GEORAFIA TURYSTYCZNA GÓR POLSKI NOTATKI

Transkrypt

1 GEORAFIA TURYSTYCZNA GÓR POLSKI NOTATKI SUDETY to stary łańcuch górski o zróżnicowanej budowie geologicznej, znajdujący się pomiędzy Bramą Morawską na wschodzie, a doliną Łaby na południu i zachodzie, oraz Niziną Śląską na północy. Pasma Sudetów leżą na terenie Czech, Polski i Niemiec. Natomiast całość przynależy do północnej części Masywu Czeskiego - łańcucha pasm górskich leżących wzdłuż czeskiej granicy na północy, zachodzie i południu. Sudety są zarazem największym i najwyższym pasmem Masywu Czeskiego. W Polsce Sudety leżą na południowozachodnim krańcu kraju. Od wschodu, Sudety przez Bramę Morawską graniczą z Karpatami, od południowego wschodu i częściowo na południu z Wyżyną Morawską, od południa przez dolinę Łaby z Wyżyną Środkowoczeską, a od południowego zachodu poprzez te samą rzekę z Krusznymi Górami (Rudawami Czeskimi). Natomiast od północnej strony Sudety przechodzą albo pasmem pogórzy, albo poprzez Przedgórze Sudeckie, w teren nizinny. Od południa Sudety nie dochodzą do samej Łaby i ani Średniogórze czeskie ani okoliczne tamtejsze wzgórza nie są już zaliczane do Sudetów. Pasma Sudetów Zasadniczo teren Sudetów to kilkanaście pasm górskich wraz z dolinami i kotlinami śródgórskimi, oraz Przedgórze oddzielone od nich uskokiem tektonicznym. Poszczególne pasma mają swoje własne pogórza (np. Góry Izerskie, Wałbrzyskie i Kaczawskie), które składają się na Pogórze Zachodniosudeckie. Ponadto Sudety dzieli się na Wschodnie, Środkowe i Zachodnie. W skład Sudetów Wschodnich zaliczamy Góry Odrzańskie, Niskie i Wysokie Jesioniki, Góry Opawskie, Góry Złote, Góry Bialskie, oraz Masyw Śnieżnika. Od Sudetów Środkowych oddziela je Rów Górnej Nysy, Kotlina Kłodzka i Przełęcz Kłodzka (od Gór Bardzkich). W skład Sudetów Środkowych wchodzą wspomniane już Góry Bardzkie, Góry Sowie, Góry Wałbrzyskie, Góry Bystrzyckie, Góry Orlickie, Góry Stołowe, oraz Góry Kamienne. Brama Lubawska i dolina górnego Bobru oddzielają je od Sudetów Zachodnich, a konkretnie od Rudaw Janowickich i Karkonoszy. Natomiast granica miedzy Górami Wałbrzyskimi a Kaczawskimi jest mniej wyraźna. Do Sudetów Zachodnich zaliczmy ponadto Góry Izerskie, które stanowią w dużej mierze pod względem geologicznym całość z Karkonoszami (wspólny trzon granitowy). Dalej za bramą Żytawską i kotliną miasta Liberec znajdują się Góry Łużyckie, oraz Grzbiet Jesztedzki (Jesztedstko-kozakovsky hrebet). Ten ostatni w niektórych klasyfikacjach jest włączany w obręb Gór Łużyckich. Biorąc pod uwagę kwestię podziałów od strony krajobrazowej, wygodnie jest jednak przyjąć, że Sudety kończą się w tym rejonie: na zachodzie - na dolinie Łaby; a na południu - na Jesztedstko-kozakovskim hrebetcie. Do głównych kotlin w Sudetach należą (według wielkości) Kotlina Kłodzka, Kotlina Jeleniogórska, Kotlina Kamiennogórska, Kotlina Wałbrzyska, Kotlina Broumovska, oraz Kotlina Dzierżoniowska. Rzeźba i wielkość Pod względem wysokości Sudety zaliczane są do gór średnich. Najwyższym szczytem jest Śnieżka (w Karkonoszach) osiągająca 1602 m n.p.m. W Karkonoszach jest jeszcze kilka szczytów powyżej 1500 m n.p.m., a w Wysokich Jesionikach i w Masywie Śnieżnika (sam szczyt Śnieżnika) jest kilka szczytów powyżej 1400 m n.p.m. Przy tej względnie średniej wysokości panuje w tych górach jednak typowo górski i wysokogórski klimat, oraz występują wysokogórskie piętra roślinności - łąki