniom 5. Agresja jest tu traktowana jako zdolność jednostki do aktywnego kontaktu z drugim człowiekiem, wyrażająca najróżniejsze formy samopotwierdzenia, włącznie z bardzo brutalnymi środkami wyrazu. W tym rozumieniu jest ona cechą osobowości człowieka, która warunkuje prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie. Odpowiedni poziom agresji pozwala tworzyć relacje z innymi ludźmi, ustalać swoje granice, pokazywać, co komu wolno, a czego nie wolno wobec nas. Agresja, a dokładniej mówiąc, odpowiednie jej nasilenie, jest konieczna do kształtowania zachowań asertywnych i obronnych 6. Zachowania agresywne o charakterze obronnym przypominają trochę zachowania zwierząt, które często narażają swoje życie, 2 A. Frączek, Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży jako zjawisko społeczne [w:] Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa psychoedukacyjna. pod red. A. Frączka, I. Pufal-Struzik, Wyd. Pedagogiczne ZNP Spółka z o.o., Kielce 1996 r., s E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań 1997 r., s Stała właściwość jednostki nabyta w jego rozwoju na podstawie uczenia społecznego, polegająca na częstych i nieadekwatnych do bodźca reakcjach agresywnych o znacznym nasileniu, występujących w stosunku do szerszego zakresu obiektów społecznych..(j. Wolińska, Rodzinna etiologia agresywności młodzieży w wieku dorastania, [w:] Agresja wśród dzieci i młodzieży. s. 64). 5 R. Portmann, Gry i zabawy przeciwko agresji, JEDNOŚĆ, Kielce 2003 r., s I. Siudem, Agresja i przemoc w szkole. Przyczyny oraz sposoby przeciwdziałania, Poznań-Lublin 2005 r., s. 6. 2

3 chroniąc gniazda przed atakiem intruzów, czy też swoje potomstwo przed głodem i innymi niebezpieczeństwami. Istnieją one od początku życia na Ziemi, ich forma jednak ulegała przemianom wraz ze zmianami uwarunkowań zewnętrznych, a także podłoża biogenetycznego. W badaniach nad zjawiskiem agresji często pojawiają się terminy określające tendencję lub skłonność do fizycznych lub werbalnych zachowań, skierowanych przeciw komuś lub czemuś. Wśród nich szczególnie mocno w literaturze akcentowana jest przemoc, która z określeniem agresja w potocznej mowie często stosowana jest zamiennie. Pod terminami tymi bowiem kryją się zbliżone zjawiska. Zdania naukowców w tej kwestii są również podzielone: część uważa, że nie ma podstaw, aby jednoznacznie je od siebie oddzielić, choć intuicyjnie wyczuwa się różnicę 7, część przemoc ogranicza jedynie do agresji fizycznej, a niektórzy wskazują na różnorodność zachowań agresywnych, które czasem są podejmowane w obronie życia, a czasem maja charakter zachowań przemocowych, nieadekwatnych do bodźca je wywołującego 8. Przemoc charakteryzują cztery kryteria: 1. intencjonalność, 2. asymetria sił, 3. naruszanie praw i dóbr osobistych ofiary, 4. powodowanie bólu i cierpienia. Niejasności te potęguje fakt, iż w psychologii funkcjonuje wiele różnych podziałów zachowań agresywnych Mówi się o agresji w formie czynności fizycznych, werbalnych, symbolicznych, kierowanych złością, chęcią szkodzenia innym, dążeniem do sprawienia przykrości i cierpienia, mówi się również o agresji związanej z wykonywaniem zadań i pełnieniem ról społecznych. Ich rodzaje uzależnione są od zastosowanego kryterium podziału. 1. ze względu na strukturę czynności agresywnych i procesy intrapsychiczne nimi kierujące można wyróżnić (wg A. Frączka): - agresję reaktywno impulsywną, - instrumentalno zadaniową, - immanentno spontaniczną, - wrogość. 7 Szerzej: I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1999 r., s Gontarek M., Jak radzić sobie z zachowaniami agresywnymi, Psychologia w Szkole, nr 3/2004, s

4 W każdym przypadku różny jest mechanizm uruchomienia agresywnej motywacji i motywacji blokującej zachowania agresywne ze względu na skutki, jakie wywołuje wyróżniamy: - agresję społeczno-niszcząca, występująca przeciwko społeczności, - agresję prospołeczną służąca interesom jednostki i społeczeństwa. 3. w zależności od tego, czy agresja jest narzędziem, czy celem wyróżniamy: - agresję instrumentalną, gdy jednostka stosuje agresję po to, aby zrealizować swoje plany, zamiary - agresję afektywną, gdy powodem agresji jest pobudka wewnętrzna, nie związana z żadnymi innymi korzyściami, która sprawia, że czynimy komuś przykrość. 4. ze względu na stopień otwartości jej okazywania: - agresja jawna agresja fizyczna, werbalna lub ekspresyjna agresja bezpośrednia, - agresja pośrednia słowna, przybierająca formę oszczerstw, pomówień itp. 5. ze względu na sposób realizacji (wg Z. Skornego): - bezpośrednia skierowana poprzez jawny atak na przedmiot będący powodem frustracji, możliwy wyłącznie w obecności tego przedmiotu, - przemieszczona (pośrednia) akt skierowany na obiekty zastępcze, czyli na osoby lub rzeczy nie będące właściwym przedmiotem zachowania agresywnego. 6. ze względu na warunki powstawania agresji, wyróżniamy zachowania agresywne wywołane: - zachowaniem innych osób, - wypowiedziami innych osób, - przeszkodami i niepowodzeniami we własnym działaniu 10. Rozróżnia się również: agresję fizyczną i słowną oraz agresja czynną i bierną Co sprawia, że człowiek bywa agresywny wobec drugiego człowieka, zwierząt lub przedmiotów? Jakie są przyczyny agresji? Analiza literatury wskazuje, że nie istnieje jeden czynnik, który by warunkował czy wyjaśniał takie zachowanie. Problem źródeł agresji jest od wieków tematem sporów filozofów, myślicieli i psychologów. Wyrażają oni sprzeczne opinie na temat tego, czy agresja jest wrodzonym, instynktownym popędem, czy też zachowaniem wyuczonym. Począwszy od Thomasa Hobbes a, którego myśl w późniejszym okresie rozwinął Zygmunt Freud, istnieje przekonanie, że zachowania agresywne są częścią natury człowieka. 9 W. Radziwiłłowicz, P. Radziwiłłowicz, op. cit., s tamże, s

