BRONZOWE NACZYNIE HETYCKIE Z UKRAINY.

Transkrypt

1 Nadbitka z t. X Wiadomości Archeologicznych. STEFAN PRZEWORSKI BRONZOWE NACZYNIE HETYCKIE Z UKRAINY. (REKONSTRUKCJA). WARSZAWA

2 Nadbitka z t. X Wiadomości Archeologicznych. STEFAN PRZEWORSKI BRONZOWE NACZYNIE HETYCKIE Z UKRAINY. (REKONSTRUKCJA), i- -i WARSZAWA

3 Drukarnia Państwowa Nr /

4 STEFAN PRZEWORSKI. BRONZOWE NACZYNIE HETYCKIE Z UKRAINY (REKONSTRUKCJA) *). (UN VASE HITTITE EN BRONZE D'UKRAINE RECONSTRUIT). W Eos, XXIX, 1926, str. 9 14, 1 tabl. opublikowałem znajdujący się w Gabinecie Archeologji Klasycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie posążek hetycki z bronzu (Nr. inw. 7271), który w pracy niniejszej reprodukuję powtórnie (fig. 1). Wkrótce potem przekonałem się o istnieniu w Muzeum Narodowem w Warszawie drugiej statuetki hetyckiej (Nr. inw ), która okazała się dublikatem znanego mi już przedtem zabytku (fig. 2). Figurka ta przeszła do Muzeum Narodowego w Warszawie wraz Ze zbiorami ś. p. Józefa Choynowskiego z Kijowa, do których dostała się zapewne przed początkiem lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, skoro opracowany przez właściciela kolekcji katalog p. t. typ am id я археологи честя свгъдгьнгя о предкахъ славянъ и Руси и опись древностей собранныхъ мною, wydany w Kijowie w 1896 г., podaje na str. 20 (Nr. 130), powierzchowny coprawda, opis zabytku. Posążek warszawski zachowany jest naogół dobrze i nie posiada na powierzchni żadnych uszkodzeń. Nie doszedł on jednak w całości : nogi utrącone zostały powyżej stóp w nieznany sposób. Wskutek tego nie mamy możności określić jego istotnej wielkości, wynoszącej przy dzisiejszym stanie zachowania około 256 mm. Porównanie wszakże wymiarów poszczególnych członków i części korpusu z odpowiedniemi wymiarami posążka krakowskiego pozwala stwierdzić ich zupełną identyczność. Figurka warszawska była zatem pierwotnie tej samej, co i tamta, wysokości, t. j. 265 mm. Pod względem wszelkich szczegółów stylu i kostjumu oba posążki są te sobą Zupełnie zgodne, wobec czego uważam za zbędne podawać tu opis figurki warszawskiej i odsyłam do przytoczonej powyżej mej rozprawki. Nie mogłem się tylko dopatrzeć na plecach posążku warszawskiego tych drobnych śladów czerwonej farby, jakie widoczne są w tem samem miejscu u figurki krakowskiej, a które świadczą o pierwotnem pomalo- *) Przedstawione na posiedzeniu Sekcji Orjentalistycznej T. N. W. w dn. 9 maja 1927 r.

