WPROWADZENIE OD WYDAWCY. Urszula Nowakowska

Transkrypt

1

2 OD WYDAWCY Raport Kobiety w Polsce 2003 jest efektem długotrwałego procesu, zapoczątkowanego sześć lat temu przygotowaniem Raportu na temat sytuacji prawnej kobiet w Polsce prezentującego głównie analizę ustawodawstwa i opublikowanego w skróconej wersji na naszej stronie internetowej. Publikacja ta wzbudziła duże zainteresowanie, otrzymałyśmy prośby z wielu krajów o przesłanie szczegółowych informacji dotyczących kwestii poruszonych w raporcie. Pytano nas też wielokrotnie o możliwość otrzymania pełniejszej i drukowanej wersji raportu. Chcemy wyrazić swoją wdzięczność Fundacji Forda i UNDP za przyznanie dotacji, dzięki której było możliwe przygotowanie i wydanie pełnej wersji raportu Kobiety w Polsce w latach 90 Pragniemy również podziękować sponsorom Centrum Praw Kobiet, którzy wspierali nas w momencie przygotowywania pierwszej wersji raportu: Fundacji Sorosa z Nowego Jorku i jej polskiemu oddziałowi Fundacji im. Stefana Batorego. Ta publikacja nie powstałaby gdyby nie pomoc wolontariuszek współpracujących z Centrum Praw Kobiet i pracowniczek. Ada Dąbrowska, Elżbieta Paderewska, Agnieszka Sokołowska, Monika Stawicka, Bożena Witowicz i Kasia Jabłońska-Kamińska pracowały z pełnym zaangażowaniem, zbierały dane statystyczne, przygotowały tabele i zestawienia. Pomoc Barbary Gadomskiej Eleonory Grochowskiej i Andrzeja Dominiczaka przy przeglądaniu i sprawdzaniu kolejnych wersji raportu była bezcenna. Mamy nadzieję, że raport ten spotka się z szerokim zainteresowaniem, prosimy o pytania i komentarze pomogą nam one w opracowaniu kolejnych wydań raportu. Urszula Nowakowska Dyrektorka Centrum Praw Kobiet WPROWADZENIE Urszula Nowakowska Minęły już trzy lata od momentu wydania pierwszego raportu Centrum Praw Kobiet o sytuacji kobiet w Polsce ( Kobiety w Polsce w latach 90. ), który cieszył się dużą popularnością i uznaniem wśród wielu czytelniczek i czytelników. Dzisiaj, Anno domini 2003 mamy przyjemność oddać w Państwa ręce zaktualizowaną wersję naszego raportu z nadzieję, że spotka się on z Państwa równie życzliwym przyjęciem. W raporcie przedstawiamy zmiany, jakie zaszły w sytuacji kobiet w Polsce w latach 90. i w pierwszych latach nowego tysiąclecia. Zawarte tu informacje dotyczą położenia kobiet w różnych sferach życia: w dziedzinie oświaty, w rodzinie, na rynku pracy i w życiu publicznym. W raporcie zajmujemy się także problemem przemocy wobec kobiet, miejscem i sposobem prezentowania kobiet w mediach, polityką rządu wobec kobiet i trudną kwestią zdrowia kobiet. Omawiamy przepisy prawa, zmiany w ustawodawstwie i praktykę życia codziennego. Ujęte w raporcie dane statystyczne nie zawsze są tak aktualne, jakbyśmy sobie tego życzyły. Pomimo dużego postępu jaki nastąpił w Polsce w tym zakresie nie wszystkie dostępne dane są bardzo aktualne. Dużo miejsca w raporcie poświęciłyśmy prawu, analizując je z punktu widzenia gwarancji równouprawnienia płci. Naszym zamiarem było wykazanie, że wszystkie prawa są ze sobą powiązane, i że nie można spostrzegać pozycji kobiet na rynku pracy lub w życiu publicznym w oderwaniu na przykład od ich statusu w rodzinie. Nie ulega wątpliwości, że regulacje prawne dotyczące małżeństwa i pozycji kobiety w rodzinie rzutują na pełnienie innych ról społecznych. Jeśli, dla przykładu, prawo składa na barki kobiet wyłączną odpowiedzialność za opiekę nad dzieckiem, przyznając urlop rodzicielski tylko matkom, lub jeżeli przepisy nie promują udziału ojca w rodzinnych obowiąz- 5

3 kach, to szanse kobiet na rynku pracy ulegają znacznemu ograniczeniu nawet jeśli prawo nie dyskryminuje kobiet wprost. Dyskryminacja kobiet na rynku pracy powoduje ich ekonomiczną zależność od mężczyzn, co w konsekwencji może pogłębiać ich bezbronność wobec przemocy. Nie możemy zatem podejmować skutecznych działań, zmierzających do zwiększenia udziału kobiet w polityce lub do zniesienia dyskryminacji kobiet na rynku pracy, jeśli nie rozwiążemy problemu ich sytuacji w rodzinie - jak to czyniono w okresie komunizmu. Nie wystarczy jednak tylko dobre prawo, potrzebne są instytucje stojące na straży jego przestrzegania, świadomość przysługujących nam praw. Prawo może być potężnym narzędziem, dlatego musimy się nauczyć, jak z niego skutecznie korzystać. Jeżeli prawo nas nie satysfakcjonuje lub jeśli nie zapewnia nam odpowiednich gwarancji, powinniśmy użyć wszelkich sposobów, by takie prawo zmienić. W raporcie pokazujemy zmiany jakie zachodziły w sytuacji kobiet w całym trudnym okresie transformacji, poczynając od początku lat 90. Prześledzenie tych zmian pokazuje pełniejszy obraz tego gdzie jesteśmy obecnie i pozwala nam wytyczyć kierunek w którym powinniśmy podążać w naszych działaniach na rzecz równego traktowania kobiet i mężczyzn. Perspektywa minionych kilkunastu lat pokazuje wyraźnie, że to właśnie kobiety w nieproporcjonalnie większym stopniu niż mężczyźni zostały obciążono trudami ustrojowej transformacji. Priorytetem miały być reformy gospodarcze i społeczne, które jak przekonywali nas ich propagatorzy miały poprawić sytuację wszystkich grup społecznych, zbędne miało być zatem dzielenie społeczeństwa na kobiety i mężczyzn. W tym trudnym okresie transformacji ustrojowej prawa i wolność kobiet stawały się wielokrotnie, chociaż z różnym nasileniem przedmiotem ataku ze strony najbardziej konserwatywnych sił społecznych i politycznych. Po trwającej kilka lat batalii wprowadzono restrykcyjne prawo ograniczające dostęp kobiet do zabiegów przerywania ciąży. Mieliśmy już rządy, które były przeciwne prowadzeniu edukacji seksualnej w szkołach, odmawiały dofinansowania do środków antykoncepcyjnych, nie realizowały, pomimo zobowiązań międzynarodowych, rządowych programów na rzecz awansu kobiet i równouprawnienia płci. Osłabione zostały także prawne gwarancje powrotu do pracy dla kobiet przebywających na urlopach wychowawczych i macierzyńskich. W Polsce wciąż dominuje promowany przez Kościół katolicki tradycyjny, patriarchalny model rodziny. Wszelkie propozycje działań na rzecz wyrównania szans kobiet i mężczyzn i przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na płeć spotykają się z uśmieszkiem i to nie tylko ze strony polityków partii prawicowych. Wciąż są i tacy, którzy wszelkie inicjatywy w tym zakresie uważają za relikt ideologii komunistycznej i potępiają jako sprzeczne z prawem naturalnym. Pierwszoplanową rolą kobiet powinno być rodzenie i wychowanie dzieci. Kobiety mogą pracować zawodowo, jeśli nie zaniedbują swoich podstawowych obowiązków związanych z wychowaniem dzieci i prowadzeniem domu, głoszą nie tylko mężczyźni ale i parlamentarzystki z ugrupowań prawicowych. Problematyka równouprawnienia kobiet i mężczyzn w życiu publicznym i w rodzinie wciąż nie doczekała się poważnej debaty, pomimo wielu pozytywnych zmian jakie zostały w ostatnich latach, szczególnie jeśli chodzi o ustawodawstwo. Zmiany te, co należy podkreślić nie zostały wprowadzone w wyniku dobrej woli polskich polityków ale na skutek konieczności dostosowania naszego prawa do wymagań Unii Europejskiej. W raporcie zauważamy również zmiany pozytywne. Z pewnością należy do nich zaliczyć zrównanie praw kobiet i mężczyzn w dostępie do urlopów wychowawczych, wprowadzenie przepisów antydyskryminacyjnych do kodeksu pracy. Dużym sukcesem było opracowanie pierwszego i obecnie kolejnego Krajowego Programu Działań na rzecz Kobiet i nawiązanie współpracy pomiędzy organizacjami pozarządowymi, a Parlamentarną Grupą Kobiet. oraz Pełnomocnikiem Rządu do spraw Rodziny i Kobiet. Ukoronowaniem zmian w zakresie instytucjonalnych mechanizmów ochrony praw kobiet było powołanie przez rząd Leszka Millera, Pełnomocnika rządu ds Równego statusu Kobiet i Mężczyzn. Widoczny jest także w ostatnich latach wzrost w świadomość kobiet w zakresie ich praw i wolności. Kobiety coraz lepiej dostrzegają przejawy i coraz lepiej rozumieją naturę dyskryminacji i coraz częściej chcą się jej przeciwstawiać. Wierzymy, że nasz raport dostarczy czytelniczkom i czytelnikom wyczerpujących informacji na temat sytuacji kobiet w Polsce w latach 90. i w pierwszych latach nowego stulecia oraz, że przyczyni się on do 6 7