5 Odmienną koncepcje przedstawił w XVIII w. J. J. Rousseau, zgodnie z którą człowiek jest z natury łagodny i życzliwy, ale to cywilizacja tłumi ją, a przez to wyzwala jego agresję. Również ta koncepcja znalazła swoich zwolenników. Aby rozstrzygnąć powstały spór zaczęto przeprowadzać szereg badań z wykorzystaniem zwierząt, które jednak nie przyniosły rezultatu 11. Ch. N. Cofer oraz M. H.Appley w 1972 r. dokonali klasyfikacji, w którym za podstawę podziału przyjęto różnorodne koncepcje pochodzenia agresji. Wyróżniono wówczas cztery koncepcje agresji: 1. jako instynkt powstała w drodze ewolucji i jest konieczna do utrzymania gatunku. W myśl tej koncepcji człowiek rodzi się z gotowym instynktem, zwanym instynktem walki, który jest mu potrzebny do życie podobnie jak instynkt głodu. Wiąże się z nim uczucie gniewu, które stanowi impuls wywołujący zachowanie agresywne. Z biologicznego punktu widzenia jest to zjawisko pozytywne, gdyż pobudza do zachowań umożliwiających zaspokojenia potrzeb człowieka, skłania do obrony przed atakiem, umożliwia utrzymanie dotychczasowego stanu posiadania jako reakcję na frustrację stan charakteryzujący się napięciem emocjonalnym, niepokojem, przygnębieniem, który jest skutkiem niemożliwości zrealizowania wyznaczonego sobie celu oraz niezaspokojenia jakiejś potrzeby. 3. jako nabyty popęd przejawia się w emocjonalnej reakcji gniewu. Stopnie przejawu gniewu są bardzo zróżnicowane: od niezadowolenia, poprzez oburzenie, aż do złości. 4. jako nawyk wyuczony przez wzmacnianie jej siłę determinują cztery składniki: - częstość i intensywność, - stopień wzmacniania, - facylitacja społeczna, - temperament jednostki 13. W ostatnich latach część psychologów, zajmujących się problematyką społeczną przyjęło koncepcję zaprezentowaną w 1993 r. przez R. Lore a i L. Schultz a, według której na ekspresję agresji człowieka duży wpływ wywiera sytuacja społeczna. Nie ma większego znaczenia, czy agresja ma charakter wrodzony czy nabyty, a do jej ujawnienia dochodzi w wyniku złożonych interakcji takich czynników, jak: wrodzone popędy, opanowane sposoby zachowania, cechy sytuacji społecznej E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, op.cit, s Za: J. Grochulska, Reedukacja dzieci agresywnych, WSiP, W-wa 1982 r., s Szerzej: tamże, s Potwierdzeniem tej teorii może być przykład przemian, jakim uległo plemię Irokezów XVII w. pod wpływem przemian społecznych spowodowanych pojawieniem się białego człowieka. (E. Aronson, T. D. 5

6 Nie można na podstawie zgromadzonych przez znawców tematu, faktów jednoznacznie określić jaka jest rzeczywista natura agresji. Pozwalają one jednak stwierdzić, że nie jest ona reakcją wyłącznie instynktowną, gdyż istnieją określone społecznie i sytuacyjne czynniki, które ją wywołują i modyfikują jej natężenie i sposób ujawniania się. Autorzy cytowanej wcześniej Psychologii społecznej opisują sytuacyjne uwarunkowania agresji. Jako jedną z przyczyn agresji wymieniają procesy neuronalne i chemiczne, zachodzące wewnątrz organizmu człowieka. Odpowiedzialnością za sprawowanie kontroli nad zachowaniami agresywnymi przypisują ciału migdałowatemu. Stymulacja tego obszaru rdzenia kręgowego zwykle powoduje wzrost agresji, jednakże zależność ta może ulegać modyfikacjom pod wpływem czynników społecznych 15. Na wzrost zachowań agresywnych ma wpływ: - męski hormon płciowy testosteron, co tłumaczyłoby, częstsze przejawianie agresji przez mężczyzn, - alkohol, który nie tyle powoduje wzrost nastawienia agresywnego, co znosi hamulec i rozluźnia kontrolę nad organizmem, ujawniając pierwotne dążenia i pragnienia, skrywane pod maską norm. - ból i niewygoda 16. Istnieje również wiele czynników społecznych, które warunkują agresję. Wśród nich możemy wymienić: - frustrację nie prowadzi ona do zachowań agresywnych w sposób bezwarunkowy i automatyczny. Pojawia się zazwyczaj wtedy, gdy na swojej drodze do osiągnięcia celu napotykamy przeszkodę, co rodzi w nas poczucie niesprawiedliwości. Często też jest rezultatem względnej deprywacji, czyli poczucia, że posiadamy mniej niż ludzie do nas podobni lub mniej niż na to zasługujemy. - prowokacje, - obecność bodźca wyzwalającego agresję, - wzorce zachowań agresywnych, przedstawiane w realnym świecie, jak i w telewizji 17. Wilson, R. M. Akert, op. cit, s. 501). 15 Badania przeprowadzone na małpach człekokształtnych dowodzą, iż reakcja uzależniona jest od pozycji społecznej osobników: w przypadku pojawienia się osobnika o niższym statusie społecznym następował atak, pojawienie się osobnika stojącego wyżej w hierarchii powodowało ucieczkę. 16 Wykazano na przykład, iż wpływ na poziom agresji ma wzrost temperatury otoczenia np. tzw. fenomen długiego, gorącego lata (tamże, s ). 17 tamże, s

7 PRZYCZYNY I PRZEJAWY ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH U DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM Dziecko uczy się wzorców zachowań pomiędzy trzecim a dziesiątym rokiem życia, efekty tego procesu widoczne są przede wszystkim w młodszym wieku szkolnym, ale tak naprawdę rozpoczyna się on już dużo wcześniej, około 18 miesiąca życia. Pierwszym i najważniejszym dla dziecka miejscem, które kształtuje jego osobowość jest rodzina 18. Z czasem krąg ten ulega powiększeniu, obejmując znajomych i najbliższe środowisko. Zebrane w tym okresie doświadczenie wraz z cechami osobowości dziecka stanowią o umiejętności podejmowania i utrzymywania kontaktów z innymi ludźmi. Dla znacznej większości dzieci pierwszym sprawdzianem stopnia opanowania tej umiejętności jest przejście z zacisza domu rodzinnego w mury przedszkola. Dla każdego dziecka jest ono ogromnym przeżyciem, dla niektórych o charakterze wręcz traumatycznym, często niezależnie od wieku. Pierwszym trudnym dla dziecka momentem jest fakt rozstania z rodzicami i wiążące się z tym poczucie porzucenia i zagubienia w nowym, obcym miejscu. Kolejnym problemem staje się nawiązanie pozytywnych kontaktów zarówno z dorosłymi, przede wszystkim nauczycielką, oraz rówieśnikami. Zachowania, które wówczas obserwujemy są bardzo zróżnicowane: od chętnego, czasem wręcz natrętnego, szukania i nawiązywania kontaktów, poprzez bierne uczestnictwo, aż po wycofanie i wyraźne separowanie się od innych dzieci. Znaczną rolę w tym trudnym dla dziecka okresie asymilacji odgrywa nauczyciel, jego osobowość, umiejętność nawiązywania pozytywnego kontaktu z dzieckiem oraz takt i przygotowanie pedagogiczne. Na co dzień obserwujemy całe spektrum dziecięcych zachowań. Obok tych społecznie pożądanych, pojawiają się zachowania agresywne, których w żaden sposób nie możemy zaakceptować. W przedszkolu są to przede wszystkim: sprzeczki, kłótnie, przepychanki, używanie przezwisk, obraźliwych słów, wyśmiewanie, dokuczanie, zabieranie i niszczenie przedmiotów, ale również szczypanie, kopanie, a nawet przewracanie i bicie. Zachowania agresywne przyjmują również formy bardziej ukryte, objawiające się poprzez obmawianie kogoś, nastawianie innych negatywnie do wybranej osoby, niedopuszczanie do rozmów, wykluczanie ze wspólnych zabaw, niechęć, onieśmielanie. Możemy je podzielić na cztery grupy: 1. Agresję fizyczną przybiera postać potyczek, wyrywania zabawek, itp. 2. Agresję werbalną to konfrontacja słowna, 18 M. Gontarek, Jak sobie radzić z zachowaniami agresywnymi, Psychologia w Szkole, nr 3/2004, s