5 4 waniu górnej części korpusu dla oddania w ten sposób wierzchniego stroju. Posążek warszawski różni się nadto od krakowskiego wprawionemi oczyma z krwawnika. Inskrustacja ta nie jest jednak pochodzenia starożytnego, jakby na pierwszy rzut oka wydawać się mogło, lecz uzupełnieniem, przedsięwziętem z własnego natchnienia przez byłego właściciela zbioru. Zdradza on nam to sam najwyraźniej. W przytoczonym katalogu oraz w jego uzupełnieniu 1 ) powiada bowiem: на Mtcit глазъ глубок1я впадины, въ которыхъ вероятно вставлены были ценные камни в ы п а в ш i е отъ времени", natomiast w późniejszem polskiem opracowaniu podaje już, że w oczach wprawione krwawniki". 2 ). Z wyjątkiem tych dwóch, a raczej jednego tylko szczegółu, obie figurki nie wykazują jakichkolwiek różnic, tak dalece, że wszystkie poszczególne brózdy, powstałe skutkiem niedokładności odlewu, są pod względem rozmieszczenia, kształtów i rozmiarów zupełnie jednakowe. Dotyczy to również wszelkich innych detali, jak loczków na głowie oraz łusek" na kicie, których ilość i układ są w obu posążkach te same. Wszystko to pozwalałoby mniemać, że obie figurki odlane zostały kolejno z jednej i tej samej formy. Byłby to więc pierwszy tego rodzaju, znany nam, wypadek w metaloplastyce hetyckiej. Analiza chemiczna, jakiej zostały poddane próby bronzu, pochodzące z tych posążków, wykazuje ponadto, że do wyrobu ich użyto tego samego stopu metali. Liczbowo przedstawiają się jej wyniki w sposób następujący: Cu Zn Pb Fe Sn Kraków 3 )... 73,27% 24,52% 1,12% 0,67% 0,25% Warszawa 4 )... 73,52% 24,43% 1,04% 0,58% b. mało Fig. 1. Kraków, Gab. Arch. Klas. Uniw. Jag., Nr. 7271, 3 /s w. nat. (Cracovie, Cab. d'arch. Class. de l'univ. Iaguell., Nr. 7271, 3 /5 gr. nat.). 4 ) Дополнеше каталога I. F\. X о й н о в с к а г o, Kijów, 1899, str. 8, Nr ) J. Choynowski. Opisanie archeologicznych zbiorów (Słowianie w czasach przedhistorycznych), Kijów, 1902, str. 108 n. 3 ) Dr. E. Zimiński, Asyst. I. Zakł. Chem. Uniw. Jagiell. w Krakowie i Doc. Inż. Chem. M. Kowalski, Kier. Prac. Chem. Muzeum Przemyślu i Rolnictwa w Warszawie, którym za łask. wykonanie analiz składam niniejszem serdeczne podziękowanie. 4 ) Doc. Inż. Chem. M. Kowalski.

6 W obu wypadkach bronz zawiera więc zupełnie te same składniki, a różnice pomiędzy poszczególnemi z nich w obu stopach są tak nieznaczne, że nie przenoszą nawet 0,25%. Analitycznie nie wchodzą one przeto wcale w rachubę, tak, że właściwie wszystkie metale wzięte zostały tu i tam w jednakowym stosunku. Obie figurki odlane zostały a b c Fig. 2. Warszawa, Muzeum Narodowe, Nr , 4 /s w. nat. Varsovie, Musée National, Nr , 4 /s gr. nat. Zatem poprostu przez bronzownika kolejno z tej samej formy i z tego samego przygotowanego w tym celu uprzednio stopu. Analiza wykazuje nieznaczną całkiem zawartość cyny, natomiast wcale poważną domieszkę ołowiu, oraz uderzająco wysoki odsetek cynku. Z obszaru kultury hetyckiej w Azji Mniejszej i północnej Syrji posiadamy niestety tak niewiele analiz, że zestawienie ich z otrzymanemi powyżej wynikami nie prowadzi właściwie do żadnych konkretnych rezultatów. Bardzo prymitywny posążek hetycki znaleziony w Orontesie zawiera: Cu 92,65%,