4 lepszego rozumienia zjawiska dyskryminacji i skuteczniejszego stosowania prawa w życiu codziennym. Uświadomienie sobie istnienia problemu, jego poznanie i zrozumienie, to pierwsze kroki do jego rozwiązania i do zmiany sytuacji. Mamy również nadzieję, że raport, pokazując obszary, gdzie nasze prawo jest niedoskonałe, będzie również inspiracją dla tych, co prawo to tworzą oraz dla organizacji pozarządowych działających na rzecz równego statusu kobiet i mężczyzn. SZANOWNI CZYTELNICY Mam zaszczyt przedstawić raport Kobiety w Polsce w latach 90., przygotowany przez Centrum Praw Kobiet kobiecą organizację pozarządową. Stanowi on przegląd sytuacji kobiet w Polsce w okresie od rozpoczęcia transformacji ustrojowej do roku ubiegłego. Raport zapoznaje nas z pracą licznych organizacji, głównie pozarządowych na rzecz instytucjonalnego awansu kobiet oraz na rzecz zrównania statusu kobiet i mężczyzn w Polsce, ukazując proces ewolucji na tle przemian jakie miały miejsce w latach Istotne znaczenie ma fakt, że wydanie raportu zbiega się z 5. rocznicą Konferencji Pekińskiej i ocenia obecną sytuację w Polsce w perspektywie realizacji postanowień Platformy Działania podpisanej przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej we wrześniu 1995 roku. Oczekiwano, że wdrażanie postanowień Platformy Działania przyczyni się do podnoszenia świadomości przysługujących kobietom praw, do zapewnienia jednakowych szans kobietom i mężczyznom. Obecny raport prezentuje sytuację kobiet w Polsce w takich dziedzinach jak: prawo konstytucyjne, polityka, instrumenty rządowe, szkolnictwo, praca, rodzina, przemoc, prokreacja, zdrowie i media. Sytuacja w Polsce potwierdza konieczność kolejnych rozwiązań w zakresie równego partnerstwa pomiędzy obywatelem a rządem, pomiędzy kobietą a mężczyzną. Właśnie potrzeba realizacji Platformy Działania stwarza, bardziej niż kiedykolwiek, szansę na nowy dialog w celu kontynuowania rozwoju społecznego w kierunku zachowania podstawowych zasad równości i sprawiedliwości. Matthew KAHANE Stały Przedstawiciel Programu Narodów Zjednoczonych w Polsce 8 9

5 1. INSTRUMENTY PAŃSTWA NA RZECZ AWANSU KOBIET Urszula Nowakowska W Polsce po raz pierwszy instrumenty państwa na rzecz awansu kobiet wprowadzono po ONZ-owskiej konferencji ds. kobiet, która odbyła się w Nairobi w 1985 roku. We wrześniu 1986 roku uchwałą Rady Ministrów powołano Urząd Pełnomocnika ds. Kobiet, który funkcjonował do października 1989 roku. Na pierwszą pełnomocniczkę, w randze podsekretarza stanu, powołano Annę Kędzierską. Pomimo, że urząd pełnomocnika został usytuowany w strukturze Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, był od ministerstwa niezależny merytorycznie i miał własny wyodrębniony budżet. W biurze pełnomocnika realizowano przygotowany wcześniej na podstawie strategii przyjętych w Nairobi harmonogram działań na rzecz poprawy statusu społeczno-zawodowego kobiet. Rozdzielono zadania dla poszczególnych ministerstw, zobowiązując je do podejmowania działań na rzecz awansu społecznego i zawodowego kobiet. Pełnomocniczka miała duże możliwości egzekwowania od poszczególnych ministerstw zleconych im zadań; corocznie wybrane przez nią problemy dotyczące awansu kobiet prezentowane były na posiedzeniu Rady Ministrów i włączane w prace rządu. Pomimo dużej aktywności pierwszej pełnomocniczki w strukturach rządu, jej działania nie były szeroko znane na zewnątrz z powodu braku nagłośnienia ich w mediach. W III Rzeczpospolitej polityka rządu w kwestii równouprawnienia kobiet i mężczyzn oraz awansu kobiet ulegała wielu przeobrażeniom. W okresach, kiedy istniał sam urząd, zmieniało się zarówno jego usytuowanie, jak i zakres jego kompetencji oraz sama nazwa. W okresie przełomów politycznych i zmian ekip rządzących zmieniało się również podejście do problematyki praw kobiet. Dążenie do neutralizacji problemów kobiet widoczne było chociażby w zmianach jakim podle- gały nazwy urzędu; kolejno brzmiały one: urząd Pełnomocnika ds. Kobiet, Kobiet i Rodziny, Rodziny i Kobiet oraz Rodziny. Pełnomocnicy byli powoływani jedynie uchwałą bądź rozporządzeniem Rady Ministrów, a nie ustawą. Rolę pełnomocnika ogranicza skromny budżet oraz niskie usytuowanie w strukturze rządu. Żaden z pełnomocników nie był członkiem rządu, chociaż figurował w strukturze administracji rządowej w randze podsekretarza stanu (obecnie sekretarza stanu). Żaden pełnomocnik nie miał ani inicjatywy ustawodawczej, ani bezpośredniego wpływu na politykę społeczną rządu. Rola pełnomocnika była głównie opiniodawcza. W rządzie Tadeusza Mazowieckiego pełnienie obowiązków pełnomocnika powierzano kolejno: Helenie Góralskiej i Aleksandrze Wiktorow podsekretarzom stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. W kwietniu 1991 roku, w czasie rządów premiera Bieleckiego, uchwałą Rady Ministrów ustanowiono urząd Pełnomocnika Rządu ds. Kobiet i Rodziny, który funkcjonował do lutego 1992 roku. Ówczesna pełnomocnik rządu, Anna Popowicz, podjęła energiczne działania na rzecz awansu kobiet. Opierając swoje działanie na rezolucji Sejmu, przygotowała m.in. rządowy program działań na rzecz poprawy sytuacji kobiet, dzieci i rodzin. Anna Popowicz zaprotestowała również przeciwko wprowadzaniu prawnych ograniczeń w dostępie do aborcji i innych środków planowania rodziny. Wkrótce po liście skierowanym do Naczelnej Rady Lekarskiej, w którym apelowała o zachowanie rozwagi przy wprowadzaniu do kodeksu etyki lekarskiej zmian, w istocie ograniczających dostęp kobiet do zabiegów przerywania ciąży, Anna Popowicz została odwołana przez premiera Jana Olszewskiego. Hanna Suchocka, pierwsza w historii Polski kobieta premier, nie zdecydowała się pomimo licznych petycji organizacji i środowisk kobiecych na powołanie Pełnomocnika ds. Kobiet. Odpowiadała wprost, iż nie widzi potrzeby działania na rzecz awansu kobiet oraz obsadzenia wakującego stanowiska. Stanowisko Pełnomocnika Rządu ds. Kobiet i Rodziny pozostawało zatem nie obsadzone do grudnia 1994 roku. Biuro wprawdzie funkcjonowało, ale w praktyce nie realizowało zadań na rzecz kobiet, koncentrując się na sprawach młodzieży. Niewątpliwym impulsem do reaktywowania urzędu pełnomocnika była zbliżająca się konferencja ONZ ds. kobiet w Pekinie. Na skutek 10 11