8 3. Agresję pośrednią lub cichą świadome ignorowanie, wyraźnie eksponowany brak zainteresowania w celu zasygnalizowania swojej antypatii oraz niechęci do kontaktów społecznych 4. Agresję relacji poprzez negatywne wypowiedzi bezpośrednio do lub o wybranej osobie nadszarpnięte zostają jej stosunki z rówieśnikami lub poczucie społecznej przynależności i akceptacji 19. Zjawisko to zostało stosunkowo niedawno oddzielone od agresji pośredniej, cichej i słownej oraz otrzymało własna nazwę, stając się zjawiskiem niezależnym. Chodzi w nim bardziej o zapewnienie sobie czy umocnienie wpływów w grupie, a dyskryminacja wobec wybranego dziecka staje się jedynie narzędziem wykorzystanym do przeprowadzenia tego testu. Czy agresja jednak zawsze jest zła i niepotrzebna? G. Haug Schnabel mówiąc o agresji wskazuje na jej pozytywny i negatywny wpływ na rozwój człowieka oraz jego kontakty z otoczeniem. Nazywa ją waleczną gotowością, która posiada już niemowlę. Odpowiednie jej nasilenie jest niezbędne do właściwego funkcjonowania jednostki. Dzięki niej każdy człowiek ma możliwość zwrócenia uwagi na siebie i swoje potrzeby, potrafi określić swoje miejsce w grupie i je utrzymać, wyznaczać granice własnej prywatności, ale również pozwala stwierdzić, jak daleko sięga swoboda jego działania i gdzie się kończy. Właściwa doza agresywności pomaga człowiekowi w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych, ale również w rozwoju intelektualnym, fizycznym, bowiem inicjuje działania natury poznawczej, ciekawość świata. Zachowania agresywne przejawiają się w wielu formach. Niektóre z nich są niezbędne do życia jednostki czy grupy i pomimo ich nieakceptowanych przejawów traktowane są jako pozytywne dla rozwoju dziecka. Należą do nich: agresja z frustracji, agresywna eksploracja oraz agresja jako obrona. Agresja z frustracji jest pierwszą formą agresji, którą można zaobserwować już u kilkumiesięcznego, prawidłowo rozwijającego się malucha. Pozwala ona dziecku na zaspokojenie ważnych dla niego potrzeb. Szczególne znaczenie przyjmuje dla dziecka wychowanego w atmosferze nieustannych ograniczeń, lub też nadopiekuńczości. Jest ona jedynym sposobem zwrócenia uwagi na ograniczenia, które krępują aktywność dziecka. Ważną dla rozwoju dziecka formą agresji jest typowa dla małych dzieci agresywna społeczna eksploracja, potocznie zwana przekorą i prowokacją. To dzięki niej dziecko jest w stanie wyrazić swój sprzeciw, aby dowiedzieć się, gdzie i jak będzie w stanie przeforsować swoją wolę, a także gdzie znajdują się granice, których mu przekroczyć nie wolno. 19 G. Haug Schnabel, Agresja w przedszkolu, JEDNOŚĆ, Kielce 2001 r., s

9 To agresywne parcie do przodu nie jest wyrazem nieposłuszeństwa, lecz ważnym elementem nauki społecznej. Dziecko bowiem musi naruszać społeczne reguły oraz prowokować sytuacje, aby przetestować typową dla jego wieku przestrzeń działania, aby dowiedzieć się, na ile może sobie w tym działaniu pozwolić. Kolejną formą agresji, która wyraźnie zaznacza się w okresie przedszkolnym jest agresja służąca obronie. Staje się częścią codzienności przedszkolnej, pojawia się w trakcie zabaw, śpiewu, ustawiania czy ubierania się. Dziecko broni siebie, przedmiotów, którymi się bawi, przestrzeni, broni również swoich pomysłów, pozycji w grupie, ale broni również innych. Dziecko także może zachowywać się agresywnie, gdy nie radzi sobie z uczuciami lub znajdzie się w sytuacji, którą odbiera jako sytuację bez wyjścia. Jednakże dziecko przejawia również gotowość do agresji, która we współczesnym świecie i w obecnych czasach, w naszej kulturze i mentalności, straciła swoja pierwotną wartość i nie przyczynia się do rozwoju, ale wręcz przeciwnie, staje się przeszkodą we współżyciu między ludźmi 20. Objawia się ona w tworzeniu grup, świadomym odgraniczaniu się od innych, źle pojętej solidarności wyrażającej się w agresywnym wychodzeniu poza obręb swojej grupy, w postawie ze swoimi przeciw obcym. Agresja grupowa może się objawiać na dwa sposoby: 1. Jako agresja jednej grupy przeciw innej grupie, 2. Jako agresja grupowa wobec jednostki wówczas, gdy dochodzi do aktów przemocy przez kilku członków grupy wobec wybranego dziecka, które staje się kozłem ofiarnym. W ostatnim czasie pojawiło się określenie bullying 21, którego charakterystyczną cechą jest intencjonalne napastowanie, podejmowane przez grupę dzieci wobec kolegów z bliskiego otoczenia oraz wyraźna asymetria relacji między napastnikami a atakowanymi. Napastnicy (najczęściej są nimi chłopcy) to osoby o dobrym mniemaniu o sobie, bardziej od innych impulsywne i mniej empatyczne, bardziej pozytywnie oceniające agresję i przemoc w życiu społecznym. Ich ofiarami zazwyczaj są dzieci nieśmiałe i osamotnione (brak bliskich, stałych przyjaciół), ogólnie mniej aktywne, zwłaszcza fizycznie, z niepewną samooceną 22. Badania 20 tamże, s W swoim znaczeniu podobne jest do popularnego ostatnim czasie pojęcia mobbing, stosowane w odniesieniu do dzieci. Ta forma agresji przez długi czas była niedoceniana w jej oddziaływaniu, jednak badania wykazały, iż u ofiar bullyingu obok cierpień, trudności w nauce i w rozwoju emocjonalnym, pojawiają się również skłonności samobójcze. 22 A. Frączek, Agresja dzieci i młodzież jako zjawisko społeczne, [w:] Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa psychoedukacyjna. pod red. A. Frączka, I. Pufal-Struzik, Wyd. Pedagogiczne ZNP Spółka z o.o., Kielce 1996 r., s