alpejskie, kosodrzewina, a w Karkonoszach nawet piętro alpejskie (skała). Góry te są wyjątkowo masywne i pomijając same Karkonosze (nazywane też Górami Olbrzymimi - Riesengebirge) znajdują się tutaj potężne pasma Wysokich Jesioników, Śnieżnika, czy też imponujące wielkością dużo niższe Góry Izerskie i Orlickie. Także masyw mierzącej "zaledwie" 1015 m n.p.m. Wielkiej Sowy wskazuje na potężną skalę tych gór. Rzeźba Sudetów jest wyjątkowo mocno zróżnicowana, a poszczególne pasma różnią się miedzy sobą nie tylko nią, ale też budową geologiczną, klimatem i wielkością. Obok najstarszych Gór Sowich zbudowanych z archaicznych gnejsów znajdują się tutaj góry pochodzenia wulkanicznego o stosunkowo młodym geologicznie wieku (np. szczyty Gór Kaczawskich). Sudety to zarówno takie potężne formy polodowcowe jak Śnieżne Kotły, jak i niewysokie choć urokliwe Góry Bardzkie, czy też jeszcze niższe Góry Odrzańskie (zaledwie 680 m n.p.m.). 1

2 Budowa geologiczna Sudetów jest wyjątkowo złożona i ma długą historię. Praktycznie w każdej epoce zdarzały się procesy kluczowe dla tworzenia się skał i całych pasm. Ostatecznie na rzeźbę gór i dolin miało wpływ dwukrotne zlodowacenie i erozja. Większość pasm składa się masywnych grzbietów o spłaszczonych kopulastych szczytach i stromych zboczach, poprzecinanych głęboko dolinami rzek i strumieni. Charakterystycznymi elementami są różnego rodzaju formy skalne i pozostałości po aktywności wulkanicznej w postaci stożków bazaltowych. Pomimo pewnego podobieństwa każde pasmo Sudetów posiada wyraźnie odrębny charakter, wynikający głównie z jego budowy i przeszłości geologicznej. Klimat i przyroda Klimat Sudetów jest wyjątkowo surowy jak na ich wysokość. Piętra roślinności są przesunięte około 200 m niżej względem pobliskich Karpat. Natomiast klimat najwyższych partii Karkonoszy porównywalny jest nawet z subpolarnym klimatem skandynawskim. Podobnie ostre warunki klimatyczne panują w Wysokim Jesioniku oraz w szczytowych partiach Masywu Śnieżnika, Gór Orlickich i Izerskich. W tych ostatnich według ostatnich pomiarów znajduje się na Hali Izerskiej polski biegun zimna. Ponadto miejsca te charakteryzują się bardzo wysoką średnią opadów rocznych sięgającą 1500 mm. Natomiast sam klimat Karkonoszy charakteryzuje się wyjątkowo częstym zamgleniem oraz bardzo mocnymi wiatrami. Dni zarówno słonecznych i bezwietrznych w tych górach jest średnio w roku około 10% i mniej! Klimat ten jest bardzo zróżnicowany. Niższe pasma oraz kotliny mają dużo wyższe średnie temperatury roczne i dobowe, oraz niższe opady. Tutaj wiosna potrafi być już w pełni, kiedy w Karkonoszach i Górach Izerskich lub w Jesionikach i Górach Orlickich panują świetne warunki narciarskie, a nawet potrafi dopadać tam sporo wiosennego śniegu. Sudecka przyroda nierozerwalnie związana jest z działalnością człowieka na tym terenie. Jest to obszar od dawna zurbanizowany, paradoksalnie w ostatnich latach odradzający się pod względem ekologicznym. Przed wojną czynnych było na tym terenie więcej kopalń, hut szkła i wszelakiego przemysłu, a zgęszczenie ludności było dużo większe. Wsie podchodziły dużo wyżej w góry, a linia lasu zaczynała się także na większej wysokości. Pod koniec lat 70 i na początku 80, doszło wskutek kwaśnych deszczy do katastrofy ekologicznej. Później - w latach 90 XX w. doszło do upadku przemysłu i zamknięcia kopalń, przez co przyroda nieco odetchnęła. Ponadto widoczne efekty zaczęło