Zeszyty naukowe nr 4. Ekonomiści to też poeci. Metafora w języku ekonomii. Agnieszka Gicala

Transkrypt

1 Zeszyty naukowe nr 4 Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni 2006 Agnieszka Gicala Ekonomiści to też poeci. Metafora w języku ekonomii. Nie lubimy, kiedy rośnie nasz debet. Jesteśmy przerażeni, jeśli ceny idą w górę, a inflacja szaleje. Z bólem więc przelewamy pieniądze na konto, a w pracy staramy się o podwyżkę. Lubimy sytuację odwrotną: debet maleje, ceny i inflacja idą w dół lub spadają, a nam się wreszcie przelewa (oczywiście pieniądz). Ekonomia ma więc niemały wpływ na nasze samopoczucie: ekonomiści skutecznie nas straszą lub pocieszają. Nie podejrzewamy w tym bynajmniej poezji. A jednak. Ekonomia, jak każda inna dziedzina życia, jest zdana na łaskę języka, bez którego nie może się obejść. Jak każda inna dziedzina, ekonomia musi określać prawa i zjawiska związane z pieniądzem przy pomocy słów. A język jest obrazowy - jest przesiąknięty codzienną, niezauważalną poezją. Jak twierdzą językoznawcy, im bardziej abstrakcyjna jest dana dziedzina nauki, tym mniej może się obejść bez obrazowania - bez mówienia przenośnią, czyli metaforą. A właśnie metafora jest nośnikiem poezji. Na temat metafory w ekonomii powstało już mnóstwo rozmaitych prac. Nie zamierzam ich tu omawiać; ekonomistom trudno zapewne zagłębiać się w analizy językoznawcze, tak jak mnie, językoznawcy, ciężko jest przebrnąć przez np. Folia Oeconomica Bochniensia. Tutaj chciałabym jedynie pokazać na kilku wybranych przykładach obszar, na którym ekonomia i językoznawstwo się spotykają. Jest nim systematyczna obecność metafory - wręcz jej nieodzowność - w języku ekonomii. Wszystkie słowa zaznaczone powyżej kursywą to - jeśli się im przyjrzeć dokładniej - metafory, tworzące w naszej wyobraźni pewne konkretne obrazy. Finanse (zob. pierwszy akapit) zobrazowane są dwojako: 1. Postrzegamy zmiany wartości pieniężnych w kategoriach ruchu góra-dół; 2. Postrzegamy wpłaty i wypłaty jako przepływ płynu i jego zawartość w pojemniku. Na dowód, że metafora jest obecna wszędzie, w drugim akapicie zaznaczyłam jej codzienne przykłady: wyrażenie obejść się bez czegoś to metaforyczne rozszerzenie dosłownego znaczenia słowa obejść/obchodzić coś z daleka; me-