6 presji środowisk kobiecych, w grudniu 1994 roku koalicyjny rząd SLD/PSL podjął decyzję o powołaniu Barbary Blidy na stanowisko Pełnomocnika ds. Kobiet i Rodziny. Decyzja ta wywołała wiele kontrowersji. Wybór Barbary Blidy, urzędującego ministra budownictwa, na stanowisko pełnomocnika został uznany przez organizacje kobiece za przejaw lekceważenia oraz marginalizacji problematyki praw kobiet i równouprawnienia płci. Nowa pełnomocnik rządu nie kryła, że nie interesuje się problematyką praw kobiet, a na pełnienie tego stanowiska zgodziła się jedynie na prośbę premiera. Jak przyznała podczas spotkania z organizacjami kobiecymi i Parlamentarną Grupą Kobiet, chętnie by się zrzekła tego balastu na rzecz kogoś innego. W maju 1995 roku nastąpiła zamiana na stanowisku pełnomocnika, a wraz z nią również zmiana nazwy samego urzędu. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 12 maja 1995 roku ustanowiono urząd Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny i Kobiet, który zastąpił urząd Pełnomocnika ds. Kobiet i Rodziny. Na stanowisko pełnomocnika powołana została posłanka SLD Jolanta Banach. Problematyka awansu kobiet oraz równouprawnienia płci stanowiła priorytet w jej działaniach pomimo zmiany nazwy, która mogłaby sugerować inne rozłożenie akcentów. Minister Jolanta Banach, w przededniu zbliżającej się konferencji w Pekinie, podjęła energiczne działania w celu przygotowania rządowego raportu na temat sytuacji kobiet w Polsce. Po raz pierwszy w Polsce organizacje pozarządowe zostały zaproszone do współpracy przy przygotowywaniu rządowego dokumentu. Inicjatywa ta została publicznie skrytykowana przez organizacje katolickie, które pomimo wstąpienia do Komitetu Przygotowawczego do konferencji pekińskiej wkrótce z niego wystąpiły, zarzucając mu, iż nie uwzględnia stanowiska organizacji katolickich. Opowiedziały się one przeciwko omawianiu w raporcie kwestii aborcji, przemocy w rodzinie i edukacji seksualnej. Decyzja organizacji katolickich o wystąpieniu z komitetu miała charakter demonstracji politycznej. Rozpoczęta przed konferencją pekińską współpraca pełnomocnika rządu ds. rodziny i kobiet z organizacjami pozarządowymi była kontynuowana podczas konferencji ONZ w Pekinie, a następnie zaowocowała utworzeniem w maju 1996 roku stałego Forum Współpracy Organizacji Pozarządowych i Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny i Ko- biet. Regularne spotkania przedstawicieli Biura Pełnomocnika, czasami z udziałem samej minister Banach, pozwoliły organizacjom pozarządowym na lepszy dostęp do informacji i włączenie się w proces stanowienia prawa poprzez wyrażanie swoich opinii i podejmowanie działań na rzecz konkretnych rozwiązań prawnych. Udział w Forum pozwalał organizacjom pozarządowym lepiej się poznać i wymienić doświadczenia. W pracach Forum brały udział również organizacje katolickie. Jedną z pierwszych inicjatyw, nad którą pracowało Forum, był Krajowy program działań na rzecz kobiet do roku 2000, przygotowany zgodnie z zaleceniami końcowymi konferencji pekińskiej, zawartymi w Platformie Działania i Deklaracji Pekińskiej. Program ten przekłada rekomendacje zawarte w dokumencie pekińskim na konkretne zadania dla poszczególnych ministerstw, władz samorządowych oraz organizacji pozarządowych; zawiera także harmonogram podejmowania zadań przez określone podmioty zobowiązane do jego realizacji. Program objął następujące obszary problemowe: prawa kobiet w kontekście praw człowieka, kobiety a władza i proces podejmowania decyzji, edukacja, gospodarka, zdrowie kobiet, kobieta i środowisko, przemoc wobec kobiet, kobiety a środki masowego przekazu, mechanizmy współpracy administracji państwowej z organizacjami pozarządowymi, strategie badawcze i systemy zbierania danych z uwzględnieniem płci. Podstawowym, długofalowym celem strategicznym Programu działań na rzecz kobiet jest promowanie i ochrona praw kobiet w kontekście praw człowieka oraz respektowania zasady równości płci i niedyskryminacji w prawie i praktyce we wszystkich sferach życia społecznego. Szczegółowo rozpisane zadania programowe ukierunkowane są na poprawę sytuacji kobiet poprzez wyrównywanie ich szans we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Proponowane działania wprowadzały również tymczasowe środki stwarzające pewne preferencje dla kobiet i mające na celu przyśpieszenie osiągnięcia faktycznej równości płci. Słabą stroną programu był fakt, że rząd nie ustanowił specjalnych dodatkowych funduszy na jego realizację. Ministerstwa zobowiązane do wdrażania programu miały za zadanie wygospodarowanie środków na jego realizację z własnych dorocznych budże

