17. Procedury kredytowe. Spis treści

Transkrypt

1 Spis treści 17. Procedury kredytowe Dokumentacja kredytowa klienta i jej weryfikacja Analiza wskaźnikowa i credit-scoring Komitety kredytowe i umowa kredytowa Zabezpieczenia kredytów Wielkość i typy zabezpieczeń Zabezpieczenia osobiste i rzeczowe Wycena wartości zabezpieczeń Koszt i spłata kredytu Zasady naliczania prowizji i odsetek od kredytów Zasady ustalania kosztu oprocentowania przez banki Marża kredytowa banków Należności w sytuacji nieregularnej (złe kredyty) Windykacja i restrukturyzacja kredytów Typy kredytów Kredyty gotówkowe i bezgotówkowe Kredyty złotowe i dewizowe Kredyty komercyjne i preferencyjne Kredyty gospodarcze Kredyty w rachunku bieżącym Kredyty obrotowe Kredyty inwestycyjne Kredyty dla ludności Kredyty budowlano-mieszkaniowe Bankowe inwestycje w papiery wartościowe Główne kierunki inwestycji Bankowe inwestycje w bony i obligacje skarbowe Inwestycje w akcje Lokaty międzybankowe czynne, skup weksli i inne operacje aktywne Lokaty międzybankowe czynne Skup weksli Faktoring...20 Zadania i pytania kontrolne Procedury kredytowe Ryzyko związane z kredytami zmusza bank do wprowadzenia ścisłych procedur udzielania kredytu. Są one szczegółowo opisywane w instrukcjach kredytowych, które są formą zarządzenia wydawanego przez zarząd banku. W niektórych bankach mają one wielkość dużej ksiązki. Coraz częściej banki wydają instrukcje dla każdego z podstawowych typów kredytu. Instrukcje te określają sposób postępowania pracowników banku przy udzielaniu kredytów, zwykle nie są one udostępniane klientom.

2 Instrukcja kredytowa zawiera opis czynności wykonywanych przez pracowników banku od momentu pierwszej wizyty klienta do zakończenia spłaty kredytu. Są w niej omówione wymagania banku w stosunku do klienta (np. załączniki do wniosku kredytowego), forma sprawozdań z czynności inspektora kredytowego, sposób dokonywania wyliczeń pokazujących sytuację kredytobiorcy etc. Ponieważ instrukcje kredytowe są często bardzo skomplikowane, w niektórych bankach (np. w PKO BP) szeregowi pracownicy otrzymują tylko podstawowe fragmenty tych instrukcji, wskazujące na czynności, które muszą oni wykonywać osobiście. Procedury kredytowe są bardzo zróżnicowane; są one względnie proste przy udzielaniu większości kredytów dla 1udności, natomiast znacznie bardziej złożone w odniesieniu do kredytów gospodarczych. Ponieważ jednak na kredyty gospodarcze przypada ponad 60% ogólnej masy kredytów udzielanych przez banki i zapewniają one gros zysków, musimy poświęcić im najwięcej uwagi (poniższe informacje dotyczą właśnie procedur udzielania kredytów gospodarczych). Podstawowym celem procedur kredytowych jest segmentacja i selekcja klientów. Na większości etapów następuje eliminacja części klientów - dotyczy to przede wszystkim tych, z którymi związane jest zbyt wielkie ryzyko kredytowe. Segmentacja, czyli podział klientów na grupy, ułatwia selekcję i umożliwia prowadzenie racjonalnej polityki w zakresie kosztu kredytu Dokumentacja kredytowa klienta i jej weryfikacja Aby uzyskać kredyt gospodarczy, potencjalny kredytobiorca musi wypełnić wniosek kredytowy. Formy wniosków kredytowych opracowane przez banki znacznie się między sobą różnią. Do formularza wniosku potencjalny kredytobiorca musi załączyć liczne dokumenty, a niekiedy także wypełnione dodatkowe formularze. Wniosek kredytowy wraz z załącznikami nazywamy dokumentacją kredytową klienta. Można ją nieformalnie podzielić na cztery części. 1. W pierwszej części dokumentacji zawarte są podstawowe informacje o kredytobiorcy. Najważniejsze z nich wynikają z załączników, m.in. bilansów oraz rachunków zysków i strat przedsiębiorstwa ubiegającego się o kredyt (zwykle muszą byś złożone dokumenty za ostatni rok i jeden z ostatnich miesięcy roku bieżącego), wyciąg z rejestru handlowego, aktualna opinia banku, w którym przedsiębiorstwo ma konto bankowe, zaświadczenia o braku zaległości podatkowych i wobec ZUS, oświadczenie o obecnej wysokości zobowiązań przedsiębiorstwa. Na podstawie wszystkich zebranych informacji bank ocenia aktualną zdolność kredytową przedsiębiorstw, starających się o kredyt, i przeprowadza wstępną selekcję potencjalnych kredytobiorców. 2. Wysokość i zamierzone wykorzystanie kredytu, a także korzyści, jakie przedsiębiorstwo ma nadzieję osiągnąć dzięki temu kredytowi, są przedstawiane w drugiej części dokumentacji. Przy wnioskach o kredyty obrotowe często wystarczy bardzo krótka informacja o tym, na co zostaną wydane pieniądze, natomiast starając się o kredyt inwestycyjny, potencjalny kredytobiorca musi przedstawić szerszą dokumentację (często biznesplan przedsięwzięcia inwestycyjnego). 3. W trzeciej części dokumentacji pokazane są możliwość i formy spłaty. Ta część obrazuje przyszłą zdo1ność kredytową przedsiębiorstwa i często ma znaczenie rozstrzygające. Kredytobiorca podaje tu proponowany rozkład spłat kredytu i wypełnia tablicę (lub kilka tablic), pokazującą prognozowany zysk, jaki przedsiębiorstwo będzie osiągać w określonych okresach, pokrywających się z terminami spłat. Bank porówna wysokość zysku z wielkością przypadających spłat (kapitału i oprocentowania) i wyciągnie stąd oczywiste wnioski na temat przyszłej wypłacalności klienta. Ta część wniosku powinna także zmusić klienta do zastanowienia się nad realnością możliwości spłat, czyli nad zdolnością kredytową. Pod pojęciem zdolności kredytowej rozumiemy zdolność do spłaty wszystkich rat odsetkowych i kapitałowych w każdym z przypadających na spłatę terminów. Istotne jest więc nie tylko to, by w czasie kredytowania klient osiągnął zyski przekraczające sumę spłat, ale także - by w każdym z okresów spłat występowała odpowiednia nadwyżka. 4. Część czwarta dokumentacji dotyczy zabezpieczenia kredytu. W przypadku, gdy zabezpieczeniem będą nieruchomości, niezbędne jest przedstawienie wyceny wartości takich nieruchomości (dokonanej przez biegłego) i aktualny wypis z księgi hipotecznej. Dokumentacja kredytowa klienta, na którą składają się: wniosek kredytowy i załączniki, nigdy nie

3 jest przyjmowana przez pracowników banku bezkrytycznie. Inspektor kredytowy ma obowiązek dokładnej weryfikacji złożonego wniosku. Pierwszym etapem jest weryfikacja dokumentacji, w tym sprawdzenie podpisów, dat, obliczeń etc. Następnie inspektor kredytowy wizytuje przedsiębiorstwo, czyli przeprowadza tzw. inspekcję kredytową. Instrukcja kredytowa zwykle dokładnie określa obowiązki inspektora kredytowego w tym zakresie. Dzięki inspekcji kredytowej można zweryfikować część danych z dokumentacji kredytowej klienta; najczęściej inspektor kredytowy ocenia też jakość zabezpieczeń (np. sprawdza stan towarów w magazynie, budynków, usytuowanie nieruchomości etc.). Wnioski z weryfikacji dokumentacji kredytowej, wizyt i przeprowadzonych rozmów pozwalają mu na sformułowanie wstępnej opinii o ryzyku kredytowym banku. Coraz częściej banki korzystają też z usług instytucji zajmujących się informacją kredytową (np. biura informacji kredytowej), które odpłatnie - przygotowują raporty o potencjalnych klientach. Szczególnie cenne są informacje o spłacaniu przez tego klienta kredytów zaciąganych w innych bankach w przeszłości Analiza wskaźnikowa i credit-scoring Dokumentacja złożona przez klienta zostanie następnie uzupełniona przez inspektora kredytowego, który dołączy do niej dodatkowe informacje, a także przeprowadzi analizę wskaźnikową na podstawie zebranych dokumentów. Trzeba pamiętać, że analiza wskaźnikowa jest pożytecznym elementem analizy kredytu, jest ona jednak daleka od doskonałości. Wielkość większości stosowanych wskaźników zależy od gałęzi gospodarki, rozmiarów przedsiębiorstwa, stopy inflacji etc. W krajach zachodnich pracownicy banków dysponują złożonymi tablicami, pozwalającymi na porównanie takich wskaźników, natomiast w Polsce tablice takie będzie można opracować dopiero po dalszej stabilizacji gospodarki (dokonywane dotychczas próby nie przyniosły odpowiednich rezultatów). Istotną rolę odgrywają natomiast już obecnie liczne wskaźniki, jeśli porównamy ich ewolucję w czasie - pokazują one, w jakim kierunku zmierza przedsiębiorstwo. Wśród kilkuset wskaźników, stosowanych przy analizach wskaźnikowych, największe znaczenie mają podstawowe wskaźniki rentowności (zyskowności), płynności, wypłacalności i sprawności działania. Są one przedstawione w tablicy 1 (pamiętajmy o tym, ze nazwy wskaźników stosowane w instrukcjach kredytowych i innych opracowaniach mogą być inne niż podane poniżej). Analiza wskaźnikowa stanowi podstawę do przeprowadzenia tzw. credit - scoringu, czyli punktowej analizy sytuacji klienta. Bank przydaje określonym cechom kredytobiorcy pewną liczbę punktów (np. 8 punktów za wysoki wskaźnik płynności, 5 - za średni, 2 - za zadowalający i 0 za zły). Punkty mogą być przyznawane także np. za rentowność, poziom zadłużenia, wskaźniki sprawności działania. Kierownictwo banku zwykle stosuje skalę czterostopniową, czyli w uproszczeniu dzieli kredytobiorców na dobrych, przeciętnych, słabych i złych, stosownie do sumy uzyskanych punktów. Jeś1i inne czynniki nie podważają rezultatów credit-scoringu, dobrzy kredytobiorcy otrzymają kredyt bez większych zastrzeżeń (Co wcale nie znaczy, że otrzymają automatycznie kredyt w podanej przez siebie wysokości i przy proponowanych zabezpieczeniach). Klienci przeciętni otrzymają go, jeśli przedstawią dobre zabezpieczenie, słabi - tylko wtedy, gdy zabezpieczenie będzie wyjątkowo dobre, a źli w zasadzie kredytu nie będą mogli otrzymać. Tabela 1. Wybrane wskaźniki wyników działalności przedsiębiorstwa Wyszczególnienie Zasada wyliczeń Wskaźniki rentowności Wskaźnik rentowności aktywów (Zysk netto / aktywa) x 100% Wskaźnik rentowności sprzedaży (Zysk netto / sprzedaż) x 100% Wskaźnik rentowności kapitałów własnych (Zysk netto / kapitały własne) x 100% Wskaźnik płynności i sprawności działania Wskaźnik płynności bieżącej (Środki obrotowe / zobowiązania bieżące) x 100% Szybki wskaźnik płynności (płynne środki obrotowe / zobowiązania bieżące) x 100% Wskaźnik rotacji należności (przeciętny stan należności / sprzedaż netto) x 100%

