The sources of financing the small and medium-sized enterprises

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe AKADEMII PODLASKIEJ w SIEDLCACH NR 83 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2009 mgr Jolanta Brodowska-Szewczuk Akademia Podlaska w Siedlcach ród a finansowania rozwoju ma ych i rednich przedsi biorstw The sources of financing the small and medium-sized enterprises Streszczenie: Kwestia finansowania dzia alno ci gospodarczej jest jednym z podstawowych warunków funkcjonowania i rozwoju przedsi biorstwa. Literatura ekonomiczna podaje wiele mo liwo ci pozyskiwania kapita u przez przedsi biorc, jednak faktyczna dost pno kapita u dla danego przedsi biorcy zale y od wielu czynników. Sektor ma ych i rednich przedsi biorstw w Polsce specyfikuje si m.in. stosunkowo niskim poziomem kapita ów w asnych i prost form organizacyjn wi c zakres mo liwo ci finansowania dzia alno ci jest skromniejszy ni dla przedsi biorstw du ych. Najpopularniejszym ród em finansowania dzia alno ci przez polskie przedsi biorstwa s kapita y w asne. Rola kapita u zewn trznego jednak systematycznie ro nie. Obok kredytów bankowych, coraz bardziej popularne staje si wykorzystanie instrumentów rynku kapita owego, funduszy typu Venture Capital, leasingu, faktoringu, Forfaitingu. W artykule podj to prób analizy róde finansowania rozwoju ma ych i rednich przedsi biorstw. Abstract: Funding is a fundamental issue in the activity and the prosperity of an enterprise. There are many possibilities of gaining of capital in the economic literature, in reality there are many access barriers. The small and medium-sized companies in Poland have low level of own capital and plain structure, that means there are less possibilities in financing of the company than in a large enterprise. The most popular source of financing for Polish companies is the own capital but the importance of the outward sources of financing is growing constantly. Not only the bank loans are popular now, there are many different implements like: Venture Capital, leasing, factoring, forfeiting. In the article an attempt of analysis of sources of financing the mentioned small and medium-sized enterprise was taken. Wprowadzenie Dost p do finansowania dzia alno ci gospodarczej jest jednym z podstawowych warunków funkcjonowania i rozwoju przedsi biorstwa na rynku. Stopie dost pno ci rodków finansowych i warunki, na których przedsi biorcy mog z nich korzysta jest czynnikiem stymuluj cym wprowadzanie nowych rozwi za technologicznych, nowych produktów i us ug.

2 136 J. Brodowska-Szewczuk Problem finansowania towarzyszy przedsi biorstwu ju na etapie organizowania dzia alno ci. Pojawia si kwestia dost pno ci i wyboru róde finansowania. Dost pno kapita u dla danego przedsi biorcy zale y bowiem od wielu czynników, w ród których jest wielko przedsi biorstwa. Sektor ma ych i rednich przedsi biorstw w Polsce specyfikuje si m.in. stosunkowo niskim poziomem kapita ów w asnych i prost form organizacyjn, wi c zakres mo liwo ci finansowania dzia alno ci jest skromniejszy ni dla przedsi biorstw du ych. Kapita w asny Kapita w asny jest uwa any za najbardziej stabilne ród o finansowania dzia alno ci przedsi biorstwa ze wzgl du na d ugoterminowo zaanga owania rodków. Ryzyko takiego finansowania jest oczywi cie znacznie mniejsze ni kapita u obcego, podmiot wnosz cy kapita nie ma zazwyczaj prawa do jego zwrotu czy odsetek, jego wynagrodzenie za zaanga owanie rodków przybiera form uczestnictwa w wypracowanym zysku. Jednak w sprzyjaj cych okoliczno ciach wykorzystanie kapita u zewn trznego pozwala skorzysta z efektu d wigni finansowej, dzi ki której wzrasta rentowno kapita ów w asnych. Du y wp yw ma tzw. efekt tarczy podatkowej, gdy koszty p aconych odsetek pomniejszaj podstaw opodatkowania, co w efekcie obni a koszt d ugu 1. Najpopularniejszym ród em finansowania dzia alno ci przez polskie przedsi biorstwa s kapita y w asne, jednak rola kapita u zewn trznego systematycznie ro nie. Obok kredytów bankowych, coraz bardziej popularne staje si wykorzystanie instrumentów rynku kapita owego, funduszy typu Venture Capital, leasingu czy faktoringu. Wi kszo ma ych i rednich przedsi biorstw nie planuje emisji akcji, ze wzgl du na niewielki rozmiar przedsi biorstwa i brak dowodów na pozytywny wp yw takiej emisji na wyniki finansowe firm 2. Badania NBP wskazuj i, redni udzia firm deklaruj cych sfinansowanie zamierze inwestycyjnych ze rodków w asnych wynosi w okresie III kw r. III kw r. 40,2%, przewy szaj c tym samym o 5 pkt. procentowych udzia przedsi biorców bazuj cych na kredycie. W IV kw. 2007r. po raz pierwszy w historii badania, kredyt okaza si bardziej popularny od rodków w asnych (36,8 vs 36,0% przedsi biorców). Jednak ju w I kw r. proporcje te gwa townie si odwróci y, ponad 45% przedsi biorstw wskaza o jako g ówne ród o finansuj ce planowan inwestycje rodki w asne, a 32% skorzysta z kredytu. Sytuacja ta jest zarówno wynikiem restrykcyjnej polityki kredytowej banków, jak i niech ci przedsi biorców do podejmowania ryzyka. Ponadto 1 E. Latoszek (red.naukowa) A. Ali ska, J. Grzywacz, M. Proczek I. Zawi la ska, Finansowanie MSP w Polsce ze rodków finansowych UE jako czynnik wp ywaj cy na konkurencyjno przedsi biorstw, SGH w Warszawie, 2008, s H. Waniak-Michalak, Pozabankowe ród a finansowania ma ych rednich przedsi biorstw, fundusze po yczkowe, fundusze dor czeniowe, rynek venture capital, Kraków 2007, s. 36. Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009 ZN nr 83

3 ród a finansowania rozwoju ma ych i rednich przedsi biorstw 137 wielu przedsi biorców rezygnuj z kredytu bankowego na rzecz po yczek od znajomych i rodziny, ze wzgl du na wysoki koszt kapita u i wymagane zabezpieczenia 3. Najcz ciej wykorzystywanym ród em finansowania inwestycji, niepowoduj cym wzrostu zad u enia firmy, jest zysk zatrzymany, co w znacznym stopniu ogranicza mo liwo ci rozwojowe polskich przedsi biorstw, uzale niaj c ich dzia ania od bie cej dochodowo ci 4. Kredyt bankowy Kredyt bankowy jest niew tpliwie najbardziej znanym i najcz ciej wykorzystywanym przez ma e rednie przedsi biorstwa zewn trznym ród em kapita u. Kredyt bankowy jest umow pomi dzy bankiem a kredytobiorc zawieran w formie pisemnej. Bank zobowi zuje si udost pni okre lon kwot na okre lony cel oraz czas a kredytobiorca zobowi zuje si wykorzysta kredyt zgodnie z jego przeznaczeniem oraz zwróci pobran kwot wraz z nale nym bankowi wynagrodzeniem w postaci prowizji i odsetek. Kredyty s najcz ciej stosowanym przez M P zewn trznym ród em finansowania. S u zarówno finansowaniu potrzeb rozwojowych jak i dzia alno ci bie cej. Nie istnieje jeden rodzaj kredytu, z którego przedsi biorca mo e skorzysta. Banki rozwijaj c stale swój wachlarz produktów udost pniaj inne formy kredytów, posiadaj ce odmienne cechy tak rozliczeniowe jak i proceduralne. W ród dost pnych kredytów na rynku mo emy rozró ni nast puj ce: kredyt inwestycyjny; kredyt na zakup rodków trwa- ych, kredyty obrotowy, kredyt nieodnawialny wyp acany jednorazowo, linia kredytowa, linia kredytowa odnawialna, kredyt w rachunku bie cym, kredyt pod zastaw nale no ci, kredyt dyskontowy 5. Kredyty mo na klasyfikowa wed ug ró nych kryteriów, nale y zaznaczy, e rodzaje kredytów wynikaj z konieczno ci dostosowania ich do potrzeb kredytobiorców. Mo na klasyfikowa je m.in. wed ug czasu kredytowania, metody udzielania kredytu -tj. w rachunku bie cym, w rachunku kredytowym, przeznaczenia kredytu -tj. obrotowe, inwestycyjne i inne. Podstawowym rodzajem kredytów s kredyty obrotowe i inwestycyjne. Kredyt obrotowy s u y finansowaniu bie cych potrzeb przedsi biorstwa zwi zanych z zaopatrzeniem, produkcj i sprzeda, jest to finansowanie najcz ciej o charakterze krótkoterminowym. Kredyty obrotowe mo na podzieli na kredyty udzielane na rachunku bie cym i kredyty na rachunku kredytowym. Te pierwsze charakteryzuj si tym, e bank umo liwia przedsi biorstwu przekroczenie posiadanych rodków na rachunku bankowym 3 R. Azembski, Oferta raczej dla redniaków, Rzeczpospolita 25, nr 124, J. Ró anski, Dezinwestycje jako ród o finansowania przedsi biorstwa [w:] Przedsi biorstwo na rynku kapita owym, praca zbiorowa pod red. J. Duraja, Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego, ód 2002, s Podstaw prawna jest ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 j.t. z pó n. zm.) ZN nr 83 Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009