7 tów. Organizacje pozarządowe uczestniczące w Forum zostały poproszone o przedstawienie opinii na temat programu oraz uzupełniających rekomendacji, spośród których kilka uwzględniono w ostatecznej wersji programu. Program został zaakceptowany i przyjęty przez rząd w dniu 29 kwietnia 1997 roku i do momentu wymiany ekipy rządzącej był stopniowo wdrażany przez różne ministerstwa. Kolejną inicjatywą rządu było przygotowanie programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie pod nazwą Przeciw przemocy wyrównać szanse ; miał on być realizowany przy współpracy z biurem UNDP. Główny cel programu polegał na stworzeniu spójnego i kompleksowego systemu pomocy ofiarom przemocy domowej. Jednym z instrumentów miało być przeszkolenie wybranych w drodze konkursu działaczy kilkunastu organizacji zajmujących się pomocą dla ofiar przestępstw. Organizacje te po zakończeniu projektu miały być finansowane przez władze samorządowe. Innowacyjną stronę programu stanowił zamiar uruchomienia linii kredytowej dla osób pokrzywdzonych kredyty pomagałyby kobietom pokrzywdzonym w wyniku przemocy w ekonomicznym usamodzielnieniu się. Program ten nie został jednak w pełni uruchomiony przed wyborami parlamentarnymi w 1997 roku, a zmiana ekipy rządzącej wstrzymała podejmowane przez poprzednią koalicję nieśmiałe próby tworzenia na szczeblu województw lokalnych struktur na rzecz awansu kobiet, w tym m.in. pełnomocników ds. kobiet. Po wyborach parlamentarnych jesienią 1997 roku na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 listopada 1997 roku zlikwidowano urząd Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny i Kobiet, powołując jednocześnie urząd Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny. Pełnomocnikiem tym został Kazimierz Kapera, wywodzący się ze Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego, partii znanej ze swoich skrajnie konserwatywnych poglądów na temat społecznej roli kobiety i mężczyzny oraz rodziny. Należy pamiętać, że Kazimierz Kapera został wcześniej usunięty ze stanowiska wiceministra zdrowia za kontrowersyjne wypowiedzi m.in. ostro krytykował środki antykoncepcyjne, a ludzi o odmiennej orientacji seksualnej przyrównywał do chorych, którzy wymagają leczenia. K. Kapera złożył dymisję 5 sierpnia 1999 roku, zastąpiła go Maria Smereczyńska posłanka AWS, przewodnicząca Sejmowej Komisji ds. Rodziny; podobnie jak Kapera, należy ona do Polskiej Federacji Stowarzyszeń Rodzin Katolickich oraz Katolickiego Stowarzyszenia Lekarzy Polskich. Zmiana nazwy urzędu oraz mianowanie Kazimierza Kapery a następnie Marii Smereczyńskiej pełnomocnikiem wyraźnie wskazują na kierunek polityki rządu w kwestii polityki społecznej oraz kobiet. Na efekty nie trzeba było długo czekać: wkrótce po objęciu urzędu przez ministra Kaperę zwolniono cały zespół pracujący w biurze pełnomocnika. Nowo zatrudnione osoby prezentują opcję ideologiczną zbieżną z poglądami ministra. Organizacje pozarządowe, współpracujące w ramach Forum z biurem pełnomocnika, podjęły wprawdzie próbę kontynuacji prac Forum, ale zakończyła się ona fiaskiem. Pełnomocnik nie ma w zakresie swojego działania spraw związanych z awansem kobiet. Został on jednak zobowiązany do kontynuowania rozpoczętych i będących w toku prac swojego poprzednika, w tym prac nad Krajowym programem działań na rzecz kobiet (co pośrednio określa powinność pełnomocnika w kwestii podejmowania działań na rzecz awansu kobiet). Urząd Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny został usytuowany w strukturze Kancelarii Premiera. Pełnomocnik nie ma samodzielnej inicjatywy ustawodawczej, może on jednak za zgodą premiera wnosić do rozpatrzenia przez Radę Ministrów opracowane przez siebie projekty aktów prawnych, które wynikają z zakresu jego działania. Funkcja pełnomocnika ma zasadniczo charakter opiniodawczy w sprawach dotyczących rodziny i dzieci. Do jego zadań należy również czuwanie nad stosowaniem obowiązujących RP konwencji i umów międzynarodowych (w szczególności konwencji dotyczącej praw dziecka) oraz zaleceń organizacji międzynarodowych działających na rzecz dzieci i młodzieży. Pełnomocnik dysponuje wydzielonym budżetem pozwalającym na realizację określonych programów i jest zobowiązany do przedstawienia Radzie Ministrów corocznej informacji ze swojej działalności. W praktyce realizacja Krajowego programu działań na rzecz kobiet oraz programu Przeciw przemocy wyrównać szanse została wstrzymana podobnie jak rozwój lokalnych struktur, które miały działać na rzecz awansu kobiet. W niektórych urzędach wojewódzkich utworzono w miejsce pełnomocników ds. awansu kobiet 14 15

