Królowie, Włościanie i Mieszczanie

Transkrypt

1 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... Królowie, Włościanie i Mieszczanie czyli wycieczka pierwsza po dawnym i współczesnym Sanoku 1

2 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... Wokół Sanockiego Rynku Przez stulecia ulicami Sanoka podążali królowie, dostojnicy dworscy, włościanie, mieszczanie i chłopi. Żyli oni w innych światach, choć w ramach jednego miasta i jego najbliższej okolicy tworząc swój własny mikrokosmos, którego centrum stanowił sanocki gród. Jeśli zaś Sanok był centrum całego regionu, to sercem Sanoka był bezsprzecznie Rynek. Jeżeli gdziekolwiek przecinały się drogi tych ludzi, to z pewnością tu, na głównym miejskim placu. Spotykali się na sanockim Rynku nie tylko przedstawiciele różnych klas społecznych, ale też kultur i narodów; Polacy, Żydzi, Ukraińcy, Niemcy, Cyganie i inni, dla których sanocczyzna była jedną ojczyzną. Tu także spotykali się z wędrującymi kupcami, oglądali zamorskie specjały, z zapartym tchem słuchali opowieści wędrownych lirników, bawili występami wędrownych kuglarzy, ale też wymierzali sprawiedliwość rękami miejscowego kata. Choć wiele się od tego czasu zmieniło, Rynek pozostaje nadal tętniącym życiem centrum nadsańskiego grodu. Odnowiony i wyremontowany jest miejscem spacerów sanoczan, imprez plenerowych i oazą turystów zmęczonych zwiedzaniem, którzy znajdują schronienie pod parasolami wystawianymi latem przed restauracjami. Najważniejszym budynkiem tego miejsca, jak w każdym mieście o średniowiecznym rodowodzie, jest ratusz. Budynek ratusza, który mieści się we wschodniej pierzei rynku powstał po strawieniu przez pożar wcześniejszych drewnianych budynków. Pierwszy ratusz strawił pożar w 1680 roku, drugi w Zarys fundamentów starego ratusza został, po przeprowadzonych badaniach archeologicznych, zaznaczony na nowej nawierzchni Rynku. Istniejący do dziś osiemnastowieczny budynek zbudowano w oparciu o istniejącą już kamienicę. Gruntownego remontu i przebudowy obiektu dokonano w 1892 roku. Dodano wówczas skrzydło boczne i nadbudowano piętro. W 1934 roku obiekt przebudowano ponownie, włączając w jego bryłę kolejną, sąsiednią kamienicę. Całości nadano charakter jednolitej budowli. Wygląd obecny przedstawia stan z okresu międzywojennego. Centralną część ratusza wieńczył zegar, wykonany w Pradze, a uruchomiony 1 lutego 1906 roku. Podczas ostatniego remontu dokonanego w 2007 roku mechanizm zamieniono na nowy zachowując poprzedni jako eksponat. Na szczycie lewego skrzydła widnieje herb miasta, na prawym zaś godło państwowe, według wzoru z lat trzydziestych. Obecnie ma tu siedzibę Urząd Stanu Cywilnego, różne instytucje oraz punkty handlowe i usługowe. Warto wejść przez bramę pod głównym budynkiem ratusza, w którego dziedzińcu znajduje się Restauracja pod zegarem, posiadająca tarasy widokowe na skraju stromego brzegu, którym przebiegały niegdyś mury obronne. U ich stóp, przeszło czterdzieści metrów niżej rozpościera się dolina Sanu. Rozległy widok na dolinę, Bieszczady i Góry Słonne dosłownie zapiera dech w piersiach. Pewna ciekawostką jest fakt, że o ile w wielu zabytkowych miastach nie zachowały się do dziś ich dawne ratusze, o tyle Sanok ma ich dwa. Drugi tego typu obiekt znajduje się przy ulicy Lipińskiego w dzielnicy Posada Olchowska. Jest to dawna siedziba rady gminy zbudowana w latach według projektu inżyniera Ostrowskiego. 2 3

3 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... Ten dostojny, eklektyczny budynek zwieńczony neobarokową wieżą wybudowaną z przeznaczeniem na dzwon alarmowy dla straży pożarnej, już na pierwszy rzut oka sugeruje funkcję jaką sprawował w przeszłości. Oprócz naczelnika swoją siedzibę miała tu również placówka policji i areszt. Pozostałe wolne pomieszczenia wynajmowano. Jako siedziba władz gminnych nie służył jednak długo gdyż w 1931 roku Posadę Olchowską przyłączono do Sanoka. Dziś jest on jedyną pamiątką po dawnej niepodległości tej dzielnicy miasta. W sąsiadującej z ratuszem miejskim dziewiętnastowiecznej kamienicy znajduje się doskonale wyposażone i urządzone Centrum Informacji Turystycznej zaś na piętrze Biuro Wystaw Artystycznych, prezentujące najnowsze trendy w sztuce współczesnej. Poziom wystaw organizowanych przez sanockie BWA stawia ją na równi z najlepszymi tego typu placówkami w kraju. Warto zatem mając chwilę czasu zobaczyć co aktualnie jest eksponowane w jego pomieszczeniach. Po przeciwnej stronie rynku znajduje się obecna siedziba władz miasta. Jest to estetyczna, eklektyczna budowla wzniesiona przez Austriaków w latach dla potrzeb Rady Powiatowej. Na fasadzie tej okazałej budowli widnieje historyczny herb ziemi sanockiej złoty dwugłowy orzeł na błękitnym polu. Rynek, nie licząc nowej części Urzędu Miasta, otaczają kamienice bogatego mieszczaństwa sanockiego, pochodzące podobnie jak i większość zabudowy starego miasta z XVIII, XIX i początku XX stulecia. W jednej z nich znajduje się karczma regionalna, taka jak te, w których gospodarze wypijali litkup na znak dobrej transakcji, ale i pozbywali się częstokroć części (a nierzadko całości) pozyskanej gotówki. Z rynku podążamy drogą królewska w kierunku sanockiego zamku. Przechodzimy obok placu św. Jana z którego również roztacza się wspaniały widok na dolinę Sanu, Bieszczady i Góry Słonne, a na pierwszym planie położone niżej dzielnice miasta. Swą nazwę zawdzięcza plac kapliczce św. Jana Nepomucena, stojącej w północno wschodnim narożniku. Ufundował ją w 1810 roku starosta Ksawery Krasicki, jako votum za ocalenie życia podczas salwowania się ucieczką konno, stromym zboczem do Sanu, po nieudanej, ostatniej obronie zamku przed wojskami austriackimi w czerwcu 1809 roku. Wydarzenie to uwiecznili sanoczanie także tablicą pamiątkową. Ufundowało ją w 1909 roku Towarzystwo Rozwoju i Upiększania Miasta Sanoka. Tekst na niej wyryty głosi: Pamięci Ksawerego Krasickiego i towarzyszy, za bohaterski czyn przy ostatniej obronie zamku sanockiego w czerwcu 1809 roku. W stuletnią rocznicę Tow. Upiększ. M. Sanoka napis ten umieściło. Tablica znajduje się około 20 m poniżej kaplicy, na skale przy zbiegających tędy stromo schodach zamkowych. 4 5