4 Wskaźnik obrotu zapasami (Przeciętny stan zapasów / sprzedaż netto) x 100% Wskaźnik zobowiązań Wskaźnik obciążenia majątku (zobowiązania ogółem / majątek (aktywa)) x 100% zobowiązaniami Wskaźnik pokrycia zobowiązań nadwyżką (nadwyżka finansowa / zobowiązania) x 100% finansową 17.3 Komitety kredytowe i umowa kredytowa Po weryfikacji i uzupełnieniu przez inspektora kredytowego dokumentacja kredytu jest przekazywana na posiedzenie komitetu kredytowego oddziału, na którym sprawa jest referowana przez inspektora kredytowego i naczelnika wydziału kredytów, w obecności m.in. dyrektora oddziału. Zadaniem członków komitetu kredytowego jest wszechstronna ocena wniosku; istotną rolę w tym zakresie odgrywa zatrudniany przez oddział prawnik wyspecjalizowany w sprawach kredytowych (często pracujący na zasadzie prac zleconych). Formalnie komitet kredytowy jest tylko ciałem doradczym, zwykle jednak jego opinia jest respektowana przez dyrektorów oddziałów. Banki przyznają dyrektorom oddziałów prawo do podejmowania decyzji w sprawie kredytów sięgających do określonej przez zarząd banku wysokości (np. 1 mln zł). Dokumentacja z wnioskiem o kredyt wyższy i z uwagami komitetu kredytowego oddziału jest przesyłana do centrali banku, gdzie jest ponownie rozpatrywana - tym razem przez komitet kredytowy centrali. Kredyt przyznaje wtedy osoba upoważniona przez prezesa banku (w niektórych bankach zdecentralizowano procedurę kredytową i utworzono komitety kredytowe regionów, działające w imieniu centrali). Wtedy, gdy decyzja w sprawie udzielenia kredytu jest pozytywna, przygotowywana jest umowa kredytowa. Jest to podstawowy dokument, regulujący wszystkie sprawy związane z kredytem, w tym - jego wysokość, zabezpieczenia, sposób spłaty, a nawet wysokość odsetek umownych w przypadku zwłoki w spłacie. W przypadku bardzo dobrych klientów banki zwykle zgadzają się na przedyskutowanie niektórych punktów umowy (np. wysokości prowizji), w przypadku,,zwykłych klientów - traktują one projekt umowy jako ofertę, którą potencjalny klient może przyjąć lub odrzucić. Jedną z najważniejszych spraw precyzyjnie określanych w umowie kredytowej jest koszt kredytu. Jak wspomniano, na koszt kredytu zwykle składa się prowizja i oprocentowanie. Większość banków do podstawowej stopy procentowej (nazywanej często inaczej, np. stopą bazową) dodaje punkty procentowe za czynniki związane z ryzykiem banku. Tak okreś1ona stopa procentowa może być stała (to znaczy, że bank nie ma prawa jej zmieniać w okresie kredytowania) lub - jeśli to jest podane w umowie - w określonych warunkach może ulec zmianie. Większość banków unika zmian w naliczaniu wysokości odsetek, nawet jeśli zachodzą okoliczności, które by taką decyzję merytorycznie uzasadniały. Przy zmiennej stopie procentowej najczęściej banki przyjmują za podstawową stopę procentową WIBOR za ustalony okres. Do stopy WIBOR dodawane są punkty procentowe, w umowie określone najczęściej jako tzw. marża ryzyka. Ponieważ WIBOR często zmienia się, klient - płacąc każdą ratę odsetkową - w praktyce za każdym razem płaci nieco inne oprocentowanie kredytu. Umowa kredytowa oczywiście dokładnie precyzuje sposób naliczania takich rat. Umowa jest wiążąca dla obu stron. Jest ona opracowana przez bank na podstawie regulaminu kredytowego. Jeśli przed podpisaniem umowy bank zapozna klienta z regulaminem, uważa się, że regulamin jest wiążący dla klienta. Bank może, zgodnie z art. 31 prawa bankowego, wypowiedzieć umowę kredytową w razie stwierdzonego zagrożenia terminowej spłaty kredytu (czyli może nie wypłacić sum, które nie zostały jeszcze przekazane kredytobiorcy) i może żądać spłaty kredytu przed terminem. Jeśli to nie nastąpi, bank może wtedy zwrócić się do komornika, aby ten przejął zabezpieczenia. Widzimy, że udzielanie kredytu wymaga znacznego nakładu pracy i dużych umiejętności. Rezultat zależy od umiejętności i chęci pracowników banku. Kredytu tylko w teorii udziela bank, w praktyce udzielają go konkretni pracownicy tego banku. Dobrze wykonana praca przynosi bankowi bardzo wysokie zyski, źle wykonana - naraża go na jeszcze wyższe straty. Po wypłacie kredytu pracownicy banku realizują ostatni etap procedur kredytowych: jest nim monitoring kredytu, czyli nadzór nad kredytobiorcą. Co pewien czas przeprowadzają oni krótką wizytę w przedsiębiorstwie kredytobiorcy, sprawdzają też, czy raty kredytowe są regularnie spłacane. Monitoring ma ułatwić szybkie przejęcie zabezpieczeń w przypadku, gdyby okazało się, że sytuacja finansowa

5 kredytobiorcy jest niekorzystna. 18. Zabezpieczenia kredytów 18.1 Wielkość i typy zabezpieczeń Podstawowym warunkiem otrzymania przez kredytobiorcę kredytu gospodarczego jest przedstawienie odpowiednich zabezpieczeń (nie musi to dotyczyć kredytu w rachunku bieżącym). Najczęściej bank chciałby, aby wartość zabezpieczeń co najmniej dwukrotnie przekraczała kapitał kredytu. Wynika to z faktu, że sprzedaż przez bank zabezpieczeń niespłacanego kredytu bardzo często przynosi znacznie mniej niż ich pełną wartość, a do tego znaczna część produktu sprzedaży jest przeznaczana na zapłatę podatków, koszty komornika i inne koszty; w rachunku należy uwzględnić także naliczane przez bank oprocentowanie kredytu. W momencie, gdy klient zalega ze spłatą rat odsetkowych lub kapitałowych, bank może zacząć naliczanie tzw. odsetek umownych (zwanych odsetkami karnymi), często przekraczających 40% rocznie. Rzeczywiste wpływy banku ze sprzedaży zabezpieczeń są często znacznie niższe niż kapitał udzielonego kredytu, m.in. dlatego że część zabezpieczeń nie ma praktyce żadnej wartości. Moż1iwość ponoszenia przez bank strat zwiększa uprzywilejowanie wpisanych na hipotekę lub do rejestru zastawów roszczeń Skarbu Państwa wynikających m.in. z za1eglości podatkowych, bowiem najczęściej przedsiębiorstwo, które nie spłaca kredytów ma też zaległości podatkowe. Wymagane przez banki zabezpieczenia kredytów mogą być bardzo zróżnicowane. Zwykle dzielone są one na dwie grupy: 1) zabezpieczenia osobiste, 2) zabezpieczenia rzeczowe Zabezpieczenia osobiste i rzeczowe Zabezpieczeniami osobistymi nazywamy te, w odniesieniu do których dłużnik lub osoba trzecia ponosi osobistą odpowiedzialność za spłatę długu. Oznacza to, że gwarantuje on całym swoim obecnym i przyszłym majątkiem wywiązanie się ze zobowiązań wobec banku. Fakt, że zabezpieczenia osobiste są nierozerwalnie związane z konkretną osobą ma dla banku zarówno plusy, jak i minusy. Niewątpliwym plusem jest możliwość dochodzenia roszczeń z przyszłego majątku kredytobiorcy, poręczyciela lub gwaranta. Minusem jest m.in. to, że zabezpieczenia osobiste w praktyce tracą swą wartość wtedy, gdy osoba dająca takie zabezpieczenia umrze lub np. wyjedzie na stałe za granicę. Do zabezpieczeń osobistych należą m.in.: weksel własny in blanco, poręczenie wekslowe, poręczenie według prawa cywilnego, gwarancje bankowe, przelew (cesja) wierzytelności. Wekslem własnym in blanco nazywamy taki weksel, na którym nie określa się sumy wekslowej i terminu płatności (zostaną one wpisane przez bank w przypadku, gdyby kredyt nie został spłacony). W wielu bankach wszyscy kredytobiorcy są zobowiązani do składania weksla własnego in blanco, zwykle jest on traktowany jako zabezpieczenie dodatkowe. Rozmaite formy poręczeń i gwarancji polegają w praktyce na tym, że osoba trzecia będzie odpowiadać za spłatę długu, gdy kredytobiorca nie wywiązał się z obowiązku. Jeśli poręczycieli (np. żyrantów) jest kilku, bank sam wybiera tego, który ponosi całą odpowiedzialność za niespłacony kredyt. Zabezpieczeniami rzeczowymi nazywamy takie, których przedmiotem jest określona rzecz stanowiąca część majątku dłużnika lub osoby trzeciej. Bank ma prawo do takiego zabezpieczenia niezależnie od tego, czyją jest ono własnością w danej chwili. Do zabezpieczeń rzeczowych należą przewłaszczenia, zastawy, różne formy hipoteki, a także blokada środków na rachunku bankowym i kaucja. Pod pojęciem przewłaszczenia rozumiemy przeniesienie własności zabezpieczenia na rzecz banku, z zastrzeżeniem, że po zwrocie całego długu własność wróci do kredytobiorcy. W odniesieniu do kredytu gospodarczego dotyczy ono najczęściej pojazdów, dóbr trwałego użytku i towarów w magazynie. Właściciel ma zwykle prawo do użytkowania rzeczy przewłaszczonej, w przypadku niespłacenia kredytu bank ma