2 8 taforyczne użycie słowa określać pochodzi od kreślić i przedrostka o-, który sugeruje ruch okrężny - razem: kreślić linię dookoła czegoś. To, że ekonomia jest związana z pieniądzem to metaforyczne rozszerzenie znaczenia fizycznego wiązania. Odbywa się to przy metaforycznej pomocy słów (metaforycznej, bo słowom została tu przypisana siła sprawcza, właściwa istotom żywym). Język jest przesiąknięty poezją, jak wodą. Z kolei poezję nosi metafora (będąc jej nośnikiem). Jest w tym reguła: metaforyczne rozszerzenia znaczeń słów zachodzą w kierunku od konkretu do abstraktu - dziedziny konkretne służą do zobrazowania trudniejszych do uchwycenia dziedzin abstrakcyjnych. Nowe światło na prawidłowości obecne w metaforze rzuciło w ostatnich latach językoznawstwo kognitywne - nurt badań nad językiem, który wyjaśnia zjawiska językowe jako pochodną ludzkiego sposobu postrzegania i pojmowania świata, czyli wiąże działanie języka z działaniem umysłu. Podstawową tezą kognitywnej teorii metafory jest tzw. Zasada Inwariancji, czyli niezmienności. Mówi ona, że metafora to przeniesienie kognitywnej topologii dziedziny źródłowej metafory na jej dziedzinę docelową. Innymi słowy, chodzi o przeniesienie podstawowej struktury jednej dziedziny pojęciowej (zwykle bardziej konkretnej) na drugą dziedzinę (zwykle bardziej abstrakcyjną), o której dana metafora mówi. Odwołując się do jednego z powyższych przykładów, metafora przepływu pieniędzy to przeniesienie cechy dziedziny płynów na dziedzinę finansów: mówimy o pieniądzach jak o płynach. Jedną z zalet jest to, że łatwiej nam mówić o przekazywaniu pieniędzy. Drugą to, że dziedzinę źródłową można jeszcze bardziej wykorzystać, tworząc kolejne, pokrewne metafory oparte na obrazie płynów. Korzystając z wiedzy o płynach, możemy także stwierdzić, że pieniądze wyparowały, że przeciekają nam przez palce, że i Salomon z pustego nie naleje. Istnieje tu jednak pewne ograniczenie, które stawia językowi umysł, a mianowicie to, że nie można tak czerpać z dziedziny źródłowej w nieskończoność. Na przykład, nie mówimy o pieniądzach w kategoriach cząsteczek chemicznych - środki finansowe to nie H2O. Dlaczego? Bo nam to niepotrzebne. Język nie tworzy takich metafor, które niczego nie wnoszą, niczego nie wyjaśniają, nie są podyktowane przez poznawczą potrzebę ludzkiego umysłu. Pozostaje tu jednak furtka dla poezji: jeżeli kiedyś jakiś ekonomista dostrzeże podobieństwo między pieniędzmi a cząsteczkami chemicznymi płynów... to być może stworzy nową metaforę. Reszta ekonomistów powoli się do niej przyzwyczai i po pewnym czasie nikt już nie będzie zauważał, że to w ogóle jest metafora. Tak było kiedyś z metaforami używanymi w języku ekonomii teraz - te, o których mowa w niniejszym artykule to dziś skostniałe, a niegdyś poetyckie twory finansowej wyobraźni. Uwzględniając przykłady w pierwszym akapicie, odnajdujemy tu w sumie dwa różne rodzaje pokrewieństw, dwie grupy wyrażeń: jedne oparte na

3 9 obrazie płynu, a drugie na obrazie lokalizacji lub ruchu wzdłuż pionowej osi. Zarówno jednych jak i drugich można by znaleźć dużo więcej. Jak już zostało powiedziane, Zasada Inwariancji wskazuje tu na istnienie w każdej grupie wyrażeń jej własnej dziedziny źródłowej. Należy jeszcze dodać, że dziedzina źródłowa ma zwykle pewien schematyczny szkielet, określany przez językoznawstwo kognitywne jako przedpojęciowy schemat wyobrażeniowy. Schematy te to bardzo ogólne wzorce w umyśle, oparte na funkcjonowaniu naszego ciała w przestrzeni, z których najważniejsze to RZECZ i PROCES, a ponadto np. schemat GÓRA-DÓŁ, PRAWO-LEWO, PRZÓD-TYŁ, schemat POJEMNIKA (i wynikająca z niego relacja bycia WEWNĄTRZ bądź NA ZEWNĄTRZ oraz relacja PEŁNY-PUSTY), schematy BLOKADY i SIŁY, czy bardziej złożony schemat ŹRÓDŁO-ŚCIEŻKA-CEL, itd. Wiele z nich kształtuje dziedziny poznawcze, które mogą stać się źródłem metafor w języku ekonomii. Proponuję teraz krótkie zestawienie rodzin metafor opartych na tym samym schemacie i tej samej, obrazowej dziedzinie źródłowej. Wspomnę jeszcze, że taką rodzinę językoznawstwo określa nazwą metafory pojęciowej - i takie nazewnictwo przyjmę poniżej. Zgodnie z językoznawczą konwencją, w nazwach kolejnych metafor pojęciowych użyte będą wielkie litery, a w ich przykładach - kursywa. Zacznę od przykładów mniej skomplikowanych, gdzie dziedzina źródłowa to po prostu dany schemat, potem - kilka metafor bardziej złożonych, których dziedzina źródłowa to dość szczegółowy obraz, oparty na więcej niż jednym schemacie. ILOŚĆ PIENIĘDZY TO WYSOKOŚĆ NA PIONOWEJ SKALI (dziedzina źródłowa: PIONOWA SKALA; schemat GÓRA-DÓŁ) wysokie/niskie dochody wysoki/niski poziom oprocentowania wysokie/niskie zadłużenie wzrost/spadek wartości waluty skok/obniżka cen podwyższenie/obniżenie kursów walut Wyrażenie wzrost cen sugeruje, że obraz pionowego ruchu środków finansowych może być bardziej uszczegółowiony. Na metaforę pojęciową ILOŚĆ PIENIĘDZY TO WYSOKOŚĆ NA PIONOWEJ SKALI często nakłada się jeszcze jedna dziedzina źródłowa: WZROST ROŚLIN (dzięki temu, że jest on pionowy). Powstaje wówczas nowa, bardziej złożona metafora pojęciowa: ILOŚĆ PIENIĘDZY TO FAZA WZROSTU ROŚLINY (dziedzina źródłowa: PIONOWY WZROST ROŚLIN; schemat GÓRA- DÓŁ)