10 przeprowadzone przez Norwega D. Olwensa obalają trzy rozpowszechnione mity dotyczące bullyingu : 1. pojawienie się zjawiska wbrew powszechnym opiniom nie zależy od liczebności placówki, ale od ogólnego klimatu w niej panującego, a nade wszystko od zachowania pedagogów; 2. zjawisko to nie jest rezultatem konkurencji czy rywalizacji między dziećmi, ale wyłącznie chodzi w nim o dręczenie niższej rangą ofiary; 3. ofiary bullyingu nie zawsze mają jakiś zewnętrzny mankament z powodu którego inni mu dokuczają, ryzyko pozostania ofiarą grozi przede wszystkim dzieciom słabym, które wszystkim się podporządkowują 23. Na podstawie systematycznie prowadzonej obserwacji zabaw, technik dramowych i rozmów z dziećmi mogę stwierdzić, iż większe skłonności do rozwiązywania konfliktów poprzez agresję fizyczną wykazują chłopcy. Dziewczynki do postawienia na swoim chętniej posługują się agresją słowną, agresja pośrednią oraz w znacznie mniejszym stopniu agresją fizyczną. Zarówno w przypadku dziewczyn, jak i chłopców możemy mieć do czynienia z agresją o charakterze incydentalnym, ale również z zachowaniami, które mogą trwać wiele tygodni i miesięcy, póki się ich w porę nie rozpozna. Tę negatywną formę agresji trzeba szybko rozpoznawać i nauczyć przezwyciężać już w okresie przedszkolnym. Wraca jednak pytanie o przyczyny agresji. Dlaczego niektóre dzieci przejawiają większą skłonność do reagowania agresją, a inne jej zupełny brak? Co powoduje, że dzieci zachowują się w określonych sytuacjach w sposób agresywny? Psychologowie zgodnie stwierdzają, że nie istnieje agresja bez przyczyny. Wskazują na pewne uwarunkowania, które mają znaczny wpływ na poziom agresywności i decydują o tym, kiedy dziecko zareaguje w sposób agresywny. Dzieci nieustannie zbierają doświadczenia związane z agresją. Każdy dzień pełen jest poglądowych materiałów w różnorodnej i bogatej formie. Dzieci widzą zachowania agresywne u innych osób, zarówno w realnym życiu, jak i na szklanym ekranie. Bywa również, iż stają się ofiarami agresji dorosłych, często najbliższych. W literaturze spotykamy zgodne opinie co do tego, iż na rozwój zachowań agresywnych ma wpływ rodzina, w szczególności zaś niewłaściwe metody wychowawcze: niekonsekwencja, nadmierne pobłażanie i rygoryzm stosowane wobec dziecka G. Haug Schnabel, op. cit., s Opinię tą potwierdzają rozmowy z rodzicami dzieci przejawiające zachowania agresywne. 10

11 Obserwacje psychologów wskazują na znaczącą rolę osobowości matki w kształtowaniu psychiki dziecka oraz na wyraźny związek między brakiem porozumienia w małżeństwie a trudnościami w zachowaniu dzieci. Dowiedziono również, iż dzieci o tendencjach ekstrawertywnych potrzebują postawy rodzicielskiej ograniczającej, zaś dzieci o tendencjach introwertywnych, postawy pobłażliwej 25. Badania socjologiczne przeprowadzone w różnych krajach ujawniły, że duży procent rodziców stosuje wobec swoich dzieci kary fizyczne. W powszechnych mniemaniu agresji wobec swoich dzieci dopuszczali się tylko alkoholicy z marginesu społecznego. Tak jednak nie jest. Na podstawie licznych badań wiadomo, iż nie jest ona uwarunkowana wykształceniem, rodzajem wykonywanego zawodu, ani poziomem życia, czy stosunkiem do religii. Różni się jedynie specyfiką stosowanych kar przez różne warstwy społeczne. Kary fizyczne przeważają w rodzinach o niższym statusie społecznym, a kary psychiczne w rodzinach, w których status społeczny jest wyższy 26. Kolejnym czynnikiem jest telewizja. Na wpływ mediów narażone są już małe dzieci. Odbywa się to na dwa sposoby: bierny oraz czynny 27. O odbiorze biernym mówimy, gdy do dziecka dociera przekaz nie adresowany bezpośrednio do niego (np. kiedy matka jednocześnie zajmuje się dzieckiem i ogląda telewizję), a mimo to oddziałujący na dziecko. Odbiór czynny jest działaniem przemyślanym i ma na celu przyciągnięcie uwagi dziecka. Istotnym czynnikiem w absorbowaniu uwagi małych dzieci jest zrozumiałość przekazu. Według przeprowadzonych badań dzieci zaczynają świadomie odbierać telewizję w wieku 12 miesięcy i są w stanie naśladować to, co w niej widzą, ale nie traktują telewizji jako części świata rzeczywistego. Zmiana w odbieraniu świata kreowanego przez telewizję następuje w trzecim roku życia, gdy dziecko zaczyna pozyskiwać z niej informacje 28. Dziecko od najmłodszych lat powinno odróżniać otoczenie realne od nierzeczywistego. W przeciwnym razie będzie narażone na frustracje związane z niemożnością osiągnięcia określonego celu, szczególnie szkodliwą rolę przypisuje się reklamie skierowanej bezpośrednio do dzieci. Status wynikający z posiadania lub z nieposiadania określonej rzeczy oznacza w praktyce odpowiednią pozycję w dziecięcej hierarchii społecznej lub jej brak, co może budzić agresję oraz pretensje w stosunku do rodziców. Brak upragnionej zabawki, czy 25 W. Radziwiłłowicz, P. Radziwiłłowicz, Formy i funkcje agresji u dzieci i młodzieży, Psychologia Wychowawcza nr 3/1997, s Szerzej: N. Wodopianowa, Rodzina i agresja dorastających, B. Matyjas, Agresja dziecka w szkole jako skutek błędów wychowawczych rodziców, [w:] Agresja wśród dzieci i młodzieży pod red. A Frączka, 27 K. Grzegorzewska, Zrozumieć agresję, Bliżej Przedszkola, nr 11.50/2005, s tamże, s