4 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... zalewski beksiński - info + foto Z jednym z budynków muzeum willa sąsiaduje zresztą od zachodu. Jest to budynek tzw. Zajazdu, stojący frontem do ulicy Zamkowej. Zbudowano go w latach Mieścił się w nim pierwotnie zajazd, a w dziewiętnastym stuleciu, austriacki odwach i apteka. Obecnie w jego murach znajduje się dyrekcja, biura i pracownie Muzeum Historycznego, zaś w salach na parterze organizowane są konferencje, wykłady oraz wystawy czasowe. Od zamku dzieli nas już tylko sucha fosa. Po przejściu wkraczamy na dziedziniec dawnej siedziby królewskiej administracji a i miejsca spokojnej emerytury królowych, jako że zamek wraz z dobrami stanowił ich dożywotnie uposażenie. Przy okazji warto wspomnieć, że tak jak Wenecja czy Wrocław są miastami mostów, tak Sanok śmiało można nazwać miastem schodów. Jego górskie położenie spowodowało, że chcąc dostać się do centrum, z okalających go, a leżących w dolinach dzielnic, trzeba wspinać się stromymi uliczkami. Od wschodu zaś stok wzgórza jest już tak urwisty, że dojście z dzielnicy Błonie na stare miasto możliwe jest tylko jednymi z czterech, krętych i stromych schodów: Zamkowymi, Franciszkańskimi, Serpentynami lub Balowskimi. Wszystkie one mają swój szczególny urok, i niestety wszystkie szczególnie Franciszkańskie wymagają dobrej kondycji. Pomiędzy placem świętego Jana a zamkiem stoją jeszcze dwie niezwykłe budowle. Pierwsza z nich, górująca nad przepastnym urwiskiem to dawna willa rodu Zaleskich, nie bez przyczyny nosząca nazwę Sokole gniazdo. Jej doskonała sylwetka z charakterystycznymi drewnianymi galeriami jest jednym z najbardziej charakterystycznych punktów górującej nad doliną rzeki starej części miasta. Zbudowano ją w latach , według projektu Władysława Beksińskiego i Wilhelma Szomka.Wieść gminna niesie, że doktor Zaleski upodobał sobie jedną z weneckich willi, podczas swojej podróży na południe, i kazał zbudować rezydencję, która by mu ją przypominała. Jego willa nie stoi wprawdzie nad brzegiem żadnego kanału, lecz gdy patrzy się na nią stojąc u stóp wzgórza zdaje się ona być jakby nierealna, zawieszona w powietrzu, niczym obiekty z obrazów Zdzisława Beksińskiego eksponowanych w sąsiednim Muzeum Historycznym. 6 7

5 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... Na Królewskim Zamku Główny budynek zamku, pierwotnie gotycki postawiono w miejscu dawnego, ruskiego grodu. W latach przebudowany został gruntownie za panowania starosty Mikołaja Wolskiego a pieniądze królowej Bony na modny wówczas i funkcjonalny styl renesansowy. W skład dawnego kompleksu zamkowego wchodziły oprócz zachowanego do dziś budynku głównego, dwie bramy, zbrojownia, most zwodzony, baszta, spichlerz oraz zabudowania gospodarcze. Dziś niestety nie ma już po nich praktycznie śladu. Wzgórze oddzielała od miasta sucha fosa, która w dużej mierze zachowała się do dzisiaj. Północne skrzydło zamku obsunęło się częściowo do płynącego wówczas u stóp wzgórza Sanu. Pozostałą część rozebrali Austriacy po zajęciu miasta. Skrzydło południowe, rozbudowywane i modyfikowane w XIX wieku, zostało ostatecznie rozebrane na początku XX stulecia, z uwagi na kiepski stan techniczny. Aktualnie, w murach sanockiego zamku mieszczą się najciekawsze zbiory Muzeum Historycznego, powstałego w 1934 roku, a w 1941 połączonego z Muzeum Łemkowszczyna. Muzeum Historyczne posiada najcenniejszą w kraju kolekcję ikon oraz największy zbiór prac Zdzisława Beksińskiego. W zamkowych zbiorach są również cenne eksponaty sztuki sakralnej kościoła rzymskokatolickiego, ceramiki pokuckiej, ekspozycja sztuki współczesnej (m.in. Tadeusz Makowski, Józef Pankiewicz, Marian Kruczek, Józef Jarema, Jan Cybis) sarmackiej sztuki portretowej, militariów, i inne. W planach jest rekonstrukcja południowego skrzydła zamku oraz gotyckiej wieży, której dolną kondygnację już odtworzono. Na środku dziedzińca znajduje się głęboka zamkowa studnia, od której prowadzą tajemnicze, nie zbadane jeszcze poterny. Zapewniały one prawdopodobnie oblężonemu zamkowi komunikację ze światem, organizowanie wypadów na przeciwnika, a w ostateczności, ewakuację. Na dziedzińcu zamkowym prowadzi się w ostatnich latach badania archeolologiczne. Tajemnice studni czekają jednak nadal na swojego odkrywcę. Być może oprócz legend skrywa ona na swym dnie prawdziwe królewskie skarby. To jednak nie wszystkie tajemnicze obiekty zamkowego wzgórza. Swą mroczna historię dopisał tu również wiek dwudziesty. Pod dziedzicem zamku znajdują się dwa niemieckie schrony bojowe, wybudowane przez Niemców w latach Wchodziły one w skład tzw. Pozycji Granicznej Galicja. Strzegły one przepraw na Sanie w kierunku Olchowiec i Białej Góry, które wówczas leżały już po sowieckiej stronie granicy. Bunkry te, obecnie badane i inwentaryzowane, zostaną w przyszłości udostępnione turystom a w ich pomieszczeniach znajdą miejsce spoczywające dziś w magazynach historyczne militaria z czasów II wojny światowej. stare sztychy- fotki zamku/ plan sytuacyjny 8 9

6 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... tutaj - przedstawienie ekspozycji Muzeum historycznego i skansenu 10

7 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... Mieszczanie, Księża i żołnierze czyli wycieczka druga po dawnym i współczesnym Sanoku 11

8 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... Domy sanockich mieszczan były różne, jak róże były losy tego miasta. Po średniowiecznym okresie prosperity Sanok, podobnie jak wiele miast południowej polski zaczął intensywnie podupadać gospodarczo, zwłaszcza w niespokojnych wiekach XVII i XVIII. Zabudowę tego okresu możemy sobie w zasadzie tylko wyobrazić bazując na nielicznych dokumentach, a zwłaszcza porównując ją z innymi miastami, które zachowały więcej ikonografii z tego okresu. Z pewnością domy murowane były wówczas nieliczne a głównym budulcem było występujące tu w obfitości drewno, podczas gdy tutejszy piaskowiec był raczej lichy. Najczęściej wykorzystywano go do budowy podmurówek pod drewniane budowle. Sporo też zapewne było konstrukcji mieszanych o murowano-drewnianym charakterze. Nic zatem dziwnego, że częste w dziejach miasta pożary były największa plaga dla mieszczan. Zniszczenia spowodowane przez ogień wymuszały budowę nowych domów lub gruntowna przebudowę starych. Mieszają się zatem na starym mieście różne style, mody i wpływy, w zależności od czasu budowy lub przebudowy oraz gustu i zasobności szkatuły właściciela. Największy boom budowlany i remontowy następuje w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, na co wpływa rozwój przemysłu zwłaszcza na Posadzie Olchowskiej, powstanie kolei a w szczególności wkroczenie ludzkości w epokę ropy, której pokłady znaleziono właśnie w Galicji. Wynalazki dr Ignacego Łukaszewicza i jego działalność, zupełnie zmieniła oblicze tego regonu. Powstawały liczne kopalnie a ludność zaczynała się bogacić przy rozwijającym się nowym przemyśle. Najwięcej wspaniałych murowanych dworów, kościołów i cerkwi powstaje właśnie w tym okresie, w dużym stopniu dzięki pieniądzom płynącym z ropy. Rozwój gospodarczy daje się zauważyć zwłaszcza w samym Sanoku. spacerkiem po sanockich uliczkach 13