7 _ 6 PI 3,90%, Sn 3,44%, Fe-ślady 5 ). Miecz z Mersiny w Azji Mniejszej wykazuje : Cu 89,25%, Sn 10,56%, Pl-ślady; topór z tegoż znaleziska Cu 92,97%, Sn 3,89%, PI 1,53%, Fe 0,39%, Ni i Co 0,58%. 6 ) Wszytkie te bronzy nie zawierają zatem wcale cynku. Jako charakterystyczny składnik znajduje się on wszakże w kilku bronzach palestyńskich z Gezer (I-IV warstwy semickie) w ilości od 1,86% do 3,7%. 7 ) Zawartość cynku jest w bronzach tych wobec naszych figurynek, które są od niektórych z nich późniejsze, stosunkowo nieznaczna. Obecność jego w wykopaliskach palestyńskich uważana była dotąd za coś zgoła niewytłumaczonego, ponieważ na całym obszarze Syrji-Palestyny niema rud cynkowych 8 ). Źródeł importu cynku dla tych krajów szukać należy jednak nie na Zachodzie, ale na Wschodzie. Wysoką zawartością cynku odznaczają się bowiem przedewszystkiem bronzy syberyjskie i wschodnio-rosyjskie, gdzie przekracza on niejednokrotnie 10% i dosięga 14% 9 ). Jest zatem zupełnie możliwe, że rudy cynkowe znajdowały się na jakiemś terytorjum pośredniem, skąd dopiero sprowadzane były na Syberję lub też do Palestyny-Syrji. Najprawdopodobniej tem źródłem cynku był Kaukaz i przyległe doń obszary mniejszoazjatyckie. Coprawda domieszki cynku w bronzach kaukaskich nie mieliśmy dotąd sposobności stwierdzić 10 ), nowych przyczynków w tej sprawie oczekiwać więc należy od dalszych analiz bronzów kaukaskich i z połudn.-wschodniej Rosji tudzież chaldyjskich. W tym jednakże kierunku nakazuje szukać tradycja starożytna. Mosiądz, więc stop miedziowo-cynkowy, gr. [xooauvoi'y.ov yaxy.óv, n ) bierze właśnie swą nazwę od ludu Mossynojków, mieszkańców półn.- wschodniego zakątka Azji Mniejszej w IV st. prz. Chr. 1 -). Rudy cynkowe, jak galman, nie mogły być zatem mieszkańcom tego terytorjum nieznane 18 ), zważywszy, że występują one obficie w Azji Mniejszej również obecnie. Obecność cynku w starszych bronzach palestyńskich oraz w posążkach hetyckich wskazywałaby przedewszystkiem na stosunki handlowe Syrji-Palestyny z wschodnio-mniejszoazjatyckiemi obszarami lub też Z Kaukazem, zadokumentowane już znaleziskiem przedmiotów kaukaskiej proweniencji w grobie w Byblos ( prz. Chr.) 14 ). Katalog rosyjski ś. p. Choynowskiego z 1896 r. nie podaje osoby, od której posążek warszawski został nabyty, ani też miejsca jego znalezienia. Dopiero w uzupełnieniu Z 1899 r. znajdujemy wzmiankę: найденъ на ПодолЪ въ Kiee-fe", której jednak w późniejszem polskiem opracowaniu tego katalogu brakuje. Wszystko to nasuwa już pewne wątpliwości co do wiarogodności przytoczonej informacji, a znając więcej nieścisłości, popełnianych przez ś. p. Choynowskiego w podobnych wypadkach, możemy bez wahania pominąć ją całkowicie. Mimo, iż nie sposób dociec Menant, Revue Archeologiąue, 1895, 31 nn., Thomsen, Reallexikon der Vorgeschichte, 2, 1925, 165. Luschan, Globus, 1902, 301. Macalister, Excavations at Gezer, II, 1912, 265. Thomsen, Reallexikon der Vorgeschichte, 2, 1925, 165. Tallgren, Collection Tovostine, 1917, 33 n. T. np. Virchow, Das Graberfeld von Koban, 1883, 23. Pseud.-Arist., De mirab. auscult., 62. Xenoph., Anab. 5, 5, 1. Diergart i Neumann, Ztschrft. fur angewandte Chemie, 1901, 1297 nn., 1902, 511 nn., 761 nn., 1217 п., 1903, 85 nn., 253 п., 350 п. 14 ) Hubert, Syria, 1925, 16 nn., Contenau, La civilisation phenicienne, 1926, 158 n.