8 funkcje pełnomocników ds. rodziny. Urzędy te nie podejmują zatem żadnych działań na rzecz równego statusu kobiet i mężczyzn. Pomimo formalnego zobowiązania pełnomocnika do realizacji Krajowego programu działań na rzecz kobiet, od prawie dwóch lat zaniechano jego wdrażania. Jak dotychczas ani organizacjom pozarządowym, ani szeroko rozumianej opinii społecznej nie udostępniono żadnego sprawozdania z realizacji programu, a wszelkie pytania kierowane w tej kwestii przez organizacje pozarządowe są ignorowane. Lektura utajnionego przez pełnomocnika sprawozdania z czerwca 1998 roku pokazuje jednak, że program ten jest realizowany zaledwie w minimalnym zakresie. Z części przedstawiającej realizację zadań przez urzędy centralne wynika, że jedynie Krajowy Urząd Pracy i Główny Urząd Statystyczny realizują zobowiązania programu. Niektóre ministerstwa nie przedstawiły żadnej informacji na temat realizacji zadań, które im powierzono. W sprawozdaniu nie wspomina się też ani słowem o udziale pełnomocnika ds. rodziny w realizacji programu. Świadczy to jednoznacznie o stosunku osoby pełnomocnika do tegoż programu i podważa jego wiarygodność jako odpowiedzialnego koordynatora działań innych urzędów centralnych i terenowych. Stowarzyszenie na rzecz Równego Statusu Płci Pekin 1995 podjęło próbę zbadania, w jakim zakresie Krajowy program działań jest wdrażany na szczeblach centralnym i lokalnym. Jak można się było spodziewać, obserwując poczynania rządu oraz administracji terenowej, liczba odpowiedzi na ankiety skierowane do urzędów administracji centralnej i wojewódzkiej była znikoma. Na 80 wysłanych ankiet Stowarzyszenie uzyskało zaledwie 5 odpowiedzi (GUS, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, Ministerstwo Gospodarki oraz Ministerstwo Skarbu Państwa). Kilka innych zdawkowych odpowiedzi uzyskanych od instytucji centralnych potwierdziło opinię członkiń Stowarzyszenia o nieznajomości Krajowego programu bądź jego marginalizacji. W zasadzie jedynie GUS, Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Ministerstwo Gospodarki realizują chociaż w ograniczonym zakresie Krajowy program działań. Na uwagę zasługuje fakt, że minister K. Kapera wydał pisemne zalecenie urzędom administracji terenowej uznając, że:...nie jest celowe udzie- lanie odpowiedzi Stowarzyszeniu Kobiet na rzecz Równego Statusu Płci na pytania zadane w ankiecie. Brak odpowiedzi urzędów administracji centralnej oraz samorządowej na ankiety Stowarzyszenia na rzecz Równego Statusu Płci jest jedynie przykładem szerszej praktyki tych urzędów; praktyka ta polega na pomijaniu milczeniem listów i petycji autorstwa organizacji pozarządowych. Rząd zignorował zresztą nie tylko ankiety Stowarzyszenia Kobiet na rzecz Równego Statusu, ale także ankietę ONZ na temat realizacji Platformy Działania, którą władze RP były zobowiązane wypełnić do 30 kwietnia 1999 roku. Ta ostatnia została wypełniona z dużym opóźnieniem. Po długim okresie zawieszenia biuro pełnomocnika uruchomiło w końcu zmodyfikowany program Przeciw przemocy wyrównać szanse ; jego realizację przewidziano do końca 1999 roku. Z programu nastawionego na pomoc ofiarom przemocy w rodzinie w uwolnieniu się od sprawcy i w ekonomicznym usamodzielnieniu się, został on przekształcony w program pomocy rodzinie i młodzieży zagrożonej lub będącej ofiarą agresji interpersonalnej. Podstawowy cel programu, to jak piszą jego autorzy zapobieganie patologii, której przejawem jest przemoc w rodzinie oraz wśród młodzieży, m.in. poprzez likwidowanie jej przyczyn oraz umacnianie więzi rodzinnych. Powoływane modelowe ośrodki mają realizować programy pomocy rodzinie oraz młodzieży zagrożonej i dotkniętej przemocą. W programie jednoznacznie określa się tylko przemoc wobec dzieci, brakuje natomiast jasnego stwierdzenia, kto jest ofiarą, a kto sprawcą przemocy w pozostałych przypadkach. Przemoc jest traktowana jako zjawisko neutralne w odniesieniu do płci: każdy członek rodziny może być na równi sprawcą i ofiarą przemocy. Trudno jest w pełni ocenić działanie programu, który został niedawno uruchomiony, ale już same założenia budzą wiele obaw. Przy ścisłym wdrażaniu założeń ideologicznych program może wyrządzić wiele krzywdy kobietom i dzieciom cierpiącym z powodu przemocy ze strony swych najbliższych. Nadzieje organizacji pozarządowych, iż negocjacje o członkostwo w Unii Europejskiej zmuszą polski rząd do prowadzenia aktywnej polityki na rzecz równouprawnienia kobiet i mężczyzn, na razie nie speł

9 niły się. Polska zrobiła jeszcze niewiele w zakresie dostosowania polskiego prawa do standardów obowiązujących w Unii w kwestii równouprawnienia kobiet i mężczyzn. Problematyka ta spychana jest najwyraźniej na ostatnie miejsce listy rządowych priorytetów. Dyrektywy obowiązujące państwa członkowskie UE wciąż nie znajdują odzwierciedlenia w polskim ustawodawstwie. Trudno ocenić, w jakim stopniu wpływ na taki stan rzeczy ma postawa Pełnomocnika ds. Rodziny, który odpowiada w negocjacjach za politykę równościową. Istniejąca sytuacja w zakresie harmonizacji prawa polskiego z prawem Unii pozwala przypuszczać, że również dla negocjatorów UE polityka równych szans dla kobiet i mężczyzn nie jest istotna. Analizując działania rządu oraz prowadzoną przezeń politykę, można jednoznacznie stwierdzić, że obecna ekipa rządząca nie wprowadziła i nie widzi potrzeby wprowadzenia żadnych instytucjonalnych mechanizmów na rzecz awansu kobiet i równouprawnienia płci. Rząd polski nie uczestniczy również w wielu międzynarodowych przedsięwzięciach dotyczących równouprawnienia kobiet i mężczyzn oraz przemocy wobec kobiet. Przykładem lekceważenia przez rząd tej problematyki jest m.in. fakt nieobecności przedstawiciela Polski na konferencji poświęconej przemocy, która odbyła się w marcu 1999 roku w Kolonii. Konferencję tę zorganizował rząd Niemiec w ramach obchodów ogłoszonego przez Unię Europejską Roku Przeciw Przemocy wobec Kobiet. Stała się ona wydarzeniem dużej rangi, dlatego wiele krajów przysłało delegacje, którym przewodniczyli m.in. ministrowie sprawiedliwości. Spotkanie w Kolonii było kontynuacją konferencji zorganizowanej przez rząd Austrii w grudniu 1998 roku. Podczas tej konferencji uszeregowano wypracowane wcześniej rekomendacje, skupiając się na kilku najważniejszych. Przyjęte obecnie rekomendacje traktuje się jako zobowiązanie dla rządów, tj. zaleca się ich wdrażanie na szczeblu krajowym. Podczas kolejnej konferencji, którą organizuje w grudniu 1999 roku rząd Finlandii, przedstawiciele zainteresowanych państw powinni przedstawić sprawozdania z realizacji przyjętych zobowiązań. Nie są to wprawdzie zobowiązania wiążące dla rządów, jednak wydaje się, że w kontekście naszych starań o członkostwo w Unii Europejskiej jest niezwykle ważne, aby Polska włączała się w różne działania podejmowane przez kraje Piętnastki. Poglądy pełnomocnika rządu ds. rodziny na temat statusu kobiet znalazły swoje odzwierciedlenie również w przygotowanym przez niego i zatwierdzonym przez Radę Ministrów raporcie oraz programie polityki prorodzinnej. Dokumenty te zostały omówione w rozdziale o pozycji kobiet w rodzinie. Stanowisko rządu polskiego w kwestii polityki równościowej znalazło swoje odzwierciedlenie również w dyskusji nad ustawą o równym statusie kobiet i mężczyzn. W czerwcu 1998 roku (wcześniej w grudniu 1997 roku) na ręce marszałka Sejmu RP złożony został po raz kolejny projekt ustawy o równym statusie kobiet i mężczyzn. Projekt ten, wielokrotnie zmieniany na skutek krytycznych uwag zgłoszonych przez ekspertów (wybranych przez Prezydium Sejmu), został równie krytycznie oceniony przez rząd. Jednym z najbardziej krytykowanych w ustawie rozwiązań, poza systemem kwotowym, była propozycja ustanowienia instytucji Rzecznika ds. Równego Statusu oraz stosownej komisji. Tak oto rząd i parlament jednoznacznie opowiedziały się przeciwko wprowadzeniu instytucjonalnych mechanizmów równouprawnienia kobiet i mężczyzn. Projekt ustawy został odrzucony przez Sejm w pierwszym czytaniu. Organizacje kobiece od lat domagają się od kolejnych rządów prowadzenia aktywnej polityki w zakresie równouprawnienia płci, która wyrażałaby się m.in. w nazwie urzędu pełnomocnika. Postulowano powołanie Pełnomocnika ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn bądź też nawet podniesienie rangi urzędu zajmującego się problematyką równouprawnienia płci i ustanowienie ministerstwa. Jednym z postulatów było m.in. powołanie Rzecznika ds. Równego Statusu Płci bądź też powołanie specjalnego wydziału, który zajmowałby się tym problemem w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich. Organizacje kobiece zabiegały o umieszczenie w konstytucji stosownego zapisu, co jednak nie powiodło się. W chwili obecnej jedyną instytucją działającą na rzecz kobiet jest Parlamentarna Grupa Kobiet, która postała w kwietniu 1991 roku. Początkowo akces do niej zgłosiły parlamentarzystki z wszystkich klubów Sejmu i Senatu. Ta ponadpartyjna inicjatywa uzasadniana była potrzebą ochrony interesów i praw kobiet. Obecnie w PGK działają 18 19