9 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... wille i budynki publiczne Bogatsze mieszczaństwo funduje budowę nowych i remonty dotyczasowych świątyń. Powstają gmachy użyteczności publicznej, ale też wspaniałe kamienice. W większości są to piętrowe domy mieszczańskie, głownie eklektyczne, lecz jest pośród nich szereg obiektów o charakterze secesyjnym. Wiele z nich zdobi interesujące w formie, kute balustrady balkonów. Najciekawsze z kamienic zachowały się przy Rynku, ul. 3 Maja, Kościuszki, Jagiellońskiej, Mickiewicza i Kazimierza Wielkiego. Mają one swoje nazwy; Weinerówka, Ramerówka, kamienica Pod Atlasem, kamienica Eichlów etc. Najbardziej charakterystyczna dla miasta jest Ramerówka, nazywana Kamienicą pod Arkadami, z powodu arkad powstałych po przebudowie budynku w latach czterdziestych. Pierwotnie była to prywatna kamienica rodziny Ramerów, która od 16 grudnia 1866 roku pełniła funkcję Czytelni Mieszczańskiej. Dziś Mieści się tu Klub Górnika Sanockich Zakładów Górnictwa Na y i Gazu. Wśród budynków publicznych jednym z cie-kawszych jest również dawna siedziba Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, przy ulicy Mickiewicza. Szczyt tego budynku o oryginalnej bryle wieńczy rzeźba zrywającego się do lotu sokoła, zaś na elewacji wschodniej znajduje się postać Sokolnika zrywającego kajdany polskiemu orłowi. Budynek zbudowano w latach Stąd 1 listopada 1918r. wyszły na miasto pierwsze, polskie patrole wojskowe. Tu także 10 listopada 1910 roku wygłosił prelekcje na temat skautingu Andrzej Małkowski, co zaowocowało powstaniem w Sanoku pierwszego zastępu a następnie pierwszej drużyny, jednej z najwcześniej zorganizowanych w Polsce. Ozdobą Sanoka są także wille bogatych mieszczan, powstałe na przełomie XIX i XX wieku. Do najpiękniejszych z nich należą oprócz wspomnianego już Sokolego Gniazda, willa architekta Wilhelma Schomka, przy ulicy Lenartowicza zbudowana w 1892 roku, z secesyjną bryłą, z drewnianym gankiem zwieńczonym metalowymi żygaczami w kształcie rozwartych smoczych paszcz. Dziś mieści się w niej Miejska Biblioteka Publiczna a przed wejściem stopi pomnik jednego z najwybitniejszych sanoczan Grzegorza z Sanoka. Kolejna urocza budowla to willa rodu Domańskich z drugiej połowy XIX wieku, stojąca na wprost głównego wejścia do parku miejskiego. Ciekawą formę ma również willa Julia stojąca przy ul. Słowackiego. Najwięcej jednak tego typu budowli znajduje się przy ulicy Głowackiego. Jest to malownicza uliczka, na południowym krańcu miasta, gdzie na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku, bogaci mieszczanie sanoccy budowali ekskluzywne wille, eklektyczne, z neogotyckimi akcentami. Bodaj najciekawszą z nich jest willa pod nr 27, nazywana Kocim Zamkiem

10 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... do dworów - stare fotki Przybywający na jarmark handlarze oraz przejeżdżający przez Sanok podróżni mogli skorzystać z licznych tutejszych zajazdów. Bodaj najokazalszy z nich, położny przy ul. Traugutta, służy dziś Muzeum Budownictwa Ludowego. Znajduje się tu jego dyrekcja, biura, archiwa oraz pracownie. Pochodzący z XVIII wieku budynek o architekturze typowej dla przydrożnych zajazdów znany był powszechnie w okolicy pod nazwą Bacówka. Były też pod miastem okazałe dwory włościańskie. Dwa z nich, znajdujące się w granicach dzisiejszego Sanoka zasługują na szczególna uwagę. Pierwszy, to okazały zespół dworsko-parkowy, który znajduje się w dzielnicy Dąbrówka, przy ulicy 1000 Lecia. Jest to dwór i park krajobrazowy należący niegdyś do rodziny Miszek-Tchorznickich. Starszy dwór, zapewne z przełomu XVIII i XIX wieku przebudowano całkowicie w 1900 roku. Ogrody pochodzą z wieku XVIII. Przebudowano je również w połowie XIX wieku, zaś pod koniec XIX wieku znacznie powiększono. Założony został wówczas warzywnik i sad owocowy oraz rozszerzono ogrody krajobrazowe na dolnym tarasie. Z układu przestrzennego z pierwszej połowy dziewiętnastego wieku zachowany jest dwukondygnacyjny murowany dwór, granice folwarków, ogrodów użytkowych i głównej drogi dojazdowej. Część budynków dawnego folwarku zamieniono na hale i warsztaty przemysłowe. W drzewostanie dawnego parku krajobrazowego zachowały się liczne, interesujące gatunki drzew. Drugi to dwór starościński [gdzie on jest?] o siedemnastowiecznym rodowodzie, z osiemnastowiecznym spichlerzem i pozostałością parku dawnego krajobrazowego. Przejęty przez Austriaków służył do 1918 roku armii cesarskokrólewskiej jako budynek wchodzący w skład koszar które tu pobudowano w dziewiętnastym wieku dla 13 Galicyjskiego Pułku Ułanów. W okresie międzywojennym stacjonował tu 3 batalion, 2 Pułzajazdy i dwory ku Strzelców Podhalańskich. Krótko po wojnie stacjonował tutaj 34 Budziszyński Pułk Piechoty Do 1994 roku obiekty wchodziły w skład jednostki 26 Pułk Czołgów Średnich będącej częścią 9 Drezdeńskiej Dywizji Zmechanizowanej a następnie przez kilka lat swoją siedzibę miała tu przeniesiona ze słynnego Arłamowa jednostka MSWiA. Sam dwór wielokrotnie remontowany i przebudowywany ujmuje przechodniów kształtną bryłą i pięknym rozłożystym dachem mansardowym. Po likwidacji jednostki dawne budynki koszarowe zostały sprzedane różnym właścicielom. Również dwór starościński przeszedł w prywatne ręce, szczęśliwie jednak nowy właściciel otoczył ten piękny, zabytkowy obiekt opieką godną powszechnego naśladowania, zachowując jego historyczny charakter i klimat miejsca. dawne koszary i nie tylko Skoro już poruszyliśmy tradycje wojskowe miasta, to warto wspomnieć, że zachowało się w Sanoku wiele obiektów, które przypominają, jak ważnym w XIX i XX wieku był on punktem na militarnej mapie tej części Europy. Nie bez powodu część przygód dobrego wojaka Szwejka rozgrywa się właśnie tutaj, gdzie stacjonowało naprawdę sporo wojska różnego autoramentu. Oprócz wspomnianych wyżej koszarów na Olchowicach w centrum miasta przy ulicy Sobieskiego możemy zobaczyć potężne gmaszysko pomalowane w różnych odcieniach zieleni. Budynek ten, gdzie dziś mieści się Zespół Szkół nr 1, do 1918 roku pełnił rolę koszarów austriackiego 57 batalionu Landwehry. Okazałe budowle, przy ulicy Mickiewicza, wykorzystywane dziś przez Państwową Wyższą Szkołę Zawodowa im. Jana Gródka a częściowo przez Straż Graniczną, to dawne koszary 45 Galicyjskiego Regimentu Piechoty. W 1918 roku stacjonował tu 16 17