6 ułatwione przejęcie tego zabezpieczenia ponieważ formalnie jest już jego właścicielem. Zastawem rzeczowym nazywamy prawo do dochodzenia roszczeń z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi. Ustanawiając zastaw, bank zgłasza go do sądowego Centralnego Rejestru Zastawów. Utrudnia to dawną praktykę wielokrotnego dokonywania zastawu na tej samej rzeczy, ale jednocześnie stwarza pewien problem: z wpisem do rejestru wiążą się znaczne opłaty sądowe (dlatego też obecnie nie opłaca się ustanawiać zastawu na rzeczach o mniejszej wartości). Hipoteką nazywamy wpis roszczeń do księgi wieczystej nieruchomości (tzw. księgi hipotecznej). Wpisany ma prawo pierwszeństwa przed niewpisanym do dochodzenia roszczeń w stosunku do nieruchomości. Nieruchomość obciążona hipoteką może zostać sprzedana nawet bez zgody i wiedzy banku, nadal pozostanie ona jednak obciążona tą hipoteką. W przypadku, gdyby kredyt nie został spłacony, nieruchomość taką przejmie bank, a nabywca może dochodzić swoich praw na drodze sądowej w stosunku do poprzedniego właściciela. Roszczenia państwa mogą być zabezpieczone hipoteką przymusową, która ma pierwszeństwo przez hipoteką zwykłą - w praktyce jednak dzieje się tak dosyć rzadko Wycena wartości zabezpieczeń Inspektorzy kredytowi zawsze muszą zastanawiać się, jaka jest realna finansowa wartość proponowanych zabezpieczeń i wcale nie są skłonni wierzyć w deklaracje klienta, przedstawione przez niego wyceny etc. Jeśli zabezpieczeniem są zapasy i towary, podstawą wyceny najczęściej są rachunki. Bank patrzy na nie z dużą podejrzliwością; inspektor kredytowy ma za zadanie wyrywkowe sprawdzanie cen i zastanowienie się nad możliwością sprzedaży tych zapasów i towarów w razie konieczności. Jeśli zabezpieczeniem są samochody, inspektor kredytowy analizuje ceny podobnych samochodów wystawionych na giełdach i często uznaje, że realna wartość takiego samochodu jest mniejsza niż uważa klient, w związku z czym sugeruje zaniżenie jego wartości. Szczególnie trudnym problemem jest sprawa wyceny zabezpieczeń w przypadku nieruchomości, czyli tzw. zabezpieczeń hipotecznych. W tym zakresie pracownicy dobrego banku wykazują szczególną ostrożność, wynikającą m.in. z wysokiej wartości tych nieruchomości i związanego z nimi kredytu. Z tego też powodu bank zwykle żąda przedstawienia wyceny niezależnej, wykonanej przez biegłego. Koszty wyceny zawsze ponosi klient. Wyróżnia się wiele metod wyceny nieruchomości, każda z nich daje odmienne wyniki. Dobre banki najczęściej preferują tzw. metodę wartości rynkowej. Polega ona na oszacowaniu, za ile można byłoby aktualnie sprzedać daną nieruchomość. Wtedy, gdy wyceniane są grunty położone na obszarze, na którym często dochodzi do transakcji kupna - sprzedaży, wycena jest prosta i polega na porównaniu z wartością gruntów, które zostały niedawno sprzedane. W przypadku zakładu produkcyjnego wycena staje się bardzo skomplikowana. Zwykle taki zakład jest umownie dzielony na części, a każda z nich jest wyceniana osobno. Najczęściej wartość rynkowa jest oceniana przez porównanie cech stanowiących o wartości wymienionego obiektu z podobnymi obiektami o znanej wartości rynkowej; dlatego też metoda taka jest niekiedy nazywana,,metodą porównawczą. 19. Koszt i spłata kredytu 19.1 Zasady naliczania prowizji i odsetek od kredytów Każdy bank uzyskuje z tytułu akcji kredytowej dwa zasadnicze rodzaje wpływów: 1) oprocentowanie, 2) prowizje. Przypomnijmy, że zarówno koszt prowizji, jak i wysokość oprocentowania są ustalane samodzielnie przez bank, bez żadnej ingerencji z zewnątrz. Bank bierze jednak pod uwagę sytuację na rynku finansowym (w tym koszt kredytów w innych bankach). Prowizją kredytową nazywamy opłatę klienta za usługi bankowe związane z udzieleniem kredytu. Banki zwykle pobierają prowizje od kapitału kredytu stawianego do dyspozycji klienta. Najczęściej wynosi ona 1%, choć i w tym zakresie część banków stosuje inne stawki. Popatrzmy, co to oznacza w praktyce. Przy

7 kredycie rocznym mierzonym zgodnie z zasadami bankowymi koszt prowizji w skali rocznej wyniesie też 1%, będzie więc względnie mały. Jeśli jednak klient pobiera kredyt miesięczny, koszt prowizji w skali rocznej wyniesie 12%. Prowizja jest więc bardzo dużym obciążeniem dla klientów często korzystających z kredytów krótkoterminowych (do takich mogą należeć np. hurtownie), a niewielkim dla klientów pobierających kredyty długoterminowe. Dla takich banków, jak Eurobank czy Citibank, które udzielają znacznej liczby kredytów krótkoterminowych, prowizje od kredytów są więc poważnym źródłem dochodów. Warto zwrócić uwagę na używane terminy. Wbrew pozorom, kredytobiorca zwykle nie otrzymuje do ręki całego kapitału kredytu, bowiem bank z góry potrąca prowizję (stąd przy kredycie w wysokości zł, bank zazwyczaj potrąci 1000 zł prowizji i wypłaci klientowi zł). Oprocentowanie jest pobierane od sumy niespłaconego kapitału. Przy kredytach długo- i średnioterminowych oznacza to, że po wypłacie kredytu oprocentowanie jest naliczane od całego kapitału, a po spłacie kolejnych rat kapitałowych - od części kapitału pozostałej jeszcze do spłaty. Bank najczęściej chce, aby spłata odsetek zaczęła się jak najszybciej; pozwala to na lepszą obserwację kredytobiorcy, zmniejsza ryzyko bankowe. Jeśli jednak dobry kredytobiorca wystąpi o zgodę na zwłokę w spłacie kredytu, zwykle się na to godzą; zwłoka taka nazywana jest karencją (najczęściej przyznawana jest karencja trzymiesięczna). Kapitał kredytów krótkoterminowych jest najczęściej spłacany w jednej racie, na zakończenie okresu kredytowania. Przy kredytach udzielanych na dłuższy termin spłaty kapitału są zwykle podzielone na kilka rat; wiele banków domaga się spłacania tych rat co kwartał, (czyli co trzy miesiące). Także przy spłacie kapitału może być stosowana karendja. Przypomnijmy, że oprocentowanie kredytu jest naliczane od pozostałego do spłaty kapitału. Jeśli przyjmiemy, że kredyt jest udzielany na rok, kapitał wyniósł zł, a oprocentowanie - 24%, to początkowo kredytobiorca będzie spłacać co miesiąc: ( x 24%): 12 miesięcy, czyli zł. Jeśli klient spłaci np zł kapitału, to pozostanie mu do spłaty zł kapitału i od tej sumy naliczane będzie oprocentowanie. Wyniesie ono: ( x 24%): 12 = zł. Dalsze spłaty kapitału dodatkowo obniżą oprocentowanie. W przypadku karencji rat kapitałowych suma spłat z tytułu oprocentowania jest wyższa, ale i ryzyko banku rośnie. Bankowi nie może być obojętny interes kredytobiorcy. Warto zauważyć, że przy większości kredytów gospodarczych kredytobiorca wcale nie ponosi pełnego kosztu kredytu. Koszty kredytu są uznawane za,,koszt uzyskania przychodów przez przedsiębiorstwo i w związku z tym pomniejszają podstawę opodatkowania. Podatek od zysku przedsiębiorstwa jest wysoki - wynosi 19%; oznacza to, że w praktyce dzięki systemowi podatkowemu koszty kredytu są obniżane o tyle samo. Załóżmy, że przedsiębiorstwo zaciągnie trzyletni kredyt w wysokości zł, oprocentowany na 16%, o prowizji 1%, przy podatku w wysokości 19%. Dla uproszczenia przyjmijmy, że kapitał kredytu będzie spłacany na zakończenie okresu kredytowania, a odsetki co miesiąc. Kredytobiorca będzie więc musiał spłacać corocznie odsetki w wysokości zł, a prowizja będzie kosztować zł, łączny koszt trzyletniego kredytu wyniesie więc zł. Odliczając koszty od podstawy opodatkowania, klient zapłaci podatek mniejszy o: zł x 19%, czyli o zł. Sprawi to, że rzeczywisty koszt kredytu dla klienta wyniesie = zł. Możemy więc mówić o pesymistycznym spojrzeniu na koszt kredytu, obejmującym tylko sumy zapłacone bankowi, oraz o spojrzeniu bardziej optymistycznym, uwzględniającym system podatkowy Zasady ustalania kosztu oprocentowania przez banki Większość wpływów banku z kredytów wynika z ich oprocentowania. Przy kredytach dla ludności oprocentowanie jest często podawane z góry i jest niezależne od oceny klienta. Przy kredytach gospodarczych oprocentowanie kredytu jest ustalane dopiero po posiedzeniu komitetu kredytowego. Jako podstawa służy tzw. podstawowa stopa procentowa, jednakowa dla wszystkich kredytów danego typu. Do tej podstawowej stopy procentowej dodawane są punkty procentowe związane z ryzykiem kredytowym ponoszonym przez bank. Im wyższe jest ryzyko kredytowe, tym wyższy jest koszt kredytu, inaczej mówiąc za ryzyko bankowe płacą klienci. Jest oczywiste, że ryzyko rośnie w miarę wydłużania się okresu kredytowania. Pracownicy bankowi mogą sumiennie zbadać obecną sytuację finansową kredytobiorcy i dobrze przewidzieć zmiany w ciągu najbliższych tygodni, najczęściej jest jednak bardzo trudno dokładnie ocenić ewolucję sytuacji w skali

8 miesięcy, a praktycznie niemożliwe - w dłuższych terminach. Sprawia to, że dla prawie wszystkich kredytów oprocentowanie rośnie (niekiedy bardzo silnie) wraz z okresem kredytowania; przykładowo: jeśli kredyt trzymiesięczny kosztuje 16% (obliczane w skali rocznej), to kredyt roczny - już 18%. Drugim ważnym czynnikiem określającym ryzyko kredytowe jest tzw. jakość kredytobiorcy. Przedsiębiorstwu silniejszemu, bardziej dochodowemu, jest łatwiej spłacić kredyt niż przedsiębiorstwu słabszemu, dlatego też z kredytem dla tego pierwszego wiąże się mniejsze ryzyko niż z kredytem dla drugiego. W dobrych bankach ma to znaczny wpływ na oprocentowanie kredytu. Trzecim z czynników kształtujących ryzyko banku związane z kredytem jest jakość zabezpieczeń. Wysoka jakość zabezpieczeń zmniejsza ewentualne straty banku, a więc jest uważana za czynnik ograniczający ryzyko. Ryzyko kredytowe może wzrastać także w związku z obiektywną sytuacją, w jakiej znajduje się bank. Wyobraźmy sobie mały bank regionalny, koncentrujący swoją działalność na kredytach dla rolnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego. Oddział takiego banku może mieć kilku inspektorów kredytowych; każdy z nich zna problemy rolnictwa. Oceniając wnioski kredytowe dotyczące innych dziedzin (np. budownictwa mieszkaniowego), mogą oni oczywiście popełnić błędy, co zwiększa ryzyko kredytowe. Nie oznacza to wcale, że taki bank automatycznie odrzuci wniosek o kredyt na budowę domu tub hali fabrycznej - po prostu ryzyko zostanie wkalkulowane w koszt kredytu i klient będzie musiał zapłacić więcej. Podobnie np. bank finansujący budownictwo może udzielić kredytu na założenie stawów rybnych, ale koszt takiego kredytu będzie wyższy. Bank, który ma oddziały wyłącznie na Śląsku może udzielić kredytu przedsiębiorcy z Pomorza, ale także i w tym przypadku oprocentowanie kredytu będzie wyższe. Upraszczając, mówimy o związku między ceną kredytu a polityką banku, pamiętając, że polityka ta (np. specjalizacja w określonych dziedzinach) wynika najczęściej z obiektywnej sytuacji banku. Reasumując, możemy mówić o czterech czynnikach mających decydujący wpływ na ilość punktów procentowych, z którymi związany jest koszt konkretnego kredytu. Są to: 1) okres kredytu - im dłuższy okres kredytu, tym oprocentowanie jest wyższe; 2) indywidualna ocena klienta przez bank (przedsiębiorstwa słabsze, niemające,,historii kredytowej, powstałe niedawno - zapłacą więcej); 3) jakość zabezpieczeń im bardziej dyskusyjna jest jakość zabezpieczeń, tym więcej punktów procentowych jest dodawanych; 4) polityka banku (nie dodaje się punktów procentowych, jeśli kredyt nie wychodzi poza dziedzinę leżącą w podstawowej sferze zainteresowań banku, w innych przypadkach kredyt jest droższy). W praktyce mogą wystąpić duże różnice w oprocentowaniu kredytów krótkoterminowych udzielanych dobremu partnerowi i kredytów długoterminowych udzielanych np. nowemu przedsiębiorstwu. Koszt kredytu zależy też w dużej mierze od typu kredytu. Udzielając kredytów dla ludności, bank najczęściej przeprowadza tylko uproszczoną analizę kredytową. Mimo to banki coraz częściej różnicują oprocentowanie w zależności nie tylko od okresu kredytu, ale także od indywidualnej oceny klienta i proponowanego zabezpieczenia. Przykładowo, Pekao SA udzielało osobom fizycznym tzw. pożyczek standardowych, których koszt zależał od czterech czynników: czy klient współpracuje z Pekao SA, na jaki okres zamierza uzyskać pożyczkę, gdzie jest zatrudniony, na jak długo i na jakim stanowisku, jakie proponuje zabezpieczenia. W odniesieniu do wielu kredytów dla ludności (np. większości kredytów samochodowych) ich cena zależy wyłącznie od okresu kredytowania. Przypomnijmy, że kredyt może mieć stałą lub zmienną stopę oprocentowania. Przy stałej - podstawowa stopa procentowa jest ujęta po prostu w procentach, bank nie może wprowadzać do niej żadnych zmian. Przy zmiennej - podstawowa stopa procentowa jest ujęta w postaci zmiennej niezależnej od banku, najczęściej przyjmuje się WIBOR (plus określona ilość punktów procentowych) lub jedną ze stóp NBP. W obu przypadkach do podstawowej stopy procentowej dolicza się w podobny sposób punkty procentowe za ryzyko. Zmienna stopa procentowa ma pewne plusy (np. zwykle w pewnej mierze uwzględnia zmiany wynikające z inflacji), ale ma też istotny minus: ani bank, ani klient do ostatniej chwili nie wiedzą, ile naprawdę kosztuje kredyt. Bank ma obowiązek podawania w umowie kredytowej wszystkich składników kosztu kredytu. Często jednak informacje na ten temat są pisane w sposób niejasny dla zwykłych klientów (przedsiębiorcy