10 w przeważającej większości posłanki z SLD oraz kilka posłanek z Unii Wolności. W bieżącej kadencji Sejmu członkiniami PGK są 34 posłanki i 4 senatorki, co stanowi 62% ogółu parlamentarzystek. Podstawowym celem działalności PGK jest wprowadzenie takich zmian ustawodawczych, które zapewniłyby kobietom równe prawa i możliwości oraz wprowadzały mechanizmy dochodzenia roszczeń w wypadku naruszenia praw człowieka w stosunku do kobiet. Członkinie PGK podejmowały także działania zmierzające do zwiększenia udziału kobiet w sprawowaniu władzy, wspierały inicjatywy mające na celu poprawę sytuacji zdrowotnej kobiet oraz likwidację wszelkich form przemocy wobec kobiet. Parlamentarzystki z PGK były m.in. inicjatorkami wprowadzenia do laski marszałkowskiej ustawy o równym statusie kobiet i mężczyzn. Prowadziły również aktywne działania na rzecz uznania prawa kobiet do decydowania o własnym macierzyństwie, w tym m.in. dostępu do zabiegów przerywania ciąży, edukacji seksualnej i antykoncepcji. Parlamentarna Grupa Kobiet od początku swego istnienia współpracowała z organizacjami kobiecymi. Z jej inicjatywy zawiązało się Forum Współpracy Parlamentarnej Grupy Kobiet i Organizacji Kobiecych. Przedmiotem obrad Forum była m.in. ustawa o równym statusie kobiet i mężczyzn, wprowadzenie do polskiego ustawodawstwa instytucji separacji oraz stan przygotowań Polski i harmonizacji prawa w związku z naszymi staraniami o członkostwo w Unii Europejskiej. Parlamentarna Grupa Kobiet wystąpiła z inicjatywą zmiany regulaminu i utworzenia w Sejmie stałej Komisji ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn. Do zadań komisji miały należeć sprawy wynikające z konstytucyjnej zasady równych praw kobiet i mężczyzn, w tym przestrzeganie równych szans obu płci w stanowionym prawie, ze szczególnym uwzględnieniem prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz edukacji i kultury. Ważnym zadaniem komisji miało być dostosowywanie prawa polskiego w sprawach równościowych do wymogów Unii Europejskiej. Komisja jak pisały autorki w uzasadnieniu projektu uchwały spełniałaby także funkcję inspiracyjną i kontrolną wobec rządu, w zakresie jego działań równościowych. Sejm w pierwszym głosowaniu odrzucił jednak projekt powołania tej komisji. BIBLIOGRAFIA 1. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 listopada 1997 w sprawie ustanowienia Pełnomocnika do spraw Rodziny. 2. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1995 roku (Dz.U ) 3. Projekt uchwały Sejmu w sprawie powołania Komisji ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn. 4. Sprawozdanie z działalności Parlamentarnej Grupy Kobiet. 5. Raport Regionalny opracowany przez organizacje pozarządowe na 43. Sesję Komisji ONZ ds. Statusu Kobiet- Stowarzyszenie Kobiet na rzecz Równego Statusu Płci Pekin Rozmowa Jolantą Łozińską pracującą w Biurze Pełnomocnika ds. Rodziny od momentu jego powołania do objęcia urzędu przez Kazimierza Kaperę

11 2. UDZIAŁ KOBIET WE WŁADZY Małgorzata Fuszara nież kobiety. Rozstrzygnięcie można uznać za próbę pogodzenia wody z ogniem ogólną wątpliwość rozstrzygnięto wprawdzie na korzyść kobiet i stwierdzono, że każdy to i kobieta, i mężczyzna, ale kobiety mogą głosować tylko przez swojego pełnomocnika, a zatem w zastępstwie żony głosować mógł mąż, uzyskując w rzeczywistości dwa głosy. Nie było oczywiście możliwości sprawdzenia, w jaki sposób głosował. Pełnomocnikami-mężczyznami musiały także posługiwać się żeńskie klasztory (W. Najdus, 1994). TROCHĘ HISTORII W XIX wieku na ziemiach polskich, podobnie jak w wielu innych krajach, podejmowano różne działania na rzecz praw wyborczych kobiet. Kobietom uniemożliwiano jednak wówczas nie tylko w udział w wyborach, ale też jakąkolwiek działalność polityczną i społeczną wymagającą organizowania się. Przeszkody te były w wielu krajach regulowane prawem; obowiązywało ono także na ziemiach polskich znajdujących się pod zaborami. Przykładem może być tutaj monarchia Habsburgów, w której ustawa o stowarzyszeniach z 1867 roku stwierdzała wprost, że obcokrajowiec, kobieta i małoletni nie mogą być przyjęci do stowarzyszenia politycznego. Jest więc oczywiste, że znajdowanie miejsca do artykułowania interesów politycznych kobiet nie było w takich warunkach możliwe. Kobiety podejmowały jednak ciekawe próby wykorzystania istniejącej regulacji prawnej tak, aby je również objęło prawo wyborcze. W mieście Biała np. kobiety stwierdziły, że spełniają kryteria przewidziane w ustawie o samorządzie miejskim, gdzie wśród warunków wymieniano pełnoletniość, zamieszkiwanie w gminie od co najmniej roku i opłacanie podatków bezpośrednich w określonej prawem wysokości. Ustawa wprost nie wspominała o płci, uważano zapewne za oczywiste, że głosują i są wybierani wyłącznie mężczyźni. Kobiety, które stwierdziły, że spełniają wymagane prawem warunki, domagały się umieszczenia na listach wyborczych. Magistrat jednak, mimo spełniania przez nie warunków, nie zgodził się na to. Zainteresowane odwołały się wówczas do Trybunału Państwa. Musiał on rozstrzygnąć, czy znajdujące się w regulacji prawnej określenie każdy obejmuje rów- Płeć w procentach KOBIETY W PARLAMENCIE Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku przyznano kobietom i mężczyznom czynne i bierne prawa wyborcze na takich samych zasadach. Nie znaczy to, że stało się tak w sposób automatyczny i bez zabiegów ze strony samych kobiet. Początkowo nie przewidywano przyznania kobietom praw wyborczych. Działaczki ruchu kobiecego zorganizowały więc w 1917 roku kongres w tej sprawie, a powstałą wówczas petycję przedstawiła delegacja kobiet pod przewodnictwem dr Zofii Budzyńskiej-Tylickiej, która w późniejszych latach była posłanką (S. Walczewska, 1995). Przed II wojną światową udział kobiet we władzach ustawodawczej i wykonawczej był jednak minimalny. Kobiety stanowiły 2% członków Sejmu i 5% członków Senatu. Warto zapamiętać niektóre z pierwszych posłanek wśród pierwszych kobiet zasiadających w polskim Sejmie wymienić należy Irenę Kosmowską, posłankę na Sejm w latach z listy PSL Wyzwolenie, działaczkę Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Była ona pierwszą kobietą w rządzie wiceministrem opieki społecznej w Rządzie Tymczasowym powołanym przez Ignacego Daszyńskiego. W prezydium Sejmu pierwsza kobieta pojawia się w 1922 roku jako sekretarz tymczasowego prezydium. Jednak na bardzo krótko, nie znajdujemy jej już bowiem w składzie prezydium wybranego na I kadencję. W okresie powojennym w Polsce reprezentacja kobiet w parlamencie była liczniejsza, choć nigdy nie osiągnęła nawet 1/4 jego składu