4 138 J. Brodowska-Szewczuk czyli debet na tym rachunku. Cech charakterystyczn tego kredytu jest to, e jest on ka dorazowo sp acany z wp ywów na rachunek. Do zalet korzystania z kredytu na rachunku bie cym mo na zaliczy : mo liwo zad u enia si do ustalonego limitu przez czas okre- lony w umowie rodki z kredytu mog by wykorzystane na dowolny cel szybki dost p do przyznanych rodków pieni nych bez konieczno ci ka dorazowego sk adania dyspozycji rodki te pomagaj w utrzymaniu p ynno ci finansowej przedsi biorstwa 6 Kredyty na rachunku bie cym dziel si na otwarte 7 i kasowe 8. W ostatnich latach w sektorze bankowym nast pi wzrost zainteresowania ma ymi i rednimi przedsi biorstwami. Dla przedsi biorców tego sektora stworzono produkty pakietowe obejmuj ce takie us ugi, jak prowadzenie rachunku bankowego wraz z dopuszczalnym debetem, automatyczny dost p do linii kredytowej, karty p atnicze, kredytowe, oczywi cie serwis telefoniczny, bankowo internetow, us ugi leasingowe i factoringowe, lokaty over-night i wiele i innych. Oczywi cie oprócz pakietów kredyty obrotowe na rachunku bie cym, obrotowe p atnicze, kredyty obrotowe na linii kredytowej odnawialnej itp. 9 Z kredytu bankowego korzysta w 2006 roku co trzeci przedsi biorca. W ród firm mikro oraz ma ych najpopularniejszy by kredyt na rachunku bie cym, natomiast w grupie firm rednich kredyt inwestycyjny 10. Kredyty udzielane na rachunku kredytowym mog mie ró ne formy m.in.: Kredyt docelowy, s u cy finansowaniu bie cej dzia alno ci, jest on zwi zany z konkretn, dora n transakcj i nie ma mo liwo ci odnowienia go. rodki te mo na wykorzysta jednorazowo lub w transzach i tak równie sp aca. Kredyt w formie linii kredytowej jest wykorzystywany w finansowaniu okre lonych powtarzalnych transakcji w przedsi biorstwie, w tym wypadku sp ata zaleg o ci lub cz ci zad u enia powoduje odnowienie kredytu o wysoko sp aty. 6 E. Latoszek (red. naukowa) A. Ali ska, J. Grzywacz, M. Proczek I. Zawi la ska, Finansowanie MSP w Polsce ze rodków finansowych UE jako czynnik wp ywaj cy na konkurencyjno przedsi biorstw, SGH w Warszawie, 2008, s Kredyt otwarty to taki, w którym w ramach umowy kredytowej bank realizuj zlecenia p atnicze kredytobiorcy do wysoko ci przyznanego kredytu, czyli salda debetowe powstaj w drodze zobowi zania banku do zap aty dokumentów p atniczych przedsi biorcy. 8 Kredyt kasowy jest natomiast przyznawany przedsi biorstwu w czasie chwilowego braku rodków na rachunku. Ten kredyt przyznawany jest na krótkie okresy, sp ata kredytu nast puje z bie cych wp ywów na rachunek. 9 H. Waniak-Michalak, Pozabankowe ród a finansowania ma ych rednich przedsi biorstw, fundusze po yczkowe, fundusze dor czeniowe, rynek venture capital, Kraków 2007, s Trendy rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsi biorców w drugiej po owie 2006 r., nr (1/2007) Departament Analiz i Prognoz, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, Kwiecie 2007, s. 18. Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009 ZN nr 83

5 ród a finansowania rozwoju ma ych i rednich przedsi biorstw 139 Kredyt kasowy inaczej p atniczy zwi zany jest z chwilowym brakiem rodków w kasie i jest sp acany w ci gu kilku dni. Kredyt sezonowy jest przeznaczony dla tych przedsi biorców, których dzia alno zwi zana jest z sezonowo ci produkcji i sprzeda y. Wykorzystywany jest w okresie, kiedy przedsi biorstwo nie odnotowuje sprzeda y. Kredyt ten jest odnawialny. Kredyt na pokrycie wymagalnych zobowi za, przedsi biorstwo wykorzystuje go, gdy ma trudno ci p atnicze. Kredyt ten zaci gany jest zazwyczaj na okres kilku miesi cy i nie jest odnawialny. Kredyt na sfinansowanie nale no ci umo liwia przedsi biorstwu uzyskanie rodków pieni nych zanim okre lony d u nik ureguluj zaleg zap at wzgl dem niego. Kredyt ten nie przekracza warto ci nale no ci. Co drugi ankietowany ma y i redni przedsi biorca wyst pi w 2006 roku o kredyt inwestycyjny lub obrotowy do banku. W a ciciele ma ych i rednich przedsi biorstw zdecydowanie cz ciej ni w a ciciele mikro przedsi biorstw spotkali si z pozytywnym rozpatrzeniem wniosku kredytowego przez bank. Kredyt otrzyma o 80% ma ych i rednich przedsi biorców oraz po owa firm mikro przedsi biorstw. Na szanse otrzymania kredytu, oprócz wielko ci firmy, du y wp yw mia wynik finansowy osi gni ty przez przedsi biorstwo. W grupie firm, które osi gn y zysk, 70% wniosków o kredyt zosta o rozpatrzonych pozytywnie, natomiast w firmach, które ponios y strat lub wysz y na zero by a to nieca a po owa. Oczywi cie firmy zyskowne du o cz ciej ni pozosta e sk adaj wnioski o kredyty 11. Kredyty inwestycyjne s u finansowaniu nak adów gospodarczych, czyli tworzenia lub powi kszenia maj tku trwa ego. Kredyty inwestycyjne udzielane s na finansowanie inwestycji materialnych jak równie niematerialnych oraz inwestycji finansowych np. zakup papierów warto ciowych. Kredyty inwestycyjne mo na podzieli na: Kredyty na wyposa enie, zakup lub modernizacj sprz tu, nabycie lub budow maj tku trwa ego; Kredyty na restrukturyzacj, przeznaczone na rozbudow struktury gospodarczej przedsi biorstwa, kredyty przeznaczone na zakup lub budow ca ych obiektów przemys owych czy rolnych; Kredyty na inwestycj typu greenfield, czyli na realizacj przedsi wzi cia od podstaw, zakup nowej technologii itp. 12. Finansowanie inwestycji wi e si dla banku z ryzykiem, dlatego banki wymagaj od przedsi biorców perspektywicznych sprawozda finansowych, biznesplanów a przede wszystkim ró nego rodzaju zabezpiecze, jedn z popularniejszych jest hipoteka. 11 Trendy rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsi biorców w drugiej po owie 2006 r., nr (1/2007) Departament Analiz i Prognoz, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, Kwiecie 2007, s E. Latoszek (red. naukowa) A. Ali ska, J. Grzywacz, M. Proczek I. Zawi la ska, Finansowanie MSP w Polsce ze rodków finansowych UE jako czynnik wp ywaj cy na konkurencyjno przedsi biorstw, SGH w Warszawie, 2008, s ZN nr 83 Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009

6 140 J. Brodowska-Szewczuk Kredyt inwestycyjny mo e by udzielany w formie finansowania jednej okre- lonej transakcji, gdzie sp ata nie powoduje odnowienia kwoty, b d w formie linii kredytowej, bez okre lania w umowie obowi zuj cych terminów i kwot wykorzystania transz. W przypadku tych kredytów przedsi biorstwa maj ró ne mo liwo ci naliczania odsetek i sp aty kredytu. Mo liwe jest na przyk ad uzyskanie karencji w sp acie kapita u i odsetek. Nale y zwróci uwag na to, e mikro i mali przedsi biorcy nie maj problemu z uzyskaniem kredytu obrotowego, ale napotykaj na trudno ci w uzyskaniu d ugoterminowego kredytu inwestycyjnego. Faktem te jest, e kredyty z tej grupy s znacznie dro sze dla ma ych firm ni kredyty przeznaczone dla wi kszych firm 13. rednie oprocentowanie przyznanego kredytu wynios o w 2006 roku 9% i ró ni o si znacznie w poszczególnych grupach firm. Najmniejsi przedsi biorcy musieli p aci wy sze odsetki, przeci tne oprocentowanie wynios o 11%. Natomiast mali przedsi biorcy p acili rednio 8,5%, a redni przedsi biorcy 6%. Zdecydowana wi kszo, bo a 95% przyznanych w 2006 roku kredytów to kredyty z otówkowe 14. Pomimo e oferta banków skierowana do sektora MSP znacznie si wzbogaci a, co jest wynikiem równie akcesji Polski do Unii Europejskiej i wdra aniem programów pomocowych dla tego sektora, wspó finansowanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, wydaje si, e banki nadal niech tnie podejmuj ryzyko kredytowania ma ych przedsi wzi inwestycyjnych. Przedsi biorstwa najcz ciej korzystaj z rachunku bie cego, kart p atniczych i kredytów obrotowych 15. Nale y doda, e poza kredytami bankowymi wyst puj tzw. kredyty kupieckie. Udzielaj ich sobie wzajemnie firmy. W przypadku u ycia takiego instrumentu sprzedawca godzi si wyda towar, przed otrzymaniem zap aty, a wi c kredytuje nabywc, dzi ki temu przyci ga wi cej klientów, którzy nie mog, b d nie chc p aci od razu gotówk, a nie op aca im si korzysta z kredytów bankowych. Leasing Leasing jest form umowy cywilnoprawnej, zgodnie z któr przedsi biorstwo prowadz ce dzia alno leasingow oddaje drugiej stronie - leasingobiorcy rodki trwa e lub warto ci niematerialne i prawne do odp atnego u ytkowania albo pobierania po ytków na czas okre lony w umowie leasingowej. Istniej dwie podstawowe formy leasingu: operacyjny i finansowy (w a ciwym). W leasingu finansowym rodki leasingu zalicza si do aktywów trwa ych leasingobiorcy, w leasingu operacyjnym leasingodawcy. W leasingu 13 E. Balcerowicz, Mikroprzedsi biorca, sytuacja ekonomiczna, finansowanie, w a ciciele, CASE, Warszawa 2002, s Trendy rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsi biorców w drugiej po owie 2006 r., nr (1/2007) Departament Analiz i Prognoz, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, Kwiecie H. Waniak-Michalak, Pozabankowe ród a finansowania ma ych rednich przedsi biorstw, fundusze po yczkowe, fundusze dor czeniowe, rynek venture capital, Kraków 2007, s Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009 ZN nr 83

7 ród a finansowania rozwoju ma ych i rednich przedsi biorstw 141 finansowym leasingobiorca wi c jest odpowiedzialny za serwis i sprawne funkcjonowanie urz dze, ryzyko inwestycyjne ponosi leasingobiorca. Leasing operacyjny w a ciwie odpowiada umowie dzier awy, leasigodawca ponosi ryzyko i odpowiada za serwis i sprawne dzia anie urz dze. Po zako czeniu umowy, przedmioty oddane w leasing mog zosta wykupione przez leasingobiorc po odliczeniu amortyzacji lub zwrócone leasingodawcy, który mo e przedmiot umowy leasingu sprzeda na rynku, mo e równie zosta podpisana nowa umowa leasingu na przedmiot u ywany czy te mog zosta zastosowane inne formy finalizacji transakcji leasingowej (np. nieodp atne przeniesienie prawa w asno ci). Koszty zwi zane z leasingiem s wy sze ni kredytu, jednak daj okre lone i wymierne korzy ci podatkowe i bilansowe 16. W Polsce umowa leasingowa znalaz a uregulowanie w kodeksie cywilnym dopiero w 2001 roku po nowelizacji 17. Powszechnie stosowan opcj zako czenia umowy leasingu jest mo liwo wykupu, ale do liczne firmy przewidywa y zwrot wyleasingowanego rodka lub jego sprzeda na rynku. Najrzadziej wyst powa o nieodp atne przeniesienie prawa w asno ci przedmiotu leasingu na leasingobiorc. Leasing jest popularn form finansowania inwestycji w sektorze MSP. W latach rynek leasingowy charakteryzowa si wysok dynamik. Ma o sformalizowane warunki finansowania oferowane w ramach umowy leasingowej wychodzi y naprzeciw potrzebom sektora MSP. 18 Pó niejsza recesja gospodarcza i problemy wynikaj ce z braku systemowych uregulowa prawnych dotycz cych leasingu, wp yn a na spadek warto ci rodków oddanych w leasing w latach Pocz wszy od 2002 r. obserwuje si ponowny rozwój rynku leasingowego. Przyczyn powodów wysokiej popularno ci leasingu w ród ma ych i rednich przedsi biorców nale y upatrywa w: atwo ci dost pu do tego ród a finansowania inwestycji, braku konieczno ci posiadania wysokich zabezpiecze, eliminacja ryzyka dzia alno ci gospodarczej, mo liwo ci szybkiej zmiany profilu dzia alno ci, ewentualno ci rezygnacji z dzia alno ci bez ponoszenia dodatkowych kosztów wynikaj cych z likwidacji posiadanego maj tku w przypadku niepowodzenia przedsi wzi cia, 16 T.T. Kaczmarek, Zarz dzanie p ynno ci finansów, ma ych rednich przedsi biorstw - uj cie praktyczne, Warszawa 2007, s Zgodnie z art. 709 k.c. przez umow leasingu finansuj cy zobowi zuj si, w zakresie dzia- alno ci swego przedsi biorstwa, naby rzecz od oznaczonego nabywcy i na warunkach okre- lonych w umowie odda t rzecz korzystaj cemu do u ywania albo u ywania i pobierania u ytków przez czas oznaczony, a korzystaj cy zobowi zuj si zap aci finansuj cemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieni ne, równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytu u nabycia rzecz przez finansuj cego. 18 M. Kruk, Leasing w Polsce stan prawny i perspektywy rozwoju, w: Bank i kredyt, nr 3/2006, s. 94. ZN nr 83 Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009

8 142 J. Brodowska-Szewczuk korzy ci podatkowych- w leasingu operacyjnym obci enia podatkowe, wynikaj ce z obowi zku p acenia podatku VAT s roz- o one w okresie dokonywania p atno ci leasingowych, ograniczonych formalno ciach w porównaniu z umow kredytow, trudno ciach zwi zanych z uzyskaniem kredytu bankowego 19. Nale y jednak pami ta o wadach korzystania z leasingu jest to m.in. do wysoki koszt leasingu w porównaniu z kredytem. Wysoki jest równie koszt ubezpieczenia przedmiotu leasingu na wypadek kradzie y i inne wypadki. W przypadku upad o ci firmy raty leasingowe musz by p acone w dalszym ci gu. W 2008 r. G ówny Urz d Statystyczny przeprowadzi dopiero po raz pierwszy badanie dzia alno ci przedsi biorstw leasingowych, mimo e wi kszo z nich istnieje od 1991 r. Sprawozdania o wynikach uzyskanych w latach z o y o 56 podmiotów (17 spó ek akcyjnych i 39 spó ek z o.o.), w tym 29 zrzeszonych w Zwi zku Przedsi biorstw Leasingowych i Polskim Zwi zku Wynajmu i Leasingu Pojazdów. Leasing stanowi dzia alno dominuj c w 40 firmach, które prowadzi y ponadto sprzeda produktów ubezpieczeniowych, rzadziej bankowych, a tak e wiadczy y ró ne us ugi finansowe i transportowe. Tylko w kilku przedsi biorstwach leasing by jedyn form dzia alno ci. Sie dystrybucji tworzy y 562 oddzia y i przedstawicielstwa, przy czym na ma e przedsi biorstwa przypada o przeci tnie ok. 7, a na najwi ksze ok. 34 placówek obs ugi klientów; kontakty nawi zywano tak e poprzez wspó pracuj ce banki i dostawców leasingowanych dóbr. 20 Czo ówk najwi kszych firm leasingowych tworz : Europejski Fundusz Leasingowy (11,4% udzia u w rynku), Raiffeissen Leasing Polska (10,2%) oraz BRE Leasing (8,5%). Silny wzrost popytu inwestycyjnego wp yn na rekordowe w 2007 i 2008 roku wyniki bran y leasingowej. Warto nowego portfela wyleasingowanych rodków wzros a o 50% w porównaniu do 2006 roku, osi gaj c poziom 32,7 mld z. W 2008 r. warto rynku ruchomo ci i nieruchomo W 2007 roku na rynek ruchomo ci przypada o 29,6 mld z, a na rynek nieruchomo ci 3,1 mld z. Natomiast w 2008roku warto leasingu na rynku ruchomo ci wynios a 29,8 mld z (wzrost o 0,7 proc. w porównaniu z 2007) a warto leasingu na rynku nieruchomo ci wynios a 3,3 mld z (wzrost o 7,3 proc.). Najwi ksz cz zakupów inwestycyjnych sfinansowanych w ramach leasingu ruchomo ci stanowi y rodki transportu drogowego 18,7 mld z (spadek o 3,9 proc.) oraz maszyny i urz dzenia przemys owe 9,8 mld z (wzrost o 10,4 proc.). Najni szym udzia em w ramach leasingu ruchomo ci charakteryzowa y si segmenty: komputerów i sprz tu biurowe- 19 H.Waniak-Michalak, Pozabankowe ród a finansowania ma ych rednich przedsi biorstw, fundusze po yczkowe, fundusze dor czeniowe, rynek venture capital, Kraków 2007, s Dzia alno przedsi biorstw leasingowych w 2007 roku, Informacje bie ce, GUS, , Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009 ZN nr 83

9 ród a finansowania rozwoju ma ych i rednich przedsi biorstw 143 go 537,6 mln z. (wzrost 12,8 proc.) rodków transportu kolejowego, powietrznego i wodnego 520,3 mln z. (spadek o 10,8 proc.) oraz inne rodki trwa e 262 mln z (wzrost o 17,8 proc.) Udzia rodków transportu drogowego w rynku ruchomo ci w 2008 r. by nadal najwi kszy, ale w stosunku do 2007 spad g ównie z powodu s abszych ni rok temu wyników w segmencie ci gników siod owych oraz naczep i przyczep. Nale y jednak podkre li, e 2007 rok by w wielu firmach okresem intensywnej wymiany taboru drogowego. Zach ca y do tego bardzo pozytywne sygna y dotycz ce bie cej sytuacji w gospodarce i perspektyw jej d ugoterminowego rozwoju. W roku 2007 wyleasingowano ci gniki siod owe wraz z naczepami i przyczepami o warto ci 7,3 mld z. Dobra koniunktura w tej bran y zosta a zahamowana wzrastaj cymi cenami ropy i mocnym kursem z otówki w I po owie 2008 r. W II po owie roku sytuacja uleg a dalszemu pogorszeniu w rezultacie pog biaj cego si kryzysu gospodarczego na rynkach wiatowych. Najwi kszy udzia w rynku pojazdów maj, podobnie jak w latach ubieg ych, samochody osobowe. Ju ok. 70 proc. aut firmowych jest finansowanych w leasingu. Rosn ca popularno leasingu w finansowaniu aut firmowych wynika z korzy ci podatkowych, bilansowych, a tak e wynikaj cych z ni szych kosztów zwi zanych z zakupem, ubezpieczeniem, czy serwisowaniem pojazdów 21. Struktura rynku leasingu ruchomo ci w latach 2004,2006 i 2008 porównuj poni sze wykresy. Warto zwróci uwag, i niezale nie od roku rodki transportu drogowego by y najcz ciej leasingowane, na drugim miejscu by y maszyny i urz dzenia przemys owe, natomiast niewielki procent zajmuj komputery i sprz t biurowy, rodki transportu kolejowego, powietrznego i wodnego oraz inne ruchomo ci. Wzrost obrotów z tytu u umów leasingu nie w pe ni znalaz odzwierciedlenie w rachunku wyników badanych przedsi biorstw leasingowych. Ich przychody z ca okszta tu dzia alno ci ukszta towa y si na poziomie mln z (o 24,1% wi cej ni w 2006 r.), koszty z ca okszta tu dzia alno- ci wzros y do kwoty mln z (o 21,8%). Wskutek wy szej dynamiki przychodów ni kosztów przedsi biorstwa leasingowe osi gn y lepszy wynik finansowy ni w 2006 roku. Wynik finansowy brutto wyniós oko o 834 mln z a w 2006 roku ok. 592 mln z. Zyski netto osi gn y 42 przedsi biorstwa, straty ponios o 14 spó ek. 22 W 2008 roku, cho najlepszym w dotychczasowej historii polskiego rynku leasingu, pojawi y si ju sygna y spadku jego dynamiki, zwi zane z kryzysem w wiatowej gospodarce. Pozytywnym impulsem dla rynku leasingu powinny by nadal projekty inwestycyjne, wspó finansowane funduszami unijnymi Informacja statystyczna opracowana przez Zwi zek Przedsi biorców Leasingowych z 28 stycznia 2009 r., 22 Dzia alno przedsi biorstw leasingowych w 2007 roku, Informacje bie ce, GUS, , 23 Dzi ki dokonanym przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego zmianom przepisów Krajowe wytyczne dotycz ce kwalifikowania wydatków w ramach funduszy strukturalnych i Funduszu ZN nr 83 Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009

10 144 J. Brodowska-Szewczuk Faktoring Faktoring jest to kupno przez bank lub inn instytucj finansow nieprzeterminowanej wierzytelno ci handlowej o krótkich terminach p atno ci (z regu y od 14 do 210 dni) - przed up ywem terminu jej p atno ci z potr ceniem op aty na rzecz faktora, bez przej cia ryzyka wyp acalno ci d u nika lub z przej ciem takiego ryzyka 24. Us ugi faktoringowe polegaj na wykupie nieprzeterminowanych wierzytelno ci, cz sto w powi zaniu ze wiadczeniem na rzecz faktorantów dodatkowych us ug ksi gowych i windykacyjnych. Firma factoringowa wykonuje co najmniej dwie z czterech czynno ci: finansuje bezsporne i niewymagalne nale no ci prowadzi sprawozdawczo i konta d u ników egzekwuje nale no ci przejmuje ryzyko wyp acalno ci odbiorcy Firmy wiadcz ce us ugi faktoringowe dostarczaj przedsi biorstwom rodki finansowe pod nieuregulowane faktury, odnosz ce si zarówno do sprzeda y krajowej, jak i eksportowej. Przedsi biorstwa mog uzyska do 90% warto ci wystawionych faktur w momencie wys ania towarów lub wiadczenia us ug, a wyp ata pozosta ej cz ci nast puje po zap acie odbiorcy na konto faktora. Tego typu finansowanie mo e by pomocne przy sprzeda y dóbr inwestycyjnych, konsumpcyjnych i innych us ug, szczególnie w wypadku ma ych i rednich przedsi biorstw, których kapita w w asnych jest z regu y ma y. Typowy adresat faktoringu to firma prowadz ca sprzeda z odroczon p atno ci, o du ym zapotrzebowaniu na elastyczne finansowanie, utrzymuj ca sta wspó prac z odbiorcami lub realizuj ca ekspansywn strategi zwi kszenia obrotów m.in. poprzez stosunkowo d ugie terminy p atno ci. Firma korzystaj ca z faktoringu uzyskuje natychmiastowe finansowanie, dzi ki czemu mo e sp aca swoje zobowi zania, planowa zarz dzanie finansami, w znacz cy sposób minimalizowa ryzyko ci gni cia nale no ci i przeciwdzia a negatywnym skutkom ró nic kursowych w eksporcie. 25 Korzy ci dla przedsi biorcy z tytu u korzystania z faktoringu: mo liwo zwi kszenia obrotów w firmie, poprawa p ynno ci, mo liwo planowania wp ywów gotówkowych i wydatków, czyli skuteczne zarz dzania finansami firmy, Spójno ci w okresie programowania , 17 grudnia 2008) wydatki z tytu u leasingu b dzie mo na jednorazowo zrefundowa, a nie jak dotychczas jedynie w ratach i to w czasie ograniczonym okresem bud etowym; Informacja statystyczna opracowana przez Zwi zek Przedsi biorców Leasingowych z 28 stycznia 2009 r., 24 Kaczmarek T.T., Zarz dzanie p ynno ci finansów ma ych i rednich przedsi biorstw - uj cie praktyczne, Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa 2007, s ród o: Polski Zwi zek Faktorów, Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009 ZN nr 83

11 ród a finansowania rozwoju ma ych i rednich przedsi biorstw 145 zlikwidowanie skutków opó nie p atniczych odbiorców, zmniejszenie w firmie kosztów administracyjnych, wzrost samofinansowania w firmie, mniej formalno ci przy podpisywaniu umowy faktoringu ni umowy kredytowej, nie potrzeba dodatkowych zabezpiecze, nie ma kosztów zwi zanych z ich ustanowieniem faktorant mo e liczy na uzyskanie z banku (faktor) dodatkowych po yczek i kredytów, poniewa zabezpieczeniem dla faktora jest sama wierzytelno 26 Przewodnicz c Komitetu Wykonawczego Polskiego Zwi zku Faktorów wymienia równie korzy ci takie jak: Nowe mo liwo ci w organizowaniu dostaw, Poprawa rotacji nale no ci, Szansa na sprostanie oczekiwaniom odbiorców co do terminu p atno ci, Szansa wej cia na nowe rynki bez ryzyka niewyp acalno ci odbiorców, Szansa na zdobycie nowych odbiorców, Szansa na uzyskanie upustów cenowych u dostawców, Ksi gowanie przelewów, Monitorowanie nale no ci 27. Z us ug faktoringowych korzysta niewielki odsetek przedsi biorców. Niemniej jednak faktoring rozwija si w ostatnim okresie bardzo dynamicznie. W 2006 r. z us ug faktoringowych skorzysta o ogó em 3,7 tys. przedsi biorstw a w 2007 roku ju 4,9 tys. przedsi biorstw. Z faktoringu przede wszystkim korzystaj przedsi biorstwa handlowe i przemys owe. W 2007 r. dominowali faktoranci, których obroty z faktorem nie przekracza y 5 mln z, cho ich udzia lekko obni y si (68,1% wobec 70,8% w 2006 roku), natomiast nieco wzrós udzia klientów o obrotach z faktorem powy ej 100 mln z (1,8%; 0,8% wobec 2006 roku). 28 W 2007 r. badaniem obj to 37 podmiotów prowadz cych dzia alno factoringow, 33 w 2006 roku, z tego 16 wyspecjalizowanych przedsi biorstw oraz 21 banków komercyjnych, zajmuj cych si faktoringiem obok statutowej dzia alno ci. Spo ród firm faktoringowych 5 mia o form organizacyjn spó ki akcyjnej, a pozosta e 11 spó ki z ograniczon odpowiedzialno ci. Wi kszo ciowe udzia y kapita u polskiego wyst pi y w 9 przedsi biorstwach specjalizuj cych si w faktoringu, w 7 dominowa kapita zagraniczny. W 2007 r. badane firmy i banki cznie wykupi y wierzytelno ci za ,8 mln z, z tego faktoring krajowy stanowi 88,8%, a factoring zagraniczny 11,2%. Na wierzytelno ci wynikaj ce z faktoringu w handlu zagra- 26 T.T. Kaczmarek, Zarz dzanie p ynno ci finansów, ma ych i rednich przedsi biorstw - uj cie praktyczne, Difin, Warszawa 2007, s E. Urba ska, Miesi cznik finansowy Bank, listopad, 2006, s Dzia alno faktoringowa w 2007 r., Informacje bie ce, GUS, ZN nr 83 Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009

12 146 J. Brodowska-Szewczuk nicznym sk ada y si w 89,4% wierzytelno ci w eksporcie, a w 10,6% w imporcie. W factoringu krajowym najcz ciej stosowano faktoring z regresem 29 (67,6% obrotów), rzadziej faktoring bez regresu 30 (27,6%) i factoring mieszany 31 (4,8%). Grupa pozabankowych spó ek faktoringowych wykupi a wierzytelno ci za ,0 mln z, z tego faktoring krajowy stanowi 85,9%, a faktoring w handlu zagranicznym 14,1%. Banki prowadz ce dzia alno factoringow wykupi y wierzytelno ci za ,8 mln z, z tego 93,6% w faktoringu krajowym, a 6,4% w faktoringu zagranicznym. Prawie wobec wszystkich d u ników faktoring mia tryb jawny (notyfikowany), strony byli niezw ocznie powiadamiani o zawartej umowie faktoringowej, tylko niewielka ich cz (2,3%) by a obj ta faktoringiem tajnym. Faktorzy najcz ciej stosowali faktoring zaliczkowy 32, 44,3% w 2007 r. a rok wcze niej 48,8% umów. Równie cz sto zawierany by factoring przyspieszony, czyli po otrzymaniu faktury od klienta, faktor wyp aca natychmiast 100% warto ci wierzytelno ci, stanowi on 41,1% umów w 2007 r. a 38,7% w 2006 r. Pozosta e 14,6% umów dotyczy y faktoringu wymagalno ciowego, czyli nale no wobec klienta jest regulowana w terminie p atno ci. W 2006 roku powy szy factoring stanowi 12,5%. 33 Obroty 12 firm faktoringowych zrzeszonych w Polskim Zwi zku Faktorów wzros y w 2008 roku o 75%, osi gaj c rekordow warto 32,87 mld z. Zgodnie z szacunkami PZF w tym samym okresie warto obrotów na rynku faktoringu, z uwzgl dnieniem instytucji niezrzeszonych w PZF, osi gn a 47,9 mld z, co oznacza wzrost o 56 proc. Szacowany wzrost warto ci rynku o 17,2 mld z w ci gu ostatniego roku jest najwi kszy w historii polskiego rynku faktoringowego 34. Forfaiting Forfaitig jest akceptowanym na ca ym wiecie instrumentem finansowania handlu mi dzynarodowego. Forfaiting polega na dyskontowaniu i redyskontowaniu przez bank wierzytelno ci z tytu u transakcji handlowych. Bank- forfaiter dyskontuje wierzytelno ci eksportowe zabezpieczone przez 29 Faktoring z regresem inaczej faktoring niepe ny czyli warunkowe przeniesienie wierzytelno ci klient jest odpowiedzialny za wyp acalno d u nika, oznacza to e je eli d u nik nie zap aci nale no ci to faktor ma prawo regresu do klienta i to on t nale no zap aci. 30 Faktoring bez regresu inaczej w a ciwy, bezwarunkowy (pe ny) ryzyko wyp acalno ci d u nika przejmuje w sposób bezzwrotny faktor, b d te odpowiada za wykonanie przez d u nika ci cych na nim zobowi za, a klient jest zabezpieczony przed ewentualn niewyp acalno ci d u nika. 31 Faktoring mieszany czy cechy faktoringu z regresem i bez regresu. Faktor przejmuje ryzyko tylko do pewnego okre lonego poziomu finansowania, je eli limit zostanie przekroczony, to faktorowi przys uguje regres w stosunku do sprzedaj cego, w przypadku niewyp acalno ci d u nika. 32 Faktoring zaliczkowy klient otrzymuje od faktora zaliczk wynosz c mniej ni 100% warto- ci wierzytelno ci, której wysoko zale y od warto ci wierzytelno ci i terminu sp aty, zaliczka wyp acana jest natychmiast po otrzymaniu faktur przez faktora. Pozosta cz wyp aca si w momencie rzeczywistej sp aty przez d u nika. 33 Dzia alno faktoringowa w 2007 r., Informacje bie ce, GUS, Warszawa, 13 stycznia Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009 ZN nr 83

13 ród a finansowania rozwoju ma ych i rednich przedsi biorstw 147 bank importera, dokonuj c wyp aty za weksportowany towar z potr ceniem tzw. odsetek eksportowych. Forfaiting mo e by zastosowany, gdy importer i eksporter uzgodni, e zap ata za towar nast pi w odroczonym terminie. Zap ata powinna by zabezpieczona wekslami w asnymi lub trasowanymi por czeniami przez bank lub nieodwo aln akredytyw dokumentow, ewentualnie odr bn gwarancj bankow. Bank zabezpieczaj cy zap at powinien by zaakceptowany przez bank- forfaitera. Eksporter zleca bankwi dyskonto wierzytelno ci z akredytywy, a koszty dyskonta kompensuje odpowiednio skalkulowan cen wyeksportowanego towaru. Importer jest usatysfakcjonowany odroczeniem zap aty. Bank wyp aca eksporterowi zdyskontowane wierzytelno ci, gdy tylko stwierdza zgodno dokumentów z warunkami akredytywy lub weksla por czonego przez bank importera. Warunki wykonania farfaiting uzgadniane s przez bank i eksportera w drodze negocjacji 35. Korzy ci z forfaitingu: Tani sposób finansowania transakcji eksportera Poprawia p ynno finansow eksportera dzi ki wcze niejszemu otrzymaniu nale no ci za dostarczony towar lub wykonan us ug, Eliminuj ryzyko zwi zane z transakcj handlow Eksporter ponosi odpowiedzialno tylko za autentyczno i poprawno dokumentów przedstawionych do forfaitingu W forfaitingu stosuje si standardowe dokumenty funkcjonuj ce w handlu mi dzynarodowym Eksorter dzi ki forfaitigowi mo e zaproponowa importerowi odroczone terminy p atno ci 36. Publiczny rynek kapita owy Publiczny rynek kapita owy jest z za o enia przeznaczony dla dojrza- ych przedsi biorstw, spe niaj cych odpowiednie wymogi oraz maj cych dobre perspektywy rozwoju. Notowanie walorów danej spó ki na gie dzie znacznie zwi ksza jej wiarygodno wobec banków i instytucji finansowych, u atwiaj c pozyskanie kapita u. Status spó ki gie dowej to równie lepsza rozpoznawalno marki, wi ksza wiarygodno przy zdobywaniu nowych kontraktów i kontrahentów, a tak e mo liwo pozyskania inwestora strategicznego na korzystnych warunkach. W konsekwencji Gie da Papierów Warto ciowych jest coraz cz ciej brana pod uwag przez dojrza e spó ki, jako forma pozyskania kapita u na dalszy rozwój. Jednak wymogi publicznego rynku kapita owego oraz wysokie koszty, jakie wi si z wej ciem na gie d, ograniczaj grono potencjalnych uczestników zw aszcza w ród ma ych 35 T.T. Kaczmarek, Zarz dzanie p ynno ci finansów, ma ych i rednich przedsi biorstw - uj cie praktyczne, Difin, Warszawa 2007, s , T.T. Kaczmarek, Nietypowe tranzakcie w praktyce handlu mi dzynarodowego, Difin, Warszawa 2007, s. 33 i nast. 36 T.T. Kaczmarek, Zarz dzanie p ynno ci finansów, ma ych i rednich przedsi biorstw - uj cie praktyczne, Difin, Warszawa 2007, s ZN nr 83 Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009

14 148 J. Brodowska-Szewczuk i rednich przedsi biorstw. Mo emy zauwa y i, ostanie lata to okres dynamicznego rozwoju Gie dy Papierów Warto ciowych w Warszawie. Rok 2006 okaza si dotychczas najlepszym w historii warszawskiej gie dy. Indeks WIG wzrós o 42% w stosunku do poprzedniego roku, osi gaj c poziom pkt, a kapitalizacja notowanych spó ek wzros a o prawie 50%. Tempo wzrostu indeksów gie dowych w 2007 r. by o ju znacznie ni sze, w 2007 r. zadebiutowa o a 81 spó ek, czyli ponaddwukrotnie wi cej ni w 2006 r. 37 W sierpniu 2007 r. na Gie dzie Papierów Warto ciowych uruchomiony zosta alternatywny system obrotu (ASO) o nazwie New Connect. Nowy rynek stanowi platform finansowania i obrotu wtórnego dla ma ych i rednich przedsi biorstw o wysokim potencjale wzrostu, które nie by yby w stanie sprosta kryteriom rynku regulowanego. New Connect jest zasadniczo przeznaczony dla firm dzia aj cych w obszarze wysokich technologii, cho nie wyklucza si równie przedsi biorstw dzia aj cych w innych sektorach. Zak ada si, e skupienie w jednym miejscu m odych, dynamicznych spó ek przyniesie konkretne rezultaty w postaci wzrostu nak adów na dzia alno w obszarze B+R oraz we wdra aniu efektów bada w projektach biznesowych. 38 Instrumenty finansowe rynku kapita owego W ród instrumentów rynku kapita owego najcz ciej wykorzystywanych przez przedsi biorców i s u cych pozyskaniu kapita u z rynku finansowego s akcje, prawa do akcji, prawa do poboru, obligacje. Akcje s podstawowym papierem warto ciowym dzi ki któremu przedsi biorstwo mo e pozyskiwa rodki z rynku finansowego. Akcja to papier warto ciowy, który cz cy w sobie prawa o charakterze maj tkowym i niemaj tkowym, wynikaj ce z uczestnictwa akcjonariusza w spó ce akcyjnej. Akcje mog by imienne lub na okaziciela, gdzie tylko te drugie mog by przedmiotem obrotu gie dowego. Jest to zwi zane z charakterem obrotu gie dowego, którego przedmiotem s jedynie wystandaryzowane instrumenty finansowe, a wi c pozbawione cech indywidualnych 39. Prawa do akcji (PDA) to prawo maj tkowe, maj ce status papieru warto ciowego, skraca okres d ugiego oczekiwania na notowanie akcji na gie dzie. PDA mog by przedmiotem obrotu wkrótce po przydziale akcji, a przed ich zarejestrowaniem w s dzie. PDA umo liwiaj wycofanie si z dokonanej inwestycji tym, którym przydzielono nowo emitowane akcje, a jednocze nie umo liwia ich nabycie tym, którzy nie dokonali tego w publicznej subskrypcji, zanim akcje zadebiutuj na gie dzie. 37 Ministerstwo Gospodarki, Przedsi biorczo w Polsce, Warszawa, 2008, s Ustawa z 15 wrze nia 2000r., Kodeks spó ek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz z pó n. zm.). Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009 ZN nr 83

15 ród a finansowania rozwoju ma ych i rednich przedsi biorstw 149 Prawo poboru (PP) to instrument umo liwiaj cy zachowanie przez dotychczasowych akcjonariuszy proporcjonalnego udzia u w kapitale akcyjnym danej spó ki akcyjnej po nowej emisji jej akcji. Wed ug tej regu y obj cie przez akcjonariuszy odpowiedniej ilo ci nowych akcji zale y ci le od ju posiadanego ich stanu ilo ciowego, i odbywa si w terminie specjalnie wyznaczonym im przez spó k. Akcjonariusze niezainteresowani nowo emitowanymi walorami tej spó ki mog zbywa swoje prawa poboru osobom trzecim gotowym wej w sk ad jej akcjonariatu albo te chc cym powi kszy swój w nim udzia. 40 Obligacja jest d u nym papierem warto ciowym, czyli potwierdza zaci gni cie przez emitenta okre lonej kwoty po yczki i zobowi zuje do jej zwrotu obligatariuszowi (obligatariusz - wierzyciel, w a ciciel obligacji) w okre lonym terminie. Emitent nie traci wi c kontroli nad spó k, zaci ga jedynie swoisty kredyt, którego kosztem jest koszt emisji oraz odsetki wyp acane obligatariuszom. Emisj obligacji uwa a si za zaci gni cie d ugu pozabankowego. Obligacje s szczególnie wykorzystywane przez podmioty, posiadaj ce wysokie zapotrzebowanie na kapita d ugookresowy. S uwa ane za ta sze ród o finansowania dzia alno ci przedsi biorstwa w porównaniu np. z akcjami, bowiem odsetki z tytu u oprocentowania p acone obligatariuszom s klasyfikowane jako koszty finansowe i odliczane od podstawy opodatkowania wyniku przedsi biorstwa podatkiem dochodowym. Emisja obligacji mo e by niezabezpieczona i takie dominuj na rynkach kapita owych, lub posiada zabezpieczenie 41. Krótkoterminowe papiery d u ne przedsi biorstw (KPDP). S to instrumenty finansowe z terminem zapadalno ci poni ej jednego roku. Na rynkach zagranicznych instrument ten jest okre- lany mianem commercial paper albo euro-commercial paper. W Polsce, terminologia prawna dotycz ca KPDP ma jednak e charakter zró nicowany w zale no ci od podstawy prawnej emisji, stosuje si ró ne nazwy. KPDP emitowane na podstawie prawa wekslowego nazywane si wekslami (przemys owymi, komercyjnymi, krótkoterminowymi, obrotowo-inwestycyjnymi itd.). Terminem bony okre la si KPDP, których podstaw prawn stanowi przepisy Kodeksu cywilnego natomiast zgoda ustawodawcy na przeprowadzanie emisji omawianych instrumentów finansowych na bazie obligacji daj podstaw do ich okre lania mianem krótkoterminowych obligacji. Te instrumenty finansowe ciesz si coraz wi kszym znaczeniem Podstawa prawna ustawa z 15 wrze nia 2000 r. Kodeks spó ek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz z pó n. zm.). 41 Podstawa prawna ustawa z 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (Dz.U. z 2001, Nr 120, poz z pó n. zm). 42 Ministerstwo Gospodarki, Przedsi biorczo w Polsce, Warszawa, 2008, s. 89. ZN nr 83 Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009