12 ubioru nie tylko może być przyczyną frustracji, ale również stwarza fałszywe poczucie bezpieczeństwa, realizowane przez jej zakup 29. Badania naukowców amerykańskich wskazują na sześć istotnych problemów, wiążących się z oglądaniem powtarzających się scen przemocy i agresji przez dzieci: 1. częstsze pojawianie się u dzieci agresywnych i szkodliwych zachowań wobec innych, a przemoc może być traktowana jako reakcja na stres i sposób na rozwiązywanie konfliktów, 2. postrzeganie agresji jako coś normalnego, a tym samym zmniejszenie wrażliwości na ból i cierpienie innych, a nawet postrzeganie innych jako wrogów, 3. może pojawić się lęk dzieci mogą bać się otaczającego je świata 30, 4. programy, w których pojawiają się sceny zachowań agresywnych często prezentują ubogie pod względem językowym wzorce wypowiedzi, 5. ograniczenie wyobraźni dziecięcej do tego, co dziecko zobaczyło w telewizji, 6. telewizor to pożeracz czasu, czas przed telewizorem to czas, którego dziecko nie spędza na czynnych i pozytywnych kontaktach z najbliższym otoczeniem. Podobny efekt przynoszą bardzo popularne gry komputerowe, gdzie liczy się ilość razów i pociągnięć za spust na minutę. Gry angażują emocjonalnie gracza, który utożsamia się z bohaterami programu 31. Również w przedszkolu dziecko może doznawać agresji bezpośrednio ze strony swoich rówieśników, o czym była mowa wcześniej, ale również może być świadkiem działań agresywnych. Zarówno doświadczanie, jak i obserwowanie agresji, może spowodować jej wzrost lub utrwalić się jako wzorzec, który zostanie przez dziecko wykorzystany w późniejszym czasie. Często dziecko okazuje wrogość do nauczyciela. Jej przyczyna może być bardzo różna, nauczyciel nie przygotowany do tego, by ją rozpoznawać, odpowiada karaniem, a to z kolei nasila wrogie nastawienie dziecka, tworząc pewnego rodzaju spiralę agresji 32. Źródłem agresji bywają również sami nauczyciele. Wykazują oni pozytywne i negatywne postawy opiekuńcze. Te ostatnie są najczęściej efektem frustracji, wywołanych przemianami polityczno-gospodarczymi, bezradnością wobec zagrożeń narastających we współczesnym świecie, czy też niezadowoleniem z efektów własnej pracy, rozczarowaniem. Często spotkać 29 Szerzej: tamże, s Zbyt częste oglądanie przemocy w telewizji może powodować, że dziecko postrzega świat jako wrogie, niebezpieczne miejsce, a to może rozwinąć u niego tzw. syndrom podłego świata. 31 J. Goślicki, Uwarunkowanie agresji dzieci i młodzieży (artykuł internetowy). 32 M. Tejera de Meer, Dziecko i szkoła, Kraków 1997 r., s

13 można również opinie, iż nie są oni w wystarczającym stopniu przygotowani do radzenia sobie w sytuacjach trudnych, przede wszystkim z emocjami własnymi i innych (wychowanków, rodziców), a czasem nawet obojętni na problemy dzieci i młodzieży. Pozytywną postawę opiekuńczą nauczyciela wychowawcy cechuje: akceptacja każdego dziecka i życzliwość wobec niego, tolerancja, wyrozumiałość a równocześnie poważne, bez faworyzowania traktowanie dziecka, liczenie się z jego osobowością i indywidualnością, dążenie do zachowania przez dziecko równowagi, dobrego samopoczucia i nastroju zadowolenia. Negatywne postawy opiekuńcze nauczyciela wyrażone są poprzez: niedostrzeganie lub ignorowanie potrzeb dziecka, brak poszanowania godności dziecka poprzez obraźliwe sowa, ośmieszanie, ograniczanie jego samodzielności, oschłość, nadmierna surowość wyrażająca się poprzez rygoryzm, nadmierne wymagania, brak wyrozumiałości 33. Słowa Janusza Korczaka: Bądź sobą szukaj własnej drogi. Poznaj siebie, zanim zechcesz dzieci poznać.zdaj sobie sprawę z tego, do czego sam jesteś zdolny, zanim dzieciom poczniesz wykreślać zakres ich praw i obowiązków 34 stanowią dziś cenną wskazówkę dla każdej osoby pracującej z dziećmi i młodzieżą. Chociaż do najczęstszych negatywnych czynników, wpływających na zaburzenia rozwoju dziecka, również zachowania agresywne, wymienia się nieprawidłowe warunki, w jakich odbywa się proces kształcenia i wychowania (liczebność grup, nienajlepsza baza dydaktyczna), to jednak równie istotne znaczenie ma niedostosowanie wymagań do możliwości dzieci oraz niekorzystne cechy nauczycielawychowawcy. Przyczyn zachowań agresywnych i przemocowych jest wiele, podobnie jak wiele jest uwarunkowań tego, w jaki sposób funkcjonuje każdy człowiek. Obserwując sytuację o charakterze agresywnym często nie jesteśmy w stanie określić jednoznacznie jakie są przyczyny tego agresywnego zachowania. O zachowaniu decyduje nie jeden, ale zespół powiązanych ze sobą czynników. Są to czynniki biogenetyczne, cechy osobowościowe, ale również uwarunkowania zewnętrzne, środowiskowe. Do tych ostatnich należy zaliczyć zarówno najbliższe dziecku środowisko, jakim jest rodzina, szkoła bądź przedszkole, 33 K. Socha Kołodziej, Wpływ postaw opiekuńczych nauczycieli na zmniejszenie agresji wśród uczniów w szkole, [w:] Agresja wśród dzieci i młodzieży, s Za: K. Socha Kołodziej, tamże, s