przynosić wtórne zalesianie zniszczonych obszarów leśnych. Całość sudeckiej przyrody charakteryzuje się ciekawą szatą roślinną oraz bogatym zbiorem dzikiej fauny górskiej, polnej i leśnej. WAŻNIEJSZE SZLAKI SUDECKIE Główny Szlak Sudecki Kolor czerwony, nosi imię Mieczysława Orłowicza. Biegnie od Świerardowa przez Góry Izerskie, Karkonosze, Rudawy Janowickie, Góry Kamienne, Góry Sowie, Wzgórza Włodzickie, Góry Stołowe, Góry Bystrzyckie, Rów Górnej Nysy, masyw Śnieżnika i Góry Złote aż do Prudnika. Przebieg: Na przestrzeni lat przebieg szlaku ulegał pewnym modyfikacjom. Obecnie rozpoczyna się w Świeradowie- Zdroju, prowadzi przez Góry Izerskie (Wysoka Kopa, Wysoki Kamień) do Szklarskiej Poręby, następnie przez Karkonosze (Wodospad Kamieńczyka, Wielki Szyszak, Przełęcz pod Śnieżką) do Karpacza; kolejnymi etapami są Rudawy Janowickie (Skalnik) do Krzeszowa, Góry Kamienne i Góry Czarne do Jedliny-Zdroju; Góry Sowie (Wielka Sowa), Przełęcz Srebrna oddzielająca je od Gór Bardzkich. Dalej, interesującą miejscowością na szlaku są Wambierzyce, skąd trasa prowadzi w Góry Stołowe (Skalne Grzyby, Błędne Skały) i do sudeckich uzdrowisk: Kudowy-Zdroju, Dusznik-Zdroju; dalej: Góry Orlickie, Bystrzyckie, Krowiarki, Masyw Śnieżnika, Wodospad Wilczki, Lądek-Zdrój, Góry Złote do Paczkowa (gdzie przez wiele lat kończył się na dworcu PKP) i dalej przez Piotrowice Nyskie, Głuchołazy, Góry Opawskie do Prudnika. Szlak omija kilka ważnych sudeckich punktów, w tym szczyty: Śnieżki oraz Śnieżnika. Długość szlaku to około 440 kilometrów, a szacowany czas przejścia godziny 2

3 Europejski Szlak Długodystansowy Część tego szlaku biegnąca w Sudetach liczy ok. 250 km. (Znakowany niejednolitym kolorem). Szlak ten biegnie z rejonu Jakuszyc przez Góry i Pogórze Izerskie, Góry Kaczawskie, Rudawy Janowickie, Kotlinę Kamieniogórską, Góry Wałbrzyskie, Góry Bardzkie, Góry Złote, Góry Bialskie i masyw Śnieżnika do Boboszowa. Szlak Zamków Piastowskich Długość 146 km, znaki zielone. Szlak biegnie od zamku Grodziec na Pogórzu Kaczawskim, przez m. inn. Wleń, Jelenią Górę, Sokole Góry, Bolczów, Bolków, Świny, Książ do Zagórza Śląskiego. Szlak Wygasłych Wulkanów Szlak ten biegnie na Pogórzu Kaczawskim i Przedgórzu Sudeckim, jego długość to 85 km a znaki żółte. Biegnie od Legnickiego Pola przez Jawor, Park Krajobrazowy "Chełmy", Organy Wielisławskie i Ostrzycę do Złotoryi. 3

4 POLSKIE PASMA BESKIDÓW leżą w PROWINCJI: KARPATY ZACHODNIE PODPROWINCJI: ZEWNĘTRZNE KARPATY ZACHODNIE PASMA BESKIDZKIE TO: BESKID ŚLĄSKI BESKID MAŁY BESKID ŻYWIECKI BESKID ŚREDNI (MAKOWSKI) BESKID WYSPOWY GORCE BESKID SĄDECKI BESKID NISKI PONADTO NA TERENIE POLSKI ZNAJDUJĄ SIĘ JESZCZE BIESZCZADY (część zachodnia) ORAZ GÓRY SANOCKO-TURCZAŃSKIE NALEŻĄCE DO PROWINCJI: KARPATY WSCHODNIE PODPROWINCJI: ZEWNĘRZNE KARPATY WSCHODNIE BESKID ŚLĄSKI NAJBARDZIEJ NA ZACHÓD WYSUNIĘTA GRUPA GÓRSKA POLSKICH BESKIDÓW. TEREN OBJĘTY PARKIEM KRAJOBRAZOWYM BESKIDU ŚLĄSKIEGO. NA B. ŚLĄSKI SKŁADAJĄ SIĘ 2 PASMA. WYŻSZE I ROZLEGLEJSZE TO PASMO BARANIOGÓRSKIE, A MNIEJSZE I O NIŻSZEJ WYSOKOŚCI TO PASMO STOŻKA I CZANTORII. NAJWYŻSZY SZCZYT ~ SKRZYCZNE 1257M. NA TERENIE BESKIDU ŚLĄSKIEGO W MASYWIE BARANIEJ GÓRY ZNAJDUJĄ SIĘ ŹRÓDŁA WISŁY. GRUPA TA OBFITUJĄCA W ROZMAITE FORMY WYCHODNI SKALNYCH I SKAŁEK JEST NAJSILNIEJ ZAGOSPODAROWANYM TURYSTYCZNIE PASMEM BESKIDZKIM. DOLINA WISŁY USTROŃ miejscowość uzdrowiskowa. Od końca 18 w. Rozój miejscowości związany