12 Udział kobiet w powojennym sejmie kształtował się w następujący sposób: w 1 kadencji kobiety stanowiły 17% w 2 kadencji kobiety stanowiły 4% w 3 kadencji kobiety stanowiły 13% w 4 kadencji kobiety stanowiły 12% w 5 kadencji kobiety stanowiły 13% w 6 kadencji kobiety stanowiły 16% w 7 kadencji kobiety stanowiły 20% w 8 kadencji kobiety stanowiły 23% w 9 kadencji kobiety stanowiły 20% w 10 kadencji kobiety stanowiły 13% w 1 kadencji Sejmu RP od 1991 kobiety stanowiły 10% w 2 kadencji Sejmu RP od 1993 kobiety stanowiły 13% w 3 kadencji Sejmu RP od 1997 kobiety stanowią 13% Wyborcze klucze W powyższych danych zwraca uwagę przede wszystkim fakt gwałtownego spadku udziału kobiet w sejmie w latach politycznych odwilży w 1956 roku kobiety-posłanki stanowiły rekordowo niski odsetek kobiet w parlamencie (4%), udział kobiet gwałtownie spadł także po pierwszych wolnych wyborach w 1989 roku z 20% do 13%. Trzeba tu przypomnieć o ważnym mechanizmie, który zdaje się działać w tym przypadku udział kobiet w parlamencie zmniejsza się gwałtownie wówczas, gdy parlament uzyskuje rzeczywistą władzę. W długich okresach rządów komunistycznych, gdy realną władzę sprawowała PZPR, na szczytach tej partii nigdy nie było żadnej kobiety lub jedna jako świadectwo braku dyskryminacji. Zawsze też było bardzo mało kobiet w rządzie. W latach, w których wydawało się, że parlament uzyskuje rzeczywistą władzę, nadaną mu w konstytucji (1956), lub gdy rzeczywiście władzę taką uzyskał (1989), udział kobiet w parlamencie bardzo wyraźnie spadał. W publicystyce, a także niekiedy w przeprowadzanych przez nas badaniach spotykamy pogląd, że kobiety w czasach komunistycznych znajdowały się w parlamencie z klucza, a wypowiedzi te sugerować mają, że obecnie znajdują się tam nie z klucza, lecz na jakiejś innej, bardziej sprawiedliwej zasadzie. Nie wchodząc w szcze- góły, warto jednak zauważyć, że słowo klucz ma zapewne oznaczać w tym wypadku z góry określoną zasadę rozdziału miejsc pomiędzy poszczególne ugrupowania polityczne i grupy w społeczeństwie. Tak rozumiany klucz istnieje w każdych wyborach, choć w wyborach wolnych ma znacznie mniejsze znaczenie. Nie ma wprawdzie klucza w tym sensie, w jakim obowiązywał za rządów komunistycznych, gdy z góry jakiś ośrodek władzy określał, kto wejdzie do parlamentu, i praktycznie głosowano wyłącznie na tych kandydatów, gdyż tylko oni byli do wyborów zgłoszeni. W takiej sytuacji rzeczywiście wszyscy do parlamentu wchodzili z klucza ; klucz ten w niepisany sposób określał także, ile kobiet i ilu mężczyzn będzie w parlamencie. Trzeba jednak brać pod uwagę, że nigdy wszystkie decyzje nie zależą bezpośrednio od wyborców, partie bowiem lub inne grupy określone w ordynacji wybierają kandydatów, partie ustalają kolejność na listach kandydatów, a ordynacja wyborcza rozstrzyga, czy oddane przez wyborców głosy w rezultacie zaliczone zostaną osobie, na którą wyborcy głosowali, czy też będą zaliczone liderowi partii i doprowadzą do jego wejścia do parlamentu. Tak więc oczywiście również w wyborach wolnych istnieje pewien klucz decydujący o mniejszych lub większych szansach wyboru w tym także wyboru kobiet i mężczyzn. Ważnym pytaniem, które musimy sobie zadawać, jest więc pytanie o zasadę, jaką ów klucz zawiera, a która po części wynika z ordynacji wyborczej i norm, jakie w niej przyjęto, po części zaś z decyzji podejmowanych wewnątrz partii. Decyzje, które należą do partii i koalicji wystawiających kandydatów w wyborach, dotyczą więc tego, kto będzie umieszczony na listach: mężczyźni czy kobiety; jakie miejsce na liście danej partii zajmą kandydatki i kandydaci na posłów; jakie postacie zostaną wyeksponowane w kampanii wyborczej, a więc na jakie kandydatury przeznaczone będą pieniądze. Już przed wyborami, a po ustaleniu kolejności na listach kandydatów można było przewidzieć, że reprezentacja kobiet w parlamencie zarówno po wyborach w 1993 roku, jak i w 1997 będzie bardzo mała. Męskość postkomunizmu Reprezentacja kobiet w parlamencie znacznie zmniejszyła się po 1989 roku. Taką tendencję zaobserwować możemy we wszystkich kra