14 w którym dziecko spędza znaczną część swojego czasu oraz media, które coraz mocniej wdzierają się w życie każdej rodziny i wywierają na nią swój wpływ, oraz środowisko dalsze, do których zaliczyć możemy system opiekuńczy i edukacyjny danego kraju 35. We współpracy z rodziną należy kształtować u dzieci umiejętność, która pozwoli im dostrzegać, jakie formy agresji wolno realizować w swoim życiu, a także jak radzić sobie z agresją własną i innych. JAK PRZECIWDZIAŁAĆ AGRESJI W PRZEDSZKOLU Krystyna Socha-Kołodziej zwraca uwagę, iż zasadnicze znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania dziecka w szkole ma ogólna atmosfera, która w głównej mierze uzależniona jest od postawy i zaangażowania dyrekcji oraz wszystkich nauczycieli, ich zdolności dydaktycznych, stosowanych metod wychowawczych oraz umiejętności nawiązywania kontaktu z dzieckiem i dbałości o prawidłowy jego rozwój 36. Jestem przekonana, że stwierdzenie to równie dobrze można odnieść do innych placówek, zajmujących się wychowaniem dzieci i młodzieży, również do przedszkoli, choć z własnych doświadczeń i obserwacji mogę śmiało powiedzieć, iż nauczycielki wychowania przedszkolnego dobrze spełniają swoje zadania opiekuńczo wychowawcze i do ich realizacji przygotowane są lepiej, niż nauczyciele pozostałych szczebli kształcenia. A od reakcji nauczyciela na zaobserwowane zachowania agresywne zależy, czy ich wykorzystywanie będzie się opłacało czy nie. Od nauczyciela zależy też, czy dziecko oceniane negatywnie, krytykowane przez innych będzie stawało się agresywne wobec innych. Nauczyciel musi właściwie ukierunkować niepożądane zachowanie i hamować wszelkie przejawy agresji, które nie są akceptowane przez otoczenie 37. W przypadku drobnych kłótni niepotrzebna jest pomoc nauczyciela, problemy powinny uregulować między sobą same dzieci. W przypadku jednak wystąpienia wyraźnego konfliktu, gdy porozumienie jest trudne do osiągnięcia, potrzebna jest interwencja ze strony wychowawcy. Należy wówczas zastosować sztywna regułę: podejść do miejsca walki, przerwać ją, stanąć pomiędzy dziećmi, zwrócić się do nich po imieniu i stanowczo, ale spokojnie porozmawiać. Pokazuje to, iż osoba dorosła panuje nad sytuacją. Aby nie doszło do eskalacji konfliktu trzeba sprowadzić kłótnie do płaszczyzny rozmowy. Dzięki niej 35 M. Gontarek, op. cit, s K. Socha Kołodziej, Wpływ postaw opiekuńczych nauczycieli na zmniejszenie agresji wśród uczniów w szkole, [w:] Agresja wśród dzieci i młodzieży, s Górska J., Źródła zachowań agresywnych, Magazyn Szkolny, nr 2/2005 s

15 zauważona zostaje złość dziecka, zaakceptowany powód jego interwencji, ale ukazana jest również dezaprobata wobec zastosowanych środków: Twoje wzburzenie jest na miejscu, broń się, ale bicie i kopanie nie są właściwym rozwiązaniem. Nauczyciel powinien dziecku dodać odwagi, by broniło swoich interesów przy pomocy środków społecznie akceptowanych 38. Ważne jest również, aby spokojnie zapytać dziecko, które konflikt wywołało o przyczyny złości dziecko zauważa, że ważny jest powód, a zachowanie jest na drugim planie. Że nie jest postrzegany jako złe dziecko, które znowu coś bez powodu nabroiło. Podczas wychowywania nie można uniknąć sytuacji, które zwiększają gotowość dziecka do agresji. Jednak zwiększona gotowość do agresji nie musi prowadzić do zachowań agresywnych wychowawca powinien nauczyć, jak sobie radzić ze zwiększoną gotowością do agresji. Oto kilka propozycji społecznie akceptowanych form pozbywania się, odreagowania złości: skrzynia złości lub pudełko z gazetami, które można gnieść do woli, malowanie jaskrawymi farbami na dużych arkuszach papieru, ludzik złości skarpeta z namalowaną twarzą, do której można włożyć rękę i powiedzieć jej o swoim zdenerwowaniu, przebiegnięcie się wzdłuż ogrodzenia, zorganizowanie w sali kącika złości: znajduje się w nim krzesło złości, na które może usiąść dziecko, gdy odczuwa wzbierającą w nim złość, uderzanie we wszystkie garnki (drewniane klocki) w kąciku złości, spłukiwanie złości wraz z wodą w toalecie, przypięcie do koszulki szczerzącego zęby psa, który ma sygnalizować: uwaga, trzymajcie się ode mnie z daleka, będę gryzł, woreczek złości, w którym zamykamy złość 39. Dużo efektywniejszą metodą w przezwyciężaniu agresji jest jej zapobieganie. Wymaga to właściwego przygotowania się ze strony nauczyciela, zaplanowania pewnych działań Analiza literatury oraz doświadczenie w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym podsuwają pewne sprawdzone sposoby zapobiegania agresji lub minimalizowania jej przejawów i skutków: 1. Refleksyjna postawa nauczyciela wobec siebie i otaczającej rzeczywistości pedagogicznej. 38 G. Haug Schnabel, Agresja w przedszkolu, JEDNOŚĆ, Kielce 2001 r., s Tamże, s

16 Powinien on poznać i przemyśleć własne uczucia, reakcje, możliwości. Nieustannie podejmować autorefleksję, czy jego wiedza pedagogiczno psychologiczna, zdolności dydaktyczne i umiejętności nawiązywania kontaktu z dzieckiem są wystarczające do podejmowania skutecznych działań wychowawczych i edukacyjnych. Każdy nauczyciel musi być świadomy, że jego rolą jest kształtować, a więc bogacić i rozwijać oraz stwarzać korzystne warunki do prawidłowego rozwoju dziecka Poznanie potrzeb, możliwości i zainteresowań wychowanków. W pracy nauczyciela ważne jest, aby znał sytuację rodzinną, motywy działania swoich wychowanków i w tym celu nawiązywał i utrzymywał częste kontakty z rodzicami lub opiekunami. Często przyczynami zachowań agresywnych u dzieci są niezaspokojone potrzeby. W procesie wychowania trzeba wpierw usunąć źródło napięć emocjonalnych poprzez zaspokojenie potrzeb, a dopiero po uzyskaniu przez dziecko równowagi emocjonalnej można przystąpić do dalszych działań wychowawczych. 3. Stworzenie właściwego klimatu. Jednym z podstawowych zadań wychowawcy jest zbudowanie miłej i ciepłej atmosfery panującej w grupie, która pozwalałaby każdemu poznawać i rozwijać swoje możliwości i zainteresowania w poczuciu akceptacji, zaufania i bezpieczeństwa. Ważnym elementem tworzenia właściwego klimatu jest organizowanie sytuacji umożliwiających wzajemne poznawanie się oraz stwarzania jak największej ilości okazji do osiągania przez dzieci sukcesów w kontaktach z rówieśnikami Ustalenie jasnych i konkretnych zasad współżycia w grupie, przede wszystkim w odniesieniu do pojawiających się zachowań agresywnych. Zasady te powinien ustalić nauczyciel wspólnie z dziećmi. Muszą one być sformułowane w prosty sposób tak, aby każde dziecko należące do grupy z góry wiedziało, jakie działania uznane są za niewłaściwe, a także co się stanie, gdy postąpi ono wbrew ustalonym regułom. Istotną sprawą jest konsekwentne i stanowcze przestrzeganie ustalonych zasad. Ustalenia takie przynoszą korzyści obustronne: wskazują dzieciom jasne granice, przez co ułatwiają im orientację w grupie, dają im również możliwość współdecydowania, poczucie wspólnoty i uczą odpowiedzialności, a zarazem zdejmują z nauczyciela trudną decyzję jaką musi podjąć w sytuacji problemowej. Konsekwencjami zachowań agresywnych może być wykluczenie na jakiś czas ze wspólnej zabawy, dodatkowe 40 K. Socha Kołodziej, op. cit., s J. Grochulska, Reedukacja dzieci agresywnych, WSiP, Warszawa 1982 r., s