4 10 wzrost ekonomiczny wzrost cen/ceny rosną odsetki przyrastają pobudzanie/zahamowanie wzrostu gospodarczego Język ekonomii wykorzystuje domenę roślinności jeszcze na inne sposoby. Wiele sformułowań można zebrać pod wspólnym nagłówkiem GOSPODARKA TO ROŚLINA: GOSPODARKA TO ROŚLINA (dziedzina źródłowa: ROŚLINY; schematy m. in.: PROCES, BLOKADA, SIŁA, GÓRA-DÓŁ) rozkwit gospodarki gałęzie przemysłu Schemat GÓRA-DÓŁ uszczegóławia się jeszcze w inny sposób: w domenie geografii. Wiele graficznych przedstawień procesów gospodarczych (na wykresach) przypomina górski krajobraz - i tak też o tych procesach mówimy: GOSPODARKA TO GÓRSKI KRAJOBRAZ (dziedzina źródłowa: GEOGRAFIA GÓR; schemat: GÓRA-DÓŁ) szczyt rozwoju gospodarczego/szczyt handlowy załamanie gospodarki/rynku gospodarka sięgnęła dna być w ekonomicznym dołku Ruch GÓRA-DÓŁ to nie jedyna możliwość zobrazowania procesów gospodarczych. Drugą z nich jest RUCH POZIOMY, oparty na schematach ŹRÓDŁO- ŚCIEŻKA-CEL i PRZÓD-TYŁ. Procesy pozytywne wyrażane są jako ruch do przodu, a negatywne jako ruch do tyłu: PROCES GOSPODARCZY TO RUCH POZIOMY PO ŚCIEŻCE DO CELU (dziedzina źródłowa: RUCH POZIOMY; schematy: ŹRÓDŁO-ŚCIEŻKA- CEL, PRZÓD-TYŁ) gospodarka idzie naprzód/cofa się rynki obce wyprzedzają naszą gospodarkę przemysł nadrabia straty firma pozostaje z tyłu w stosunku do innych wyścig zbrojeń szef doprowadził firmę do bankructwa nastąpił przestój w gospodarce