z hutnictwem rok 1 wielki piec. W 1888 roku doprowadzono do Ustronia linię kolejową z Goleszowa. Z hutnictwem związane były początki uzdrowiska. W 1804 powstał pierwszy budynek zdrojowy. W latach siedemdziesiątych powstało w Ustroniu - Zawodziu skupisko 18 domów sanatoryjnych zwanych ze względu na kształt Piramidami. W roku 1967 zaczęła funkcjonować kolej linowa na Czantorię. WISŁA duży ośrodek wczasowo-turystyczny wbrew nazwie jednej ze stacji kolejowych nie ma statusu uzdrowiska. Popularyzatorem walorów Wisły był badacz kultury ludobej Bogumił Hoff, który osiadł w Wiśle w 1885 r. Do Hoffa dołączył wkrótce warszawski Wisła nabrała po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W 1929 roku doprowadzono tu linię kolejową, którą przedłużono w 1932 aż do Głębców. W latach powstaje na Zadnim Groniu zameczek prezydencki. W centrum miejscowości przy placu Hoffa mieści się muzeum beskidzkie im. A. Podżorskiego. W roku1968 oddano drogę do Szczyrku przez przełęcz Salmopolską. BESKID MAŁY NA ZACHODZIE ODDZIELONY OD B. ŚLĄSKIEGO BRAMĄ WILKOWICKĄ, NA WSCHODZIE OGRANICA GO DOLINA SKAWY. PO PÓŁNOCNEJ STRONIE STOKI B. MAŁEGO OPADAJĄ NA POGÓRZE ŚLĄSKIE. NA POŁUDNIU OD PASMA PEWELKIEGO B. ŚREDNIEGO ODDZIELA GO TZW. BRAMA KOCOŃSKA. BESKID MAŁY ROZDZIELONY JEST KORYTEM SOŁY NA 2 NIERÓWNE CZĘŚCI: MNIEJSZE PASMO MAGÓRKI WILKOWICKIEJ ORAZ TZW. GÓRY ZASOLSKIE, PODZIELONE NA KILKA MASYWÓW, JAK GRUPA ŁAMANEJ SKAŁY CZY MASYW LESKOWCA. W TYM OSTATNIM ZNAJDUJE SIĘ GÓRA KTÓREJ NZWA UPAMIĘTNIA PAPIEŻA POLAKA - GROŃ JANA PAWŁA. NAJWYŻSZYM SZCZYTEM B. MAŁEGO JEST CZUPEL 933m W PASMIE MAGÓRKI W. 4

5 KASKADA SOŁY I ELEKTROWNIA NA GÓRZE ŻAR NA SOLE, KTÓRA PRZEPŁYWA PRZEZ BESKID ŻYWIECKI SĄ 3 ZBIORNIKI WODNE: JEZIORO ŻYWIECKIE, MIĘDZYBRODZKIE I CZANIECKIE. NA SZCZYCIE ŻARU WYBUDOWANY JEST ZBIORNIK GÓRNY ELEKTROWNI SZCZYTOWO-POMPOWEJ, DLA KTÓREJ DOLNYM ZBIORNIKIEM JEST JESIORO MIĘDZYBRODZKIE. NA SZCZYT ŻARU WWJEŻDŻA KOLEJ SZYNOWA Z MIĘDZYBRODZIA ŻYWIECKIEGO. NA STOKACH TEJ GÓRY ZNAJDUJE SIĘ RÓWNIEŻ SZKOŁA SZYBOWCOWA. BESKID ŚREDNI (MAKOWSKI) GRANICE BESKIDU ŚREDNIEGO CZĘSTO SĄ INACZEJ UJMOWANE PRZEZ RÓŻNYCH AUTORÓW. Można wyróżnić następujące pasma tej grupy górskiej: Pasmo Lubomira (904 m n.p.m., najwyższy szczyt Beskidu Makowskiego) i Łysiny jedyne pasmo Beskidu Makowskiego o południkowym przebiegu. Grupa Koskowej Góry Pasmo Pewelskie z grupą Lasku i Żurawnicą (dochodzące aż do Kotliny Żywieckiej) Pasmo Babicy Masyw Klimasa i Zębolowej Pasmo Stołowej Góry Grupa Przykrzca Pasmo Chełmu Pasmo Barnasiówki Głównymi rzekami Beskidu Makowskoiego są: Raba mająca swe źródła pod Przełęczą Sieniawską oraz Skawa mająca początek pod Przełęczą Bory (in. Spytkowicką). Częściowo teren B. Średniego odwadniany jest także przez Koszarawę dopływ Soły. Na Skawie od ok. 20 lat trwa budowa zbiornika retencyjnego z zaporą w Świnnej Porębie. Wody zbiornika mają być udostępnione także dla celów rekreacyjnych. Na Lubomirze działa odbudowane obserwatorium astronomiczne. W beskidze Śr. są takie ciekawe obiekty zabytkowe jak: dwór w Stryszowie, zespół klasztorny w Kalwarii Zebrzydowskiej, czy Lanckorona. BESKID WYSPOWY W BESKIDZIE WYSPOWYM TAKŻE GRANICE GÓROTWORU NIE SĄ SPÓJNE U RÓŻNYCH AUTORÓW. Przeciętna wysokość szczytów Beskidu Wyspowego waha się w granicach m. n.p.m. Najwyższym wzniesieniem tego pasma jest Mogielica 1170m. Charakterystyczną cechą B. Wyspowego jest jakby "wyrastanie" odosobnionych szczytów. Szczyty te mają strome, czasem bardzo spadziste stoki, wierzchowina jednak z reguły jest płaska i wylesiona. Góry te, zwłaszcza w części zach. nie łączą się tu w zasadzie w długie pasma, lecz tworzą wyspy otoczone głębokimi i szerokimi dolinami. Dzięki pomocy finansowej samorządu województwa udzielonej w 2007 r. gminie Dobra w 2008 r. powstała wieża widokowa na górze Mogielica, która stała się dużą atrakcją turystyczną. BESKID ŻYWIECKI NAJWIĘKSZA OBSZAROWO I NAJWYŻSZA GRUPA BESKIDÓW ZACHODNICH. ROZCIĄGA SIĘ WZDŁUŻ POLSKO- SŁOWACKIEJ GRANICY OD KISUC I ŚLĄSKA PO ORAWĘ GORCE I PODHALE. LEŻY TU NAJWYŻSZY SZCZYT BESKIDÓW BABIA GÓRA 1725m, której teren objęty jest BABIOGÓRSKIM PARKIEM NARODOWYM. Duży obszar B. Żywieckiego objęty jest ochroną jako Park Krajobrazowy. Drugim co do wysokości szczytem jest PILSKO 1557m. W B. Żywieckim można wyróżnić następujące grupy i pasma: Worek Raczański - od Przeł. Zwardońkiej do Glinki Ujsolskiej, gniazda Pilska i Romanki, Pasmo Babiogórskie, Pasmo Mędralowej, Pasmo Jałowieckie, Pasmo Polic i Pasmo Podhalańskie (Żeleźnicy). GORCE Zajmują obszar około 530 km kwadratowych. Od północy stykają się z Beskidem Wyspowym, natomiast na wschodzie Dunajec oddziela je od Beskidu Sądeckiego. Zachodnią granicę Gorców stanowi Raba. Na południu oddziela je od Podhala i Pienin Dunajec oraz potok Krośnica. NAJWYŻSZYM SZCZYTEM GORCÓW JEST TURBACZ (1310m). Stanowi on jednocześnie centralną część całego masywu, skąd rozchodzi się kilka ramion. Jedynie Pasmo Lubania (1211m), które oddzielone jest od ramienia Kiczory (1282m) Przełęczą 5

6 Knurowską (846m), jest dosyć mocno wyodrębnione od pozostałej części Gorców. Gorce charakteryzują się dosyć łagodnym ukształtowaniem grzbietów, czego najlepszym przykładem jest Turbacz. Gorczańskie szczyty są z reguły zalesione, jednak dość licznie występują bardzo malownicze polany o dużych walorach widokowych. Najwartościowsze przyrodniczo obszary Gorców wchodzą w skład Gorczańskiego Parku Narodowego, który został utworzony w 1981 roku. Powierzchnia parku wynosi obecnie blisko 7000 hektarów co stanowi około 13 procent całej powierzchni Gorców. W granicach parku znajdują prawie wszystkie ważniejsze szczyty gorczańskie: Jaworzyna Kamienicka, Kiczora, Kudłoń, Gorc, Mostownica, Czoło Turbacza, Obidowiec, Przysłop, Wierch Spalone. Poza parkiem znalazły się Turbacz i Lubań. Park swym zasięgiem obejmuje przede wszystkim obszary leśne. Położenie Gorów sprawia, że oferują one turystom przepiękne widoki na Podhale oraz oddalone o kilkadziesiąt kilometrów - Tatry. BESKID NISKI B. Niski obejmuje obszar górski ciągnący się od rzek: Mochnaczki i Kamienicy na zachodzie po doliny Osławicy i Osławy na wschodzie. Północną granicę Beskidu tworzy linia kolejowa Nowy Sącz-Stróże, dalej Obniżenie Gorlickie i Doły Jasielsko-Sanockie. Od południa polską część wyznacza główny wododział Karpat (pomiędzy zlewiskiem Bałtyku i Morza Czarnego) wzdłuż którego przebiega granica państwowa ze Słowacją.W grzbiecie Karpat to odcinek od Przełęczy Tylickiej na zachodzie, która oddziela go od Beskidu Sądeckiego do Przełęczy Łupkowskiej na wschodzie. Beskid Niski mimo że stanowi najniższy łańcuch górski polskich Karpat jest najrozleglejszym pasmem Beskidów Zachodnich. Najwyższym szczytem jest Lackowa 997m. w Górach Hańczowskich, a największym obniżeniem Przełęcz Dukielska. Magurski Park Narodowy - utworzony w 1995 r. obejmuje znaczną część obszaru źródłowego Wisłoki tj. masyw Magury Wątkowskiej oraz fragment głównego grzbietu karpackiego przy granicy ze Słowacją. Aż 93% jego powierzchni zajmują lasy. Na wygląd krajobrazu parku wpływa głównie Wisłoka ze swoimi licznymi dopływami. Ta typowo górska rzeka tworzy malownicze przełomy i zakola. W parku zwracają uwagę dobrze zachowane naturalne starodrzewy, bogata fauna puszczańska, ciekawa flora, urozmaicone formy skalne zbudowane ze skał fliszowych płaszczowiny Magurskiej oraz zabytki kultury łemkowskiej. Jaśliski Park Krajobrazowy - leży w południowo-wschodniej części Beskidu Niskiego, wzdłuż granicy ze Słowacją. Osobliwością parku są unikatowe w Karpatach zbiorowiska jaworzyny górskiej - lasu, w którym dominują jawory i wiązy, a w runie obficie występuje rzadka paproć - języcznik zwyczajny. Diabli kamień - grupa skał (pomnik przyrody) na zboczu góry Kosma w paśmie Magury Wątkowskiej koło Folusza. Jezioro Klimkowskie (Klimkówka) zbiornik zaporowy utworzony na rzece Ropie w 1994 roku w pobliżu miejscowości Łosie i Klimkówka w powiecie gorlickim. Woda zretencjonowana w zbiorniku jest wykorzystywana do celów energetycznych. Poza funkcjami przyrodniczymi i krajobrazowymi zbiornik posiada rownież znaczenie przeciwpowodziowe i turystyczno-rekreacyjne. Góry Sanocko - Turczańskie - część Beskidów Lesistych, w obrębie Beskidów Wschodnich, położona między dolinami Sanu i Stryja, w brzeżnej części Karpat. Pasma gór mają regularny, równoległy układ, region przecięty jest skośnie granicą państwową polsko - ukraińską. Po stronie polskiej możemy wyróżnić Góry Słonne położone na północ od Leska oraz Pasma Żukowa i Ostrego na południe od Ustrzyk Dolnych. Najwyższym szczytem po polskiej stronie jest położony przy granicy z Ukrainą szczyt Jaworników 908 m Przyroda tego regionu jest chroniona w formie Parku Krajobrazowego Gór Słonnych. Oddziela on Pogórze Przemyskie i Bieszczady, a swoimi granicami dociera aż do Ustrzyk Dolnych i Krościenka. BIESZCZADY Zachodnia część Beskidów Wschodnich, między Przełęczą Łupkowską a Przełęczą Wyszkowską. Najwyższy szczyt Bieszczadów po stronie Polskiej to Tarnica 1346 m. Bieszczady należą do Beskidów Wschodnich, które są częścią Zewnętrznych Karpat Wschodnich. Mimo iż szczytowe partie zajmują połoniny, to Bieszczady zaliczane są do pasma Beskidów Lesistych. 6

7 Połonina nazwa zbiorowisk muraw alpejskich i subalpejskich wykształconych ponad górną granicą lasu w Karpatach Wschodnich, w Polsce najczęściej wiązana z Bieszczadami. Połonina jest wyrazem słowiańskim i prawdopodobnie wywodzi się od słowa płonina, które oznacza miejsce płone puste, nieużyteczne. W językach południowosłowiańskich (m.in. słoweńskim i bułgarskim) słowo planina oznacza góry. Jest to piętro roślinności o charakterze naturalnym, którego zasięg poszerzony został znacznie przez działalność człowieka (szałaśnictwo i formy pasterstwa takie jak wycinanie zarośli, krzewów i drzew, wypalanie lasu, koszarowanie, wypas owiec i bydła, koszenie). Przykłady połonin: Połonina Caryńska, Połonina Wetlińska, Połonina Bukowska, Połonina Borżawa. Główny Szlak Beskidzki im. Kazimierza Sosnkowskiego szlak turystyczny znakowany kolorem czerwonym biegnący od Ustronia do Wołosatego. Najdłuższy szlak w polskich górach, liczy ponad 500 km długości, przebiega przez Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Gorce, Beskid Sądecki, Beskid Niski oraz Bieszczady. Przebieg