9 ubiegający się o kredyt gospodarczy zwykle takich problemów nie mają); ze względów marketingowych konstrukcja przedstawionych wyliczeń sprawia niekiedy wrażenie, że kredyt jest znacznie tańszy niż w rzeczywistości. Aby chronić prawa klienta, ustawa o kredycie konsumenckim wprowadziła obowiązek podawania w umowie i w materiałach informacyjnych banku całkowitego kosztu kredytu, przeliczonego na procenty i skalę roczną, obliczonego według złożonego wzoru zawartego w tej ustawie (obowiązek ten dotyczy wyłącznie kredytów konsumenckich). Wzór ten obejmuje wszystkie składniki kosztu kredytu, podczas gdy materiały reklamowe zwykle ograniczają się do podania oprocentowania wyliczanego w sposób nie zawsze zgodny z logiką matematyczną. Różnica jest często spora, np. w 2004 roku w ulotce reklamującej tzw. pożyczkę wiosenną ING Banku Śląskiego czytamy, że jej oprocentowanie wynosi zaledwie 9,99%, natomiast podany niżej małym drukiem całkowity rzeczywisty koszt kredytu został obliczony na 15,89%. Przy kredytach innych typów pewien problem sprawiają informacje na temat oprocentowania promocyjnego, szczególnie w przypadku kredytów budowlano-mieszkaniowych banki nie zawsze podają, jak długo trwać będzie promocja (po jej zakończeniu naliczane jest znacznie wyższe oprocentowanie) Marża kredytowa banków Wbrew często wyrażanej opinii, dochodowości kredytów nie można oczywiście mierzyć przez samo tylko wskazanie na wysokość prowizji i oprocentowania. Przykładowo, jeśli kredytobiorca pożyczy od banku zł, a odda zł, to wcale nie oznacza, że bank zarobił na kredycie zł. Od wpływów banku należy odjąć koszty ponoszone przez ten bank. W dobrym banku systematycznie obliczana jest zarówno dochodowość poszczególnych kredytów, jak i całej akcji kredytowej. Z punktu widzenia długofalowych interesów banku największe znaczenie ma to drugie wyliczenie: ustalana jest tzw. marża kredytowa (w bankach często używany jest angielski termin - spread). Marżą kredytową nazywamy zysk na kredytach podany w procentach i przeliczony na skalę roczną. Marża kredytówa = rzeczywiste przychody z kredytu koszty kredytu Rzeczywiste przychody z kredytu = przychody umowne koszty złych kredytów Koszty banku = koszty pozyskania pieniądza + koszty własne akcji kredytowej Marża kredytowa wskazuje na opłacalność akcji kredytowej. Metodą średniej ważonej obliczamy przeciętny koszt pozyskania pieniądza przez bank, dodajemy do niego szacunkowe koszty własne banku związane z kredytami, a następnie porównujemy go z przeciętnymi wpływami z kredytów (obliczonymi także metodą średniej ważonej). Wszystkie wyliczenia są oczywiście sprowadzane do skali rocznej. Jeśli przykładowo średni koszt pozyskania pieniądza przez bank wyniósł w skali rocznej 4%, a rzeczywiste przeciętne wpływy z kredytów osiągnęły 16%, to teoretycznie marża kredytowa wyniosła: 16% - 4% = 12%. Niestety, wyliczenie to nie uwzględnia dwu elementów zmniejszających marżę: kosztu złych kredytów i kosztów własnych banku związanych z akcją kredytową. Załóżmy, że rzeczywiste wpływy banku z kredytów, po uwzględnieniu kosztu złych kredytów, maleją do 14%, a koszty własne (obejmujące pensje pracowników, wydatki lokalowe związane z kredytami, koszt marketingu kredytów etc.) są szacowane na 2%. Marża kredytowa wyniesie wtedy: 14% - 4% - 2% = 8%. Tak więc marża kredytowa równa jest różnicy rzeczywistych wpływów z kredytów minus przeciętny koszt pozyskania pieniądza minus koszty własne banku związane z akcją kredytową. Marża kredytowa wskazuje na opłacalność akcji kredytowej i pozwala na wyciągnięcie daleko idących wniosków (np. w odniesieniu do zasięgu tej akcji kredytowej i do kosztów pozyskania pieniądza). Jest ona ważnym elementem zarówno polityki kredytowej banku, jak i polityki kształtowania aktywów i pasywów. Jeśli marża kredytowa jest wysoka, wskazane jest szybkie rozszerzanie akcji kredytowej nawet w przypadku, jeśli pociągnie to za sobą dodatkowe koszty związane z pozyskaniem pieniądza. Jeśli natomiast marża kredytowa jest niska, cała polityka kredytowa banku wymaga ponownego przemyślenia, podobnie jak polityka pozyskania pieniądza Należności w sytuacji nieregularnej (złe kredyty)

10 Teoretycznie marża kredytowa była w polskich bankach w ciągu ostatnich lat zawsze bardzo wysoka. Zła praca pionów kredytowych i brak doświadczenia zarządów banków, przy nieustabilizowanej sytuacji gospodarczej, sprawiły, że w latach polskie banki udzieliły olbrzymiej liczby złych kredytów (w dokumentach oficjalnych nazywanych należnościami w sytuacji nieregularnej). Okazało się przy tym, że znaczna część zabezpieczeń kredytów jest pozbawiona większej wartości. Drastycznie zmniejszyło to rzeczywistą marżę kredytową, w wielu bankach była ona nawet ujemna (to znaczy, że ponosiły one z tytułu działalności kredytowej straty netto). Doprowadziło to do upadku kilku banków i poważnych trudności co najmniej czterdziestu innych. Począwszy od 1994 roku większość banków zaczęła prowadzić racjonalną politykę w zakresie kredytów, co w skali całego polskiego systemu bankowego znakomicie zmniejszyło udział nowych złych kredytów. Niestety nie dotyczy to wszystkich banków, w niektórych z nich nadal bowiem okazuje się, że część niedawno udzielonych kredytów jest zła. Nadal też, choć w malejącym stopniu, dawniej udzielone złe kredyty obciążają bilans banków. Problem złych kredytów daje się szczególnie silnie odczuć w okresach recesji gospodarczej. Banki przywiązują obecnie znaczną wagę do wskaźnika złych kredytów, obliczanego jako stosunek złych kredytów do ogólnej masy kredytów. W 1995 roku wynosił on najczęściej 25-35%, natomiast w 2004 roku w większości banków był on niższy od 15%. Były jednak banki, w których złe kredyty nadal były znaczne i przekraczały 20% wszystkich udzielonych kredytów. Jednym z najbardziej kłopotliwych obowiązków banków jest tworzenie rezerw na złe kredyty (tzw. rezerwy na należności w sytuacji nieregularnej); w tym zakresie są one kontrolowane przez nadzór bankowy. Jak wspomniano, za złe kredyty uważa się głównie takie, przy których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek przekracza jeden miesiąc bankowy, czyli 30 dni. Należności nieregularne są dzielone na trzy grupy: 1) należności poniżej standardu - takie, przy których opóźnienie w spłacie wynosi od 1 do 3 miesięcy, oraz takie, przy których sytuacja ekonomiczno-finansowa kredytobiorcy uległa wyraźnemu pogorszeniu w sposób zagrażający spłatom; bank musi wtedy tworzyć rezerwę w wysokości 20% całej należności (to znaczy pozostałego do spłaty kapitału i naliczonych odsetek); 2) należności wątpliwe - takie, przy których opóźnienie w spłatach wynosi od 3 do 6 miesięcy lub wtedy, gdy straty przedsiębiorstwa, które zaciągnęło kredyt, naruszają jego kapitał podstawowy; rezerwa bankowa musi wynosić 50% całej należności; 3) należności stracone - przy opóźnieniu w spłatach wynoszącym ponad 6 miesięcy lub należności, które z innych powodów można uznać za nie do odzyskania rezerwa musi wtedy wynosić 100% całej należności. Konieczność tworzenia rezerw na złe kredyty jest dla banku poważnym obciążeniem finansowym. Pieniądze utrzymywane jako rezerwa mogą być inwestowane tylko w płynne papiery wartościowe, o charakterze określonym przez nadzór bankowy, a są one zwykle nisko oprocentowane. Bank ponosi więc podwójny koszt związany ze złym kredytem: 1) koszt niespłaconej części kredytu (bank nie ma wpływów z tego tytułu, ale musi wypłacać deponentom oprocentowanie), 2) koszt utrzymania rezerw na złe kredyty (zamiast inwestować pieniądze w sposób wysoko dochodowy, bank musi przeznaczać rezerwy na inwestycje przynoszące bardzo małe zyski) Windykacja i restrukturyzacja kredytów W momencie ujawnienia się należności w sytuacji nieregularnej, czyli złego kredytu, bank podejmuje różne kroki w celu skłonienia klienta do przynajmniej częściowej spłaty należności. Może do nich należeć wynajęcie firmy windykacyjnej - przedsiębiorstwa, które będzie prowadzić rozmowy z dłużnikiem w celu skłonienia go do maksimum starań w celu zadowolenia banku. Firma windykacyjna nie ma jednak żadnych uprawnień pozwalających np. na przejęcie zabezpieczeń (do tego potrzebny byłby jej prawomocny wyrok sądowy). Jeśli - co się najczęściej zdarza - interwencja firmy windykacyjnej nie pomoże, bank staje przed trudnym wyborem. Ma w praktyce dwa wyjścia: windykację kredytu lub jego restrukturyzację. Jeśli bank ma nadzieję, że w przyszłości sytuacja kredytobiorcy ulegnie poprawie, często wybiera on