17 zadania czy utrata przywilejów (np. dyżurnego). Pod żadnym pozorem jednak nie może być to kara cielesna, ani poniżanie dziecka Rozważne stosowanie kar i konsekwencja w działaniu. Wprawdzie konsekwentne karanie może wyuczyć powstrzymywania się od stosowania pewnych zachowań, jednakże kara może nie przynieść pożądanego efektu, gdy zabraknie konsekwencji w jej stosowaniu. Karanie jest nieskuteczne wówczas, gdy dziecko już zachowuje się agresywnie, a nawet tę agresję wzmaga, blokując ważne dla niego potrzeby (np. miłości, akceptacji, bezpieczeństwa) i dodatkowo dostarcza mu wzorów agresywnego zachowania. Ponadto kara jest metodą, która nie uczy żadnych nowych zachowań, ale powstrzymywania się od tych, które są niepożądane. W przypadku dzieci agresywnych lepszą i bardziej skuteczniejsza metodą jest ignorowanie zachowań agresywnych, przy możliwie najpełniejszym zaspokojenie ich potrzeb, i jednoczesnym nagradzaniu zachowań pożądanych. Zachowania nagradzane możliwie często, ale nieregularnie, zostają wyuczone i utrwalone najszybciej 43. Nagrody należy dobierać staranie, stosownie do wieku i sytuacji. Niewłaściwe nagradzanie może bowiem zostać odebrane przez dziecko jako kara, tak samo jak źle zastosowana kara może stać się dla dziecka nagrodą. 6. Prawidłowa organizacja procesu kształcenia. Często przyczyną zachowań agresywnych bywają działania nauczyciela: zapominanie o przerwach śródlekcyjnych, sztywny sposób realizacji programu, niedostosowany system wymagań do możliwości dziecka, brak sprawiedliwości, brak wiary w dziecko, przestarzałe metody wychowawcze, brak obserwacji notatek o dzieciach agresywnych, niekonsekwencja w słowie i czynie (brak kontroli, niewypełnienie zapowiedzianych kar i nagród, niedotrzymywanie słowa i obietnic, zapominanie o zakazach, poleceniach) 44. Nauczyciele powinni szczegółowo planować swoją pracę i realizować przyjęty program nauczania, jednakże muszą być elastyczni w swoich działaniach i dostosowywać je do możliwości i zainteresowań wychowanków, stosować atrakcyjne metody i formy pracy, organizować aktywność poznawczą i ruchową dziecka zaspokajającą naturalną potrzebę 42 G. Haug Schnabel, op. cit., s J. Grochulska, op. cit., s J. Górska, op. cit., s

18 ruchu oraz prowadzić obserwację, zwłaszcza dzieci zagrożonych lub przejawiających zachowania agresywne. 7. Współpraca z rodzicami. Przedszkole nie może zastępować domu rodzinnego, ma go uzupełniać i oferować pomoc w przezwyciężaniu trudności, jakie przeżywa dziecko. Dobra współpraca między przedszkolem a rodziną jest bardzo potrzebna i istotna, wymaga jednak starannego zaplanowania przez wychowawców oraz zaangażowania obu stron. W jej ramach ważne jest informowanie rodziców o sukcesach i problemach dziecka, dostarczanie potrzebnej wiedzy pedagogiczno psychologicznej oraz organizowanie spotkań ze specjalistami z zakresu wychowania. 8. Budowanie wewnętrznego systemu wartości. Każdy nauczyciel powinien opracować na podstawie programu nauczania i programu wychowawczego placówki plan działań wychowawczych dla swojej grupy i realizować go w toku codziennych zajęć. Ważnym jego elementem powinno być budowanie pozytywnych relacji z sobą, rówieśnikami i otoczeniem, ale również budowanie wewnętrznego systemu wartości opartych na takich wartościach, jak dobro, prawda i piękno. Temu zadaniu pomocne są, między innymi, zabawy tematyczne, dramowe, inscenizacje 45 oraz agresja w formie zabawy. 9. Agresja w formie zabawy. Kto chce żyć w zgodzie z innymi, musi najpierw się nauczyć kłócić! 46 Na zachowanie agresywne środowisko reaguje najczęściej karaniem, odwetem, czy społecznym odrzuceniem. Rozwiązywanie zaistniałych w grupie konfliktów ogranicza się zazwyczaj do wskazania winnego i przywołania go do porządku. Nic więc dziwnego, że pedagogiczne działania zazwyczaj są ukierunkowane raczej na unikanie, niż rozwiązywanie konfliktów. Świadome, ukierunkowane przezwyciężanie agresji właściwymi działaniami pedagogicznymi jest niezwykle potrzebne. Nie chodzi tu jednak o zduszenie agresji, ale o umiejętność właściwego jej wyrażania. Taką możliwość dają nam agresja w formie zabawy, w której działania agresywne są tylko odgrywaniem określonej roli. Zabawy tego typu posiadają wiele zalet. Ochota na starcie w formie zabawy skłania do wzajemnego atakowania, bronienia, ścigania, uciekania, ale wszystkie te działania są tak dobrane, aby świadomie nie wywoływać 45 Za pomocą inscenizacji oraz literatury, dzieci dużo łatwiej wczuwają się w sytuację dziecka smutnego, radosnego, zagubionego, odtrącanego czy też agresywnego i uwikłanego w konflikty, zwłaszcza jeśli postacie prezentowane są za pomocą pacynek, ulubionych lalek, postaci z bajek i zwierząt. 46 R. Portmann, Gry i zabawy przeciwko agresji, JEDNOŚĆ, Kielce 2003 r., s