Głównego Szlaku Beskidzkiego: Ustroń PKP Równica, schr. PTTK Ustroń Polana Czantoria Wielka Przeł. Beskidek Wielki Soszów Stożek, schr. PTTK (7h 30min.) Kiczory Kubalonka Przeł. Szarcula Stecówka Przysłop, schr. PTTK (12h 15min.) Barania Góra Magurka Wiślańska Magurka Radziechowska Węgierska Górka Słowianka Przeł. Pawlusia Rysianka, schr. PTTK (22h 30min.) Trzy Kopce Hala Miziowa schr. PTTK (24h 30min.) Przełęcz Glinne Przeł. Głuchaczki Mędralowa Przeł. Jałowiecka Żywieckie Rozstaje Markowe Szczawiny, schr. PTTK (32h) Przeł. Brona Babia Góra Przełęcz Krowiarki Hala Śmietanowa Polica Hala Krupowa, schr. PTTK (38h 30min.) Przeł. Malinowe Bystra Jordanów Rabka Maciejowa, schr. PTTK (48h 30min.) Stare Wierchy, schr. PTTK (49h 15min.) Turbacz (51h) Kiczora Przełęcz Knurowska Lubań Krościenko Dzwonkówka Prehyba, schr. PTTK (64h 45min.) Radziejowa Wielki Rogacz Trześniowy Groń Kordowiec Rytro Cyrla Hala Pisana Hala Łabowska, schr. PTTK (74h 45min.) Runek Jaworzyna Krynicka, schr. PTTK (78h 15min.) Czarny Potok Krynica (274km; 81h) Huzary Mochnaczka Niżna Banica Ropki Hańczowa (87h 30min.) Kozie Żebro Regietów Rotunda Wołowiec bacówka w Bartnem, schr. PTTK (95h 30min.) Wątkowa Ostrysz Kamień Kąty (104h) Grzywacka Góra Chyrowa Kamienna Góra Nowa Wieś (110h) Lubatowa Iwonicz Zdrój (114h) Rymanów Zdrój Rudawka Rymanowska Puławy (121h) Tokarnia Komańcza (129h) Duszatyn Chryszczata Przeł. Żebrak Jaworne Cisna (138h 30min.) Jasło Smerek (wieś) (145h 30min.) Przeł. Orłowicza schronisko na Połoninie Wetlińskiej Berehy Górne (151h) Połonina Caryńska Ustrzyki Górne (154h 30min.) Tarniczka Halicz (160 h) Rozsypaniec Przełęcz Bukowska Wołosate (519km; 162h 30min.); w nawiasach orientacyjny łączny czas przejścia i odległość. Mały Szlak Beskidzki szlak turystyczny o długości 137 km znakowany kolorem czerwonym, biegnący od Straconki w Bielsku-Białej po Luboń Wielki. Jest czwartym pod względem długości szlakiem polskich Karpat. Prowadzi przez tereny Beskidów, które omija swoim przebiegiem Główny Szlak Beskidzki Beskid Mały, Beskid Makowski oraz Beskid Wyspowy. Przebieg Małego Szlaku Beskidzkiego: Bielsko-Biała Straconka Gaiki Przełęcz u Panienki Hrobacza Łąka, schr. (2h) Żarnówka Zapora (4 h) Żar Wielka Cisowa Grapa Przełęcz Kocierska (9h) Potrójna Łamana Skała (11h 30 min.) Leskowiec Groń Jana Pawła II, schr. PTTK (13h) Krzeszów Żurawnica Gołuszkowa Góra Zembrzyce Chełm Palcza (20h 45min.) Babica Sularzowa Myślenice (25h 45min.) Uklejna Śliwnik Działek (29h) Kudłacze, schr. PTTK Łysina Lubomir Przeł. Jaworzyce Wierzbanowska Góra Przeł. Wielkie Drogi Kasina Wielka (35h 15min.) Lubogoszcz Mszana Dolna (39h 30min.) Przełęcz Glisne (41h) Luboń Wielki, schr. PTTK (137km; 42h 30min.). Góry Świętokrzyskie powstały w czasie hercyńskich ruchów górotwórczych, następnie były przez wiele milionów lat niszczone przez wody płynące, deszcze, śniegi i lody. Spowodowało to obniżenie tych gór i złagodzenie kształtów. Dla krajobrazu Góry Świętokrzyskich charakterystyczne są niewysokie pasam górskie oddzielone rozległymi dolinami, w których leniwie płyną rzeki. Najwyższe pasmo tych gór Łysogóry zbudowane jest z twardych 7