11 jedną z form restrukturyzacji. Podpisywany jest aneks do umowy kredytowej (lub umowa restrukturyzacyjna), zgodnie z którym spłaty kredytu zostają przełożone na później i rozłożone w inny sposób; często bank godzi się na realną obniżkę oprocentowania. Interesującym wariantem umowy restrukturyzacyjnej jest przejmowanie przez bank, w zamian za rezygnację ze spłat, udziałów w kapitale zadłużonego przedsiębiorstwa. Banki wcale nie mają nadziei, że przyniesie im to realne zyski, a myślą tylko o ograniczaniu strat. Można się spodziewać, że restrukturyzacja zmniejszy straty banku wtedy, gdy zadłużone przedsiębiorstwo zacznie przynosić odpowiednie zyski, a jednak praktyka bankowa dowodzi, że nie jest to zbyt częste. Z tego też powodu najczęściej bank wybiera inne wyjście i po pewnym czasie przystępuje do windykacji kredytu, co zwykle sprowadza się do przejmowania zabezpieczeń. Potocznie mówi się niekiedy, że zabezpieczenia przejmuje bank, rzeczywistość jest jednak zwykle znacznie bardziej złożona. Bank wypowiada klientowi umowę kredytową i wystawia tzw. bankowy tytuł egzekucyjny, który musi jeszcze otrzymać klauzulę wykonalności od sądu. Prawo bankowe postanawia, że sędzia musi nadać taką klauzulę wykonalności w ciągu trzech dni (może to zrobić natychmiast po otrzymaniu dokumentów od banku), bez żadnej rozprawy sądowej. Ponieważ normalne postępowanie sądowe często trwa latami, przyjęty przy kredytach bankowych tryb postępowania jest w praktyce istotnym przywilejem banku. Egzekucji, czyli przejęcia zabezpieczenia, dokonuje się za pośrednictwem komornika. Komornik po przejęciu zabezpieczeń sprzedaje je na licytacji. Produkt sprzedaży jest zwykle przeznaczany w pierwszej kolejności na koszty interwencji komornika oraz rozmaite podatki i opłaty na rzecz Skarbu Państwa (np. związane ze sprzedażą gruntu), dopiero to, co pozostanie, może służyć zaspokojeniu roszczeń banku. Tak się dzieje w najkorzystniejszej dla banku sytuacji; znacznie gorzej jest, jeśli do hipoteki lub rejestru zastawów zostały wpisane zaległości podatkowe kredytobiorcy (wtedy Skarb Państwa otrzymuje należne pieniądze przed bankiem, a dla banku może zostać niewiele). Pospieszna sprzedaż zabezpieczeń przez komornika sprawia, że ceny uzyskiwane na licytacji są niskie. Bank ma prawo uczestniczenia w licytacji, a gdy cena jest bardzo niska - może (po spełnieniu pewnych warunków) przejąć zabezpieczenia. Dzieje się tak niezbyt często. W wielu przypadkach w trakcie windykacji okazuje się, że niezależnie od warunków sprzedaży rzeczywista wartość zabezpieczeń jest wielokrotnie mniejsza niż wynikało to z wyceny zabezpieczeń (np. w domu właściciela przedsiębiorstwa zameldowano kilka rodzin, co w praktyce oznacza, ze dom taki można sprzedać tylko z lokatorami). Przy kredytach straconych okazuje się, że większość zabezpieczeń ma w praktyce dużo mniejszą wartość dla banku niż wynosi ich wartość formalna. Często banki odzyskują mniej niż 25% wartości zabezpieczeń, a w niektórych przypadkach zabezpieczenia okazują się bezwartościowe. Praktyka pokazuje, że wartość zabezpieczeń maleje z czasem. Jeś1i bank przejmie je natychmiast po ujawnieniu się złego kredytu, zwykle można osiągnąć znacznie więcej z ich sprzedaży. Dokładna obserwacja kredytobiorcy (tzw. monitoring) przez inspektorów kredytowych pozwala zmniejszyć ewentualne straty banku. Istotne znaczenie ma też dobra współpraca banku z komornikiem. Po odzyskaniu zabezpieczeń bank ustala wysokość poniesionej straty i przeznacza na pokrycie tej straty część rezerw na złe kredyty. Nadwyżka rezerw jest przeznaczana na zasilenie kapitałów własnych netto, niestety bardzo często równocześnie trzeba utworzyć nowe rezerwy na kolejne złe kredyty. 20. Typy kredytów Banki stosują różne podziały kredytów, są one zależne od przyjętych kryteriów. Warto zauważyć, że nazewnictwo stosowane w tej dziedzinie przez banki jest zróżnicowane Kredyty gotówkowe i bezgotówkowe Jeśli za kryterium podziału kredytów przyjmiemy formę płatności, dzieli się je na gotówkowe i bezgotówkowe. Kredyty gotówkowe są w całości wypłacane w gotówce. Stanowią one obecnie względnie mały procent ogólnej sumy kredytów, banki bowiem uważają, że bezgotówkowa forma wypłaty zmniejsza ryzyko malwersacji pieniędzy. Ponad 90% masy kredytów stanowią kredyty bezgotówkowe. Przy takich kredytach kredytobiorca nie otrzymuje z banku ani złotówki, pieniądze są wypłacane przelewem na konto dostawcy lub wykonawcy

12 usług. Dostawca wystawia rachunek; najczęściej jest on zatwierdzany przez kredytobiorcę (nie ma takiej konieczności np. przy kredycie samochodowym), a bank płaci pieniądze przelewem bezpośrednio dostawcy Kredyty złotowe i dewizowe Jeśli za kryterium podziału kredytów przyjmiemy walutę, w jakiej dokonywana jest transakcja, to kredyty dzielone są na złotowe i dewizowe. Wszystkie kredyty dewizowe są nominowane (wyrażane) w określonej walucie, np. dolarach, euro, frankach szwajcarskich, funtach szterlingach. W praktyce tylko mała część kredytów dewizowych jest wypłacana w walucie obcej (tak może być wtedy, gdy kredyt jest przeznaczony na pokrycie określonych płatności za granicą). W takim przypadku kredyt jest także zwracany w tej samej walucie, w jakiej został wypłacony. Większość kredytów dewizowych jest nominowana w walucie obcej, ale wypłacana w złotych (po kursie dnia). Są one zwracane także w złotych, a płatności są naliczane według kursu danej waluty w dniach spłat. Duże zmiany kursu poszczególnych walut sprawiają, że zarówno klient, jak i bank ponoszą poważne ryzyko kursowe Kredyty komercyjne i preferencyjne Kredytami komercyjnymi nazywamy kredyty, których koszt wynika z rachunku ekonomicznego przeprowadzonego przez bank, uwzględniającego koszt pieniądza i konkurencję innych banków. Kredyty preferencyjne, to kredyty udzielane na korzystniejszych warunkach niż wynikające z rachunku ekonomicznego. Ponieważ bank nie lubi robić prezentów, musi się znaleźć inna instytucja, która dopłaci bankowi do takich kredytów. Takimi instytucjami mogą być: 1) budżet państwowy - bezpośrednio lub za pośrednictwem agencji lub funduszu rządowego, ministerstwa, fundacji etc., 2) międzynarodowe organizacje finansowe, 3) rządy, instytucje i przedsiębiorstwa rządowe innych krajów, 4) Unia Europejska i jej instytucje. Niewielkie kredyty preferencyjne mogą też być dofinansowane przez fundacje i instytucje prywatne. Znaczna większość kredytów preferencyjnych jest przeznaczona na realizację polityki rządowej w sferze gospodarki (rozwój rolnictwa, aktywizacja obszarów ekonomicznie najsłabiej rozwiniętych lub najbardziej zagrożonych bezrobociem, rozwój budownictwa mieszkaniowego i turystyki) lub pewnych celów społecznych (np. ochrona środowiska, pomoc dla osób niepełnosprawnych). W krajach zachodnioeuropejskich znaczna część kredytów preferencyjnych jest przeznaczana na pomoc dla małych przedsiębiorstw, w Polsce jednak nie udało się dotychczas uruchomić na szerszą skale licznych opracowanych w tym zakresie projektów. Mechanizmy kredytów preferencyjnych są zróżnicowane. Zawsze podpisywane są szczegółowe umowy między zainteresowanymi bankami a instytucją finansującą kredyt. W przypadku kredytów ze środków budżetowych najczęściej bank wypłaca klientowi pieniądze ze swoich środków, a instytucja finansująca (np. agencja rządowa) dopłaca do oprocentowania kredytu. Przy kredytach ze środków zagranicznych pieniądze stawia do dyspozycji polskiego banku zagraniczna instytucja finansująca operację (np. fundusz Unii Europejskiej). Środki te są bardzo nisko oprocentowane, polski bank pobiera dodatkowe punkty procentowe za pośrednictwo. Z punktu widzenia banków korzyści z udzielania kredytów preferencyjnych zależą w znacznej mierze od oceny istniejącego ryzyka. Najczęściej banki te ponoszą obecnie większą część ryzyka, co przy nienajwyższej spłacalności kredytów udzielanych np. rolnictwu zmniejsza rzeczywiste zainteresowanie banków. Innym czynnikiem utrudniającym wykorzystanie kredytów preferencyjnych jest wprowadzenie bardzo surowych procedur kontrolnych i trudnych do przestrzegania (szczególnie dla drobnych kredytobiorców) zasad.

13 20.4 Kredyty gospodarcze Jeśli za kryterium podziału kredytów przyjmiemy ich przeznaczenie, to banki najczęściej wyróżniają trzy podstawowe grupy kredytów. Są to: 1) kredyty gospodarcze (inaczej zwane kredytami dla podmiotów gospodarczych), 2) kredyty dla ludności, 3) kredyty budowlano-mieszkaniowe. Za kredyty gospodarcze uważane są kredyty udzielane osobom prawnym i przedsiębiorcom (tym ostatnim - na cele gospodarcze: zakup towarów, inwestycje etc.). Kredyty te mają dla banków znaczenie podstawowe, przypada na nie około 60% ogólnej masy kredytów udzielonych. Znacznie mniejszy jest udział kredytów gospodarczych w liczbie wszystkich kredytów udzielonych przez banki. Nawet po uwzględnieniu kredytów dla bardzo małych przedsiębiorstw - przypada na nie poniżej 20% umów. W tym zakresie zdecydowanie dominują kredyty konsumpcyjne. Większość z kredytów gospodarczych stanowią dotychczas kredyty udzielane dużym przedsiębiorstwom. Banki zwykle wyróżniają trzy najważniejsze typy kredytów gospodarczych: 1) kredyty w rachunku bieżącym, 2) kredyty obrotowe, 3) kredyty inwestycyjne. Oprócz tego banki udzielają przynajmniej kilkanaście innych typów kredytów gospodarczych. Należą do nich m.in. kredyty płatnicze (krótkoterminowe kredyty na pokrycie potrzeb w zakresie rozliczeń) i kredyt wekslowy Kredyty w rachunku bieżącym Kredyty gospodarcze w rachunku bieżącym są udzielane przedsiębiorstwom, które od dawna bezproblemowo współpracują z bankiem oraz przedsiębiorstwom uznanym za przyszłościowych partnerów tego banku (ze względu na wysokie zyski, dynamikę rozwoju lub wielkość przepływów na rachunku bieżącym). Przedsiębiorstwo musi mieć swój rachunek podstawowy w banku udzielającym kredytu. Bank stawia do dyspozycji przedsiębiorstwa dwa limity: czasowy i kwotowy. W uproszczeniu można powiedzieć, że kredyt w rachunku bieżącym jest zawierany na mocy umowy zezwalającej kredytobiorcy na debet, czyli ujemne saldo rachunku w określonym czasie (najczęściej do sześciu miesięcy) i do określonej wysokości. Oprócz prowizji klient płaci oprocentowanie, zwykle wysokie, ale naliczane tylko od rzeczywistej wielkości debetu. Ponieważ przedsiębiorstwo pobierające kredyt ma częste wpłaty i wypłaty na rachunku bieżącym, wysokość kwot będących podstawą oprocentowania stale się zmienia. Koszt kredytu jest naliczany każdego dnia. Często przez znaczną część czasu saldo rachunku jest dodatnie, więc bank nie pobiera żadnego procentowania za ten okres. Wiele banków pobiera jeszcze trzecią, specyficzną formę oprocentowania od kredytów w rachunku bieżącym - jest nią niewielki procent za postawienie pieniędzy w stan gotowości, czyli od pełnego limitu kredytu. Mimo wszystko dla przedsiębiorstwa, które rejestruje znaczne wahania stanu rachunku bieżącego, kredyt w rachunku bieżącym jest względnie tani, tańszy niż jakakolwiek inna forma komercyjnych kredytów gospodarczych. Nic dziwnego, że kredyty w rachunku bieżącym stają się coraz powszechniejsze. Dla banku zysk z kredytu w rachunku bieżącym jest względnie niski. Bank spodziewa się jednak równocześnie osiągnąć korzyści innego typu, a przede wszystkim: 1) dzięki udzielaniu korzystnych dla klientów kredytów pozyskać najbogatsze, najbardziej dynamiczne przedsiębiorstwa, mając nadzieję, że w przyszłości będą one zaciągać także i wyżej oprocentowane kredyty innych typów, 2) zapewnić sobie obsługę rachunków bieżących tych przedsiębiorstw, co przynosi też pozyskanie nisko oprocentowanych lokat bieżących.