11 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... stworzony spontanicznie z miejscowych ochotników 3 Batalion Strzelców Sanockich. W okresie międzywojennym g o s p o d a r z y l i tu żołnierze 2 Pułku Strzelców P o d h a l a ń s k i c h. Wtedy też powstał naprzeciwko koszar monumentalny budynek, wzniesiony w 1924 roku jako Dom Żołnierza. Uszkodzony podczas wojny obiekt odremontowano, lecz niestety nie zrekonstruowano zdobiącej go kopuły. Obecnie jest to siedziba Sanockiego Domu Kultury gospodarza słynnego Festiwalu Muzyki Wokalnej im. Adama Didura. Po wojnie budynki koszarowe wykorzystywały Wojska Ochrony Pogranicza, dziś ich kontynuatorka Straż Graniczna użytkuje tylko jeden z budynków. Śladem wojennych dziejów miasta są również inne tajemnicze i oryginalne budowle, będące dziś w większości ruinami, świadczącymi o dramatycznych scenach jakie rozegrały się tutaj w lach czterdziestych minionego stulecia. Są to, znajdujące się w dzielnicy Olchowce bunkry tzw. Linii Mołotowa jednej z najdłuższych lini fortyfikacyjnych dwudziestowiecznej Europy. Powstały one podobnie jak schrony pod zamkiem, w latach a więc w okrsie, gdy Sanem przebiegała granica państwowa pomiędzy Związkiem Radzieckim a Generalnym Gubernatorstwem. Nigdy w pełni nie ukończone, powstrzymywały natarcie niemieckie i słowackie w czerwcu 1941 roku przez praktycznie 2 tygodnie. 12 tych potężnych, często wielokondygnacyjnych budowli istnieje do dziś i wpisało się na trwałe w krajobraz tego regionu, jak słynna Linia Maginota, czy Wał Atlantycki w krajobraz północnej Francji. Miejscem odpoczynku sanoczan a z pewnością także schadzek młodych rekrutów z miejscowymi pannami był park miejski, położony w samym sercu miasta. Założony został w 1896 roku. Leży na stokach dominującej nad miastem Góry Parkowej nazywanej wcześniej Stóżnią, Aptekarką i Górą Władyczą (364 m npm.) Rosną tu m.in. orzech wodny, orzech turecki, sumak, miłorząb i sosna amerykańska. Na jej szczycie sanocka młodzież usypała w 1898 r. kopiec, by uczcić w ten sposób setną rocznicą urodzin Adama Mickiewicza. Zaświadcza o tym posadowiony na kopcu pamiątkowy kamień. S z c z e g ó l n i e urokliwym miejscem parku jest źródełko, poświęcone Fryderykowi Chopinowi, z medalionem przedstawiającym profil twarzy kompozytora. Na terenie parku znajduje się również zbiornik retencyjny wodociągów miejskich i wieża przekaźnika TV. W ostatnich latach odrestaurowano główne wejścia do parku. Od strony ulicy Mickiewicza wykonano nowe ogrodzenie i scenę koncertową. Na jednym z dwu szczytów Góry Parkowej powstała platforma widokowa

12 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... Józef Szwejk przybywa na dworzec cesarskokrólewskiej kolei żelaznej w Sanoku. 15 lipca 1915 roku po południu, wraz z 11 kompanią marszbatalionu N 91 pułku piechoty. Stąd żołnierze maszerują do centrum miasta, gdzie wojsko stanie na kwaterach. W najsłynniejszej, czeskiej ekranizacji Przygód dobrego wojaka Szwejka, z niezapomnianym Rudolfem Hrušinskỳm w roli głównej, uwieczniony został moment wjazdu parowozu na stację, gdzie już z oddali wyłania się ogromny napis SANOK wymalowany na bocznej ścianie budynku podobnie zresztą jak to widzimy dzisiaj. Sam dworzec, który zachował się do dziś, jest typowym przykładem austriackiej architektury charakterystycznej dla galicyjskich budynków CK kolei. Szczęśliwie nie zmieniono barwy elewacji i zachowała ona oryginalny typowy dla obiektów państwowych tego okresu tereziański kanarkowy kolor. W Muzeum Historycznym w Sanoku zachował się rozkład jazdy pociągów z 1911 roku. Cóż, okazuje się ze ilości połączeń nie tylko nie przybyło ale wręcz radykalnie ubyło i tępo ich poruszania nie jest szybsze niż gdy słady ciągnęły parowe lokomotywy z przełomu wieków. Jeśli zatem ktoś chciałby poczuć atmosferę Galicji czasów Józefa Szwejka koniecznie powinien skorzystać z lokalnych połączeń kolejowych. Jak pisze Jaroslav Hašek: Po przyjeździe do Sanoka okazało się, że ci, co jechali razem z Balounem, który puszczał wiatry po wielkiej wyżerce, mieli rację. Będzie kolacja, a oprócz kolacji rozdawany będzie komiśniak za te wszystkie dni, w których żołnierze chleba nie otrzymywali. Okazało się także, że właśnie w Sanoku znajduje się sztab tzw. Żelaznej Brygady, do której przydzielony został batalion 91 pułku piechoty. Szwejk wraz z towarzyszami broni zakwaterowany został w budynku dawnego Gimnazjum i Liceum Królowej Zofii. Tam też zamknięto w gabinecie fizycznym, podporucznika Duba, by wytrzeźwiał, po tym, gdy go nasz Dobry Wojak odnalazł w miejscowym zamtuzie i dostarczył na pilną naradę. Józef Szwejk w Sanoku stara fotka dworca rozkład jazdy pociągów z 1911 roku 21