8 miejsca znalezienia posążka warszawskiego, nie ulega jednak wątpliwości, że znaleziony on być musiał na Ukrainie, tak jak wszystkie inne przedmioty, które z okolicznych znalezisk dostały się do zbiorów ś. p. Choynowskiego drogą kupna. Stamtąd pochodzi również Z wszelką pewnością figurka krakowska, która w swoim czasie zakupiona została w Petersburgu przez Konstantego hr. Przezdzieckiego dla Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zapewne drogą handlu dostała się ona z Ukrainy do stolicy Rosji z samym początkiem lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia 15 ). Natomiast trzecia podobna figurka, znajdująca się w Bńtish Museum (Bronzes, Nr !i ), ze względu na większe rozmiary (27 cm., przyczem stopy ułamane) oraz ślady powłoki srebrnej, nie pozostaje w ściślejszym związku Z zabytkami zbiorów polskich, jakkolwiek wyobraża ona taką samą postać. Niektóre szczegóły stroju, silniej wydrążone oczy, wyraziste brózdy oraz dokładniej oddane jabłka kolan wskazują na staranniejsze odrobienie postaci przez artystę. Domyślać się z tego wszystkiego wolno, że oba posążki pozostawały ze sobą kiedyś w jakimś ściślejszym związku. Przemawia za podobnem przypuszczeniem nie tylko to, że zostały one odlane z jednej formy, i z tego samego stopu, ale zwłaszcza, że znalezione były na tem samem terytorjum. Nasuwa się przeto poprostu domniemanie, że oba te posążki stanowiły pierwotnie składowe części jakiejś większej całości, która dostała się na Ukrainę zrazu w stanie nienaruszonym. Tam dopiero zostały one odłączone od niej, w sposób zapewne gwałtowny, na co wskazuje ułamanie posążka warszawskiego, i znalazły się w posiadaniu współczesnych zupełnie oddzielnie, jedna figurka niezależnie od drugiej. Niestety nie posiadamy możności ustalenia, w jakich okolicznościach miało miejsce oderwanie się statuetek od całości. Tą całością było przypuszczalnie dosyć dużych rozmiarów naczynie z bronzu, któremu figurki służyły za nogi. Nóg tych, jednakowych zupełnie, musiało być zapewne trzy, trzecia figurka nie zachowała się wszakże. Przez przylutowanie przytwierdzone one były do zewnętrznej powierzchni naczynia, które na wysokość conaj mniej 84 mm. musiało biec całkiem prostopadle, później dopiero przechodząc w krzywiznę. Tyle właśnie wynosi od tyłu długość płasko ściętych kity, głowy oraz zasłony zabezpieczającej, które tworzą jedną płaszczyznę szerokości od 38 mm. (zasłona) do 45 mm. (kita). Tą płaszczyzną przylegały posążki szczelnie do ściany naczynia, przyczem wystające zeń czopy wchodziły w przeznaczone dla nich, znajdujące się z odwrotnej strony głów figurek, podłużne zagłębienia, (fig. 2 c). Dzisiaj zagłębienia owe są płytkie, o dnie nierównem i chropowatem, jakby tam właśnie pozostawać miały resztki materji, za pomocą której posążki spojone były niegdyś z czopami i samem naczyniem, poprzednio, po odlaniu figurek i przed przymocowaniem ich do naczynia, były one niewątpliwie wyraźniej zarysowane i głębsze. 15 ) Zapisana ona została do inwentarza zbiorów Uniwersytetu Jagiellońskiego pod datą 16 kwietnia 1881 r. 18 ) Walters, Catalogue of the Bronzes, Greek, Roman and Etruscan in the British Museum 1899, 60, gdzie posążek podany jest jako italski. Por. Man sell, Catalogue of Photographs from British Museum, p. V, s. II, No Posążek powyższy, wg. cytowanego katalogu, przeszedł do British Museum w 1884 r. ze zbiorów Castellani'ego (Sale Cat. 450), tymczasem Catalogue des objets d'art antiques, dumoyen Age et de la Renaissance dependant de la succession Ałlessandro Castellani, 1884 podaje pod Nr. 450 zupełnie inny zabytek. Znajomość powyższej statuetki zawdzięczam Dr. V. Muller'owi (Berlin)

9 Statuetki, jako nóżki, nie opierały się zapewne wprost na ziemi, ale przymocowane były, również przez przylutowanie, stopami do płaskiej, niezbyt grubej obręczy. Dzięki temu cała konstrukcja zyskiwała wiele na zgrabności i trwałości, a przesuwanie naczynia ułatwione było w dużym stopniu. Stopy posążka krakowskiego posiadają istotnie od spodu ślady, jak gdyby spojone były poprzednio z jakąś powierzchnią, z którą w następstwie straciły związek. Z drugiej strony możliwem jest, że posążek warszawski, będąc wpierw przylutowanym do tej obrączki, oddzielił się od niej tak nieszczęśliwie, że nogi przełamały się w najcieńszem miejscu, mianowicie ponad stopami, a reszta, t. j. stopy, pozostała razem z obrączką. Naczynie, któremu za nóżki służyły obie statuetki, wyglądać mogło tak, jak przedstawia je fig. 3. Rekonstrukcja jego opiera się na przedstawionych powyżej przesłankach. Kształt samego naczynia oddany jest natomiast z pewną dowolnością, ponieważ nie dochowały się wcale zabytki podobne 17 ). O ile był on nawet nieco odmienny, to jednak ogólna budowa naczynia nie mogła być inna. Powierzchnia jego była niezawodnie pokryta ornamentami reljewowemi, na podobieństwo zachowanych okazów ówczesnych, a nie gładka 18 ). To też naczynie, zrekonstruowane w ten sposób, nie jest bynajmniej pomyślane, jako wierne odtworzenie zaginionego zabytku, na podstawie zestawienia z grupą pokrewnych mu utworów, ale przedewszystkiem jako ustalenie związku, w jakim oba posążki zbiorów polskich musiały niegdyś pozostawać, jako części większej całości. Postać ludzka, jako tego rodzaju element konstrukcyjny, miała w metaloplastyce hetyckiej z pewnością znacznie rozleglejsze zastosowanie, aniżeli my to dzisiaj na podstawie fragmentarycznego i szczupłego materjału zabytkowego osądzić jesteśmy w stanie 19 ). Naczynie z figurkami zbiorów polskich, jako nóżkami, nie było wobec tego w odosobnieniu. W szczególności wypada w tym związku wskazać dwie statuetki hetyckie, które najprawdopodobniej spełniały kiedyś przy swych naczyniach tę samą rolę, t. Zn. służyły za nóżki. Każda z nich zaopatrzona jest od tyłu w gruby pierścień o dość szerokim otworze, nastawiony prostopadle, jak to widzimy na rysunku jednej z tych statuetek (fig. 4) 20 ). Trzy takie jednakowe statuetki, zwrócone do środka pierścieniami, przez które przechodzi gruba obręcz metalowa, tworzą więc pewnego rodzaju suport, na którym spoczywa samo naczynie, mniej lub więcej ściśle z nim spojone. Z wymienionych zatem figurek istnieje możność zrekonstruowania dwóch dalszych naczyń hetyckich 21 ). Oba posążki zbiorów polskich, jako pozostałe części składowe domniemanego naczynia, są pierwszemi okazami importu hetyckiego na ziemie południowej Rosji. Pomijam tutaj pieczęć hetycką, ponieważ znaleziona ona została 17 ) Por. jednak naczynie ze zbioru Barberini z Praeneste, repr. Herzfeld, Festschrift für Lehmann-Haupt, 1921, 155, Curtis, Memoirs of the American Academy in Rome, 5, 1925, tabl. 26, No. 79, str. 42 nn., prawdopodobnie wyrobu chaldyjskiego. Zachowane na pieczęciach i płaskorzeźbach hetyckich wizerunki waz: G e n o u i 11 a c, Ceramique cappadocienne, I, 1926, 46 nn. przedstawiają wyłącznie okazy ceramiczne. 18 ) P. Herzfeld, loc. cit., gdzie zestawiony jest szereg naczyń hetyckiej i chaldyjskiej roboty. 19 ) Przeworski, Eos, 1926, ) Cowper, Proceedings of the Society of Biblical Archaeology, 1906, ) Druga tego rodzaju statuetka: Chant re, Mission en Cappadoce, 1898, tabl. XXIV, 5.

10 w północnym Kaukazie, nie należącym właściwie do tego obszaru 22 ). Nadto naczynie owo, które na podstawie stylu i kostjumu figurek datować należy na IX w. prz. Chr., starsze jest od wszelkich innych zabytków pochodzenia wschodniego, jakie dostały się na Ukrainę starożytną. Najwcześniejsze znaleziska egipskie odnoszą się bowiem do końca VII w. i pierwszej połowy VI w. prz. Chr. 23 ) i tłumaczą się stosunkami handlowemi miast grec- Fig. 3. Hetyckie naczynie bronzowe z Ukrainy (rekonstrukcja). Un vase hittite en bronze d'ukraine reconstruit. Fig. 4. Rakka, 2 /з w. nat. (WG. PROC. SOC. BIBL. ARCH. 1906, 228, ZA POZW. ROYAL ASIATIC SOCIETY). Rakka, 2 /з gr. nat. (D'APRES PROC. SOC. BIBL. ARCH. 1906, 228, AVEC PERMISSION DE LA ROYALASIATIC SOCIETY). kich zachodniej Scytji (Berezan) z Egiptem (Naukratis) 24 ). Rzadsze bez porównania są przedmioty asyryjskie 25 ) i neobabilońskie 2G ), natomiast licznie bardzo zastąpione są pieczęcie perskie, przeważnie na Krymie i półwyspie Tamańskim 27 ). Niewątpliwie jednak 22 ) Отчетъ археологической комиссж, 1882, 58 (repr.) i 64, uw., Матер1алы по археолопи Кавказа, VIII, 1900, tab. ССХХУИ, ) Touraleff, Revue Archeologiąue, 1911, 20 nn.; por. Ebert, Stidrussland im Altertum, 1921, ) Ebert, op. cit. 200 n.; P o u 1 s e n, Orient und fruhgriechische Kunst, 1912, 73 przypuszcza, Że przedmioty te dostały się na Ukrainę za pośrednictwem Fenicjan. 25 ) Б о б p и н с к о й, Курганы и случайный археологичесюя находки близъ СмЪлы, I, 1887, 77, Minns, Scythians and Greeks, 1913, 93, fig ) Minns, op. cit ) Por. пр. Стефани, Отчетъ археологической комиссш, 1881, 81 nn. i Minns, op. cit. 410 nn. (zestawienia niepełne).