14 20.6 Kredyty obrotowe Kredyty obrotowe służą zaspokojeniu potrzeb przedsiębiorstw w zakresie, środków obrotowych. Są one w większości przeznaczone na pokrycie potrzeb związanych z zakupami materiałów (surowców i półfabrykatów do dalszego przerobu) i towarów (sprzedawanych bez przerobu). Kredyt obrotowy może być przeznaczony na finansowanie rozmaitych rozliczeń i na fundusz płac pracowniczych. W wielu przypadkach o kredyt obrotowy ubiegają się przedsiębiorstwa które nie mogą otrzymać tańszego w danym przypadku kredytu w rachunku bieżącym. Dotyczy to w szczególności małych i średnich przedsiębiorstw handlowych. Okresy kredytów obrotowych są zróżnicowane. Większość z nich jest krótka, wynosi 1-3 miesiące, bo tyle jest potrzebne np. firmie handlowej lub sklepowi na zakup towarów i ich odsprzedaż czy niewielkiemu zakładowi na zakup i przerobienie materiałów do produkcji. W niektórych przypadkach przeznaczenie takiego kredytu jest bardziej skomplikowane, może nim być np. zakup kilku partii towarów. Wpływy banku z kredytu obrotowego to prowizja i oprocentowanie. Przy kredytach krótkoterminowych są one zwykle spłacane w jednej racie (na zakończenie okresu kredytowania), a przy dłuższych - w ratach kwartalnych Kredyty inwestycyjne Kredytami inwestycyjnymi nazywamy kredyty przeznaczone na wydatki związane z rzeczowymi środkami trwałymi. Są to najczęściej kredyty udzielane na dłuższy okres, niekiedy na ponad 5 lat. Z punktu widzenia banku ma to oczywiste plusy i minusy w stosunku do innych kredytów. Plusem jest większy zysk banku dzięki dłuższemu okresowi kredytowania: kredyt trzyletni oczywiście przyniesie bankowi kilkakrotnie większe zyski niż kredyt trzymiesięczny. Minusem jest trudność w ocenie projektów inwestycyjnych, tym bardziej że w warunkach dużych wahań koniunktury gospodarczej wszystkie wyliczenia finansowe dotyczące przyszłości zawierają znaczny element niepewności. Aby zmniejszyć ryzyko, bank żąda od kredytobiorców dodatkowych informacji i wyliczeń, przy dużych kredytach - w formie tzw. biznesplanu. Kapitał kredytu inwestycyjnego jest najczęściej spłacany w ratach kwartalnych, a oprocentowanie w ratach miesięcznych. Proces inwestycyjny może trwać długo, np. w przypadku budowy i wyposażania nowej hali produkcyjnej często 2-3 lata. W tej sytuacji bank musi starannie obliczyć, w którym momencie kredytobiorca może rozpocząć spłacanie rat (zależy to m.in. od dodatkowych dochodów kredytobiorcy). Coraz częściej banki zgadzają się w razie konieczności na dłuższe okresy karencji w spłacie kapitału i obniżają pierwsze raty odsetkowe (podwyższając następne) Kredyty dla ludności Kredyty bankowe dla ludności, zwane też kredytami konsumpcyjnymi, były w Polsce mało rozpowszechnione, a w latach ich rozmiary uległy nawet zmniejszeniu. Począwszy od 1993 roku obserwujemy natomiast szybki wzrost liczby tych kredytów. Podobnie jak to się działo w krajach zachodnich w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, obecnie w Polsce kredyty dla ludności bardzo szybko stają się istotnym źródłem zysków banków. W latach na kredyty dla ludności przypadało około 5% wszystkich kredytów udzielanych przez banki, w 1993 roku - 7%, w %, w prawie 10%, w %, a w 2004 roku - blisko 30%. Ponieważ ogólna masa kredytów udzielanych przez polskie banki silnie wzrastała od 1993 roku, powyższe liczby świadczą o bardzo dużej dynamice wzrostu wartości kredytów dla ludności. Można sądzić, że w przyszłości rola kredytów dla ludności będzie nadal rosła. Po stronie kredytobiorców wynika to ze zmiany struktury popytu 1udności, która kupuje coraz więcej artykułów konsumpcyjnych trwałego użytku, a także z dążenia do podniesienia standardu życia jeszcze przed nagromadzeniem odpowiednich oszczędności. Istotnym czynnikiem jest też zwiększająca się dostępność kredytu konsumpcyjnego, udzielanego przez rosnącą liczbę placówek bankowych i handlowych, a w przypadku niektórych typów kredytów konsumpcyjnych (np. kredytu ratalnego na sprzedaż samochodów) - również reklama.

15 Popyt na kredyty konsumpcyjne jest w pewnej mierze rozbudzany przez banki i przedsiębiorstwa handlowe. Banki początkowo były niechętnie nastawione do tych kredytów, bowiem pracownicy działów kredytowych często uważali, że są one prawie równie pracochłonne co duże kredyty dla przedsiębiorstw, a z uwagi na ich nieduże rozmiary - w sumie przynoszą małe dochody. Zmianę nastawienia banków przyniosło dopiero rozszerzenie działalności przedsiębiorstw kredytowych pracujących na zlecenie banków. Banki wprowadziły kilkanaście rodzajów kredytów dla ludności (niektóre różnią się od siebie głównie nazwami i mało liczącymi się szczegółami). Zdecydowanie największe znaczenie mają trzy rodzaje: 1) kredyty gotówkowe, 2) kredyty ratalne, 3) kredyty samochodowe. Do kredytów gotówkowych zaliczamy m.in.: kredyty dla ludności w rachunku bieżącym, drobne pożyczki gotówkowe o bardzo zróżnicowanych (i nieraz dość dziwnych) nazwach i kredyty lombardowe. Kredyty w rachunku bieżącym dla ludności są udzielane tylko właścicielom rachunków bieżących i w istocie są prawem do względnie wysokiego debetu (ujemnego salda). Są one udzielane przez szybko rosnącą liczbę banków, najczęściej bez dodatkowych zabezpieczeń. Są wysoko oprocentowane, ale mimo to są one wykorzystywane w coraz większym stopniu (najczęściej na bardzo krótki okres). Do kredytów dla ludności można też zaliczyć kredyty zaciągane przy pomocy kart płatniczych. Oba te,,niekonwencjonalne typy kredytów będą miały coraz większe znaczenie dla banków, a ich obsługa będzie wymagać zatrudnienia odpowiednio przeszkolonych specjalistów. Warto zauważyć, że w praktyce występują dwa typy kredytów w rachunku bieżącym dla ludności: 1) kredyt bez umowy kredytowej - w takim przypadku klient posiadający ROR po prostu pobiera więcej niż ma na koncie, a bank toleruje ten stan przez pewien czas (np. PKO BP - przez 30 dni) i pobiera od wysokości ujemnego salda (debetu) wysokie oprocentowanie; maksymalna wielkość debetu jest ustalana przez bank m.in. w zależności od przeciętnego stanu rachunku; 2) kredyt po podpisaniu umowy kredytowej - klient musi złożyć wniosek kredytowy i często czekać przez kilka dni na decyzję banku, ale otrzymuje kredyt tańszy i w wielu bankach - na dłuższy okres. Banki uruchamiają też coraz większą liczbę małych kredytów gotówkowych, przeznaczonych na bieżące potrzeby (najczęściej na zakupy) ludności. Przykładem może być pożyczka standardowa w Pekao SA czy kredyt pod choinkę lub,,kredyt wiosenny PKO BP. Najczęściej kredyt gotówkowy jest udzielany bez konieczności podawania jego przeznaczenia. Procedura uzyskiwania takiego kredytu jest bardzo prosta. Zabezpieczeniem jest gwarancja ze strony jednego lub kilku żyrantów, klient zwykle musi także przedstawić zaświadczenie o wysokości zarobków, zgodę współmałżonka na zaciągnięcie kredytu oraz informację o swoim zadłużeniu. Kredyty lombardowe to kredyty udzielane pod zastaw rzeczy ruchomych, najczęściej - metali szlachetnych i wyrobów z nich oraz papierów wartościowych (banki mogą przyjmować pod zastaw nawet dzieła sztuki, samochody, zablokowane środki na rachunku bankowym, dewizy zagraniczne i inne rzeczy ruchome). Formalności przy udzielaniu takich kredytów są zwykle ograniczone do minimum, natomiast obliczany w skali rocznej koszt kredytu jest bardzo wysoki. Dodatkowo koszt ten zwiększają wysokie opłaty za wycenę i przechowywanie zastawu. Większość kredytów lombardowych jest pobierana przez klientów na bardzo krótkie terminy. Z punktu widzenia banku kredyty lombardowe są bardzo opłacalne (tym bardziej, że w przypadku niespłacenia kredytu zastaw jest automatycznie przejmowany przez bank). Całkowita suma kredytów lombardowych udzielanych przez polskie banki jest jednak bardzo niska. W ciągu ostatnich lat obserwujemy bardzo szybki wzrost liczby kredytów ratalnych (poprawniej byłoby nazywać je kredytami dla ludności na zakup dóbr trwałego użytku, jednak ta zbyt długa nazwa nie przyjęła się). Największe znaczenie mają kredyty ratalne na zakup artykułów gospodarstwa domowego. Te typy kredytów są najszerzej reklamowane. Klienci bardzo cenią sobie fakt, ze stosowane przy nich formalności są uproszczone (często jednak potrzebni są żyranci, a prawie zawsze - zaświadczenie o wysokości zarobków). Oprocentowanie kredytów ratalnych jest zależne od długości okresu spłaty. Im dłuższy jest okres kredytowania, tym wyższe jest oprocentowanie. Cechą szczególną większości kredytów ratalnych jest to, że nie są one udzielane w banku, ale w sklepie lub domu towarowym. Przy kredycie takim współuczestniczy czterech partnerów: bank, który pożycza pieniądze, przedsiębiorstwo kredytowe, które zajmuje się formalnościami, przedsiębiorstwo handlowe, które dostarcza towar, i kredytobiorca, spłacający zakupiony towar w ratach. Często w imieniu banku umowę podpisuje upoważniony pracownik sklepu. Zastawem jest zakupiony towar, który jest