19 strachu u przeciwnika walki w zabawie, ani też wyrządzić mu krzywdy. Na czym polega różnica pomiędzy walką a agresją w formie zabawy? Te dwie formy ludzkiego działania różnią się motywacją do zachowywania się w określony sposób. W zabawie to nie agresja, ale gotowość do zabawy zmusza do działania. Wiele pedagogów ma wiele obaw co do tej formy zabawy, aby więc była rzeczywiście bezpieczną i skuteczną formą działania musi spełniać określone, charakterystyczne dla niej warunki: 1. wszystkie uczestniczące w niej dzieci, muszą chcieć walczyć ze sobą, nie może nikt, być do tej zabawowej walki zmuszany; 2. sytuacja musi mieć wyraźny charakter zabawowy, elementom zachowania w ataku muszą towarzyszyć znaki wzajemnego uspokajania się, że to tylko zabawa, a także sposoby zachowań, podkreślające przyjacielskie kontakty; 3. zabawa tego typu wymaga odprężonej atmosfery najczęściej są obserwowane po codziennej fazie przyzwyczajania się do wydarzeń w grupie oraz zanim nastąpi zmęczenie 47. Nie można jej zastosować w atmosferze napięcia, oczekiwania. Cechy charakterystyczne dla tego rodzaju zabaw: często rozpoczyna się od wspólnych ustaleń, zaproszenia do zabawy i ustalenia jej przebiegu; dzieci uczestniczące w walce śmieją się lub uśmiechają, co oznacza wyrażenie zgody na jej przebieg; w zabawach tych często robi się przerwy, w czasie których dzieci mogą chwilę odpocząć, nabrać siły i omówić dalszy przebieg zabawy; hamowane jest wykorzystywanie siły fizycznej w obawie przed skrzywdzeniem przeciwnika lub jego rezygnacją z zabawy; w trakcie tych zabaw stosowane i rozpoznawane są werbalne sygnały zatrzymujące walkę; działania niebezpieczne są jedynie zasygnalizowane; najważniejsza jest tu zabawa sama w sobie, a nie zwycięstwo (ono zakończyłoby zabawę!); często dochodzi do zamiany ról; mogą odbywać się nie tylko pomiędzy rówieśnikami, ale również między dziećmi w rożnym wieku oraz między dzieckiem a dorosłym często starszy nieprzyjaciel 47 tamże, s

20 pomaga młodszemu w pokonywaniu przeszkód,. dostosowuje ruchy do jego możliwości, stosuje utrudnione wersje własnych działań 48 ; Jeśli, któregoś z tych elementów zabraknie to znaczy, że zabawę tą trzeba przerwać. ZABAWY PRZECIWKO AGRESJI Łatwym do opanowania i niewymagającym dużych nakładów sposobem do konstruktywnego przezwyciężania złości i agresji są zabawy i ćwiczenia interakcyjne, w szczególności te, w których nie ma zwycięstwa i przegranej 49. Dzięki nim dzieci mogą zdobywać różnorodne doświadczenia w poznawaniu siebie i innych, mogą działać aktywnie według własnego uznania, a przy tym bez obaw doświadczać konsekwencji swojego postępowania. Bawiąc się w nie można przezwyciężyć zakorzenione wzorce zachowań i rozwinąć umiejętności konieczne do prospołecznego postępowania. Zachowania agresywne mogą być wykorzystane w wybrany sposób, a więc mogą być spożytkowane w pokojowych zamiarach. Jednocześnie spełniają funkcję tzw. wentyla, co pomaga odreagować napięcia. Aby jednak nie sprawiały wrażenia zabaw oswobadzających ważne jest zakończenie każdej z nich podsumowującą rozmową. Choć możliwości wykorzystywania ćwiczeń i zabaw społecznych są ogromne, bo przez różnorodne ich modyfikowanie można je dopasować do potrzeb i sytuacji w konkretnej grupie, to jednak nie należy ich przeceniać. Nie są one złotym środkiem na wszystko i z pewnością nie zastąpią terapii, gdy jest ona konieczna 50. Są jednym z możliwych do wykorzystania środków. Aby agresja w formie zabawy mogła stać się rzeczywiście skuteczną metodą pracy z dzieckiem agresywnym muszą być zachowane pewne metodyczne wskazania: 1. zabawy muszą być dostosowane do aktualnego nastroju grupy oraz poszczególnych jej członków; 2. zabawom musi towarzyszyć klimat wzajemnego zaufania; 3. udział w zabawach odbywa się na zasadach zupełnej dobrowolności, jednak osoby nie chcące włączyć się w działanie powinny pozostać w sali w roli obserwatora; 4. po każdym ćwiczeniu i zabawie powinien zostać zarezerwowany czas na uspokojenie, zastanowienie się, a potem podzielenie się na gorąco swoimi przeżyciami i doświadczeniami, wyrażonymi bądź w formie słownej, bądź w formie plastycznej. 48 G. Haug Schnabel, Agresja w przedszkolu, JEDNOŚĆ, Kielce 2001 r., s Do zapoczątkowania procesów społecznych nie nadają się zawody i rywalizacja, gdyż chęć zwycięstwa jest tak silna, że może uniemożliwić rozwinięcie się pożądanych sposobów zachowań. 50 R. Portmann, Gry i zabawy przeciwko agresji, JEDNOŚĆ, Kielce 2003 r., s

21 R. Portmann w swojej książce Gry i zabawy przeciwko agresji przedstawiła propozycje zabaw dotyczących sytuacji z życia codziennego, pomocnych w oswajaniu agresji. Równocześnie podzieliła je na siedem grup 51 : I. Zabawy na dostrzeganie agresywnych uczuć i ich wyrażanie Telewizja i gazety informują nas o coraz bardziej agresywnych i bezwzględnych zachowaniach młodych ludzi, nierzadko jeszcze dzieci. Nie mają oni wyczucia, co do uczuć innej osoby. Często młodzi agresorzy nie maja dostępu do własnych uczuć, a ich dostrzeżenie i otwarte wyrażenie jest konieczne do tego, by móc uświadomić sobie uczucia drugiego człowieka. Współczesny świat i lansowany przez niego styl życia na pewno w tym nie pomagają. Już małe dziecko powinno umieć doświadczać tego, że złość i agresja są częścią natury człowieka, trzeba je jednak umieć wyrażać bez jednoczesnego poczucia winy i strachu, gdyż dopiero wtedy można je kontrolować i konstruktywnie przezwyciężać. Sposób w jaki ludzie radzą sobie z uczuciami własnymi i innych ma duże znaczenie w określaniu tego, jak żyją i jak się potrafią porozumiewać 52. Jak wygląda złość pokaż i narysuj Uczestnicy siedzą w kręgu, każdy pokazuje gestem jak, jego zdaniem, wygląda złość, wściekłość. Następnie przedstawiają soje wyobrażenia złości w formie graficznej. Mowa ciała Dzieci otrzymują kartonik z narysowaną twarzą przedstawiające różne stany emocjonalne (wesoły, smutny, zły, wystraszony itp.). Zadaniem każdego uczestnika zabawy jest zaprezentowanie określonego na nim uczucia. Reszta grupy stara się prawidłowo je odczytać i nazwać. Do zabawy może być przygotowanych kilka kartek przedstawiających to samo uczucie, można również podzielić dzieci na mniejsze grupki i każdej z grup zaprezentować obrazek z przedstawionym uczuciem. Wszyscy członkowie grupy w tym samym czasie, samodzielnie dokonują prezentacji tak długo, aż pozostałe dzieci prawidłowo odgadną właściwe uczucie. Agresja na obrazku Dzieci wycinają z kolorowych gazet lub wybierają z przygotowanych obrazków te, które prezentują agresję. Chętne dzieci uzasadniają swój wybór, mogą również pokazać przedstawione na nim uczucie. 51 tamże, s tamże, s