11 10 naczynie hetyckie dostało się z północnej Syrji na Ukrainę inną drogą, niż te wszystkie zabytki ze swych krajów. Nie wydaje się prawdopodobnem, aby naczynie to znaleźć się mogło na terytorjum Ukrainy, jako zdobycz Scytów, którzy w ślad za Kimmerami drogą przez Kaukaz zjawili się w Azji zachodniej w VII, w. prz. Chr. 28 ). Inwazja Scytów-Iśkuza, która w 591 r. prz. Chr. dotarła aż do Palestyny 29 ), została wkrótce zlikwidowana, prawdopodobnie przez Kyaxaresa. Resztkom Scytów, jak podaje Herod. IV, 4, udało się wszakże powrócić do swych siedzib na południu Rosji. Pewne motywy zachodnio-azjatyckie, jakie dają się niewątpliwie stwierdzić w sztuce scytyjskiej, byłyby zatem zapożyczeniami, które przyniesione zostały do kraju przez plemiona scytyjskie w okresie tych wędrówek wschodnich 30 ). Mogłoby zatem naczynie hetyckie również zostać zawleczone z północnej Syrji na Ukrainę przez cofających się tam Scytów. Przeciw temu przypuszczeniu przemawia jednak enigmatyczny nader charakter przytoczonej wiadomości Herodota o powrocie Scytów Z wyprawy do Azji, nie potwierdzonej dotąd przez inne źródła, a powtóre znaczna przestrzeń czasu, jaka oddziela okres powstania naczynia (IX w. prz. Chr.) od przypuszczalnej daty odwrotu Scytów na Ukrainę (pocz. VI w. prz. Chr.). Najprawdopodobniej dostało się naczynie hetyckie na Ukrainę drogą importu handlowego, jednakże nie wraz Z kolonistami greckimi, którzy pierwsze swe faktorje na wybrzeżu północnem morza Czarnego założyli koło połowy VII prz. Chr. Należałoby bowiem wtedy przypuszczać, że przywędrowało ono wprzód do któregoś z greckich miast w Azji Mniejszej, utrzymujących stosunki z południem Rosji. Mogły to więc być miasta jońskie, będące w stosunku do licznych kolonij greckich na Ukrainie metropoljami, lub też jedno z miast, założonych w VII w. prz. Chr. na południowo-wschodniem wybrzeżu morza Czarnego, jak Heraklea, Amisos, Trapezunt, Phasis lub Dioskurias, które pozostawały w stałych i ożywionych stosunkach ze Scytją. W obu wypadkach naczynie hetyckie nie mogłoby dostać się na Ukrainę wcześniej, niż w drugiej połowie VII w. prz. Chr. Innemi słowy, byłby to stosunkowo wczesny zabytek sztuki wschodniej dosyć późno przez Greków przewieziony na południe Rosji. Wydaje się to o tyle nieprawdopodobnem, że nie posiadamy tu żadnych analogij, a wszelkie inne okazy importu wschodniego na Ukrainę datują dopiero na VI w. prz. Chr. 31 ). Możliwe zatem, że naczynie hetyckie zawdzięcza swą podróż na Ukrainę stosunkom handlowym, jakie południowe, mniejszoazjatyckie wybrzeże morza Czarnego łączyć musiały z wybrzeżem północnem, ukraińskiem, zanim jeszcze Grecy objęli rolę decydującą w handlu czarnomorskim 32 ). Należy przypuszczać, że han- 28 ) Lehmann-Haupt, Pauly-Wissowa Real-Encyklopädie, XI, 1922, 397 nn., Lewy, Reallexikon der Vorgeschichte, 6, 1926, 348 n. 29) Lewy, Forschungen zur alten Geschichte Vorderasiens, 1925, 51 nn., Zeitschrift für Assyriologie, 36, 1926, 162 oraz Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 81, 1927, LH nn. 30 ) H. Schmidt, Archäologischer Anzeiger, 1920, 42 nn., Festschrift für Bezzenberger, 1921, 127nn. i Praehistorische Zeitschrift, 18, 1927, 85 nn. oraz Eisler, Archäologischer Anzeiger, 1925, 11 nn. 31 ) Import kaukaski zestawia Tallgren, La Pontide prescythique, 1926, 222, datując go ok r. prz. Chr. i wiążąc z ekspansją kimmeryjską. 32 ) Bilabel, Die ionische Kolonisation 1920, 60 nn.; Rostovtseff, Iranians and Greeks in South Russia, 1922, 61 nn. suponuje nawet istnienie przedgreckiej kolonizacji na północnem wybrzeżu morza Czarnego.