13 jach postkomunistycznej Europy. Udział kobiet w parlamentach tych krajów gwałtownie spadł: w Bułgarii z 21% do 9%, w Czechosłowacji (w 1990 roku jeszcze istniała Czechosłowacja) z 30% do 6%, w NRD wynosiła 32%, w Niemczech 21%, na Węgrzech spadła z 21% do 7%, w ZSRR z 35% do 14% w 1990 r. Jest to więc bardziej uniwersalny mechanizm, który w momencie objęcia rzeczywistej władzy ustawodawczej przez parlamenty, zmniejsza w nich reprezentacje kobiet. Dzieje się tak nie poprzez odgórne decyzje czy z powodu nierówności zapisanej w prawie, ale drogą kombinacji zasad zawartych w ordynacjach wyborczych i ich realizacji przez poszczególne ugrupowania. W rezultacie wyeliminowane zostają wcześniejsze i zauważalne obecnie w innych rozwiniętych krajach świata dążenia do zwiększania reprezentacji kobiet w parlamencie. Trzeba bowiem w tym miejscu przypomnieć, że tendencja panująca w omawianej dziedzinie w krajach postkomunistycznych, w tym także w Polsce, jest dokładnie odwrotna od tendencji panujących w wielu krajach Europy Zachodniej, gdzie reprezentacja kobiet w parlamentach wyraźnie się zwiększa i w kilku krajach w latach dziewięćdziesiątych przekroczyła 30% (Szwecja 40%; Norwegia 36% Finlandia i Dania 34%, Holandia 33%) i stale się zwiększa (Women in Politics in the Council of Europe Member States, Strasbourg 1997). W Polsce jest odwrotnie udział kobiet w parlamencie po 1989 roku spadł, a teraz już trzecią kadencję utrzymuje się na tym samym, bardzo niskim poziomie (13%). Partyjne listy wyborcze O szansach poszczególnych osób w wyborach, w tym także o szansach kobiet i mężczyzn, w dużej mierze jak już wspomniałam decydują partie polityczne i inne ugrupowania wysuwające kandydatów w wyborach poprzez ustalanie składu list wyborczych i kolejności startujących osób na tych listach. Warto więc w tym miejscu przypomnieć, że tworzenie partii politycznych było w początkach ich powstawania na świecie uważane za zagrożenie dla demokracji, gdyż partie reprezentują interes grupowy, także w opozycji do wspólnego dobra (J. Outshoorn, 1996). Obecnie uważa się partie za konieczne do funkcjonowania współczesnej reprezentatywnej demokracji. Nie oznacza to, że sprawa ta nie budzi w ostatnich latach pytań, zwłaszcza dotyczących tego, jak dobierani są kandydaci, którzy z ramienia partii startują w wyborach. Wyborcy bowiem, oddając swój głos, mają wpływ na to, kto będzie ich reprezentował spośród osób umieszczonych na listach poszczególnych partii, natomiast znacznie mniej zależy od nich, kto zostanie umieszczony na partyjnych listach. Sprawa wydaje się szczególnie ważna, gdy mówimy np. o reprezentacji kobiet i równych szansach kobiet i mężczyzn na to, by wejść w skład parlamentu. W ramach dyskusji nad zwiększeniem reprezentacji kobiet, zwłaszcza w obecnej Europie postkomunistycznej, wytacza się argument wolnych wyborów, braku klucza czy kwoty, który ma ostatecznie uzasadnić niską reprezentację kobiet. Argument ten o tyle jest wątpliwy, że brak klucza dotyczącego płci nie oznacza, że nie ma żadnego klucza podczas ustalania list kandydatów. Są to przede wszystkim różnego rodzaju niejawne zasady decydujące w praktyce o tym, kto stanie się kandydatką/kandydatem z ramienia partii na dane stanowisko, i o tym, kto umieszczony zostanie na listach wyborczych. Ponieważ klucze te są niejawne, znacznie trudniej się o nich dowiadujemy niż o systemach, które np. w Europie Zachodniej promują kobiety w dziedzinach, w których są one niedoreprezentowane. Te ostatnie systemy są jawne, podlegają kontroli w tym kontroli zarówno organów specjalnie powołanych do monitorowania równości pod względem płci, jak i kontroli sądów czy międzynarodowych trybunałów. Systemy niejawne nie podlegają natomiast żadnej kontroli zewnętrznej, a więc znacznie trudniej ocenić je z punktu widzenia demokratycznej reprezentacji. Przykładem rozmaitych kwot nie kwot z punktu widzenia płci, lecz z punktu widzenia innych kryteriów służyć mogą liczne w Polsce komitety wyborcze partii stających wspólnie do wyborów, dzielących miejsca na wspólnej liście według pewnych ustalanych w międzypartyjnych przetargach proporcjach, a następnie rozdzielające stanowiska według partyjnych kluczy. Niepisaną, ale powszechną w wielu polskich partiach regułą jest też dzielenie miejsc czy stanowisk według kluczy terytorialnych. Niejawne zasady rządzą także obsadzaniem miejsc na liście krajowej, a więc na tej rezerwowej liście dla szczególnie ustosunkowanych partyjnych kandydatów, którzy obawiają się, że mogą nie wejść do parlamentu w swoich okręgach. Dzięki liście tej w parlamencie znajdują się osoby, które nie zostały wybrane w wyborach, lecz wyznaczone przez partię, 26 27

14 która jednak zdobyła odpowiednią liczbę głosów, aby z dobrodziejstwa tego mechanizmu skorzystać. Takie problemy są zapewne wspólne współczesnej praktyce politycznej w wielu krajach demokratycznych, stąd dostrzeganie konieczności prowadzenia badań nad jawnymi i niejawnymi kryteriami stosowanymi na różnych etapach procesu wyborów. Postuluje się zwłaszcza ustalenie, jakie kompetencje prowadzą do wysuwania kandydatur lub obejmowania wysokich pozycji wewnątrz partii czy koalicji partyjnych. Projekty takich badań w różnych organizacjach uważa się za konieczne, zwłaszcza dla ustalenia mechanizmów blokujących kariery kobiet, gdyż jak się obecnie uważa, organizacje różnią się od siebie pod wieloma względami, ale są takie same, jeśli chodzi o udział kobiet i mężczyzn we władzy. Kobiety sądzą wprawdzie, że partie polityczne mają inne priorytety niż płeć takie jak majątkowe czy ideologiczne. A jednak kobiety we wszystkich tych organizacjach napotykają na ten sam strukturalny problem mężczyznom przyznaje się pierwszeństwo przed kobietami (M. Wadstein, 1996; s. 62). Kandydatki do władzy WYBORY PO POLSKU Nie znam badań, które pokazałyby jak przebiega system rekrutacji kandydatów i kandydatek do parlamentu w poszczególnych partiach w Polsce. Wiadomo natomiast, jaka jest liczebność kobiet na listach kandydatów. W ostatnich wyborach w 1997 roku wśród osób kandydujących do Sejmu RP (ogółem 6615 osób) kobiety stanowiły 16 % (1058 kobiet 15,99%). Niższy odsetek stanowiły kobiety wśród osób kandydujących do Senatu RP, gdzie ogółem kandydowało 521 osób, a wśród nich tylko 56 kobiet ( 10,75%). Wyraźnie wyższa niż przeciętna reprezentacja kobiet była na listach dwóch partii: Krajowej Partii Emerytów i Rencistów (33%) i Unii Pracy (25%), nieco wyższa zaś na listach: Towarzystwa Społeczno- Kulturalnego Niemców (DFK 20%), Porozumienia Prawicy Polskiej (19%), Unii Wolności (18,5%), Krajowego Porozumienia Emerytów i Rencistów RP (17,5%). Na listach 5 partii odsetek kobiet był bardzo zbliżony do ogólnopolskiego, tj. różnił się od niego o mniej niż 1%. I tak kobiety na listach Bloku dla Polski stanowiły nieco ponad 15% (15,36%), podobnie na listach Polskiej Wspólnoty Narodowej (15,46%), SLD (15,12%), a nieco ponad 16% na listach mniejszości narodowych (16,67%) i Samoobrony (16,25%). Cztery partie umieściły mniej kobiet na swoich listach niż przeciętnie. Były to: Unia Polityki Realnej, gdzie kobiety stanowiły tylko nieco powyżej 9% (9,31%), Akcja Wyborcza Solidarność niespełna 11% kobiet (10,87%), Ruch Odbudowy Polski (12,69%) i PSL (13,82%). partia miejsce Unia Pracy Blok dla Polski KPE irrp Unia Wolności AWS SLD PSL UPR KPEiR ROP Razem k m k m k m k. m. k. m. k m. k m. k m. k m. k m. k m pow Razem Odsetek, jaki stanowią kobiety na poszczególnych listach, z pewnością nie może być jedynym wskaźnikiem tego, jakie szanse dają partie kobietom-kandydatkom startującym w wyborach. Niewątpliwie ważne jest także miejsce, jakie przyznają kobietom na liście wyborczej. Nie znam żadnych polskich badań, które wskazywałyby, w jaki sposób 28 29