8 skał - piaskowców kwarcytowych. Skały te, mimo swej twardości, uległy w ciągu wieków silnemu zniszczeniu. Dzieła tego dokonała woda zamarzająca i rozmarzająca w szczelinach skalnych. Kwarcyty pękały i z litej skały tworzyły się głazy o ostrych krawędziach. Dziś możemy je oglądać na stokach Łysogór. Są to gołoborza. Do niedawna ozdobą krajobrazu tej grupy górskiej były lasy jodłowe i modrzewiowe. Dziś te lasy giną na skutek zanieczyszczenia powietrza. Najmniej odporne na zanieczyszczenia są jodły. lepiej znoszą je modrzewie i drzewa liściaste, gdyż zrzucają igły i liście na ziemię, co pozwala na coroczne pozbywanie się części trujących substancji. Resztki wspaniałej niegdyś przyrody chroni się w Świętokrzyskim Parku Narodowym rok. Obecnie nie lasy, a skały są najważniejszym bogactwem tych gór. Wśród skał największą dużą wartość mają wapienie. W tych skałach rozwijają się też zjawiska krasowe, Najbardziej znanym przykładem jest tu Jaskinia Raj Dymarka dawny piec hutniczy, w którym przez redukcję tlenkowych rud żelaza za pomocą węgla drzewnego otrzymywano żelazo w postaci gąbczastej, zawierającej żużel. Żelazo nadające się do wyrobu narzędzi, broni itp. uzyskiwano przez usunięcie z łupki żużla na drodze wielokrotnego przekuwania. Tzw. proces dymarkowy znany był od bardzo dawna, w Europie już ok r. p.n.e., na ziemiach polskich od ok. IV w. p.n.e.. Dymarki Świętokrzyskie impreza plenerowa odbywająca się co roku w Nowej Słupi u stóp Łysej Góry. Niezmiennie poświęcona jest prezentacji wyników badań nad starożytnym hutnictwem żelaza w Górach Świętokrzyskich. Od kilku lat Dymarki Świętokrzyskie odbywają się w połowie sierpnia, aby przybliżyć antyczną metalurgię żelaza przebywającym w tym regionie turystom. W skład Gór Świętokrzyskich wchodzi kilkanaście pasm. Są one położone równolegle do siebie, ciągnąc się z zachodu na wschód. Główną oś stanowi ciąg pasm o długości ok. 70 km. Rozpoczyna się on w okolicach Dobrzeszowa na zachodzie. W jego skład wchodzą od zachodu: Pasmo Dobrzeszowskie, Pasmo Oblęgorskie, Wzgórza Tumlińskie, Pasmo Masłowskie, Łysogóry oraz Pasmo Jeleniowskie, które kończy się w okolicach Opatowa. Ciąg ten pocięty jest przełomami rzek: Łosośnej, Bobrzy, Lubrzanki i Słupianki. Na południe od Łysogór znajduje się niewielkie Pasmo Bielińskie. Na terenie Kielc oraz w ich okolicach znajdują się: Pasmo Kadzielniańskie oraz Wzgórza Szydłówkowskie. Czerwony szlak turystyczny Gołoszyce Kuźniaki (Główny Szlak Świętokrzyski). Jest najdłuższym szlakiem tych gór ma długość 105 km. Prowadzi przez wszystkie najważniejsze miejsca regionu: Jeleniowski Park Krajobrazowy, Świętokrzyski Park Narodowy, poprzez Łysiec, Łysicę i Radostową, skończywszy na lasach suchedniowskich i oblęgorskich. Na trasie szlaku znajduje się szereg rezerwatów przyrody oraz znanych atrakcji turystycznych warto odwiedzić m.in. sanktuarium na Świętym Krzyżu, Nową Słupię, Świętą Katarzynę i Kakonin. W 1983 szlakowi nadano imię Edmunda Massalskiego. KORONA GÓR POLSKICH wykaz szczytów: nr pasmo nazwa wysokość Góry Świętokrzyskie Masyw Ślęży (Przedg. Sudec.) Góry Kaczawskie Góry Bardzkie Góry Wałbrzyskie Góry Opawskie Beskid Makowski Góry Stołowe Beskid Mały Góry Kamienne Rudawy Janowickie Góry Bystrzyckie Góry Złote Beskid Niski Góry Sowie ŁYSICA ŚLĘŻA SKOPIEC KŁODZKA GÓRA CHEŁMIEC BISKUPIA KOPA LUBOMIR SZCZELINIEC WIELKI CZUPEL WALIGÓRA SKALNIK JAGODNA KOWADŁO LACKOWA WIELKA SOWA

9 Pieniny Góry Orlickie Góry Bialskie Góry Izerskie Beskid Wyspowy Beskid Śląski Beskid Sądecki Gorce Bieszczady Masyw Śnieżnika Karkonosze Beskid Żywiecki Tatry WYSOKA ORLICA RUDAWIEC WYSOKA KOPA MOGIELICA SKRZYCZNE RADZIEJOWA TURBACZ TARNICA ŚNIEŻNIK ŚNIEŻKA BABIA GÓRA RYSY