13 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... Knajpa szwejkologów pod Bramą Węgierską w Sanoku Porucznikowi Lukaszowi przyszło na myśl, że będzie najlepiej, gdy podporucznika Duba ułoży jego służący Kunert w gabinecie fizycznym, gdzie stała straż pilnując, aby ktoś nie ukradł reszty nierozkradzionych jeszcze minerałów, znajdujących się w gabinecie. Na pilnowanie tego gabinetu stale zwracało uwagę dowództwo brygady. Troskliwość dowództwa zrodziła się w chwili, gdy jeden z batalionów honwedów, ulokowany w gimnazjum, zabrał się do rabowania gabinetu. Honwedom podobał się osobliwie zbiór minerałów, barwne kryształy i kamyki, więc ponapychali sobie nimi tornistry. Jak pisze dalej Hašek, jeden z węgierskich honwedów o nazwisku Làsló Gargany - nie poprzestał tylko na ogołacaniu gabinetu z minerałów, lecz wypił wszystek denaturowany spirytus z naczynia, w którym znajdowały się różne płazy co też nieszczęśnik przypłacił życiem. Wieść gminna niesie, że rzeczywiście honwedzi ucztowali w Sanoku wspomnianym alkoholem i niestety skończyli na miejskim cmentarzu... Na jednym z okolicznych cmentarzyków znajduje się biały krzyż, z napisem Làsló Gargany. Pod tym krzyżem śpi snem wiecznym jeden honwed, który podczas rabowania tego gabinetu wypił wszystek denaturowany spiritus z naczynia, w którym znajdowały się różne płazy. Wojna światowa wymordowała pokolenie ludzkie nawet przy pomocy spirytusu konserwującego węże. Miejscem, w którym Józef Szwejk odnalazł poszukiwanego pilnie podporucznika Duba, był pokój na pierwszym piętrze ówczesnego Hotelu pod Trzema Różami jednego z reprezentacyjnych hoteli cesarsko-królewskiego Sanoka. U panny Elly siedział tymczasem podporucznik Dub, który gdy już batalion rozlokowany był w gimnazjum, zwołał swój oddział i w długim przemówieniu wywodził, że Rosjanie przy odwrocie wszędzie zakładali domy rozpusty z personelem pozarażanym chorobami płciowymi, aby tym podstępem narazić armię austriacką na wielkie straty. Niniejszym ostrzega przeto żołnierzy przed udawaniem się do takich domów. Sam osobiście przekona się, czy żołnierze usłuchali jego rozkazu, który jest surowy dlatego, że wojsko znajduje się już w strefie przyfrontowej. Każdy żołnierz przyłapany w domu rozpusty będzie pociągnięty przed sąd polowy. Podporucznik Dub poszedł przekonać się osobiście, czy żołnierze nie wykraczają przeciwko jego rozkazowi, i dlatego za punkt oparcia dla swojej kontroli wybrał sobie kanapkę panny Elly w pokoiku na pierwszym piętrze tak zwanej Kawiarni Miejskiej. Na kanapce owej bawił się bardzo mile. W czasie Wielkiej Wojny w Sanoku, jak i w każdym przyfrontowym mieście, stacjonowało wiele wojska. Dbano zatem, by żołnierzom walczącym za cesarza nie zabrakło niczego, także panienek. W mieście istniało w owym czasie kilkanaście zamtuzów, nie licząc wędrownych, tzw. na kółkach, które wędrowały wraz z niezwyciężoną armią. Niestety czas prosperity minął i wszystkie hotele powróciły do swej podstawowej funkcji. Tylko prawdziwi, starzy sanoczanie pamiętają, co tu się kiedyś działo... Połączone Domy Rozrywek i Kawiarnia Miejska, czyli przedsiębiorstwo, o którym Szwejk wspominał, były podzielone na dwie części. Kto nie chciał przechodzić przez kawiarnię, wchodził od tyłu, gdzie wygrzewała się na słońcu jakaś stara kobieta. Tymi słowami zaczyna Hašek opis ówczesnego hotelu. Kto ciekaw co działo się dalej, niechaj doczyta reszty w rozdziale: Marschieren! Marsch! nieśmiertelnej powieści o przygodach Dobrego Wojaka. Jaroslav Hašek uwiecznił także znajdującą się przy Rynku siedzibę tzw. Banku Lwowskiego nazwanego przez autora budynkiem dawnego Banku Krakowskiego To tutaj mieścił się sztab Żelaznej Brygady, w którym chciał również ulokować swój sztab dowódca nowo przybyłej, niemieckiej dywizji hanowerskiej. Omyłkowe skierowanie na kwatery przez niezbyt panujące nad sytuacją dowództwo do jednego miasta zarówno Żelaznej Brygady jak i dywizji hanowerskiej spowodowało spore zamieszanie: 22 23

14 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... Wszystko było beznadziejnie poplątane, Rosjanie wycofywali się z północno-wschodniego zakątka Galicji bardzo szybko, tak, że niemieckie oddziały armii austriackiej pomieszały się tam ze sobą, a w tę mieszaninę wbijały się klinem oddziały armii niemieckiej, tworząc chaos potęgowany jeszcze przybywaniem na front nowych marszbatalionów i różnych formacji wojskowych. Tak samo było na odcinkach frontowych, znajdujących się jeszcze dalej na tyłach, jak i tutaj w Sanoku, do którego przybyły nagle rezerwy niemieckiej dywizji hanowerskiej pod dowództwem pułkownika o tak ponurym spojrzeniu, że dowódca brygady stracił ostatecznie głowę. Pułkownik rezerw niemieckich pokazał mianowicie dyspozycje swego sztabu, według których miał rozlokować swych żołnierzy w gmachu gimnazjum, zajętym właśnie przez pułk 91. Dla ulokowania swego sztabu zażądał opróżnienia domu Banku Krakowskiego, w którym właśnie przebywał sztab brygady. Dowódca brygady połączył się bezpośrednio z dywizją i przedstawił jej sytuacje jak najściślej, następnie rozmawiał ponury hanowerczyk, w wyniku czego do brygady przyszedł następujący rozkaz: Brygada wychodzi z miasta o szóstej wieczorem na Turową-Wolską Liskowiec Stara Sól Sambor Ostatecznie zatem, niespodziewanie Józef Szwejk opuszcza Sanok w przedniej straży o wpół do szóstej wieczorem, wymaszerowując wraz z 91 pp z sanockiego Rynku. Przygody dobrego wojaka Szwejka w Sanoku upamiętnia odsłonięty w 2003 r. atraktor - ławeczka z siedzącym na niej żołnierzem filozofem czasów Wielkiej Wojny. Józef Szwejk zapatrzony i uśmiechnięty spokojnie popykuje sobie z nieodłącznej fajeczki, patrząc z dystansem na absurdy życia codziennego, które nie tak bardzo zmieniły się od czasów Franciszka Jozefa. Ta brązowa figura Dobrego Wojaka emanująca nieugiętym optymizmem samego bohatera zda się, jakby mówiła słowami Mieczysława Czumy: Na agresję, na podłość, arogancję, chciwość, na intrygę i wszelką cudzą niegodziwość, na chamstwo, na głupotę to jest medycyna niebieskich oczu uśmiech zachować kretyna... Przygody Józefa Szwejka w Galicji można poznać wędrując szlakiem rowerowym lub pieszym, oznakowanym kolorem czarnym na żółtym podkładzie, co nawiązuje do historycznych barw Habsburgów i stanowi jedyny w Polsce wyjątek zamiany typowego żółtego tła na białe. Szlak rowerowy przebiega ogólnie dostępnymi dogami, zaś pieszy podąża atrakcyjnymi wzgórzami i dolinami Bieszczadów, Beskidu Niskiego i pogórzy. Obydwa przebiegają wzdłuż trasy opisanej przez Haška, krzyżując się w miejscach opisanych w powieści. Przygody Szwejka uwieczniają tablice wykonane również w barwach urzędowych tj. czarno-żółtych, na których znajdują się odnoszące się do danego miejsca cytaty z książki i informacje historyczne. Co pewien czas na szlaku spotykamy również tablice z wiecznie żywymi sentencjami tego wojaka mimo woli i chłopskiego filozofa z czasów wielkiej wojny. Ku pamięci pobytu haszkowskiego bohatera w mieście, Rada Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka, nadała jednej z niewielkich uliczek, wiodącej zresztą do bramy aresztu śledczego, a położonej nieopodal hotelu Pod Trzema Różami nazwę: Zaułek Dobrego Wojaka Szwejka Cytaty pochodzą z : J. Hašek Przygody Dobrego Wojaka Szwejka - tł. P. Hulka-Laskowski