16 150 J. Brodowska-Szewczuk Instrumenty finansowe, nie b d ce papierami warto ciowymi to: tytu y uczestnictwa w instytucjach zbiorowego inwestowania, instrumenty rynku pieni nego, finansowe kontrakty terminowe, umowy forward dotycz ce stóp procentowych, prawa maj tkowe (pochodne instrumenty towarowe), swapy akcyjne, walutowe, na stopy procentowe. Private Equity/Venture Capital Poj cie Private Equity mo na zdefiniowa jako inwestycje na niepublicznym rynku kapita owym, czyli zakup udzia ów, akcji w spó kach nie notowanych na gie dzie. Inwestor - fundusz PE/VC poprzez swoj firm zarz dzaj c funduszem w cza si w zarz dzanie przedsi biorstwem b d cym przedmiotem inwestycji, wskutek czego przedsi biorstwo korzystaj ce ze wsparcia funduszu traci cz ciowo niezale no, zyskuj c jednak w zamian, oprócz rodków finansowych na rozwój, pomoc w realizacji strategii rozwoju. Najcz ciej inwestora tego rodzaju pozyskuje si w celu rozwoju nowego produktu lub technologii, zwi kszenia kapita u obrotowego, poprawy bilansu. Venture capital jest jedn z odmian private equity. Termin venture capital najcz ciej t umaczony jest na j zyk polski jako kapita wysokiego ryzyka lub kapita ryzyka. G ówn cech tego instrumentu finansowania przedsi wzi jest za o enie, e inwestorzy gotowi s zaakceptowa wy szy poziom ryzyka ni w przypadku innych form inwestowania, w zamian jednak oczekuj, e inwestycja ta przyniesie im wielokrotnie wi ksze zyski. S to inwestycje dokonywane we wczesnych stadiach rozwoju przedsi biorstw, które s u uruchomieniu przedsi biorstwa lub jego ekspansji. Venture capital jest wi c kapita em rednio- i d ugoterminowym, który inwestowany jest za pomoc nabycia akcji b d udzia ów, rzadziej obligacji zamiennych ma- ych i rednich przedsi biorstw, ale o du ym potencja em wzrostu. Venture Capital jest kapita em wysokiego ryzyka, inwestowanym przez instytucj lub inwestora indywidualnego w papiery warto ciowe czy te udzia y podmiotów gospodarczych charakteryzuj ce si ryzykiem wy szym ni przeci tnie. Celem takiego inwestora jest uzyskanie wy szej od przeci tnej stopy zwrotu przez sprzeda udzia ów w spó ce po up ywie czasu niezb dnego dla osi gni cia przez inwestora zamierzonej stopy zwrotu 43. Kapita wysokiego ryzyka mo e by oferowany przez fundusze inwestycyjne lub inwestorów indywidualnych dzia aj cych na tzw. nieformalnym rynku venture capital (business angels). Poza wsparciem kapita owym przedsi biorca korzystaj cy z tej formy dofinansowania mo e korzysta z pomocy doradczej, pomocy w zakresie zarz dzania finansami i planowania strategicznego a tak e u atwienie dost pu do nowych rynków i technologii H. Waniak-Michalak, Pozabankowe ród a finansowania ma ych rednich przedsi biorstw, fundusze po yczkowe, fundusze dor czeniowe, rynek venture capital, Kraków 2007, s H. Waniak-Michalak, Pozabankowe ród a finansowania ma ych rednich przedsi biorstw, fundusze po yczkowe, fundusze dor czeniowe, rynek venture capital, Kraków 2007, s Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009 ZN nr 83

17 ród a finansowania rozwoju ma ych i rednich przedsi biorstw 151 W ród zalet finansowania typu venture nale y wymieni mo liwo realizacji nawet bardzo ryzykownych projektów bez stosownych zabezpiecze. Jest to jedyna mo liwo realizacji obarczonych du ym ryzykiem przedsi wzi w fazie projektowania produktu b d us ugi (seed financing) lub zak adania firmy (start-up financing), gdy za o yciele ani ich najbli sze otoczenie nie dysponuj odpowiednimi rodkami finansowymi. W przypadku pozyskiwania kapita u zewn trznego z funduszy venture capital wi e si to z mniejszym, ni w przypadku oferty publicznej, kosztem przygotowania dokumentacji oraz jest pozbawione uci liwej procedury dopuszczeniowej. Mo na go pozyska nawet w miesi c, wi c wiele szybciej ni z oferty publicznej. Mened erowie funduszy venture capital posiadaj du wiedz z zakresu finansów, marketingu i zarz dzania, co w ma ych i rednich firmach, daje mo liwo zmiany jako ciowej w tym zakresie. Fundusz venture capital, jako inwestor, przyczynia si równie do poprawy wizerunku firmy. Baki jak i inne fundusze inwestycyjne, sk onne s traktowa tak firm jako bardziej wiarygodn. Przyczynia si do tego wiadomo faktu, e kondycja finansowa firmy i planowane inwestycje zosta y sprawdzone przez fundusz venture capital o wiele solidniej ni ma to miejsce w przypadku standardowego post powania o przyznanie kredytu. Zalet jest mo liwo zachowania w tajemnicy wielu istotnych dla dzia alno ci firmy informacji, które, w przypadku pozyskania kapita u za pomoc oferty publicznej, musia yby by powszechnie dost pne, równie dla konkurentów. Do wad zaliczy trzeba przede wszystkim zdecydowanie ni sz ni w ofercie publicznej wycen akcji. Czasowy charakter zaanga owania kapita u przez venture capital nie ma w istocie wi kszego znaczenia dla przedsi biorcy, gdy wyj cie z inwestycji jest problemem funduszu venture capital. Nabywc pakietu udzia ów nale cych dotychczas do funduszu venture capital mo e okaza si inwestor nie zainteresowany kontynuowaniem strategii realizowanej przez zarz d, ale zagro enie przej cia kontroli przez niepo danego wspólnika mo e wyst pi równie dobrze, na rynku publicznym. Wed ug European Venture Capital Association firmy zasilone przez venture capital zwi kszaj zyski w tempie 35% rocznie, eksport o 34% na rok, a sprzeda produktów zwi kszaj w tempie pi ciokrotnie szybszym, ni firmy z listy 100 najlepszych firm brytyjskich Financial Times 45. W 2006 r. polskie firmy PE/VC pozyska y rekordow warto nowych kapita ów do funduszy tj. 937 mln EUR. Z kolei inwestycje polskich firm zarz dzaj cych funduszami typu PE/VC wynios y 294 mln EUR, co stanowi o wzrost a o 91% w porównaniu do 2005 r. Liczba zrealizowanych inwestycji wzros a w tym okresie z 32 do 46, przy jednoczesnym wzro cie redniej warto ci transakcji z 4,8 do 6,4 mln EUR. Je li chodzi o struktur bran ow inwestycji, nast pi a istotna zmiana w stosunku do 2005 r. O ile rok wcze- niej koncentrowa y si one na bran y dóbr konsumpcyjnych, w 2006 r. nast pi powrót do sektora komunikacji i mediów. Polskie firmy zarz dzaj ce PE/VC ulokowa y w nim 165 mln EUR. Nie odnotowano adnej inwestycji 45 Tomasz Zieli ski, Informator, Mo liwo ci pozyskiwania rodków zewn trznych na inwestycje w przedsi biorstwach. ZN nr 83 Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009

18 152 J. Brodowska-Szewczuk w sektorze IT, niemniej jednak wzrost inwestycji w sektorze zaawansowanych technologii by bardzo wyra ny (56-proc. udzia w strukturze inwestycji wobec 24-proc. w 2005 r.). Najwi ksza cz zainwestowanych rodków dotyczy a refinansowania lub wykupu od poprzednich w a cicieli (94%). Pozosta cz stanowi y inwestycje w przedsi biorstwa na etapie ekspansji (5,2%), start-up (0,4%) oraz kapita u zal kowego (0,4%) 46. Rynek PE/VC jest w Polsce jest jeszcze stosunkowo ma o rozwini ty, ale nale y spodziewa si, e jego znaczenie dla gospodarki, w szczególno ci wp yw na rozwój przedsi biorstw innowacyjnych, b dzie coraz wi kszy. Krajowy Fundusz Kapita owy Krajowy Fundusz Kapita owy zosta utworzony w 2005 r. na mocy ustawy z dnia 4 marca 2005 r. o Krajowym Funduszu Kapita owym. Krajowy Fundusz Kapita owy S.A. (KFK) jest polskim funduszem funduszy venture capital/private equity. Dzia alno KFK polega na inwestowaniu w fundusze VC/PE, które zasilaj kapita owo ma e i rednie przedsi biorstwa. KFK zosta utworzony w celu ograniczania luki kapita owej, polegaj cej na niskiej poda y kapita u VC/PE w segmencie ma ych i rednich przedsi biorstw. Zadaniem Funduszu jest wspieranie finansowe funduszy kapita owych inwestuj cych w przedsi biorców maj cych siedzib na terytorium RP, w szczególno ci w przedsi biorców innowacyjnych lub prowadz cych dzia alno badawczo-rozwojow. Wsparcie finansowe realizowane jest w postaci inwestycji KFK w fundusze VC/PE oraz w formie wiadcze bezzwrotnych na pokrycie cz ci kosztów zarz dzania. Inwestycja KFK polega mo e na zasileniu kapita ów w asnych funduszu lub na udzieleniu funduszowi d ugoterminowego d ugu. W 2007 r. Krajowy Fundusz Kapita owy zosta zasilony dotacj celow z bud etu pa stwa w kwocie ok. 54,3 mln z. W lipcu 2007 r. KFK og osi pierwszy Otwarty Konkurs Ofert na udzielenie wsparcia finansowego funduszom kapita owym, na który wp yn o 5 ofert. W wyniku przeprowadzonej procedury weryfikacyjnej do udzielenia wsparcia finansowego wybrano 3 fundusze. Do dnia 31 grudnia 2007 r. podpisane zosta y umowy z dwoma funduszami kapita owymi na czn kwot 55,0 mln z. Krajowy Fundusz Kapita owy zosta wskazany jako instytucja wdra aj ca dla jednego z poddzia- a - Poddzia anie 3.2. Wspieranie funduszy kapita u podwy szonego ryzyka w ramach dzia ania Kapita dla innowacji w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, lata Projektowana alokacja na wsparcie funduszy inwestycyjnych przez KFK S.A. wynosi 180 mln EUR Trendy rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsi biorców w drugiej po owie 2006 r., nr (1/2007) Departament Analiz i Prognoz, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, Kwiecie Trendy rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsi biorców w drugiej po owie 2006 r., nr (1/2007) Departament Analiz i Prognoz, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, Kwiecie Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009 ZN nr 83

19 ród a finansowania rozwoju ma ych i rednich przedsi biorstw 153 Fundusze po yczkowe 48 Problem braku dost pu do finansowania zewn trznego dla mikro, ma ych i rednich przedsi biorstw w Polsce mo e by w znacznym stopniu niwelowany przez system funduszy po yczkowych, który spe nia wa n, komplementarn rol wobec innych róde finansowania. W skali znajomo ci instrumentów finansowania zewn trznego przez przedsi biorców fundusze po yczkowe zajmuj wysok, trzeci pozycj tu za kredytem bankowym i leasingiem. Mikro i mali przedsi biorcy doceniaj wp yw po yczek w takich obszarach jak: finansowanie inwestycji, wzmacnianie pozycji rynkowej, prze- amywanie barier w dost pie do finansowania czy te kreowanie dobrej historii kredytowej. Fundusze po yczkowe powstawa y w latach Ostatni okres to czas intensywnego rozwoju systemu funduszy po yczkowych i co za tym idzie, znacz cego przyrostu kapita ów po yczkowych oraz przedsi biorców korzystaj cych z po yczek. Wed ug danych z raportu 49 na koniec czerwca 2008 r. w porównaniu ze stanem na koniec 2003 r. kapita po yczkowy funduszy oraz liczba i warto udzielonych po yczek uleg y podwojeniu. Nast pi y istotne zmiany w strukturze kapita u po yczkowego. rodki otrzymane z Unii Europejskiej w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjno ci Przedsi biorstw (SPO WKP) stanowi y 36,5% kapita u po yczkowego funduszy na dzie 30 czerwca 2008 r. Zaznaczy nale y fakt zwi kszenia licznej grupy funduszy po yczkowych, a tym samym ich mo liwo ci w zakresie udzielanego wsparcia finansowego MSP. Wa ny jest równie pozytywny wp yw funduszy po yczkowych na rynek pracy, poprzez tworzenie nowych i/lub sprzyjanie zachowaniu dotychczasowych miejsc pracy 50. Na koniec czerwca 2008 roku 66 instytucji prowadzi o 72 fundusze po yczkowe, które dysponowa y kapita em po yczkowym o warto ci 888,5 mln z oraz udzieli y od pocz tku dzia alno ci 162,1 tys. po yczek o warto ci 2.626,8 mln z. Na koniec czerwca 2008 r. w porównaniu ze stanem na r. obserwuje si kontynuacj systematycznego przyrostu kapita u po yczkowego oraz udzielonych po yczek zarówno w uj ciu ilo ciowym, jak i warto ciowym. Kapita po yczkowy w relacji do ko ca 2007 r. wzrós o 65,3 mln z (o 7,9%), liczba po yczek o 10,4 tys. sztuk (o 6,8%), a ich warto o 245,7 mln z (o 10,3%). 48 Na podstawie danych zawartych w Raporcie o Funduszach po yczkowych w Polsce stan na r., i Raporcie o Funduszach po yczkowych w Polsce wspieraj ce mikro, ma e i rednie przedsi biorstwa wg stanu na , Polskie Stowarzyszenie Funduszy Po yczkowych. 49 Raport o Funduszach po yczkowych w Polsce wspieraj ce mikro, ma e i rednie przedsi biorstwa wg stanu na r., B. Bartkowiak, M. Korol, Polskie Stowarzyszenie Funduszy Po yczkowych, pa dziernik Raport o Funduszach po yczkowych w Polsce wspieraj ce mikro, ma e i rednie przedsi biorstwa wg stanu na r., B. Bartkowiak, M. Korol, Polskie Stowarzyszenie Funduszy Po yczkowych, pa dziernik ZN nr 83 Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009

20 154 J. Brodowska-Szewczuk W relacji do stanu na koniec 2003 r. wzrós ponad dwukrotnie kapita po yczkowy (o 520,2 mln z, tj. o 141,5%) i warto udzielonych po yczek o 1.470,2 mln z, tj. o 126,0%, a liczba udzielonych po yczek prawie dwukrotnie czyli o 79,6 tys. szt., tj. o 96,1%. Niewielkim, ale systematycznym zmianom podlega a równie przeci tna warto po yczki. Na koniec czerwca 2008 r. osi gn a poziom 16,2 tys. z. 51 W ród po yczek udzielonych od pocz tku dzia alno ci funduszy do r. dominowa y po yczki: przeznaczone na cele inwestycyjne stanowi y one oko o dwóch trzecich wszystkich po yczek zarówno w uj ciu ilo ciowym jak i warto ciowym, udzielane przedsi biorstwom handlowym i us ugowym po yczki na dzia alno handlow stanowi y po ow ogólnej liczby udzielonych po yczek, w kwocie do 10 tys. z - ponad dwie trzecie ogólnej liczby wyp aconych po yczek i prawie jedna trzecia ich warto- ci, udzielane przedsi biorstwom zatrudniaj cym do 9 osób 96,3% ogólnej liczby udzielonych po yczek i 84,1% ich warto ci. Bezpo rednim efektem wsparcia finansowego ma ych i rednich przedsi biorstw przez fundusze po yczkowe s nowe miejsca pracy. Pocz wszy od 1992 r. do 30 czerwca 2007 r. fundusze udzieli y po yczek umo liwiaj c utworzenie 49,5 tys. nowych miejsc pracy. W samym pierwszym pó roczu 2006 r. anga uj c kwot 205,9 mln z fundusze przyczyni y si do utworzenia 3,5 tys. miejsc pracy. Obserwuje si systematyczne zmiany w strukturze finansowania kapita u po yczkowego. Dominuj cy udzia w jego finansowaniu mia y rodki pieni ne w kwocie 324,3 mln z otrzymane w latach i I pó roczu 2008 r. przez instytucje prowadz ce fundusze po yczkowe w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjno ci Przedsi biorstw - Poddzia anie Dokapitalizowanie funduszy mikropo yczkowych. Ich udzia w kapitale po yczkowym wzrós z 10% na koniec 2005 r. do prawie 37% na koniec czerwca 2008 r. Drugim co do wielko ci ród em finansowania kapita u po yczkowego by y rodki w asne. Udzia tych rodków na koniec czerwca 2008 r. wyniós 26% i by nieco wy szy w porównaniu do stanu na koniec 2007 r. 52 W ród funduszy najwi kszym kapita em dysponowa a Polska Fundacja Przedsi biorczo ci z siedzib w Szczecinie (96,8 mln z, tj. 12,6% kapita u po yczkowego funduszy ogó em) oraz Fundusz Mikro Sp. z o.o. z siedzib w Warszawie (87,2 mln z, tj. 11,4% kapita u funduszy po yczkowych ogó em). Natomiast spo ród wszystkich funduszy najwi cej po yczek udzieli Fundusz Mikro sp. z o.o., tj. 100,3 tys. sztuk. Stanowi y one 70,6% ogólnej 51 Na podstawie danych zawartych w Raporcie o Funduszach po yczkowych w Polsce stan na r. i Raporcie o Funduszach po yczkowych w Polsce wspieraj ce mikro, ma e i rednie przedsi biorstwa wg stanu na r. 52 Na podstawie danych zawartych w Raporcie o Funduszach po yczkowych w Polsce stan na r., Polskie Stowarzyszenie Funduszy Po yczkowych. Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009 ZN nr 83