16 odbierany w przypadku powstania jakiejkolwiek zaległości w spłacie. Niski procent niespłacanych kredytów ratalnych sprawia, że banki uznają obecnie tę formę kredytu za wyjątkowo opłacalną i starają się ją upowszechnić. Bardzo podobny charakter do kredytów ratalnych mają kredyty samochodowe. Przypomnijmy, że są one udzielane nie tylko przez banki uniwersalne, ale - przez banki specjalizujące się w kredycie samochodowym, jak Volkswagen Bank, Ford Bank, Toyota Bank. Duża dochodowość kredytów samochodowych sprawia, że banki coraz aktywniej promują tę formę działalności. W trosce o ochronę praw konsumentów w 2001 roku uchwalono ustawę o kredycie konsumenckim. Ustawa ta dotyczy znacznej części, ale nie wszystkich, kredytów konsumpcyjnych (tym też tłumaczy się różnica w nazwach) - które udzielane są na okres ponad 3 miesięcy, są większe od 500 zł i mniejsze zł. Umowy kredytowe zawierane przy kredytach konsumenckich muszą zawierać m.in. takie ustalenia, jak pełny koszt kredytu (wyliczony według podanego wzoru), wszystkie prowizje i opłaty związane z kredytem (bankowi nie wolno wprowadzać w tym zakresie żadnych zmian w okresie kredytowania), prawo do spłaty kredytu przed terminem bez żadnych opłat, a także prawo klienta do odstąpienia od umowy w terminie 5 dni bez ponoszenia żadnych kosztów. Sprawia to, że kredyt konsumencki stanowi w istocie specyficzną formę kredytu bankowego. Kredyty konsumpcyjne stanowią w sumie blisko 90% liczby wszystkich kredytów bankowych; małe rozmiary większości z nich sprawiają, ze ich obsługa jest uważana za kłopotliwą dla banków. Stopniowo coraz większa część pracy związanej zarówno z udzielaniem, jak i z obsługą tych kredytów, jest przenoszona do przedsiębiorstw pośrednictwa kredytowego, należących do banków i bezpośrednio przez nie kontrolowanych. Usankcjonowanie tej praktyki przez znowelizowane w 2004 roku prawo bankowe pozwala na znaczne rozszerzenie skali pośrednictwa kredytowego Kredyty budowlano-mieszkaniowe Kredyty budowlano-mieszkaniowe można podzielić na dwa typy: 1) kredyty budowlane, udzielane na budowę (niekoniecznie domu mieszkalnego); ich wielkość jest zwykle znaczna, a zabezpieczeniem jest hipoteka na nieruchomości (gruncie, na którym rozpoczęto budowę); 2) kredyty mieszkaniowe, udzielane najczęściej na zakup już zbudowanego mieszkania; ich wielkość jest zróżnicowana, a zabezpieczenia są bardzo różnorodne (może do nich należeć hipoteka na mieszkaniu). W przypadku pierwszego z wymienionych kredytów kredytobiorcami są zarówno osoby fizyczne, jak osoby prawne; część z nich stanowią developerzy. Kredyty mieszkaniowe są najczęściej udzielane osobom fizycznym. Cechą charakterystyczną większości kredytów budowlano-mieszkaniowych jest wyjątkowo długi okres kredytowania, często sięga on 20, a nawet 30 lat. Ustalając cenę takiego kredytu, bank bierze pod uwagę czynnik pomijany przy innych kredytach - zastanawia się, jakie będzie przeciętne oprocentowanie kredytów w tak długim okresie. Ponieważ występuje generalna tendencja do spadku oprocentowania w długich okresach, skłania to banki do ustalania ceny kredytów budowlano-mieszkaniowych na względnie niskim poziomie. Oczywiście, długi okres kredytowania sprawia, że masa odsetek pobieranych przez bank jest bardzo duża. Kredyty budowlano-mieszkaniowe są często nazywane kredytami hipotecznymi z uwagi na to, że ich podstawowym, a niekiedy jedynym realnym, zabezpieczeniem jest hipoteka. Warto jednak pamiętać, że hipoteka jest też podstawowym zabezpieczeniem innych typów kredytów (np. kredytów inwestycyjnych). W krajach zachodnich kredyty budowlano-mieszkaniowe należą do najważniejszych form kredytów. Są one udzielane bardzo chętnie przez banki, które uważają hipotekę na domach mieszkalnych za bardzo dobrą formę zabezpieczenia. W niektórych krajach (m.in. w Stanach Zjednoczonych) dodatkowym plusem dla banków jest możliwość odsprzedaży należności za kredyt hipoteczny innemu bankowi, co zwiększa płynność banków. W Polsce wzorem krajów zachodnich rozwijana będzie sekurytyzacja aktywów, w znacznej mierze dotycząca kredytów budowlano-mieszkaniowych. Poprawione w 2004 roku prawo bankowe umożliwiło przeniesienie części prac związanych z kredytami hipotecznymi do przedsiębiorstw kredytowych pracujących pod kontrolą banków.

17 Z czasem sytuacja w zakresie zabezpieczeń hipotecznych niewątpliwie poprawi się, co jest podstawowym warunkiem rozwoju kredytów budowlano-mieszkaniowych w Polsce. W celu ułatwienia rozwoju kredytów budowlano-mieszkaniowych w 2000 roku powołano pierwsze banki hipoteczne. Są to banki specjalistyczne, o dziala1ności poddanej ścisłemu nadzorowi. Ustawy zakazują tym bankom realizowania większości czynności bankowych - mają one koncentrować się na udzielaniu kredytów z zabezpieczeniem hipotecznym, co ma chronić je przed ponoszeniem zwiększonego ryzyka. 21. Bankowe inwestycje w papiery wartościowe 21.1 Główne kierunki inwestycji Jednym z głównych źródeł zysków banków są inwestycje w papiery wartościowe. Banki przeznaczają na nie znaczną część swoich środków, stąd też odgrywają ważną rolę w inwestycjach bankowych. Na zakup papierów wartościowych przekazywana jest ponad jedna czwarta aktywów wszystkich banków. Przychody z operacji papierami wartościowymi stanowią drugie - po kredytach - źródło przychodów banków. Większość bankowych zakupów papierów wartościowych dotyczy trzech typów tych papierów. Są to: 1. bony skarbowe, 2. obligacje skarbowe, 3. akcje przedsiębiorstw. W 2004 roku na te trzy typy papierów wartościowych przypadało blisko 95% wszystkich zakupów papierów wartościowych przez banki w Polsce, z czego na bony i obligacje skarbowe - ponad 90%. Oprócz nich, w obrocie znajdują się m.in. weksle, bony bankowe, certyfikaty depozytowe, udziały funduszy inwestycyjnych, a przede wszystkim - papiery dłużne przedsiębiorstw. W całkowitym portfelu papierów wartościowych posiadanych przez polskie banki te wszystkie typy papierów wartościowych stanowiły jednak bardzo małą część. Banki coraz chętniej emitują swoje bony i obligacje bankowe oraz certyfikaty depozytowe, ale niezbyt chętnie przetrzymują tego typu papiery należące do innych banków (z uwagi na względnie niskie oprocentowanie). Z całą pewnością można stwierdzić, że w przyszłości w portfelu banków szybko rosnąć będzie znaczenie papierów dłużnych przedsiębiorstw, o charakterze zbliżonym do bonów i obligacji - są one dość wysoko oprocentowane i są uważane za względnie mało ryzykowne. Nie ulega wątpliwości, że banki będą tez coraz bardziej zainteresowane obligacjami komunalnymi. Obecnie jednak banki wolą udzielać miastom kredytów niż kupować od nich papiery wartościowe. W istniejącej sytuacji banki mają więc głównie do wyboru między trzema wymienionymi wyżej podstawowymi typami papierów wartościowych. Przy dokonywaniu wyboru banki kierują się głównie opłacalnością dokonywanych inwestycji; specjaliści bankowi starają się przewidzieć, jaka będzie przyszła stopa zwrotu z kupowanych papierów wartościowych Bankowe inwestycje w bony i obligacje skarbowe Bony i obligacje emitowane przez Skarb Państwa i NBP są powszechnie uważane za papiery wartościowe całkowicie pewne; trudno sobie wyobrazić sytuację, w której państwo nie wykupiłoby ich w terminie. Przypomnijmy, że bony skarbowe to papiery wartościowe dłużne emitowane w imieniu Skarbu Państwa na okresy poniżej 1 roku. W Polsce są one zwykle emitowane na określoną liczbę tygodni (8, 13, 26, 39, 49 i 52), ale możliwa jest ich emisja także na inne terminy (np. 3 dni, 3 tygodnie). Emitent sprzedaje bony po cenie niższej od ich wartości nominalnej, czyli sprzedaż odbywa się z dyskontem. Bony skarbowe są następnie wykupywane w określonym terminie - emitent (Ministerstwo Finansów