15 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... Sanockie Nekropolie O dziejach miasta i jego mieszkańcach wiele mówią zabytkowe sanockie cmentarze. Najcenniejszy z nich to cmentarz przy ul. Matejki. Założono po ogłoszeniu w 21 stycznia 1784 roku, przez cesarza Józefa II, dekretu o cmentarzach zamiejskich, nakazującego wyprowadzenie ich poza miejsca zamieszkałe. Sąsiadujący z nim nowy cmentarz przy ul. Rymanowskiej założono w 1894 roku. Poświęcenia dokonano 2 listopada tegoż roku. Plany cmentarza przy ulicy Rymanowskiej wykonał architekt miejski inż. Władysław Beksiński, syn Mateusza, który wraz z Walerym Lipińskim dali początek sanockiemu przemysłowi. On też zaprojektował kaplicę cmentarną. Mateusz Beksiński spoczął na starym cmentarzu przy ulicy Matejki. Jego potomkowie, włącznie z największych z nich Zdzisławem i jego synem Tomaszem, spoczywają w grobowcu rodzinnym przy ul. Rymanowskiej. Na starym i nowym cmentarzu, które tworzą obecnie jedną nekropolię spoczywa wiele wybitych postaci zasłużonych dla miasta i nie tylko. Są wśród nich nie tylko Polac,y lecz i Ukraińcy i Niemcy. Ze starym cmentarzem sąsiaduje od północy tzw. nowy cmentarz żydowski, zniszczony w okresie okupacji. Nieliczne ocalałe macewy przypominają o świętości tego miejsca. Przypomina o tym również postawiony w centrum niewielki obelisk. Są na tym cmentarzu również starsze macewy, pochodzące ze starego cmentarza żydowskiego na Okopisku, które wywieziono tutaj w 1968 roku. Nekropolia ta wymaga dalszych badań, gdyż przeniesione tutaj macewy mogą być znacznie starsze niż osiemnasty wiek. Wędrując przez chrześcijański i żydowski cmentarz widzimy prawdziwą wielkokulturowość miasta. Nagrobki pokryte są napisami po polsku, niemiecku, cyrylicą i po hebrajsku. Przy głównej alei wiodącej do kaplicy projektu Władysława Beksińskiego spotykamy bogate grobowce znamienitych sanoczan. Wśród nich, okazały grobowiec wspomnianego już rodu Lipińskich, Słuszkiewiczów, słynnego burmistrza Cyryla Ładyżynskiego i innych. Są tu również mogiły czasów wojny: zbiorowa mogiła rozstrzelanych na Gruszcze w latach i zbiorowa mogiła prochów sanoczan zamordowanych w Oświęcimiu. Co ciekawe jest to pomnik austorstwa inż. architekta Stanisława Ryniaka, który był pierwszym polskim więźniem obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Nieco w głębi znajduje się ciekawy monumentalny grobowiec zwieńczony piramidalnym pomnikiem, który skrywa doczesne szczątki samego feldmarszałka Adama von Wrocień i jego małżonki. Będąc w służbie CK armii był von Wrocień dowódcą obrony twierdzy Budapeszt a następnie Salzburga. Wąsaty feldmarszałek spogląda oficjalnym wzrokiem z góry na przechodniów, z czarnobiałej fotografii nagrobnej. Jego małżonka zaś Oktawia Dembicka zda się przygląda się z dobrotliwym uśmiechem. Warto jeszcze wspomnieć o kwaterach wojskowych. Za kaplicą znajdują się groby polskich żołnierzy poległych w polsko-ukrainskich wojanach domowych, które toczyły się tu w latach oraz Są tu również mogiły poległych w wojnie polsko-bolszewickiej oraz poległych w czasie wojny obronnej 1939 roku. Na zachód od kaplicy stoi krzyż poświęcony powstańcom 1863 roku. W zachodnim narożniku cmentarza znajduje się kwatera żołnierzy radzieckich, którzy zginęli w walkach o Sanok w 1944 roku. Obok czerwonych gwiazd postawionych na nagrobkach wykwitały w ostatnim dwudziestoleciu krzyże rzymskokatolickie, greckokatolickie oraz prawosławne napisy po rosyjsku, polsku, ukraińsku, ormiańsku i gruzińsku. To dzieło rodzin poległych żołnierzy, które po upadku systemu socjalistycznego odwiedzają groby swoich bliskich, stawiają na nich symbole własnej wiary. Burzą w ten sposób mit monolitycznego narodu radzieckiego

16 KRÓLOWIE, WŁOŚCIANIE, MIESZCZANIE... Nie istnieją już niestety groby niemieckie, austriackie i węgierskie z I i II wojny, zniszczone w pierwszych powojennych latach. Szczątki żołnierzy niemieckich ekshumowane w 1995 roku, przeniesione zostały na zbiorowy cmentarz wojskowy w Przemyślu. Szereg pomników nagrobnych starego i nowego cmentarza to wspaniałe dzieła sztuki wykonane w warsztatach kamieniarskich Lwowa np. zakładzie Schimserów, Ludwika Makolondry, Juliana Markowskiego, Ludwika Tyrowicza czy Kobera, także Krakowa: Romualda Łapczyńskiego, Józefa Kuleszy, przemyskich; zakład Ferdynanda Majerskiego, samborskich; zakład Bożejki. Wiele wspaniałych dzieł pochodzi ze znanej pracowni Stanisława Piątkiewicza w Rymanowie, a także zakładów w Krośnie, Krościenku Wyżnym i innych. Są tu również wspaniałe krzyże wykonane w chucie żelaza w Cisnej, należącej do słynnego rodu Fredrów. Warte zwiedzenia są również pozostałe, zabytkowe sanockie cmentarze: na Posadzie, Olchowcach i Dąbrówce. Każdy krzyż opowiada jakąś niezwykłą historię leżącego pod nim człowieka. Na dąbrówce wzrok przykuwa ciekawa dziewiętnastowieczna, neogotycka kaplica grobowa Rylskich i Tchorznickich, na Olchowcach nagrobek, który informuje, że jego właściciel był niewinną ofiarą Talerchoffu. Na koniec wędrówki po sanockich nekropoliach warto jeszcze wspomnieć znajdujący się również na Olchowach, na malowniczym wzgórzu w otoczeniu drzew, cmentarz jeńców niemieckiego stalagu, który znajdował się w czasie wojny u stóp wzgórza. W zbiorowych mogiłach odpoczywa nigdy nie policzona ilość ludzkich istnień. Szacuje się, że tym głodowym obozie zginęło około 20 tyś. osób. Można by powiedzieć za Wisławą Szymborską: Nie dano im jeść, wszyscy pomarli z głodu. Wszyscy. Ilu? To duża łąka. Ile trawy przypadło na jednego? Napisz.: nie wiem. Historia zaokrągla szkielety do zera. 28

17 SANOK WART JEST MSZY Sanok wart jest mszy i to nie jednej! Te słowa wypowiedziane przed laty przez Henryka IV Burbona o Paryżu, nabierają innego znaczenia w mieście nad Sanem. Zaskakuje tu bowiem nie tylko ilość świątyń, ale także ich różnorodność. Nie wszystkie świątynie dotrwały do naszych czasów w stanie nienaruszonym. Wiele z nich przestało istnieć zupełnie, w wyniku tragicznych wydarzeń II wojny światowej i okresu, który po niej nastąpił. Różne były ich losy, podobnie jak i korzystającej z nich niegdyś ludności, co najlepiej widać na przykładzie sanockich Żydów. Dziś funkcjonują na terenie miasta oprócz społeczności rzymskokatolickiej, także grekokatolicy, prawosławni, adwentyści, wierni kościoła polskokatolickiego, zielonoświątkowego, tzw. świadkowie jechowy. Miasto zdobią też domy modlitwy, zbudowane przez żyjących tu od stuleci Żydów. Niestety, w wyniku holokaustu są to niemi świadkowie tej bogatej niegdyś kultury. Sanok ma również szczęście, że obdarzony został przez los aż dwoma sanktuariami, a miasta strzeże zarówno cudowny obraz Matki Bożej Pocieszenia w kościele franciszkanów, jak i cudowna ikona Matki Bożej Sanockiej w prawosławnym soborze archikatedralnym. Pod względem architektonicznym, najstarszy jest klasztor i kościół ojców franciszkanów. Warto zatem od niego rozpocząć poznawanie sakralnych zabytków miasta. Sanok wart jest mszy czyli spacerkiem po kościołach i cerkwiach Kościół franciszkanów pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Znajduje się przy głównym rynku, można jednak wejść do jego wnętrza również od strony ulicy franciszkańskiej, poprzez dziedziniec i korytarze wiekowego klasztoru. 29

18 SANOK WART JEST MSZY SANOK WART JEST MSZY WAŻNIEJSZE DATY 9 listopada 1845 w kościele ochrzczony został św. ks. Zygmunt Gorazdowski, założyciel zgromadzenia Sióstr Józefinek i wielu dzieł charytatywnych we Lwowie. 8 maja 1955 miasto Sanok ofiarowano Niepokalanemu Sercu Maryi, uczyniono to przed obrazem Matki Bożej Pocieszenia. 25 sierpnia 1956 gwardian o. Jakub Półchłopek, będąc spowiednikiem sióstr nazaretanek w Komańczy, kontaktuje się z uwięzionym Kard. Stefanem Wyszyńskim, Prymasem Polski i ofiarowuje mu kopię obrazu Matki Bożej Pocieszenia. Kilka tygodni później kończy się trzy-letnie internowanie Ks. Prymasa. 1 lipca 1969 bp Ignacy Tokarczuk przy kościele eryguje parafię pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego i Matki Bożej Pocieszenia. 6-7 lipca 1970 peregrynacja symboli Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej (ram i świecy, obraz był internowany na Jasnej Górze). 12 maja lecie kultu Matki Bożej Pocieszenia wizyta Kard. Józefa Glempa, Prymasa Polski.26 czerwca 2001 Jan Paweł II beatyfikuje we Lwowie ks. Zygmunta Gorazdowskiego lipca 2003 nawiedzenie parafii przez Kopię Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Zbudowany został w latach w popularnym podówczas stylu barokowym. Przebudowywano go jednak i modernizowano wielokrotnie. Największe prace miały miejsce w latach: 1848, 1886 i Wnętrze świątyni kryje późnobarokowe ołtarze, zaś w jednym z nich, lewym znajduje się obraz Matki Bożej Pocieszenia Pani Ziemi Sanockiej. Maryja z Dzieciątkiem, ubrana jest w srebrną barokową sukienkę, Torz została wykonana około 1700 roku. Górną jej część zrobiono w roku 1888 r. Jak mówi legenda obraz ten przywiózł ze słynnej wyprawy moskiewskiej Krzysztof Tarnowski i ofiarował miejscowym zakonnikom. Naukowcy kwestionują jednak prawdziwość tej historii a powstanie samego dzieła dzieło datują na pierwszą połowę XVII wieku. W owych czasach jednak święte obrazy były częstym przedmiotem łupów wojennych i nierzadko zmieniały miejsce swego pobytu ciesząc się takim samym kultem wiernych mówiących zupełnie innymi językami a nawet wyznających inne prawdy wiary. Niezależnie zatem z jakiej wyprawy przywieziona została franciszkańska Matka Boska, stała się nie tylko mieszkanką ziemi sanockiej ale i jej tytularną panią. Ołtarz główny powstał w 1887 roku a stanowiący jego centrum łaskami słynący krzyż, niezwykle realistycznie ukazujący dramat męki pańskiej datowany jest na II połowę XVII wieku. Cenny jest także siedemnastowieczny obraz św. Antoniego, który znajduje się w prawym ołtarzu bocznym. Wnętrze świątyni zdobi przebogata polichromia pędzla Władysława Lisowskiego wykonana w latach Sanok dotykały liczne pożary, które nie ominęły również klasztoru. Pierwotną budowlę strawił pożar z 1604 roku. Obecna zabudowa pochodzi z lat Wykonano ją z łamanego kamienia i cegły. Podwórze klasztorne zamknięte jest wysokim, kamiennym murem z bramą wjazdową. Przejście przez nią to jakby wyjście z hałaśliwego otoczenia ulicznego zgiełku w świat ciszy, spokoju i harmonii który dopełnia wspaniały widok z przyklasztornego ogrodu na malowniczą dolinę Sanu. W kaplicy zwanej ogrójcem, znajduje się osiemnastowieczny krucyfiks niezwykłej urody oraz ołtarz z relikwiami sanoczanina św. Zygmunta Gorazdowskiego, który został ochrzczony w 1845 roku w tutejszej świątyni. Od niedawna jest on obok św. Michała, którego kult w Sanoku ma rodowód średniowieczny, drugim patronem grodu. Podczas prac renowacyjnych odkryto w kaplicy św. Franciszka średniowieczne cmentarzysko i fragmenty murów z XIV wieku. Na ścianach kaplicy zachowały się interesujące, siedemnastowieczne polichromie figuralne. W ołtarzu kaplicy sam jej patron św. Franciszka na osiemnastowiecznym obrazie kontynuowane są prace konserwatorskie i remontowe. W kościele odnowiono ołtarze i obrazy św. Antoniego Padewskiego i Matki Bożej Pocieszenia; w tzw. kaplicy Ogrójcu wykonano ołtarz ku czci bł. ks. Zygmunta Gorazdowskiego; zainstalowano nowy, ekologiczny system ogrzewania kościoła i klasztoru; wymieniono instalację elektryczną, oświetlenie i nagłośnienie w kościele; wykonano nowe drzwi wejściowe do kościoła od Rynku; wymieniono blachę miedzianą nad częścią klasztoru. 19 marca 2005 z tym dniem wchodzi w życie dekret o ustanowieniu przy naszej parafii sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia Pani Ziemi Sanockiej. 23 października 2005 w Watykanie Papież Benedykt XVI kanonizuje bł. ks. Zygmunta Gorazdowskiego

19 SANOK WART JEST MSZY SANOK WART JEST MSZY W przedsionku świątyni znajdują się dwa epitafia inskrypcyjne: Ignacego Adama Lewickiego, kasztelana finlandzkiego, zmarłego w 1778 roku i jego małżonki Marianny z Tarnowieckich, która zamarła w 1754 roku. Obok kolejne epitafium Marii Amelii z Brühlów Mniszchowej zamarłej w 1772 roku. Nieopodal tablica marmurowa upamiętniająca wspólne pogrzebanie kości w 1758 r. Zewnętrznie, świątynia nie zdradza cech barokowych, które pokryły liczne przebudowy i modernizacje, dokonane w XVIII i XIX wieku, szczególnie po często nawiedzających stare miasto pożarach. Co ciekawe, patrząc na wieżę kościelną ze wzgórz położonych w południowej części miasta, odnosi się wrażenie, że odcinająca się od tła górskich lasów jej sylwetka, pochyla się nieco ku zachodowi. Czyżby zatem bieszczadzka krzywa wieża? Zakon franciszkański powstał w 1209 roku. Jego założycielem jest św. Franciszek z Asyżu, który żył w średniowieczu, w latach Jeszcze za życia Biedaczyny z Asyżu jego duchowi synowie dotarli do wielu krajów Europy, zakładając tam klasztory. Wkrótce po jego śmierci, franciszkanie, poprzez Niemcy i Czechy, dotarli do Polski i zamieszkali w największych ówcześnie miastach: we Wrocławiu (1236), Krakowie (1237), Opolu (ok. 1238), Inowrocławiu (1238), Toruniu (1239), Szczecinie (1240) oraz w innych miejscowościach. Na Podkarpaciu franciszkanie najwcześniej osiedlili się w Przemyślu (1237), w Sanoku (1377) i w Krośnie (1378). W ciągu kolejnych wieków obecności w południowo-wschodniej Polsce zakonnicy prowadzili działalność misjonarską, edukacyjną i duszpasterską, skoncentrowaną wokół klasztorów. Franciszkanie początkowo kładli podwaliny pod struktury Kościoła łacińskiego na terenach Rusi i ziemiach przyległych, w tym czasie docierali aż do Mołdawii. Dopiero w latach 60-tych XX wieku przydzielono franciszkanom parafie. Powstanie klasztoru franciszkanów w Sanoku wiąże się z postacią księcia Władysława Opolczyka. Z jego inicjatywy w latach budowano za murami miejskimi kościół pw. Najświętszej Panny Marii, który został nadany zakonowi minorytów ze Lwowa, czyli franciszkanom. Mówi o tym przywilej z 27 lutego 1377 roku, wystosowany do Macieja, arcybiskupa lwowskiego i Macieja, burgrabiego sanockiego, polecając wyposażenie franciszkanów w dwór. Oba te budynki były drewniane i znajdowały się poza murami miasta. Królowa węgierska Elżbieta (siostra Kazimierza Wielkiego i matka króla Ludwika) w roku 1384 wydała zgodę na przeniesienie się franciszkanów w obręb miasta. Niektórzy historycy twierdzą, że na przesiedlenie się franciszkanów w obręb miasta zezwoliła Elżbieta Bośniaczka, żona Ludwika Węgierskiego, a matka królowej Jadwigi. Portret Elżbiety Bośniaczki, wykonany w II połowie XIX wieku, znajduje się w zakrystii. Wkrótce po zamieszkaniu wewnątrz miasta, franciszkanie zbudowali klasztor i kościół pw. Znalezienia Krzyża Świętego. Kościół ten był pierwotnie drewniany, miał murowaną zakrystię. Sanok wielokrotnie niszczony był przez groźne pożary: w latach 1457, 1470, 1514 i Z tego ostatniego ocalał kościół, jednak kolejny pożar, w 1604 roku, strawił także świątynię. Dwa lata później, w roku 1606, Piotr Bal, podkomorzy Sanoki, wybudował franciszkanom kościół murowany. W roku 1612 na terenie klasztoru obradował sejmik szlachecki. W ciągu stuleci zakonnicy udzielali schronienia okolicznej ludności podczas nieprzyjacielskich napadów oraz klęsk żywiołowych. Kolejny groźny pożar strawił kościół i klasztor w 1632 roku. W latach odbudowano go na nowo, z kamienia łamanego. Nowe zabudowania klasztorne były jeszcze drewniane, dopiero w 1717 roku rozpoczęto wznoszenie klasztoru murowanego. Kolejne skrzydła czworoboku wybudowano w latach oraz W roku 1848 dobudowano kondygnację piętrową. Wkrótce jednak niektóre pomieszczenia klasztorne zostały przeznaczone przez austriackiego zaborcę na areszt i tzw. sąd cyrkularny. Cesarz Józef II swoimi dekretami utrudniał życie klasztorne i skonfiskował srebrne wyposażenie kościelne. Kościół franciszkański płonął jeszcze w kolejnych latach: 1676, 1743, 1872 (spalił się dach i zawaliło sklepienie). Po pożarze z 1872 roku kościół franciszkański gruntownie przebudowano, było to w roku Odbudowano wtedy sklepienia i dach. W roku 1895 przebudowano wieżę, a rok później wzniesiono wieżyczkę na sygnaturkę. Po doszczętnym spaleniu kościoła parafialnego (farnego) pw. Św. Michała Archanioła, świątynia klasztorna w latach służyła całemu miasta, pełniąc funkcję kościoła parafialnego. 1 lipca 1969 roku bp Ignacy Tokarczuk, ówczesny ordynariusz przemyski, erygował przy kościele franciszkańskim parafię pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i Matki Bożej Pocieszenia. W latach w kościele prowadzone były prace archeologiczne i konserwatorskie. Odkryto wówczas średniowieczne cmentarzysko, XIV-wieczne mury, a w kaplicy św. Franciszka odsłonięto XVIIIwieczne polichromie. 19 marca 2005 roku abp Józef Michalik, metropolita przemyski, ustanowił przy tym kościele sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia - Pani Ziemi Sanockiej

20 SANOK WART JEST MSZY SANOK WART JEST MSZY Drugą w kolejności, z racji wieku, sakralną budowlą Sanoka jest prawosławny sobór archikatedralny pw. Św. Trójcy. Znajduje się ona nieopodal zamku, około 50 metrów poniżej suchej fosy. Zbudowano ją w latach , na miejscu poprzedniej, drewnianej cerkwi Zesłania Ducha Świętego. Oprócz ikony Rozpiatoho Chrysta pochodzącej z dawnej cerkwi zamkowej i Przeczystej Bogurodzicy z nieistniejącej już podmiejskiej cerkwi jej wezwania, obecna cerkiew posiadała do 1947 roku także relikwie Krzyża Świętego. W 1827 roku poświęcono postawioną przy budowli murowaną dzwonnicę. W latach 1876, 1907 i 1933 przeprowadzono gruntowne remonty i modernizacje zarówno świątyni jak i dzwonniczej wieży. Warto wspomnieć, że nie jest to pierwsza sanocka cerkiew, gdyż najstarsza, datowana na IX wiek (której fundamenty i przycerkiewny cmentarz możemy oglądać pobliskim wzgórzu Horodyszcze, gdzie niegdyś znajdował się główny ośrodek grodowy) jest jedną z pierwszych i to nie tylko prawosławnych ale i chrześcijańskich świątyń w kraju. Kolejna, młodsza, dwunastowieczna świątynia również znajdowała się na wspomnianym wzgórzu, a przy zamku istniała kolejna aż do czasu jego gruntownej przebudowy i modernizacji. Było to miejsce [o jakim miejscu mowa!!!] niezwykle ważne dla prawosławia, gdyż w latach urzędował w Sanoku, nie akceptujący unii brzeskiej, przemyski biskup prawosławny Antoni Winnicki. Od tego też czasu późniejsi, urzędujący w Przemyślu biskupi grecko-katoliccy używali tytułu: biskup diecezji przemysko-samborsko-sanockiej. Tak działo się aż do roku1947. Sama świątynia zaś oficjalnie nazywana była katedralną. Śladem po tym jest rzeźbiony baldachim nad nieistniejącym już tronem biskupa greckokatolickiego, który znajduje się na ścianie po prawej stronie nawy. Warto tu wspomnieć, że niejaki Michał Wasylewycz syn protopopa z Sanoka wraz z mnichem Grzegorzem archimandryta peresopnickim, dokonał w latach przekładu Ewangelii Peresopnickiej z języka starocerkiewnosłowiańsiego na język nowożytny ruski. Dzieło to weszło do historii literatury powszechnej pod nazwą Ewangelii Peresopnickiej i jest pierwszym w dziejach przekładem Biblii na język narodowy. Świadectwem roli ówczesnego środowiska sanockiego dla rozwoju literatury jest również przechowywany dziś w zbiorach Muzeum Historycznego tzw. Apostoł czyli dzieje apostolskie księga pochodząca z 1574 roku również napisana ludowym językiem ruskim. Także w dwudziestym wieku rola Sanoka jako ośrodka kulturowego nie zmalała i począwszy od 1938 roku miała tu swoja siedzibę nowo utworzona Apostolska Administracja Łemkowszczyzny, podlegająca już bezpośrednio pod Rzym, z pominięciem Przemyśla. We wnętrzu świątyni możemy podziwiać piękną polichromię figuralno-ornamentalną wykonaną w 1907 roku przez J. Zetkowicza. Polichromia na sklepieniu nawy głównej przedstawia scenę podniesienia Krzyża Świętego. Postaci cesarskiego dworu bizantyjskiego ukazane są jednak w strojach pochodzących z czasów Księstwa Halickiego i wyobrażają kolejno: Daniela Halickiego jako cesarza Konstantyna Wielkiego, księżna Annę jako cesarzową Helenę, zaś jedną z postaci dworzan jest Dymytr Detko. Niezwykle piękny, biało-złoty ikonostas pochodzi z 2 połowy XIX stulecia. Posynodalne ołtarze boczne stanowiące dopełnienie ikonostasu mają późnobarokowy charakter i datowane są na pierwszą połowę XVIII wieku