12 11 del pomiędzy temi obydwiema peryferjami morza Czarnego istniał jeszcze przed powstaniem kolonij jońskich, które zapewne założone zostały nie dlatego, że otworzyły się wówczas nowe perspektywy handlowe, ale raczej w celach konkurencyjnych, dla odebrania innym owoców korzystnej konjunktury, z której korzystali dotychczas 33 ). Przedgreckie stosunki handlowe i kulturalne pomiędzy południowem a północnem wybrzeżem morza Czarnego objaśniają liczne związki, jakie dają się ustalić pomiędzy sztuką ludów mniejszoazjatyckich 2 tys. prz. Chr. a Ukrainy starożytnej 34 ). Refleksy ich zachowała również tradycja grecka, w formie opowieści o wyprawach mniejszoazjatyckich Amazonek do Scytji 35 ). Wykonane w IX w. prz. Chr. w północnej Syrji naczynie hetyckie dostało się przeto prawdopodobnie na Ukrainę dzięki tym węzłom, jakie łączyły Azję Mniejszą ze Scytją jeszcze przed kolonizacją grecką na pobrzeżach morza Czarnego. Tę samą drogę obrała zapewne statuetka hetycka z końca 2 tys. prz. Chr., znaleziona w Schernen koło Kłajpedy, która z Azji Mniejszej przez południową Rosję zawędrowała nad Bałtyk 36 ). Warszawa, w czerwcu 1927 r. R É S U M É. L'auteur présente (fig. 2) une statuette syro-hittite conservée au Musée National à Varsovie (Nr ), égale dans tous ses détails et dimensions à celle de Cracovie décrite par lui dans Eos, XXIX, 1926, 9 14, pl. 1 (fig. 1). La statuette de Varsovie faisait d'abord partie de la collection de M. J. Khoynovski à Kieff. Elle a été trouvée en Ukraine ainsi que l'autre, achetée vers 1880 à St. Pétersbourg. Évidemment les deux figurines proviennent du même moule. L'analyse chimique (p. 28) atteste aussi qu'elles ont été fondues d'un même alliage. Celui-ci est intéressant par son remarquable contenu de zinc. L'auteur conclut que ces statuettes ont servi antérieurement comme pieds d'un vase en bronze et donne sa reconstruction présomptive (fig. 3). Probablement ce vase (datant du IX" e s. av. J. C.) a été importé d'asie Mineure en Ukraine à l'époque où le commerce grec entre ces deux rives de la Mer Noire n'existait pas encore. C'est en Ukraine que le vase fut endommagé. Les deux figurines ont été découvertes séparées de la partie intégrale restée inconnue. Cf. Przeworski, Syro-hettitische Bronzen aus Sudrussland, Reallexikon der Vorgeschichte, 13, ) Stosunki Ukrainy starożytnej z Azją Mniejszą : Ebert, op. cit., 216 n. 34 ) Фармаковсьмй, Матер1алы по археолопи Pocciw, 34, 1914, 15 nn. 35 ) Herod, IV, 110 nn. ; por. Leonhard, Hethiter und Amazonen, 1911, 59 nn. 36 ) Repr. Bezzenberger i Peiser, Sitzungsberichte der Alterumsgesellschaft Prussia, XXII, 1908, 424, fig. 223, Jeremi as, Das Alte Testament im Lichte des Alten Orients, , 219, fig. 88, Ebert, op. cit. 79, fig. 31, por. La Baume, Reallexikon der Vorgeschichte 11, 1928, 228, repr. tamże, 9, 1927, tabl. 218a. Nadmieniam, że w Dewe-Hiijiik (półn. Syrja) w grobowcach Z VI w. prz. Chr. obok przedmiotów, importowanych z Egiptu, Fenicji, Rodos, Cypru i Aten, znalazły się i takie, których charakter mógłby wskazywać na związki tego obszaru z południem Rosji (ale jaką drogą?), por. Woolley, Liverpool Annals, 7, 1916, 115 nn. i 13, 1923, 70 oraz Hogarth, Kings of the Hittites, 1926, 64.

13

14