18 w imieniu Skarbu Państwa) płaci za nie podaną wartość nominalną. Ponieważ bony skarbowe są papierami wartościowymi na okaziciela, można je odsprzedać każdej osobie fizycznej lub prawnej. Sprzedaż bonów skarbowych na rynku pierwotnym odbywa się na przetargach, na które zapraszani są najwięksi klienci (głównie - banki). Kupujący zgłaszają oferty z ceną zakupu pakietu bonów; przetarg wygrywają klienci godzący się na wyższą cenę (co oznacza mniejszą marżę zysku przy sprzedaży bonów). Banki dokonują części zakupów z myślą o odsprzedaży bonów swoim klientom. Bony skarbowe mają jedną podstawową zaletę: bardzo wysoki stopień płynności. Bank może je sprzedać praktycznie w każdej chwili. W dotychczasowych warunkach wahania kursu bonów skarbowych były względnie małe, dzięki czemu w zasadzie prawdziwa była maksyma, że na papierach tych nie można stracić, co najwyżej można na nich więcej lub mniej zarobić (zależnie od kursu dnia). Obligacjami skarbowymi nazywamy dłużne papiery wartościowe emitowane w imieniu Skarbu Państwa na okres co najmniej 1 roku. Podzielić je można dwa typy: obligacje o stałej i o zmiennej stopie procentowej. Bardzo duża płynność bonów skarbowych, a w praktyce - takie i obligacji sprawia, ze banki lokują w nich znaczną część rezerw krótkookresowych. Banki nie mogą lokować na długi termin wszystkich środków pozyskanych z lokat bieżących i depozytów krótkoterminowych, przeciwnie - muszą znaczną część z nich utrzymywać w postaci środków płynnych. Taką właśnie rolę spełnia duża część inwestycji w bony skarbowe, a w pewnej mierze także i w obligacje. W sumie banki kupują papiery skarbowe za wiele miliardów złotych, pewne, że mogą je sprzedać wtedy, gdy zajdzie taka potrzeba (np. wtedy, gdy znaczna liczb klientów wycofa swoje depozyty). Zakup skarbowych papierów wartościowych jest najprostszym i najmniej, ryzykownym sposobem lokat. Niewielkie koszty ponoszone przez bank przy zakupie i sprzedaży bonów skarbowych sprawiają, że bankom opłaca się lokować pieniądze w takie papiery juz na okresy kilkudniowe. Koszty związane z obrotem obligacjami są nieco większe, dlatego też rzadko dokonywane są zakupy obligacji na mniej niż kilkanaście dni. Również z uwagi na te koszty, nadwyżki finansowe banków na jeszcze krótsze terminy, np. na jeden dzień, lepiej jest lokować na rynku międzybankowym. Część lokat w papiery skarbowe ma więc charakter typowych lokat krótkoterminowych nadwyżek. Jeśli taka lokata przynosi zysk nawet minimalnie większy niż ponoszone koszty - bank może być zadowolony. Pozwala mu to bowiem dobrze zagospodarować tani pieniądz, a równocześnie mieć zagwarantowaną płynność operacji. Z tych też powodów wszystkie banki rozszerzające swoją działalność lokują duże sumy w takie papiery wartościowe. Inaczej przedstawia się sprawa lokat dokonywanych systematycznie i na dłuższe okresy. Wtedy lokata w papiery wartościowe przestaje już być uzupełnieniem akcji kredytowej i innych typów lokat, a staje się operacją w pełni samodzielną. Banki powinny w takim przypadku wykonywać w praktyce takie same obliczenia, co przy badaniu opłacalności marży kredytowej, czyli ustalać marże zysku na papierach wartościowych. Można to zrobić tylko w jeden sposób: porównując średni koszt pieniądza przeznaczanego przez bank na inwestycje w papiery wartościowe ze średnim przychodem z tych papierów. Jeśli średni zysk z operacji papierami wartościowymi rośnie, bank teoretycznie powinien zwiększać operacje zakupu, a jeśli spada - powinien kupować mniej takich papierów. W praktyce należy jeszcze uwzględnić kolejny czynnik: dochodowość innych typów inwestycji (a w szczególności kredytów) i starać się rozwijać tę formę inwestycji, która jest bardziej opłacalna. Dla banku szczególnie istotna jest wielkość marży zysku na papierach wartościowych, czyli różnica między oprocentowaniem tych papierów a średnim kosztem pozyskania pieniądza wykorzystanego do ich zakupu. Ministerstwo Finansów prowadzi coraz lepszą politykę w zakresie emisji bonów i obligacji skarbowych, stara się pozyskać pieniądze dla państwa jak najmniejszym kosztem, co oczywiście ogranicza zyski banków. Średnie oprocentowanie skarbowych papierów wartościowych maleje szybciej niż oprocentowanie kredytów. Sprawia to, że lokowanie pieniędzy na dłuższą metę w skarbowe papiery wartościowe stało się znacznie mniej opłacalne niż lokowanie ich w kredyty. W tej sytuacji banki dynamiczne szybko rozwijają akcję kredytową, a większość ich operacji papierami wartościowymi ma charakter krótkoterminowy. Natomiast banki o słabszej obsadzie kadrowej i mniejszej dynamice, nie potrafiąc odpowiednio rozwinąć akcji kredytowej, nadal lokują wielkie sumy w skarbowe papiery wartościowe i trzymają je przez dłuższy okres. Warto pamiętać, że w przypadku największych banków szybki rozwój akcji kredytowej jest trudny, z uwagi na rozmiary zaangażowanych pieniędzy. Uwagi powyższe dotyczą sytuacji obecnej, charakteryzującej się względnie niską dochodowością inwestycji w skarbowe papiery wartościowe. Sytuacja może jednak ulec zmianie; nie można wykluczyć, że za kilka lat z kolei dochodowość akcji kredytowej zmaleje i dla banków korzystniejsze będą inwestycje w bony i obligacje skarbowe. Dobre banki zawsze potrafią przystosować się do zmieniającej się sytuacji i

19 odpowiednio zmienić strukturę swoich aktywów, natomiast banki mniej dynamiczne, o gorszych kadrach mają w tym zakresie poważne problemy Inwestycje w akcje Akcjami nazywa się udziały w kapitale spółek akcyjnych. Warto pamiętać, że obecnie w Polsce działa ponad takich spółek. Tylko mała część z nich jest notowana na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Rozwój operacji na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych początkowo sprzyjał wzrostowi zainteresowania banków inwestycjami w akcje przedsiębiorstw. Było ono szczególnie duże przez pierwsze miesiące 1994 roku. Gwałtowne spadki notowań akcji, jakie nastąpiły w 1994 i 1995 roku, spowodowały jednak pewne straty finansowe banków, a to uprzytomniło im istniejące ryzyko. W konsekwencji, mimo późniejszego wzrostu kursów giełdowych, większość polskich banków zaczęła unikać szerszego zaangażowania się w inwestycje w akcje. Obecnie akcje stanowią mniej niż 5% sumy aktywów polskich banków. O ile globalne zainteresowanie inwestycjami w akcje jest ze strony polskich banków małe, to obserwujemy jednocześnie podejmowanie przez nie wysiłków w celu skupienia dużych (często - kontrolnych) pakietów akcji wyselekcjonowanych przedsiębiorstw, w tym - innych banków. Posiadanie dużych udziałów w kapitale innych przedsiębiorstw ma na celu głównie umożliwienie pozyskania realnego wpływu na ich politykę (zwykle właściciele znacznych pakietów akcji wprowadzają swoich przedstawicieli do Rady Nadzorczej). Stopniowo zwiększając wielkość udziałów, bank może myśleć o przejęciu nad innym bankiem lub przedsiębiorstwem pełnej kontroli, wiążąc z tym określone nadzieje (nie tylko na udział w zysku, ale także np. na przejęcie obsługi najkorzystniejszych operacji). W krajach zachodnich przeciętna opłacalność inwestycji w akcje jest w dłuższych okresach czasu wyższa niż przeciętna opłacalność inwestycji w obligacje skarbowe. Zachęca to banki do zaangażowania się w operacje akcjami. Prawdopodobnie i w Polsce będziemy w przyszłości obserwować to samo zjawisko. 22. Lokaty międzybankowe czynne, skup weksli i inne operacje aktywne Do nieomawianych dotychczas operacji aktywnych należą przede wszystkim lokaty międzybankowe czynne, a także skup weksli i faktoring Lokaty międzybankowe czynne Lokaty międzybankowe czynne (inaczej - aktywne) można byłoby podzielić na dwa typy: 1) dokonywane na bardzo krótkie okresy lokaty pieniędzy, które trudno byłoby inaczej wykorzystać, 2) lokaty dokonywane na dłuższy okres. Do pierwszego typu zaliczyć można lokaty jednodniowe typu O/N i T/N, lokaty dwudniowe S/N, a w pewnych okresach - także lokaty na jeden tydzień (1 W). Wszystkie banki co pewien czas, a niektóre banki stale, mają nadwyżki pieniądza na bardzo krótkie okresy. Zyskowność zakupu papierów wartościowych na tak krótkie okresy obniżają rozmaite koszty, co sprawia, że najczęściej bankom, mimo wszystko, bardziej opłaca się lokować pieniądze w innych bankach. Wbrew pozorom, lokaty takie (szczególnie - lokaty jednodniowe) mogą być dosyć interesujące finansowo, bowiem ich oprocentowanie jest często względnie wysokie (zależy ono od potrzeb rynku finansowego w tych dniach). Najważniejszym efektem lokat międzybankowych jest przywracanie równowagi między potrzebami banków a wielkością środków, którymi one dysponują. Istotne znaczenie mają także lokaty międzybankowe jako sposób utrzymywania rezerw - wiele banków lokuje znaczne sumy na jeden dzień i następnie codziennie przedłuża termin lokaty (nazywamy to rolowaniem lokat). Jeśli jednak pojawią się problemy z

20 płynnością, bank po prostu nie przedłuża lokaty i następnego dnia może już wykorzystać pieniądze do własnych potrzeb Skup weksli Obrót wekslowy był prowadzony przez banki już w XVI wieku, a upowszechnił na znaczną skalę w XIX wieku. Pośrednictwo banków w tym obrocie wcale nie jest niezbędne, ale jest częste. Weksel jest papierem wartościowym dłużnym na okaziciela. Zasadę obrotu wekslowego możemy wyjaśnić na prostym przykładzie. Załóżmy, że przedsiębiorstwo Nowa przyszłość budujące domy musi zakupić stolarką budowlaną za zł, ale dysponuje ono tylko sumą zł, a ma nadzieję na uzyskanie reszty od nabywców mieszkań przed upływem sześciu miesięcy. Stolarkę budowlaną chce sprzedać Stanisław Skrzyński, właściciel zakładu,,drewno i plastik, dla którego Nowa przyszłość jest bardzo dobrym klientem. Może on przyjąć zł w gotówce, a na resztę płatności - weksel. Wypełniając weksel, kierownictwo Nowej przyszłości zobowiązuje się bezwarunkowo wypłacić określoną kwotę pieniężną w oznaczonym terminie, w danym przypadku za pół roku. Jeśli pieniądze zostaną wypłacone dopiero za pół roku, to wystawca (trasant) będzie musiał zapłacić więcej niż brakujące zł - najczęściej różnicę stanowić będzie stopa dyskontowa. Może ona być, ale nie musi, zbliżona do przeciętnej stopy procentowej na rynku finansowym. Jeśli ustalona zostanie stopa dyskonta w wysokości 5%, oznacza to, że na wekslu zostanie wpisana kwota: x 0,5 x 5% = = Dostawca stolarki budowlanej S. Skrzyński może spokojnie czekać na upłynięcie terminu spłaty weksla i pobrać te zł, ale może też przed upływem terminu odsprzedać weksel. Załóżmy, że ma on pilne płatności i postanowi odsprzedać weksel na dwa miesiące przed upływem terminu. Gdyby utrzymana została podana stopa dyskontowa, S. Skrzyński otrzymałby za weksel około zł, najczęściej jednak stopa ta ulega zmianie. Osoby prywatne i firmy skupujące weksle zwykle zapłaciłyby znacznie mniej, dlatego też S. Skrzyński zwróci się z propozycją zakupu weksla do banku. Bank zbada, czy wystawca weksla jest wiarygodny i jeśli uzna, że tak - weksel kupi. Załóżmy, że bank zapłaci za weksel zł. Po dwu miesiącach bank odbierze od firmy Nowa przyszłość zł, czyli zarobi zł. Dla banku oznacza to zarobek wysokości: (4.000 / ) x 100 = 2,885%, czyli w skali rocznej około 17,3%. Do podanej sumy dochodzi prowizja pobierana od klienta. Jak widzimy, skup weksli przez bank może być czynnością dochodową. Skupując weksle, bank ponosi też oczywiście znaczne ryzyko. Pełną odpowiedzialność za weksel ponosi wystawca (chyba, że ktoś zgodzi się dać poręczenie wekslowe, zwane awalem). Badanie wypłacalności wystawcy weksla jest pracochłonne. Z drugiej jednak strony korzyści z operacji mogą być porównywane do dobrego kredytu krótkoterminowego. Coraz większą część weksli skupują obecnie małe banki, znające wystawców weksli Faktoring Nowym typem operacji jest na polskim rynku faktoring, czyli skup wierzytelności. Wprawdzie pewne formy faktoringu były praktykowane w Polsce już przedtem, ale operacje te zaczęły się upowszechniać dopiero w 1995 roku, a od 1996 roku są już praktykowane przez liczne banki. Większość banków działa w tym zakresie samodzielnie, ale coraz częstsze jest zjawisko tworzenia przez banki kontrolowanych przez nie odrębnych przedsiębiorstw. W zasadzie każdy bank opracował własny schemat operacji faktoringowych. Banki lub należące do nich przedsiębiorstwa faktoringowe, występujące w roli faktorów, podpisują umowę z przedsiębiorstwem, od którego odkupują należności. Umowa ta ma określony okres ważności, podany jest też limit płatności, a banki mają prawo do odmowy skupu wierzytelności, jeśli wypłacalność wystawcy nie jest uznana na pewną.