5 11 Kolejny rodzaj ruchu - przelewanie się płynów - nie wiąże się z konkretną orientacją (w poprzednich metaforach była to orientacja GÓRA-DÓŁ bądź PRZÓD-TYŁ). Tworzy się tu zupełnie inny obraz - środków finansowych jako czegoś płynnego, czego przepływ można regulować lub, jeśli płynu jest za dużo, wymyka się spod kontroli: PIENIĄDZ TO PŁYN (dziedzina źródłowa: PŁYN; m. in. schematy ŹRÓDŁO-ŚCIEŻKA-CEL i BLOKADA) przepływ gotówki wpływy na konto/pieniądze wpływają na konto płynne środki finansowe źródło dochodów blokada przelewów czerpać dochody likwidacja [dosłownie: upłynnienie] przedsiębiorstwa zalew tanich akcji Ekonomia może być postrzegana jako coś więcej niż rzecz czy roślina. Rozliczne przykłady świadczą o funkcjonowaniu metaforycznego ujęcia ekonomii jako osoby w różnych jej życiowych rolach i stanach uczuciowych i zdrowotnych: GOSPODARKA TO OSOBA (dziedzina źródłowa: CZŁOWIEK; podstawą może być większość wymienionych schematów) firma macierzysta i jej filie [dosłownie: córki] zdrowa gospodarka/uzdrowienie gospodarki dobra/zła kondycja firmy chora gospodarka załamanie gospodarki zastrzyk finansowy brutalne prawa rynku dogorywająca gospodarka Zanim nastąpi ostateczne posumowanie, zobaczmy - jak prawdziwi ekonomiści - jaki mamy z metafory zysk. W pierwszej metaforze pojęciowej ILOŚĆ PIENIĘDZY TO WYSOKOŚĆ NA PIONOWEJ SKALI, pojęcie skali umożliwia mówienie o zmianach ilości pieniędzy oraz ich odmierzanie. Nakładający się na to obraz wzrostu rośliny może sugerować jakoby pieniądze/ceny rosły same, a człowiek jedynie ich doglądał bądź też z owym wzrostem walczył. Metafora

6 12 GOSPODARKA TO GÓRSKI KRAJOBRAZ pozwala przede wszystkim opisywać wykresy, a także mówić o gospodarczych problemach i okresach pozytywnych. Za pomocą metafory PROCES GOSPODARCZY TO RUCH POZIOMY PO ŚCIEŻCE DO CELU wygodnie jest wyrażać zjawisko konkurencji oraz osiąganie celów. Metafora PIENIĄDZ TO PŁYN daje możliwość wyrażania słowami transakcji finansowych. I wreszcie GOSPODARKA TO OSOBA daje metaforyczny wyraz ludzkich emocji w zderzeniu ze zjawiskami ekonomii, np. mówić o rozwoju firm i projektów, kierować nim, znajdować lekarstwa na choroby oraz wyrażać strukturę firm w kategoriach rodzinnych. Podsumowując, żadne z powyższych wyrażeń nie jest czymś niezwykłym. To zwyczajne sformułowania, jakimi język ekonomii posługuje się na co dzień. A są to przecież metafory. Wnioski nasuwają się dwa. Po pierwsze, metafora rzeczywiście jest wszechobecna w języku. Mówimy metaforami, bo właśnie tak myślimy - umysł posługuje się obrazami, jest to naturalna strategia radzenia sobie ze zjawiskami abstrakcyjnymi (analizując sytuację gospodarczą i środki finansowe, rzadko chyba ekonomiści trzymają pieniądze w ręce). Po drugie, metafora - ta zwyczajna i codzienna - jest nie tylko wszechobecna, ale i nieodzowna. W wielu analizowanych powyżej przypadkach, nie da się użyć jakiegoś niemetaforycznego wyrażenia, bo go po prostu nie ma. Metafora często nie ma dosłownego odpowiednika, a więc skazani na nią są również trzeźwo myślący ekonomiści. Stwierdzenie, że analizy ekonomiczne, wykłady z ekonomii i podręczniki do niej są pełne poezji - bo pełne metafor - jest na pierwszy rzut oka (co też jest metaforą...) zabawne, ale jak najbardziej prawdziwe.

7 13 Bibliografia: 1. Jäkel, Olaf Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskursu. (trans. Monika Banaś i Bronisław Drąg) Kraków: Universitas. 2. Lakoff George, Johnson Mark Metafory w naszym życiu. (trans. Tomasz P. Krzeszowski) Państwowy Instytut Wydawniczy. 3. Tabakowska, Elżbieta Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego. Kraków: Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie.