Strategiczne kierunki rozwoju i funkcjonowania Kompanii Węglowej S.A. do 2020 r.

Transkrypt

1 PRZEGLĄD Nr 3 GÓRNICZY 1 założono MIESIĘCZNIK STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW GÓRNICTWA Nr 3 (1072) marzec 2012 Tom 68(CVIII) UKD: (438-13)-026.4: 005.2(438-13) : (438-13): Strategiczne kierunki rozwoju i funkcjonowania Kompanii Węglowej S.A. do 2020 r. Strategic directions of development and functioning of the Coal Company JSC till 2020 Mgr Joanna Strzelec-Łobodzińska* ) Treść: W artykule omówiona została strategia rozwoju i funkcjonowania Kompanii Węglowej S.A. Przedstawiono stan aktualny w zakresie zasobów węgla i metanu oraz produkcji i sprzedaży węgla, a także podstawowe założenia, wizję, misję oraz cele strategiczne rozwoju Spółki. Wskazano, że w dokumencie strategicznym przyjęto trzy linie biznesowe rozwoju Spółki, a mianowicie Węgiel, Energetyka i Ochrona środowiska. W artykule wymieniono również najważniejsze działania w zakresie optymalizacji struktury organizacyjnej oraz w obszarze innowacji. Abstract: The article discusses the strategy of development and functioning of the Coal Company JSC. In the article the current state with respect to the resources of coal and methane as well as coal production and sale, the vision, mission and strategic objectives of Company s development were presented. It has been indicated that in the strategic document three business lines of the Company s development were adopted, namely Coal, Power Engineering and Environmental Protection. The article presents also crucial activities related to the optimization of the organizational structure and in the area of innovations. Słowa kluczowe: kopalnie węgla kamiennego, kierunki rozwoju Kompanii Węglowej S.A. Key words: hard coal mines, development directions of the Coal Company JSC 1. Wprowadzenie Kompania Węglowa S.A. w Katowicach funkcjonuje jako jednoosobowa spółka Skarbu Państwa od 1 lutego 2003 roku i jest największym producentem węgla w Unii Europejskiej, a jednocześnie jednym z największych podmiotów gospodarczych w kraju. Początek kadencji aktualnie działającego Zarządu Spółki zbiegł się w czasie z potrzebą przygotowania Strategii rozwoju i funkcjonowania w okresie od 2012 do 2015 roku z perspektywą do 2020 roku. Była to okazja do stworzenia nowego wizerunku firmy, a przede wszystkim wytyczenia kierunków rozwoju dopasowanych do zmian zachodzących w polityce energetycznej Unii Europejskiej oraz gospodarczych uwarunkowań w kraju. Aktualnie Kompania Węglowa S.A. zatrudnia ponad 60 tys. osób, z czego ponad 46 tys. pracowników pod ziemią. * ) Kompania Węglowa S.A. Katowice. W 2011 roku kopalnie Kompanii wydobyły ponad 39 mln ton węgla handlowego. Rosnące zapotrzebowanie na energię oraz konieczność realizacji przyjętej przez Radę Ministrów Polityki energetycznej Polski, w której węgiel kamienny jeszcze przez wiele lat będzie gwarantem bezpieczeństwa energetycznego Polski, stawiają przed Spółką nowe wyzwania. Umiejętność poszukania właściwej drogi skierowanej na zdywersyfikowany rozwój z perspektywami optymalnego wykorzystania zasobów węgla kamiennego i metanu oraz budowa własnego zaplecza paliwowo-energetycznego z bezpośrednim zaangażowaniem się w sektor energetyczny oraz ciepłowniczy będzie gwarantem sukcesu. W dokumencie strategicznym przyjęto trzy linie biznesowe rozwoju Spółki, a mianowicie Węgiel, Energetyka i Ochrona środowiska. Niewątpliwym wsparciem dla Kompanii Węglowej będą rozwijające się technologie czystego spalania, które umożliwią produkcję energii elektrycznej z wysoką sprawnością,

2 2 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2012 w sposób przyjazny dla środowiska, z zastosowaniem innowacyjnych technologii. Realizacja wytyczonych celów przyczyni się do wytworzenia wartości dodanej spółki, która jest warunkiem niezbędnym do prywatyzacji KW S.A. (emisji akcji na GPW). 2. Stan aktualny W Kompanii Węglowej skupionych jest 15 kopalń (w tym 5 dwuruchowych) oraz 5 jednostek specjalistycznych. Obecna struktura powstała w wyniku wielu działań restrukturyzacyjnych prowadzonych od początku funkcjonowania Spółki. Obszary i tereny górnicze kopalń Kompanii Węglowej S.A. położone są na terenie 45 gmin, w tym 42 gmin województwa śląskiego oraz 3 gmin województwa małopolskiego. W roku 2011 eksploatacja węgla kamiennego prowadzona była w 22 złożach pod terenami 29 gmin. Powierzchnia obszarów górniczych kopalń KW S.A. wynosi 680,6 km 2, a terenów górniczych 745,1 km Zasoby węgla kamiennego Szacunkowy stan zasobów węgla kamiennego w złożach kopalń KW S.A. na dzień r. wynosi: zasoby bilansowe 8, 96 mld ton, zasoby przemysłowe 2, 25 mld ton, zasoby operatywne 1, 28 mld ton. W złożach kopalń KW S.A. występują węgle energetyczne typu 31.1 do 33 i węgle koksowe typu od 34.1 do Zasoby metanu Rozwijanym kierunkiem działania spółki jest wykorzystanie metanu jako nośnika energii dla celów wytwarzania energii elektrycznej oraz klimatyzacji kopalń. W 2011 roku całkowita ilość metanu uwalniana w procesie eksploatacji węgla wyniosła około 342 mln m 3, z czego ujęto i wyprowadzono na powierzchnię systemami odmetanowania ponad 75 mln m 3. Zagospodarowanie ujętego metanu wzrosło do poziomu 61,4 mln m 3, co oznacza, że 81,5 % metanu wyprowadzonego na powierzchnię stacjami odmetanowania zostało wykorzystane Produkcja węgla Wydobycie ogółem kopalń Kompanii Węglowej S.A. w ostatnich latach miało tendencję spadkową i za 2011 rok wyniosło 39,1 mln ton, co dało średnie wydobycie 155,2 tys. ton/dobę. Ponad 93 % produkcji stanowi węgiel energetyczny. Wydobycie węgla w kopalniach Kompanii prowadzone jest prawie wyłącznie systemem ścianowym na zawał. W 2011 roku czynnych było średnio 56,9 ścian/dobę, a średnie dzienne wydobycie z 1 ściany wyniosło 2815 t/dobę. Przodki eksploatacyjne wyposażone są w nowoczesne ścianowe kombajny węglowe, wysoko wydajne przenośniki zgrzebłowe i zmechanizowaną obudowę ścianową. Kombajny ścianowe w 81 % pochodzą z wynajmu, a pozostałe są własnością Kompanii. Dla zapewnienia odpowiedniego frontu eksploatacyjnego w 2011 roku wydrążono 180,7 km wyrobisk chodnikowych, z czego specjalistyczne firmy zewnętrzne wykonały około 22 %. 2.4 Sprzedaż węgla Węgiel handlowy produkowany przez spółkę jest sprzedawany w grupach produktowych, różniących się parametrami fizycznymi (np. granulacją) i chemicznymi (podstawowe to wartość opałowa oraz zawartość popiołu i siarki). Decydują one o możliwościach wykorzystania danego sortymentu węgla. Kluczowe znaczenie dla spółki mają miały energetyczne. W roku 2011 ich sprzedaż stanowiła prawie 80 % całości sprzedaży KW S.A. Ze względu na dominujący udział miałów energetycznych w strukturze produkcji, największym rynkiem zbytu są elektrownie i elektrociepłownie (48,4 % sprzedaży w 2011 roku). Pozostali krajowi odbiorcy węgla energetycznego (37,0 %) kupują oprócz miałów również węgle grube, średnie i paliwa ekologiczne. Z uwagi na dużą liczbę odbiorców indywidualnych, krajowy rynek węgli sortowanych jest segmentem sprzedaży istotnym wizerunkowo i wrażliwym społecznie. Odbiorcami węgla koksowego są wszystkie polskie koksownie (5,8 % sprzedaży). Na rynki unijne eksportowane są węgle dostosowane do potrzeb różnych grup odbiorców (8,8 % sprzedaży w 2011 roku). Kompania Węglowa S.A. jest największym producentem węgla kamiennego w Polsce i w Unii Europejskiej. Jest on dostarczany przede wszystkim na rynek krajowy, w którym udział Spółki jest dominujący (51,5 %). Odbiorcy sektora elektroenergetyki zawodowej zużywają mln ton węgla rocznie, z czego około 50 % to dostawy z KW S.A. Pozostała część segmentu energetyki (ciepłownictwo, energetyka przemysłowa i inni odbiorcy) blisko w 70 % zaspokaja potrzeby węglem Kompanii. Udział KW S.A. w krajowym rynku węgla koksowego (prawie 23,8 %) jest zależny od bieżącej koniunktury w przemyśle hutniczym oraz od relacji między cenami a dostępnością węgla typu 35 (z Jastrzębskiej Spółki Węglowej i importu) oraz typu 34 (który produkuje Kompania). KW S.A. eksportuje miały energetyczne i węgiel koksowy, sprzedawany przede wszystkim na najbliższych rynkach (Niemcy, Czechy, Austria). 3. Kierunki rozwoju Strategia Kompanii Węglowej S.A. oparta została na założeniu, że w perspektywie najbliższych lat węgiel powinien gwarantować bezpieczeństwo energetyczne kraju. Wsparciem jego pozycji będą rozwijające się technologie czystego spalania, które umożliwią produkcję energii elektrycznej z wysoką sprawnością, w sposób przyjazny dla środowiska. Przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 10 listopada 2009 roku Polityka energetyczna Polski do 2030 roku zakłada, że węgiel nadal będzie stosowany jako główne paliwo dla energetyki. Stwarza to dobrą perspektywę dla Kompanii Węglowej S.A., która wydobywając rocznie ponad połowę polskiego węgla kamiennego jest liderem w produkcji tego surowca w Unii Europejskiej. Z tej pozycji Kompania powinna: 1. Optymalnie wykorzystywać swoje zasoby i zwiększyć konkurencyjność produkowanego węgla. 2. Zdywersyfikować działalność poprzez budowę własnego zaplecza paliwowo-energetycznego z bezpośrednim zaangażowaniem się w sektor energetyczny oraz ciepłowniczy. 3. Chronić środowisko z równoczesną maksymalizacją wpływów z zagospodarowywania odpadów wydobywczych oraz pozyskanych podczas eksploatacji hałd i składowisk.

3 Nr 3 PRZEGLĄD GÓRNICZY 3 4. Rozwijać handel z zastosowaniem najlepszych praktyk obsługi klienta. 5. Angażować się w wypracowywanie i wdrażanie innowacyjnych rozwiązań i technologii, w tym w efektywne, czyste technologie spalania i przerobu węgla. 6. Poszukiwać partnerów biznesowych, w celu identyfikacji obszarów możliwej współpracy oraz realizacji wspólnych przedsięwzięć Cele strategiczne KW S.A. Obecnie spółka poszukuje nowych rozwiązań. Niedostosowanie się do zachodzących zmian mogłoby przekreślić możliwości jej rozwoju oraz czerpania efektów ze współpracy w kraju i za granicą, gdzie stale wzrasta znaczenie dobrze zorganizowanej, kreatywnej i wydajnej pracy, nowoczesności oraz innowacyjności produkcji, a także umiejętności działań zgodnie z zasadami Społecznej Odpowiedzialności Biznesu. Obecnie można postawić tezę, że w kopalniach KW S.A. tkwią jeszcze potencjalne rezerwy zwiększenia efektywności. Najważniejszym zadaniem w tej perspektywie będzie wdrożenie, wspartych na trzech liniach biznesowych, kierunków rozwojowych w całościowo zorientowanej na Strategię organizacji, gdzie wszyscy pracownicy są zainteresowani skuteczną jej realizacją: LINIA BIZNESOWA WĘGIEL przekształcenie organizacyjne zasobów KW S.A. zajmujących się wydobyciem, jakością oraz sprzedażą węgla kamiennego, przeniesienie większych uprawnień i kompetencji do kopalń węgla kamiennego z wyodrębnioną sferą zarządczą Centrali KW S.A. LINIA BIZNESOWA ENERGETYKA konsolidacja jednostek Kompanii zajmujących się produkcją i sprzedażą energii elektrycznej, cieplnej i sprężonego powietrza, z wykorzystaniem dostępnych paliw (węgla, metanu, biomasy oraz odpadów podlegających spalaniu). LINIA BIZNESOWA OCHRONA ŚRODOWISKA wyodrębnienie w ramach grupy kapitałowej podmiotów realizujących wykorzystywanie i zagospodarowywanie odpadów wydobywczych, hałd, osadników oraz rekultywację składowisk. Utworzona zostanie transparentna, przejrzysta struktura organizacyjna grupy kapitałowej. W efekcie integracji w każdym obszarze osiągnięte zostaną dodatkowe efekty ekonomiczne, dzięki synergiom operacyjnym, prostszej strukturze organizacyjnej oraz ograniczeniu kosztów. Założona dywersyfikacja działalności przyniesie korzyści w postaci zmniejszenia ryzyka handlowego oraz rozłożenia go na więcej obszarów aktywności. Nadrzędnym celem KW S.A. jest MAKSYMALIZACJA WARTOŚCI FIRMY, co sprawia, że generowana wartość staje się fundamentem jej działania. Z uwagi na ewentualną przyszłą prywatyzację (emisję akcji na GPW) spółka zamierza wzmocnić własną atrakcyjność i konkurencyjność na rynkach węgla, a jej głównym zadaniem jest budowa wartości dla akcjonariuszy, która z chwilą prywatyzacji będzie kluczowym parametrem do podjęcia decyzji biznesowych przez potencjalnych inwestorów. Akceptacja i wdrażanie strategii nastąpi w porozumieniu ze stroną społeczną przy zachowaniu spokoju społecznego. 4. Zarządzanie i innowacyjność Dobre zarządzanie spółką jest warunkiem koniecznym dla osiągania najważniejszych celów nakreślonych i wyznaczonych w przyjętej do realizacji Strategii rozwoju a w szczególności do przekształcenia Kompanii Węglowej w nowoczesny koncern o zdywersyfikowanej działalności. W tak zorganizowanej grupie kapitałowej, z nowoczesnym modelem zarządzania, możliwe będzie umacnianie pozycji, wzrost kon kurencyjności oraz dalszy rozwój. Przyjęty model zarządzania będzie obejmował wszystkie obszary działania koncernu, prowadząc do maksymalizacji jego wartości. Działania porządkujące pozwolą na stworzenie optymalnej struktury organizacyjnej i efektywniejsze wykorzystanie zasobów produkcyjnych spółki. Nastąpi to poprzez oddzielenie działalności produkcyjnej od działalności wspierającej, z jednoczesnym precyzyjnym podziałem zadań, kompetencji i odpowiedzialności. Działania w zakresie optymalizacji struktury organizacyjnej: Likwidacja Centrów Wydobywczych z dniem roku. Bezpośrednie podporządkowanie 15 kopalń węgla kamiennego Zarządowi KW S.A. z dniem roku. Utworzenie z dniem roku Centrum Logistyki Materiałowej, mającego za zadanie wsparcie działalności Kompanii Węglowej S.A. w zakresie zabezpieczenia procesu produkcji. Utworzenie z dniem roku Specjalistycznej Jednostki Organizacyjnej Centrum Usług Księgowych (CUK). Zadaniem wprowadzanych zmian jest centralizacja funkcji księgowej dla uzyskania pełnej standaryzacji procesów, specjalizacji procesowej (usprawnienia procesów), podniesienia jakości i dostępności informacji oraz obniżenia kosztów funkcji księgowej. Utworzenie z dniem r. Biura Zarządzania Majątkiem Produkcyjnym, mającego za zadanie skoncentrowanie zarządzania majątkiem produkcyjnym w jednej, wyodrębnionej komórce organizacyjnej. Utworzenie wyodrębnionej jednostki organizacyjnej na bazie Zakładu Zarządzania Mieniem, o nazwie Zakład Zarządzania Nieruchomościami. W obszarze innowacji działalność Kompanii Węglowej S.A. ukierunkowana będzie na: współpracę z jednostkami naukowo-badawczymi oraz z wyższymi uczelniami, wdrożenie systemu zarządzania ryzykiem, wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań przyczyniających się do podniesienia efektywności produkcji i poprawy warunków bezpieczeństwa pracy w kopalniach, uczestnictwo w projektach europejskich. Wdrażane innowacje dotyczą organizacji i systemów zarządzania (CUK, System informacji zarządczej i budżetowania w przekroju ośrodków decyzyjnych odpowiedzialnych za generowanie kosztów, Zarządzanie ryzykiem). Kierunki prowadzenia prac badawczych i badawczo-wdrożeniowych związane będą z podniesieniem efektywności produkcji, poprawą warunków bezpieczeństwa pracy w kopalniach KW S.A., a ich realizacja przebiegać będzie głównie we współpracy z placówkami naukowo-badawczymi i z wykorzystaniem działalności racjonalizatorskiej KW S.A. Kompania Węglowa S.A. będzie wspierać inicjatywy dotyczące nowych technologii przetwarzania i wykorzystania węgla, uczestnicząc w pracach i projektach krajowych oraz europejskich z tym związanych.

4 4 PRZEGLĄD GÓRNICZY Podsumowanie Strategia Kompanii Węglowej S.A. opiera się na nowoczesnym modelu organizacyjnym, którego filary stanowić będą następujące linie biznesowe: WĘGIEL. ENERGETYKA. OCHRONA ŚRODOWISKA. Projektowany model biznesowy uruchomi rezerwy poprawy efektywności Kompanii tkwiące w zarządzaniu. Realizacja Strategii będzie bazować na celach strategicznych, których osiągnięcie zapewni spółce równowagę pomiędzy efektywnością działań, zadowoleniem interesariuszy oraz ochroną środowiska naturalnego. Otworzy to spółce drogę do rozwoju oraz umożliwi ewentualną emisję akcji na GPW w Warszawie. Celem nadrzędnym jest maksymalizacja wartości spółki. W tym kontekście najpilniejszym zadaniem jest zapewnienie optymalizacji procesów, polegające na najbardziej efektywnym wykorzystaniu zasobów w liniach biznesowych i ich możliwości, które są ściśle skorelowane ze strategią. Decydującymi czynnikami sukcesu dla przyszłości Kompanii są: Dywersyfikacja działalności zwiększająca sprzedaż węgla do własnych źródeł wytwarzania energii do 9 % całości sprzedaży ilościowej począwszy od 2019 roku. Wzrost konkurencyjności węgla realizowany przez racjonalizację kosztów oraz zwiększenie produkcji węgla do 43 mln ton w 2020 roku. Literatura 1. Strategia rozwoju i funkcjonowania w okresie od 2012 do 2015 roku z perspektywą do 2020 roku.

5 Nr 3 PRZEGLĄD GÓRNICZY 5 UKD: (438): : 658: 005.5(438) Znaczenie CSR w przedsiębiorstwach sektora górniczego w Polsce The role of Corporate Social Responsibility of mining companies in Poland mgr Renata Koneczna* ) dr Joanna Kulczycka* ) Treść: W artykule przedstawiono rolę społecznej odpowiedzialności biznesu w firmach górniczych Polsce. Scharakteryzowano obszary działania wybranych przedsiębiorstw górniczych oraz omówiono ich wpływ na strategię rozwoju. Istotne znaczenie będzie miał nie tylko sposób wdrożenia zasad, ale i informowania i raportowania danych o podjętej w tym zakresie działalności. Analizą objęto największe przedsiębiorstwa górnicze (KGHM Polska Miedź S.A., Jastrzębska Spółka Węglowa S.A., Katowicki Holding Węglowy S.A., Kompania Węglowa S.A. i Lubelski Węgiel Bogdanka ), a wyniki porównano z niektórymi rozwiązaniami zastosowanymi przez firmy z sektora energetycznego w Polsce oraz zagraniczne firmy wydobywcze. Opracowywane raporty CSR w Polsce porządkują wiadomości o działalności produkcyjnej i pozaprodukcyjnej podmiotów, jednak w nieznacznym stopniu omawiają zagadnienia finansowe w tych obszarach, co powinno być pewnym standardem pozwalającym na przejrzystą ocenę prowadzonej działalności. Abstract: The article presents the role of Corporate Social Responsibility (CSR) in mining companies in Poland. The CSR s areas of activity of selected mining companies have been presented with the discussion of their impact on the development strategy. An important role shall have not only the way of implementation of CSR principles, but also the presentation and reporting of data about the activity undertaken in this field. The analysis comprised the largest mining companies (KGHM Polish Copper JSC, Jastrzębska Coal Company JSC, Katowice Coal Holding JSC, Coal Company JSC and Lublin Coal Bogdanka ), and the results were compared with some solutions presented by companies from the energy sector in Poland and foreign firms. The CSR reports prepared in Poland provide data about the production and non-production activities of subjects, but only marginally discuss the financial issues in these areas, what should be a standard that allows a transparent assessment of the conducted activity. Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR), przedsiębiorstwa sektora górniczego, zarządzanie Key words: corporate social responsibility (CSR), mining companies, management 1. Wprowadzenie Celem artykułu jest analiza społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw sektora górniczego z punktu widzenia relacji z interesariuszami oraz wywiązywania się z kryteriów społecznych, etycznych, ekologicznych oraz filantropijnych. Analizą objęto największe przedsiębiorstwa górnicze, tj.: KGHM Polska Miedź S.A., Jastrzębską Spółkę Węglową S.A., Katowicki Holding Węglowy S.A., Kompanię Węglową S.A. oraz Lubelski Węgiel Bogdanka, a ich sposoby realizacji porównano do zastosowanych już w Polsce rozwiązań w przemyśle energetycznym i niektórych wdrożonych przez * ) Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków. zagraniczne firmy wydobywcze. Położenie nacisku na kwestie społecznej odpowiedzialności biznesu (tzw. CSR Corporate Social Responsibility) w zarządzaniu przedsiębiorstwem sektora górniczego, skoordynowane z polityką górniczą państwa [16], wydaje się być ważnym narzędziem w poszukiwaniu skutecznych metod zarządzania w tym sektorze. 2. Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) w górnictwie i energetyce w Polsce Idea odpowiedzialności społecznej, dotycząca dobrowolnych działań w zakresie ochrony środowiska naturalnego i aspektów społecznych w działalności przedsiębiorstw, zyska-

6 6 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2012 ła na popularności w latach wieku. Powstawały nowe pojęcia, tj.: corporate social responsiveness, corporate citizenship, sustainability oraz Corporate Social Resposibility (CSR). Definicja CSR pojawiała się w dokumentach wielu organizacji międzynarodowych, w normie ISO, w dokumentach i strategiach Komisji Europejskiej, w tym m.in. w Zielonej Księdze z 2001 roku, w komunikatach określający europejską strategię na rzecz promowania CSR i jej wpływu na gospodarkę i społeczeństwo [9], oraz zachęcających przedsiębiorstwa do zaangażowania w CSR [8] (tabl. 1). Wdrażanie idei CSR w polskich przedsiębiorstwach nastąpiło przede wszystkim w sektorze energetycznym, np. w 2010 roku opracowano deklarację społecznej odpowiedzialności spółek linii biznesowej Wydobycie i Wytwarzanie Polskiej Grupy Energetycznej, w której stwierdzono, iż misją PGE jest budowanie jej wartości poprzez efektywne wydobycie węgla, wytwarzanie energii elektrycznej, ciepła oraz świadczenie usług przy zachowaniu wysokich standardów ekologicznych i zasad społecznej odpowiedzialności. Wśród powodów i korzyści wynikających z włączenia CSR jako elementu zarządzania, podmioty energetyczne wymieniały: korzyści wizerunkowe/reputacyjne, lep sze relacje z interesariuszami, wzrost wartości firmy, wzrost motywacji pracowników, rosnące oczekiwania społeczne, zasady etyczne, pozy skiwanie nowych rynków/klientów, wzrost kon kurencyjności, zarządzanie ryzykiem, pozyska nie dobrych pracowników, wzrost efektywności kosztowej [2]. W sektorze górnictwa wciąż tylko nieliczne przedsiębiorstwa górnicze w Polsce podają informacje o działalności w zakresie CSR, np. firma Tarmac, Lafarge Cement [10]. Cztery spółki węglowe są na etapie wdrażania strategii społecznej odpowiedzialności biznesu, a KGHM Polska Miedź S.A., w 2011 roku jako pierwszy z dużych firm górniczych opublikował założenia swojej pierwszej strategii CSR, pt. KGHM Nasza droga do zrównoważonego rozwoju. Ma ona przyczynić się do opracowania całościowego spojrzenia na kwestie społecznej odpowiedzialności i zintegrowania dotychczas podejmowanych działań. Podczas prac, analiza kwestii CSR została połączona z filarami strategii biznesowej, ponieważ istnieje swiadomość, iż poprzez dobre zarządzanie relacjami z interesariuszami możliwe będzie osiągnięcie celów biznesowych stojących przed spółką [7]. 3. Obszary CSR w przedsiębiorstwach sektora górniczego Opublikowana w 2010 roku norma ISO Guidance on social responsibility wyznaczyła główne obszary CSR do których zaliczono: ład korporacyjny, prawa człowieka, zachowanie wobec pracowników, ochrona środowiska, rzetelność i uczciwość biznesowa, kwestie konsumenckie (dbałość o klienta) oraz zaangażowanie społeczne i rozwój społeczności lokalnych. Działalność firm wydobywczych w Polsce w obszarze ochrony środowiska oraz pracowników była szczegółowo regulowana wieloma aktami prawnymi. Firmy prowadzące wydobycie surowców mineralnych bardzo często angażowały się w rozwój regionu i dbały o społeczności lokalne, jednak rzadko spójnie prezentowały swoje działania, skupiając się na działalności podstawowej. Stąd ich działalność zazwyczaj postrzegana była jako niekorzystna i szkodliwa. Obecnie największe firmy górnicze, tj. KGHM Polska Miedź S.A., Kompania Węglowa S.A., Jastrzębska Spółka Węglowa S.A., Katowicki Holding Węglowy S.A. oraz Lubelski Węgiel Bogdanka (tabl. 2) wdrażają strategię CSR. Cztery z pięciu przedsiębiorstw zaprezentowały pełen zakres wykonywanych zadań w pięciu obszarach CSR, a tylko jedno w dwóch obszarach (tj. ekonomia i społeczny), (tabl. 3). Analizowane przedsiębiorstwa sektora węglowego wyszczególniły zadania priorytetowe, które można przyporządkować do poszczególnych obszarów (tab. 4). Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. najwięcej uwagi poświęca obszarowi społecznemu. Do najważniejszych zadań należą: utrzymanie dotychczasowych miejsc pracy, zapewnienie odpowiednio wykwalifikowanych specjalistów, efektywne i racjonalne wykorzystanie posiadanych zasobów ludzkich, dbałość o rozwój zawodowy kadry poprzez system karier, kształcenia i doskonalenia zawodowego, inwestowanie w zasoby ludzkie i kapitał intelektualny, wzmacnianie bezpieczeństwa i ochrony pracy zatrudnionych, wyrównywanie szans społecznych, inwestowanie w różnorodne akcje prozdrowotne. Należy podkreślić, iż został także opracowany tzw. ład korporacyjny 1. W tym przypadku system powiązań z najważniejszymi interesariuszami. Do największych należą: prokurenci Rada Nadzorcza, Zarząd, Koksownia Przyjaźń Sp. z o.o., Spółka Energetyczna Jastrzębie S.A., Jastrzębskie Zakłady Remontowe Sp. z o.o., Jastrzębska Spółka Kolejowa Sp. z o.o. oraz Polski Koks S.A. i inni (tabl. 5). Natomiast w najmniejszym stopniu opisuje się zakres zadań realizowanych w obszarze etycznym. Przedsiębiorstwo nie opracowało kodeksu etyki i nie utworzyło stanowiska ds. CSR. Podkreśla się jedynie etyczne zachowanie w stosunku do wszystkich interesariuszy oraz ochronę prywatności interesariuszy i poufnych danych przedsiębiorstwa. W ramach obszaru ekologicznego spółka wdrożyła System Zarządzania Środowiskowego według standardu PN-EN ISO Celem przedsiębiorstwa jest ograniczenie i zminimalizowanie negatywnego oddziaływania produkcji górniczej na środowisko naturalne, który ma zostać osiągnięty poprzez realizację następujących kierunków działań [14]: dozowanie zasolonych wód dołowych kolektorem Olza do rzeki Odry, a tym samym zmniejszenie ich negatywnego oddziaływania na wody powierzchniowe i spełnienie warunków ochrony hydrotechnicznej, zmniejszenie ilości wytwarzanej skały płonnej odpadów wydobywczych i maksymalne jej zagospodarowanie w wyrobiskach podziemnych i na powierzchni oraz wykorzystanie do produkcji kruszyw, redukcję emisji zanieczyszczeń pyłowo-gazowych do atmosfery ze szczególnym uwzględnieniem zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych, minimalizację wpływów eksploatacji górniczej na powierzchnię terenu, realizację napraw obiektów inżynieryjno-budowlanych dotkniętych szkodami górniczymi, likwidację nadmiernego poziomu hałasu emitowanego do środowiska, rekultywację i zagospodarowanie terenów objętych działalnością górniczą. Działania w obszarze filantropijnym sprowadzają się do sponsoringu. W 2011 roku firma założyła, że 89 % tych środków planowano przeznaczyć na wspieranie sportu zawodowego najwyższej klasy i sportu amatorskiego, a pozostałe na wsparcie placówek ochrony zdrowia (m.in. Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 2 w Jastrzębiu Zdroju, Centrum Leczenia Oparzeń w Siemianowicach Śląskich, Wojewódzki Szpital Chirurgii Urazowej w Piekarach Śląskich, Śląskie 1) Ład korporacyjny to system, za pomocą którego firmy są kierowane i sterowane.

7 Nr 3 PRZEGLĄD GÓRNICZY 7 Tablica 1. Współczesne definicje społecznej odpowiedzialności biznesu Table 1. Modern definitions of corporate social responsibility ISO Dokument Komisja Europejska World Business Council for Sustainable Development UNDP, 2008 PWN Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [1, 9, 15, 17] Source: Author, s study based on [1, 9, 15, 17] Definicja Odpowiedzialność organizacji za wpływ jej decyzji i działań (produkty, serwis, procesy) na społeczeństwo i środowisko, poprzez przejrzyste i etyczne zachowanie, które: przyczynia się do zrównoważonego rozwoju, zdrowia i dobrobytu społeczeństwa, bierze pod uwagę oczekiwania interesariuszy, jest zgodne z obowiązującym prawem i spójne z międzynarodowymi normami zachowania, jest spójne z organizacją i praktykowane w jej relacjach. Proces, w ramach którego przedsiębiorstwa zarządzają swoimi relacjami z różnymi interesariuszami, którzy mogą mieć faktyczny wpływ na ich powodzenie w działalności gospodarczej. Zobowiązanie biznesu do etycznego zachowania i przyczyniania się do rozwoju ekonomicznego poprzez poprawę jakości życia pracowników wraz z ich rodzinami, jak również lokalnych społeczności i społeczeństwa jako całości. Podejście do zarządzania oraz odpowiedź na kwestie społeczne, środowiskowe, ekonomiczne w szerszym ujęciu oraz etyczne, a także na oczekiwania interesariuszy w tych kwestiach w stopniu, w jakim biznes może na nie reagować Zakres, w jakim społeczne, środowiskowe i etyczne ryzyka oraz korzyści są zarządzane w celu ochrony i wzrostu wartości firmy dla akcjonariuszy Tablica 2. Obszary CSR wybranych przedsiębiorstw sektora górniczego Table 2. CSR areas of selected enterprises of the mining sector Obszary Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. Katowicki Holding Węglowy S.A. Kompania Węglowa S.A. Lubelski Węgiel Bogdanka KGHM Polska Miedź S.A. społeczny etyczny ekologiczny filantropijny ekonomiczny Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [4 6] Source: Author, s study based on [4 6] Tablica 3. Dane finansowe wybranych przedsiębiorstw sektora górniczego za 2010 rok (tys. zł) Table 3. Financial data of selected enterprises of the mining sector for 2010 (thousand zlotys) Wyszczególnienie Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. Katowicki Holding Węglowy S.A. Kompania Węglowa S.A. Lubelski Węgiel Bogdanka KGHM Polska Miedź S.A. Przychody ze sprzedaży Zysk brutto Zysk netto Zatrudnienie (liczba osób) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [11 14, 18] Source: Author, s study based on [11 14, 18] Tablica 4. Główne zadnia CSR realizowane przez wybrane przedsiębiorstwa sektora górniczego Table 4 The main CSR tasks realized by selected enterprises of the mining sector Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. Zdrowie i bezpieczeństwo Środowisko naturalne Katowicki Holding Węglowy S.A. Promowanie wartości kulturowych Podnoszenie świadomości społeczeństwa Kompania Węglowa S.A. Lubelski Węgiel Bogdanka Dialog społeczny Pracownicy Prawa człowieka Społeczności lokalne KGHM Polska Miedź S.A. Zachowania wobec pracowników JSW dla regionu Filantropia Klienci i kontrahenci Ochrona środowiska Sport Środowisko Środowisko Rzetelność i uczciwość biznesowa Nasi pracownicy Zaangażowanie społeczne Dbałość o klienta Zaangażowanie społeczne i rozwój społeczności lokalnych Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [14 16] Source: Author, s study based on [14 16]

8 8 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2012 Tablica 5. Ład korporacyjny w Jastrzębskiej Spółce Węglowej S.A. Table 5 Corporate order in the Jastrzębska Coal Company JSC Lp. Interesariusze Udział % w kapitale zakładowym 1. Polski Koks S.A. 90,59 2. Koksownia Przyjaźń 97,78 3. Spółka Energetyczna Jastrzębie S.A Kombinat Koksochemiczny Zabrze S.A Jastrzębska Spółka Kolejowa Sp. z.o.o Centralne Laboratorium Pomiarowo-Badawcze Sp. z.o.o. 50,27 7. Advicom Sp. z.o.o. 75,06 8. Przedsiębiorstwo Gospodarki Wodnej i Rekultywacji S.A. 90,59 9. Jastrzębska Spółka Ubezpieczeniowa Sp. z.o.o Jastrzębska Agencja Turystyczna Sp. z.o.o Jastrzębskie Zakłady Remontowe Sp. z.o.o Zarząd 13. Rada Nadzorcza 14. Prokurenci Źródło: Opracowanie własne na podstawie [14] Source: Author, s study based on [14] Centrum Chorób Serca w Zabrzu oraz Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 5 w Katowicach) oraz wspierania szkół ponadgimnazjalnych i wyższych uczelni. Katowicki Holding Węglowy S.A. wyróżnia główne cele CSR, które można przyporządkować do poszczególnych obszarów, tj. [5]: promowanie wartości kulturowych, doskonalenie jakości życia mieszkańców okręgu katowickiego poprzez efektywne wykorzystywanie surowców naturalnych, podnoszenie w społeczeństwie świadomości i wiedzy o naturalnych źródłach energetycznych, minimalizowanie niekorzystnego oddziaływania na środowisko, angażowanie się w działania filantropijne (m.in. w działalność charytatywną na rzecz biednych, wspieranie organizacji pożytku publicznego, zachęcanie pracowników do uczestnictwa w programach mogących podnieść standard życia społeczności lokalnej), realizowanie polityki zrównoważonego rozwoju. Przedsiębiorstwo opracowało także kodeks etyki, w którym szczegółowo wyszczególniono zobowiązania w poszczególnych obszarach CSR. Ponadto zostało utworzone stanowisko Rzecznika ds. Etyki, którego zadaniem jest m.in. podejmowanie działań na rzecz popularyzacji zasad etycznych w spółce. Kompania Węglowa S.A., poczyniła najmniejsze starania wśród analizowanych przedsiębiorstw w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu. Spółka opracowała tylko Dialog społeczny w Kompanii Węglowej S.A, w którym podkreśla się jedynie znaczenie stosunków zawodowych, warunków pracy, płacy oraz świadczeń socjalnych. Lubelski Węgiel Bogdanka (LWB) w ramach obszaru ekologicznego wprowadził System Zarządzania Środowiskowego wg PN-EN ISO Prowadzony jest również stały monitoring wpływu działalności górniczej na stan przyrody w otoczeniu obszaru górniczego, zwłaszcza mechanizmy krążenia wód, przemieszczania się zanieczyszczeń itp. Najbardziej rozbudowany w przedsiębiorstwie jest obszar społeczny. Wyszczególnia się tutaj przede wszystkim: zapewnienie odpowiednich kompetencji kadr poprzez system treningów i szkoleń, atrakcyjne wynagrodzenie (jedno z najwyższych w branży węgla kamiennego oraz w regionie lubelskim), sformalizowany system ocen, nagradzania i awansowania (m.in. premia uznaniowa, rekomendacje do odznaczeń państwowych i resortowych, stopni górniczych i szpad). W ramach obszaru etyki został przygotowany Kodeks etyki, który jest zbiorem obowiązujących norm i wartości na każdym stanowisku i szczeblu, w każdej komórce organizacyjnej i każdym organie korporacyjnym. Działania obszaru filantropijnego dotyczą przede wszystkim darowizn na rzecz lokalnej służby zdrowia. W 2009 r. LWB przekazała na rzecz szpitala w Łęcznej ogólną kwotę 1,6 mln zł, wspierając Oddział Oparzeń kwotą 200 tys. zł oraz przeznaczając kwotę 1,4 mln zł na zakup sprzętu medycznego dla pozostałych oddziałów szpitala. Darowizny są udzielane także na realizację różnych zadań w zakresie.: ochrony obiektów kultu religijnego, kultury fizyczneuj i sportu, oświaty, odbudowy, renowacji i ratowanie zabytków. W celu właściwej realizacji poszczególnych zadań społecznej odpowiedzialności biznesu w spółce zostało utworzone stanowisko Koordynatora ds. CSR. KGHM Polska Miedź S.A. wyróżnił sześć działań w obszarze CSR, w których podkreślany jest przede wszystkim aspekt społeczny, tj. poszanowanie praw, współpraca z lokalnymi społecznościami, które są elementem służącym budowaniu pozytywnego wizerunku przedsiębiorstwa. W 2010 roku KGHM został wyróżniony w rankingu Universum Professional Survey jako idealny pracodawca. Wysoko zostały ocenione oferowane przez firmę systemy szkoleń i możliwości podnoszenia kwalifikacji. W 2010 roku skorzystało z nich 29 tys. osób, przy czym szkoleniami obejmowane są wszystkie grupy zawodowe, a szczególny nacisk kładzie się na szkolenia z zakresu BHP dzięki którym sukcesywnie maleje liczba wypadków przy pracy (z 1090 w 1992 roku do 450 w 2010 roku). KGHM wprowadził także uporządkowany i przejrzysty proces zakupowy i opracowało kodeks etyki w procesie zakupowym. Zakłada on całkowitą jasność reguł dotyczących wyboru dostawcy, wprowadza także bezwzględny zakaz przyjmowania jakichkolwiek korzyści materialnych od uczestników postępowania przetargowego. W relacjach z dostawcami jednym z elementów ich wyboru są pytania o przestrzeganie ochrony środowiska i BHP. KGHM Polska Miedź S.A. realizuje także wiele programów społecznych i charytatywnych. W 2003 r. na rzecz wsparcia regionu firma powołała Fundację Polska Miedź. Zrealizowała ona blisko 1300 projektów dla różnych instytu-

9 Nr 3 PRZEGLĄD GÓRNICZY 9 cji (łącznie na kwotę 47,6 mln zł) oraz udzieliła ponad 3500 darowizn osobom fizycznym (9,4 mln zł). W ramach obszaru dotyczącego ochrony środowiska spółka w 2010 roku wydała na inwestycje proekologiczne prawie 79 mln zł (48 mln zł w 2009 roku). Ich efektem jest stale spadająca liczba emitowanych zanieczyszczeń, m.in. tlenku węgla z Mg/rok w 1985 roku do 2040 Mg/rok w 2010 roku, czy dwutlenku siarki z do 4518 Mg/rok. Ponadto w zakładach produkcyjnych wdrożono surowcowe normy związane z BHP i ochroną środowiska ISO serii 9000, 14000, Spółka opracowała także ład korporacyjny. Jest od początku notowana w Respect Index oznacza to, że firma spełnia wymogi odpowiedzialnego biznesu i odpowiada na oczekiwania interesariuszy. Aby działalność związana z CSR miała właściwe umocowanie w firmie powstał także Departament ds. CSR i zrównoważonego rozwoju. W ramach analizowanych przedsiębiorstw sektora górniczego należy również wspomnieć o Południowym Koncernie Węglowym SA wchodzącym w skład Tauronu, który realizuje jego politykę społecznej odpowiedzialności biznesu Położenie nacisku na kwestie CSR w zarządzaniu przedsiębiorstwem sektora górniczego, wydaje się być ważne w poszukiwaniu metod i narzędzi, pozwalających usprawnić zarządzanie w tym sektorze. Jest to tym bardziej istotne, iż specyfika tego sektora przejawia się przede wszystkim w: jego znaczeniu gospodarczym i uciążliwości dla środowiska, działaniu w zmiennych warunkach rynkowych, złożoności i ograniczoności czasu życia projektowych zadań, konieczności wdrażania innowacyjnych technik i technologii, systemach organizacji pracy, wrażliwości na otoczenie rynkowe, wysokiej kapitałochłonności i kosztochłonności źródeł energii, presji otoczenia (m.in. organizacji ekologicznych), uwarunkowaniach prawnych, uwarunkowaniach geograficznych, uwarunkowaniach społecznych. Należy zwrócić także uwagę na system zarządzania poszczególnymi obszarami CSR w przedsiębiorstwach sektora górniczego. W obszarze ładu organizacyjnego rzadko wspomina się zwiększaniu udziału pracowników w procesie decyzyjnym czy o przewidywanym poziom reprezentacji w kadrze zarządczej kobiet. W obszarze relacji z pracownikami podkreśla się poprawę bezpieczeństwa i zdrowia pracowników oraz aktywność w zakresie szkoleń, jednak nie wszystkie firmy podają informacje o formie zatrudnienia pracowników (zazwyczaj na podstawie umowy o pracę) oraz o gwarantowanych przywilejach (dodatkowe urlopy zdrowotne, 14 pensje itp.). W obszarze środowisko firmy wydobywcze skupiły się na wdrażaniu System Zarządzania Środowiskowego według standardu PN-EN ISO jednak żadna z firm nie wspomina o systemie EMAS czy o próbach identyfikowania potencjalnych negatywnych skutków środowiskowych zgodnie z metodyką LCA (ocena cyklu życia) czy uwzględniania założeń środowiskowych na etapie projektowanie produktu (eco-design, analiza cyklu życia LCA/LCM), co proponowane jest w GRI i ISO [3]. Trudno też naleźć wskaźniki o udziale wielkości opłat środowiskowych w kosztach dostarczanego produktu, czy o zmniejszeniu materiałochłonności i energochłonności procesów, a zazwyczaj wspomina się o redukcji emisji gazów i innych tzw. wyjść z procesu. W strategiach CSR analizowanych firm brakuje wszystkich interesariuszy, którzy prezentowani są w ładzie korporacyjnym. Brak jest też wskaźników oraz jednolitego systemu monitoringu CSR, jak i strategii i prognoz w tym zakresie. Działania w obszarach CSR mogą być skuteczne tylko wówczas, gdy są podejmowane systematycznie, uzgodnione z grupami interesariuszy (w tym przede wszystkim ze społecznością lokalną) oraz nie zagrażają podstawowej działalności i opłacalności produkcji, a wręcz przeciwnie przyczynią się do zwiększania wartości podmiotu. Powinny być one zależne od panującej na rynku koniunktury, tj. winny być powiązane z poziome zysku przedsiębiorcy a nie z planami budżetowymi potencjalnych beneficjentów. Ponadto w strategiach CSR zbyt mało miejsca poświęca się kwestiom finansowym podmioty krajowe w małym stopniu opisują poziom wydatków związanych z podatkami i opłatami, w tym tych, które zasilają budżety regionu, wydatki na szkolenia pracowników, inwestycje w regionie itp. Poszukując szczegółowych informacji zazwyczaj kopalnie podają wydatki związane z opłatami eksploatacyjnymi, czy wysokość ogólnie zapłaconych podatków (np. KGHM Polska Miedź S.A. w 2011 roku 2504 mln zł), a można by dodatkowo informować, ile z tych środków zostaje w regionie, a ile w budżecie państwa. 4. Posumowanie Sethi CSR Monitor prowadzi systematyczne analizy korporacyjnych raportów odpowiedzialności społecznej i zrównoważonego rozwoju, publikowanych przez największe korporacje z całego świata. Klasyfikuje w nim i porównuje informacje zawarte w sprawozdaniach CSR i zrównoważonego rozwoju według 12 elementów: ochrony środowiska, obywatelstwa korporacyjnego, komunikacji zarządów, zapewnienia integralności, zaangażowania interesariuszy, ogólnych stosunków pracowniczych, traktowania pracowników produkcji, zarządzania łańcuchem dostaw, kodeksów postępowania, ładu korporacyjnego, przekupstwa i korupcji oraz reputacji firmy. W ostatnich badaniach wskazano, iż jedną z sześciu spółek z najwyższą ogólną oceną jest firma z branży wydobywczej BHP Billiton (metale i górnictwo, Australia). BHP w swoich raportach wskazuje na zaangażowanie społeczne w każdym kraju, w którym prowadzi działalność wydobywczą. Polega to przede wszystkim na zidentyfikowaniu obaw i celów lokalnej społeczności, aby szanując ich prawa realizować projekty społeczne, które zapewnią długotrwałe korzyści i pozwolą na prowadzenie działalności gospodarczej. Jedną z metod informowania o swojej działalności jest publikowanie najważniejszych podatków i opłat wnoszonych do budżetów krajowych i regionalnych rządów, wielkość wydatków przeznaczanych na rozwój infrastruktury i usług (np. koszty budowy dróg, lotniska, centrum medycznego), wysokość nakładów na szkolenia i rozwój osób i pracowników w celu zwiększenia możliwości zatrudnienia osób społeczności lokalnych, sposobów wspieranie rozwoju lokalnych firm poprzez dostarczenie różnego rodzaju usług i produktów. W roku finansowym 2011 wydatki na takie przedsięwzięcia pochłonęły 195,5 miliona dolarów USA, w tym 30 milionów dolarów przekazano do utworzonej przez BHP charytatywnej firmy BHP Billiton Sustainable Communities. W raporcie pt. BHP Billition Sustainability Report 2011 cały rozdział poświęcony jest aspektom finansowym, jakie firma przeznacza na rozwój regionalny i lokalny. Struktura wydatków w tzw. rozwój społeczny przedstawiała się następująco: edukacja i szkolenia 27 %, budowanie współpracy i wymiana doświadczeń tzw. capacity building 20 %, wydatki na infrastrukturę 17 %, usuwanie skutków katastrof 12 %, sztuka 7 %, zdrowie 6 %, środowisko naturalne 4 %, sport i rekreacja 4 %, rozwój małego biznesu 3 %. Dodatkowo firma informuje ile środków przeznaczyła m.in. jako wydatki

10 10 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2012 ponoszone dla dostawców czynników produkcji i usług 27 mld USD, wynagrodzenie dla pracowników 5,5 mld USD, czy podatki i opłaty 9,9 mld USD. Planowane wydatki w działalność na rzecz społeczności lokalnej powiązane są z poziomem zysku w danym regionie, gdyż firma zakłada, iż przeznacza jeden procent zysku przed opodatkowaniem na taką działalność. Tak szczegółowo prezentowane dane i założenia strategiczne pozwalają na łatwą identyfikację rzeczywistych korzyści, jakie mogą otrzymać interesariusze z ulokowania działalności wydobywczej w ich regionie. W efekcie wysokiej jakości sprawozdania CSR pomagają firmom poprawiać swoją reputację i w przyszłości ograniczać ryzyko związane z nowymi regulacjami, finansową niepewnością, naciskami opinii publicznej i organizacji pozarządowych, czy publicznym niezadowoleniem, a także znaleźć rozwiązania ograniczające koszty produkcji. Literatura: 1. Biznes Tom 1, Zarządzanie Firmą część 1; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Figaszewska I.: Nowe instrumenty i inicjatywy społecznej odpowiedzialności biznesu. Biuletyn UER nr 3/77, r. 3. Gasiński T., Piskalski G.: Zrównoważony biznes, podręcznik dla małych i średnich przedsiębiorstw. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa z dnia r z dnia r z dnia 7 września 2011r. 7. KGHM, Nasza droga do zrównoważonego rozwoju. KGHM Polska Miedź SA, Lubin Komunikat Komisji Dla Parlamentu Europejskiego, Rady i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego: Realizacja Partnerstwa na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia: Uczynienie Europy liderem w zakresie odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw. COM (2006) 136, z dnia r. 9. Komunikat Komisji Europejskiej dotyczącej odpowiedzialności biznesu: Wkład biznesu w zrównoważony rozwój. COM (2002) 347 z dnia r. 10. Kulczycka J., Wirth H.: Społeczna odpowiedzialność w strategiach firm górniczych w Polsce. Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN rok: 2010, nr 79, ss Lubelski Węgiel Bogdanka S.A. Sprawozdanie Finansowe za rok obrotowy od 1 stycznia do 31 grudnia 2010 roku, Bogdanka Raport Niezależnego Biegłego Rewidenta z Usługi Poświadczającej Dotyczącej Informacji Finansowych Pro Forma dla Zarządu Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A., PricewaterhouseCoopers Sp. z o.o., Katowice Raport roczny za 2010 r., KGHM Polska Miedź S.A., Lubin Skonsolidowane Sprawozdanie Finansowe Grupy Kapitałowej Katowickiego Holdingu Węglowego S.A. za okres od r. do r., Katowice Społeczna odpowiedzialność biznesu w Polsce. Wstępna analiza, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju; Warszawa Strategia działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach Warszawa, 31 lipca 2007r. 17. World Business Council for Sustainable Development: The Business Case for Sustainable Development. Making a difference toward the Johannesburg Summit 2002 and Beyond, Wprowadzenie do Sprawozdania Finansowego Kampanii Węglowej S.A. za okres od do , Katowice luty 2011.

11 Nr 3 PRZEGLĄD GÓRNICZY 11 UKD: : (438): (100)(438): 338.5(438) Ceny krajowego węgla koksowego na tle cen na międzynarodowym rynku węgli metalurgicznych Prices of domestic coking coal against the background of prices on the international metallurgical coal market dr inż. Urszula Ozga-Blaschke* ) Treść: Branża górnicza ze względu na wysokie koszty stałe jest bardzo wrażliwa na zmiany cen. Aktualnie o cenach węgla, w większym stopniu niż koszty produkcji, decyduje rynek, stąd też ceny węgla koksowego w handlu na rynku międzynarodowym są ważnym wskaźnikiem zarówno dla producentów jak i użytkowników tego węgla. W artykule pokazano dynamikę zmian cen krajowego węgla koksowego w ostatnich latach w porównaniu do cen tego typu węgli na rynku międzynarodowym. Abstract: The mining sector on account of high fixed costs is very sensitive to price changes. Currently about coal prices to a larger degree than the production costs decides the market, therefore coking coal prices in trade on the international market are an important indicator both for the producers and users of this coal. The article shows the dynamics of price changes of domestic coking coal in the last years in comparison with prices of coals of this type on the international market. Słowa kluczowe: węgiel koksowy, ceny, kontrakty, rynek Key words: coking coal, prices, contracts, market 1. Wprowadzenie Polska w porównaniu z takimi światowymi potentatami, jak Chiny, Australia, Rosja czy USA jest niewielkim producentem węgla koksowego, ale na rynku europejskim zajmuje pozycję lidera szczególnie w zakresie produkcji najlepszych jakościowo węgli koksowych typu hard. Udział Polski w produkcji węgla koksowego ogółem w Europie (bez Ukrainy, która w statystykach zaliczana jest do grupy CIS) w 2010 roku wyniósł prawie 44 %. W regionie tym wydobycie węgla koksowego ma miejsce jeszcze tylko w Niemczech, Czechach i Turcji. W ostatnich latach obserwowany jest stały spadek wydobycia węgla kamiennego w kraju, w tym również węgla koksowego, co znacznie ograniczyło krajową bazę surowcową węgli stosowanych w przemyśle koksowniczym. Na spadek produkcji złożyło się wiele przyczyn od działań planowych, realizowanych w ramach restrukturyzacji branży po brak środków finansowych na rozwój wydobycia. Istotną przyczyną była też kumulacja czynników geologiczno-górniczych utrudniających wydobycie w kopalniach czynnych, jak też serie zdarzeń wynikających z zagrożeń naturalnych. W ostatnim tylko dziesięcioleciu produkcja węgli koksowych obniżyła się z 17,2 mln ton w 2000 roku do 11,7 mln ton w 2010 roku. Spadek do 8,5 mln ton wydobycia w 2009 roku był następstwem kryzysu w gospodarce światowej i spadku zapotrzebowania na koks ze strony przemysłu hutniczego, co znacznie ograniczyło popyt na węgiel koksowy. * ) Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków. Głównym użytkownikiem wydobywanego w Polsce węgla koksowego jest krajowy przemysł koksochemiczny udział rynku krajowego w sprzedaży ogółem kształtuje się obecnie na poziomie około 85 %. W wyniku utrzymującego się dużego popytu na węgiel koksowy ze strony krajowych koksowni, przy równoczesnym spadku wielkości produkcji, udział eksportu w sprzedaży ogółem obniżył się z 30 % w latach do około 14 % w roku Jeszcze kilka lat wstecz produkcja węgla koksowego w Polsce była wystarczająca do pokrycia zapotrzebowania ze strony krajowej branży koksowniczej, a import miał charakter uzupełniający o określone rodzaje węgla (głównie niskofosforowego). Jednak kłopoty z podażą dobrych jakościowo węgli ortokoksowych sprawiły, że już w 2007 roku koncern ArcelorMittal Poland S.A., poza tradycyjnym importem z Czech, sprowadził ponad 400 tys. ton węgla z USA i Kolumbii dla zabezpieczenia potrzeb swoich koksowni w Zdzieszowicach i w Krakowie. Również pozostałe krajowe koksownie zwiększyły zakupy węgla czeskiego. W efekcie od 2008 roku Polska stała się netto importerem węgla koksowego z importem na poziomie od 2,3 do 3,5 mln ton (rys. 1). W 2011 roku (po trzech kwartałach) import węgla koksowego w wysokości 2,2 mln ton przewyższył eksport polskiego węgla o prawie milion ton. Dominujący udział w importowanym tonażu mają węgle z USA i tradycyjnie z Czech, ponadto na rynku pojawił się również węgiel z Kolumbii i Australii. Biorąc pod uwagę fakt, że Polska jest największym w Europie producentem węgli koksowych typu hard, praktycznie jedynym źródłem pozyskania brakujących ilości tego typu węgla do produkcji

12 12 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2012 koksu jest import zamorski (rys. 2). W roku 2010 łącznie z USA, Australii i Kolumbii sprowadzono do Polski ponad 2,3 mln ton, a w ciągu 3 kwartałów 2011 r. prawie 1,25 mln ton. Zwiększający się import powoduje, że ceny węgli koksowych na rynku międzynarodowym, będące znaczącym składnikiem kosztów sprowadzenia tych węgli przez koksownie, są rodzajem weryfikatora dla producentów węgli koksowych w kraju. 2. Ceny krajowego węgla koksowego Produkcja węgla koksowego stanowi około 15 % ogólnego wydobycia węgla kamiennego w kraju, ale jej udział w przychodach ze sprzedaży węgla ogółem wahał się w zależności od sytuacji rynkowej od 25 do 33 %. Jest to związane ze znacznie wyższymi cenami, jakie uzyskiwał węgiel koksowy w porównaniu z węglem energetycznym oraz dynamiką jego zmian w ostatnich latach. Od 2004 roku ceny węgla są w wyraźnym trendzie wzrostowym, przy czym zmienność cen węgla energetycznego w kolejnych latach (miesiąc do miesiąca) mieściła się w granicach kilku procent (maksymalnie od 7 % do +10 %), natomiast średnie ceny węgla koksowego charakteryzowały się niezwykle dużą dynamiką zmian w zakresie od 25 do + 43 % (rys. 3). Bardzo duże skokowe wzrosty cen węgli koksowych sprawiły, że w pewnych okresach (od lipca 2004 do czerwca 2005; w drugiej połowie 2008 roku oraz od kwietnia 2011 roku) były one od 2,5 do 2,8 razy wyższe od cen węgla energetycznego. Relacje między średnimi rocznymi cenami tych węgli kształtowały się na poziomie: Średnia krajowa cena węgla koksowego jest wypadkową dla całości sprzedaży węgla, w strukturze której dominuje węgiel hard (około 75 %). W grupie węgli koksowych występuje zróżnicowanie cen w zależności od typu. Ze względu na przydatność technologiczną związaną ze stopniem uwęglenia i bardzo dobrymi właściwościami koksotwórczymi, węgle typu 35 (hard) w porównaniu do węgli gazowo-koksowych typu 34 (semi-soft) uzyskiwały na rynku krajowym ceny wyższe od 13 % w latach do ponad 60 % w latach 2004; (rys. 4). Trend zmian cen węgli hard i semi-soft był podobny ale dynamika dla węgli hard była znacznie większa. Zmiany cen węgli koksowych na rynku krajowym są w zasadzie odzwierciedleniem trendów cenowych występujących na rynku międzynarodowym. Można to prześledzić porównując przebieg zmian cen polskich węgli koksowych ex works z cenami węgli FOB największych światowych eksporterów Australii i USA, w okresie od 2004 roku (rys. 5). Podobnie jak dla węgla polskiego, pokazane ceny węgli z USA i Australii są rzeczywistymi średnimi cenami dla całego tonażu eksportowanych węgli, który zawiera zarówno węgle typu hard, jak i semi-soft. W eksporcie węgli australijskich udział węgli typu hard (których ceny były wyższe od % od węgli semi-soft) kształtuje się na poziomie około 65 %. W strukturze jakościowej eksportowanych węgli amerykańskich przeważa węgiel o wysokiej zawartości części lotnych (HV), natomiast udział węgli o niskiej i średniej zawartości części lotnych (LV+MV) stanowi około 40 %. Różnice w cenach tych węgli wahały się (w zależności od sytuacji rynkowej) w przedziale od kilkunastu do nawet 50 %. W przypadku cen węgli krajowych można zaobserwować pewne wyprzedzenie w zmianie trendów cenowych, co jest związane ze sposobem zawierania kontraktów na rynku międzynarodowym. W handlu międzynarodowym przeważający tonaż sprzedawany był w kontraktach zawieranych na tzw. rok fiskalny FY obejmujący okres od 1 kwietnia danego roku do 31 marca następnego roku kalendarzowego. W efekcie sprzedaż w pierwszym kwartale danego roku realizowana była w cenach kończącego się roku kontraktowego. Na rynku krajowym natomiast od lat kontrakty na węgiel koksowy ustalane są ze ścieżką cenową zmieniającą się kwartalnie. Pozwala to producentom szybko reagować na sygnały płynące z rynku, tym bardziej że negocjacje i ustalanie cen na nowy rok (FY) odbywały się zazwyczaj pod koniec poprzedniego roku kalendarzowego. Wysoka dynamika zmian (wzrostów i spadków) cen węgli koksowych w okresie ostatnich lat i duże zróżnicowanie między benchmarkami (wskaźnikowymi cenami kontraktowymi, obowiązującymi przez okres 12 miesięcy) a cenami na rynku spot spowodowały, że w marcu 2010 roku w negocjacjach cen kontraktów na rok fiskalny FY 10/11 największy światowy eksporter australijski koncern BHP Billiton Mitsubishi Alliance wprowadził uzgadnianie cen w systemie kwartalnym. Niektórzy eksporterzy zastosowali jeszcze w tym okresie system mieszany część tonażu kontraktowano w cenach rocznych a część z cenami zmieniającymi się kwartalnie. Od 1 kwietnia 2011 roku BHP BMA zastosował również ustalanie cen w systemie miesięcznym więksi odbiorcy 50 % węgla odbierają z cenami ustalanymi miesięcznie (a 50 % kwartalnie), natomiast mniejsi całość tonażu z cenami miesięcznymi. Przy kontraktach krótkookresowych producenci węgla mogą reagować szybciej na zmieniające się warunki rynkowe, których odzwierciedleniem jest ruch cen na rynku zakupów spotowych. 3. Ceny węgli hard i semi-soft Od wielu lat w handlu węglem koksowym na rynku międzynarodowym negocjacje kontraktów między japońskimi koncernami hutniczymi (JSM) i największym eksporterem węgla australijskim koncernem BHP mają decydujący wpływ na poziom cen uzgadniany przez pozostałych uczestników rynku (choć ostatnio kwartalny benchmark dwukrotnie wyznaczył koncern Anglo American). Tak więc cena kontraktowa australijskiego węgla koksowego typu hard na bazie FOB porty producenta jest punktem odniesienia do kontraktacji cen na rynkach w Azji, Europie, Ameryce Płd. Australia jest największym światowym eksporterem zarówno węgli typu hard, jak i semi-soft (łącznie 159 mln ton w 2010 roku) uzasadnione jest więc, że do porównania cen krajowych węgli koksowych z cenami na rynku międzynarodowym wzięto pod uwagę ceny węgli australijskich. Porównanie średnich rocznych cen ex works krajowych węgli typu hard (ortokoksowe 35) z cenami eksportowymi węgli australijskich na bazie FOB pokazuje wykres na rysunku 6. Na wykresie pokazano również ustalone w tym okresie benchmarki roczne (w latach przeliczone na rok kalendarzowy) i od 2010 r. kwartalne. Podobne porównanie dla węgli gazowo-koksowych typu 34 i australijskich semi- -soft pokazuje wykres na rysunku 7. Grupa węgli hard obejmuje całą gamę węgli (hard premium, hard standard, semi-hard) różniących się głównie stopniem uwęglenia oraz wskaźnikiem CSR (wytrzymałość poreakcyjna koksu otrzymanego z danego węgla), natomiast benchmark ustala się w odniesieniu do najlepszych jakościowo węgli hard premium (niska zawartość części lotnych, CSR>70), do których zalicza się np. węgle z australijskich kopalń Saraji i Peak Downs (BHP BM) lub German Creek (Anglo American). Zróżnicowanie cen w grupie węgli hard waha się w granicach od kilku do kilkunastu procent. Również krajowe węgle koksowe, określane jako hard, różnią się jakością w zależności od typu (w zakresie zawar-

13 Nr 3 PRZEGLĄD GÓRNICZY 13 Rys. 1. Bilans węgla koksowego na rynku krajowym w latach Fig. 1. Balance of coking coal on the domestic market in the years Źródło: na podstawie danych MG, ARP Source: based on MG, ARP rok cena w. koks. cena w. energ. 2,26 2,26 1,73 1,76 2,41 1,32 2,11 2,67 Rys. 3. Średnie miesięczne ceny krajowego węgla koksowego i energetycznego i dynamika zmian tych cen w okresie styczeń 2004 wrzesień 2011 Fig. 3. Average monthly prices of domestic coking and power coal and the dynamics of changes of these prices in the period January 2004 September 2011 Rys. 2. Struktura importu węgla koksowego według krajów w roku 2010 Fig. 2. Structure of coking coal import according to countries in 2010 Źródło: na podstawie danych ARP, MG Source: based on ARP, MG Źródło: na podstawie danych MG, ARP Source: based on MG, ARP tości części lotnych i właściwości koksotwórczych), jednak do niedawna praktycznie obowiązywała jedna cena dla całej grupy węgli typu 35. Dopiero od 2010 roku pojawiło się niewielkie zróżnicowanie cen, a w 2011 roku wzrosło do 9 % (między węglem 35.1 i 35.2A a 35.2B). Od 2005 roku na rynku węgla koksowego nastąpił okres bardzo dynamicznych zmian cen w stosunkowo krótkich przedziałach czasowych z wyraźnie utrzymującą się tendencją wzrostową. Ceny krajowych węgli koksowych typu hard uzyskiwały wartości na poziomie cen australijskich węgli hard premium na bazie FOB, natomiast ceny węgli semi-soft były przeważnie nieco niższe od ustalanych benchmarków. Przy tego typu porównaniach należy jednak wziąć pod uwagę zmienność kursu złotego do dolara, co pokazują wykresy na rysunku 8, które przedstawiają zmiany cen (okres do okresu) krajowych węgli koksowych wyrażone w zł/t i w USD/t. Podążanie cen krajowego węgla koksowego za cenami na rynku międzynarodowym pozwala z jednej strony producentom oszacować przychody, jakie mogą uzyskać ze sprzedaży swojego węgla, a z drugiej strony daje informację odbiorcom Rys. 4. Porównanie średnich rocznych cen sprzedaży węgli koksowych typu 35 (hard) i typu 34 (semi-soft) w latach Fig. 4. Comparison of average annual prices of sale of coking coals of type 35 (hard) and type 34 (semi-soft) in the years Źródło: na podstawie danych ARP, MG Source: based on ARP, MG

14 14 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2012 Rys. 5. Porównanie średnich cen polskiego węgla koksowego z cenami węgli metalurgicznych z Australii i USA w handlu na rynku międzynarodowym, USD/t Fig. 5. Comparison of average prices of Polish coking coal with prices of metallurgical coals from Australia and USA in the trade on the international market, USD/t Źródło: na podstawie danych: US EIA, BREE, MG Source: based on US EIA, BREE, MG Rys. 7. Porównanie średnich rocznych cen polskich węgli typu 34 na bazie ex works i australijskich węgli semi-soft w eksporcie na bazie FOB (port producenta) Fig. 7. Comparison of average annual prices of Polish coals of 34 type on the ex works basis and Australian semi-soft coals in export on the FOB basis (producer s port) Źródło: na podstawie danych: BREE, MG Source: based on BREE, MG Rys. 6. Porównanie średnich rocznych cen polskich węgli typu 35 na bazie ex works i australijskich węgli hard w eksporcie na bazie FOB (port producenta) Fig. 6. Comparison of annual prices of Polish coals of type 35 on the ex works basis and Australian hard coals in export on the FOB basis (producer s port) Źródło: na podstawie danych: BREE, MG Source: based on BREE, MG o prawdopodobnych kosztach zakupu surowca do produkcji koksu. Dla koksowni, koszt surowca zależy nie tylko od ceny oferowanej przez krajowego producenta czy też przez potencjalnego dostawcę zagranicznego, ale też od kosztów transportu tego węgla ze źródła pozyskania. W takim ujęciu krajowe spółki węglowe zyskują przewagę konkurencyjną nad importem zamorskim, bo przy takich samych cenach węgla krajowego ex works i FOB port eksportera, koszty frachtu Rys. 9. Porównanie cen importowanego do Polski węgla koksowego (CIF granica) ze średnimi cenami węgla krajowego (ex works) Fig. 9. Comparison of prices of imported to Poland coking coal (CIF border) with average domestic coal prices (ex works) Źródło: na podstawie danych: Izba Celna W-wa, MG Source: based on Izba Celna W-wa, MG morskiego do portów Polski i lądowego do koksowni (około 600 km) są znacznie wyższe od kosztów przewiezienia węgla z kopalń zlokalizowanych w pobliżu koksowni. Ponadto kursy walut wpływają na opłacalność exportu i importu, a osłabienie złotego przyczynia się do pogorszenia opłacalności importu. Porównanie średnich cen węgla koksowego importowanego do Polski ze średnimi cenami krajowego węgla ex works pokazuje wykres na rysunku 9. Rys. 8. Zmiany cen krajowych węgli koksowych wyrażonych w zł/tonę i w USD/t Fig. 8. Changes of prices of domestic coking coals expressed in zlotys/ton and in USD/ton

15 Nr 3 PRZEGLĄD GÓRNICZY Podsumowanie Międzynarodowe rynki węgla funkcjonują w środowisku gospodarki światowej, reagują więc nie tylko na sygnały płynące od producentów czy użytkowników (podaż popyt, eksport import), ale podlegają działaniu wszystkich zjawisk gospodarczych, których wzajemne powiązania są skomplikowane i często niemożliwe do przewidzenia. Podczas gdy koniunkturę na węgiel energetyczny determinuje zapotrzebowanie na energię elektryczną, to popyt na węgiel koksowy zależy od globalnej koniunktury na rynku stali. Szybki wzrost gospodarczy Chin i rozwój produkcji stali w latach miały znaczny wpływ na globalny bilans miedzy popytem i podażą surowców do produkcji hutniczej. Dało to producentom i dostawcom surowców możliwość dyktowania cen w sposób bardziej agresywny niż w przeszłości. Dotychczasowa sytuacja na rynku węgli metalurgicznych pokazuje, że rynek jest słabo zbilansowany i jakiekolwiek zdarzenia losowe ograniczające podaż węgli przez światowych eksporterów powodują poważne problemy z dostępnością do najlepszych jakościowo węgli koksowych i znaczne wahania jego cen. Jednak realizacje planowanych inwestycji w rozwój produkcji w Australii, Mongolii, Rosji, Mozambiku czy Indonezji, nawet przy rosnącym zapotrzebowaniu na węgiel powinny stabilizować jego ceny. Literatura 1. Latocha W., Sikorski Cz., Strugała A.: Technologiczna ocena możliwości dywersyfikacji dostaw węgli do krajowych koksowni. Zeszyty Naukowe IGSMiE PAN, nr 78. Kraków, Olkuski T.: Zmiana trendu w handlu polskim węglem. Polityka Energetyczna. Tom 13, zeszyt 2. Wyd. Instytut GSMiE PAN, Kraków, Ozga-Blaschke U.: Uwarunkowania importu węgla koksowego do Polski, Przegląd Górniczy, Nr 3-4, Ozga-Blaschke U.: Ewolucja cen węgla koksowego na rynku międzynarodowym. Przegląd Górniczy Nr 7-8, Coal Information 2011 (with 2010 date). Wyd. IEA, Paryż 6. ICR International Coal Report. Wyd. Platts The McGraw Hill Companies, England 7. ICR Coal Statistics Monthly. Wyd. Platts McGraw Hill Companies, England 8. Resources and Energy Statistics, bree.gov.au 9. Resources and Energy Quarterly. Steel and steel making raw materials, bree.gov.au 10. US Energy Information Administration/Quarterly Coal Report, www. eia 11. Realizacja strategii dla górnictwa węgla kamiennego. Informacja o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego. Ministerstwo Gospodarki.

16 16 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2012 UKD: : 338.5: : : 656.2: : : Analiza kosztów transportu w cenie węgla dla energetyki Analysis of transport costs in the price of coal for the power industry dr inż. Katarzyna stala-szlugaj* ) Treść: Artykuł przedstawia próbę oszacowania udziału kosztów transportu w cenie węgla dostarczanego do energetyki. Ze względu na wolumen dostaw węgla do elektrowni, skoncentrowano się na transporcie kolejowym. Przedstawiono informacje o głównych kolejowych przewoźnikach węgla oraz taryfy przewozowe obowiązujące w latach Oszacowanie udziału kosztów transportu węgla wykonano na dwa sposoby. W pierwszym założeniu, jako bazową cenę węgla przyjęto cenę wyrażoną w złotych, którą przeliczono na jednostkę energii dla trzech kaloryczności: 21, 23 i 25 MJ/kg. Natomiast w drugim sposobie pokazano, jak zmienia się udział kosztów transportu węgla w sytuacji, gdy elektrownia w tej samej cenie może zakupić węgiel zróżnicowany pod względem wartości opałowych. Abstract: The article presents a trial to estimate the share of transport costs in the price of coal delivered to the power industry. On account of the volume of coal supplies to power plants, one has concentrated on the rail transport. Information about the main railway coal carriers and transport rates being in force in the years was presented. The estimation of the share of coal transport costs was performed using two methods. In the first assumption as the basic coal price the price expressed in zlotys was adopted, which was converted to an energy unit for three calorific values: 21, 23, and 25 MJ/kg. In the second method, however, it has been shown, how changes the share of coal transport costs in a situation, when the power plant can buy at the same price coal differentiated with regard to the calorific values. Słowa kluczowe: ceny węgla, energetyka zawodowa, kolej, koszty transportu, taryfy Key words: coal prices, professional power industry, railway, transport costs, tariffs 1. Wprowadzenie W latach ponad połowę krajowego węgla kamiennego [10] zużyły elektrownie i elektrociepłownie, prawie jedną czwartą przemysł i budownictwo, zaś trzecim ważnym konsumentem były gospodarstwa domowe (rys. 1). Głównym krajowym odbiorcą węgla kamiennego jest sektor elektroenergetyczny. Położenie producentów węgla względem odbiorców powoduje, że węgiel transportowy jest na różne dystanse, tym samym koszty transportu odgrywają znaczącą rolę w kosztach zakupu węgla do wytworzenia energii elektrycznej. Ze statystyk przewozów towarowych (w podziale na ładunki oraz rodzaje transportu [9]) wynika, że głównym rodzajem transportu wykorzystywanego w dostawach węgla do energetyki jest transport kolejowy. W artykule przedstawiono oszacowanie udziału kosztów transportu w cenie węgla dostarczanego do elektrowni. Założono, że są one umownie oddalone od dostawcy paliwa o 50, 100, 200, 300, 400 i 500 km. Ze względu na ilości węgla zużywane przez elektrownie, skupiono się na przewozach * ) Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi PAN, Kraków. kolejowych. Wysokość stawek przewozowych przyjęto według taryf kolejowych obowiązujących w latach Kolejowe przewozy węgla Na krajowym rynku przewozów towarowych, węgiel kamienny od lat zajmuje dominującą pozycję. Statystyki [9] pokazują, że w latach jego udział w rynku mierzony masą przewiezionych ładunków mieścił się w zakresie od 38 % do 55 % (rys. 2a). Jednakże wielkość przewiezionej masy w poszczególnych latach wykazywała trend spadkowy. W roku 2004 licencjonowani przewoźnicy przetransportowali 154 mln ton węgla, zaś w mln ton. Systematycznie wzrastały przewozy węgla z importu, które z 1 % udziału w 2004 roku wzrosły do poziomu 16 % w roku 2010 (rys. 2b). Według statystyk Urzędu Transportu Kolejowego (UTK, [8]) w 2010 roku węgiel kamienny stanowił największą (33 %) grupę ładunków przewożonych w komunikacji międzynarodowej. Średnia odległość przewozu 1 tony węgla w latach [9] (niezależnie od kierunku transportu) mieściła się w zakresie od 122 km (w 2006) do 186 km (2010) (rys. 3a).

17 Nr 3 PRZEGLĄD GÓRNICZY 17 W przewozach krajowych natomiast zmieniała się w zakresie od 91 km (w 2006) do 168 km (w 2009) (rys. 3b). Należy jednak dodać, że znaczna część przewozów węgla realizowana jest po liniach lokalnych zarządców infrastruktury kolejowej głównie zlokalizowanych w obrębie śląskich kopalń. Następnie ten sam ładunek transportowany jest przez innego operatora po sieciach państwowych. W efekcie rzeczywista wielkość przetransportowanej masy węgla jest niższa (np. o 40 % w 2010 roku) [1]. Rys.1. Struktura zużycia węgla kamiennego w latach Źródło: opracowano na podstawie danych [10] Fig. 1. Structure of hard coal consumption in the years Source: Based on [10] 2.1. Kluczowi kolejowi przewoźnicy węgla Na krajowym rynku kolejowych przewozów towarowych występują przewoźnicy zarówno z sektora państwowego, jak i prywatnego. Przykładową strukturę podmiotową krajowych przewoźników według przewiezionej masy ładunków oraz wykonanej pracy przewozowej pokazuje rysunek 4. Wykres sporządzono na podstawie statystyk UTK [8] dotyczących 2010 roku. W sumie licencjonowani przewoźnicy przetransportowali 257,9 mln ton ładunków i wykonali pracę przewozową na poziomie 49,0 mld tonokilometrów (tkm). Dominującą pozycję na rynku przewozowym od lat posiadają spółki Grupy PKP. Wolumen transportu tych spółek wyniósł w 2010 roku 127,9 mln ton, zaś praca przewozowa kształtowała się na poziomie 34,3 mld tkm. Drugim znaczącym przewoźnikiem była grupa DB Schenker. Według oficjalnych danych spółki [13] grupa przewiozła ładunki o masie 87,9 mln ton i wykonała pracę przewozową równą 3,9 mln tkm. Kolejną pozycję na rynku zajęły spółki grupy CTL oraz Freightliner PL. Na rynku przewozów kolejowych istnieje wielu przewoźników zajmujących się transportem węgla kamiennego. W latach średnio prawie połowa z tych przewozów wykonywana była przez państwowego przewoźnika Grupę PKP (rys. 5a). W jej ramach przewozy węgla realizowane są przez dwie spółki córki: PKP Cargo SA oraz PKP LHS Sp. z o.o. Rys. 2. Struktura kolejowych przewozów węgla w latach a) udział w przewozach ogółem, b) struktura według kierunków transportu Źródło: opracowanie własne na podstawie [9] Fig. 2. Structure of rail transports of coal in the years a) share in total transports, b) structure according to transport directions Source: Author, s study based on [9] Rys. 3. Średnia odległość przewozu 1 tony węgla w latach a) przewozy węgla ogółem, b) przewozy węgla według kierunków transportu Źródło: opracowanie własne na podstawie [10] Fig.3. Average distance of transport of 1 ton of coal in the years a) total coal transports, b) coal transports according to the transportation directions Source: Author, s study based on [10]

18 18 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2012 Rys. 4. Udział przewoźników kolejowych w rynku przewozów towarowych w roku 2010 a) według przewiezionej masy ładunków, b) według wykonanej pracy przewozowej Źródło: opracowano na podstawie statystyk [8] Fig. 4. Share of railway carriers in the goods transportation market in 2010 a) according to the transported load mass, b) according to the transportation work carried out Source: Author, s study based on [8] Rys. 5. Udział przewozów węgla realizowanych przez Grupę PKP (a) oraz PKP Cargo (b) w latach Źródło: opracowano na podstawie danych [9] oraz [20] Fig. 5. Share of coal transports realized by the PKP Group (a) and PKP Cargo (b) in the years Source: Author, s study based on [8] Główny strumień transportu węgla odbywa się po liniach normalnotorowych (1435 mm), które obsługuje spółka PKP Cargo. W latach roczne przewozy tej spółki mieściły się w zakresie mln ton węgla, stanowiąc % udziału w ogólnej masie przewożonych ładunków (rys. 5b). W mniejszym stopniu Grupa PKP przewozi węgiel po szerokim torze (tj mm). Tego rodzaju transport realizowany jest przez spółkę PKP LHS Sp. z o.o [21]. Linia LHS jest najdalej w głąb kraju wysuniętą linią szerokotorową. Umożliwia ona transport ładunków pomiędzy Europą Wschodnią a Polską (Sławków, woj. śląskie), bez konieczności przeładunku na wschodniej granicy kolejowej. Pozostałe przewozy węgla realizowane są przez prywatnych przewoźników kolejowych. Należy jednak podkreślić, że w wymierny sposób na wielkość przewozów węgla wpływa uprzywilejowana pozycja państwowego przewoźnika. Niejednokrotnie prywatni przewoźnicy nie mogą dojechać do niektórych klientów, ponieważ część torów przy placach załadunkowych (terminalach) oraz samych placów załadunkowych jest dzierżawiona przez PKP Cargo od PKP Polskich Linii Kolejowych (PKP PLK). Z reguły są to umowy wieloletnie; zaś tory nie są udostępnianie, a jeśli są to w mocno ograniczony sposób. Prywatni przewoźnicy nie mogą też (z pominięciem przewoźnika PKP Cargo) podpisywać umów z rosyjską koleją RŻD na bezpośrednie przyjmowanie z Rosji wagonów na stacjach granicznych. Spowodowane jest to międzyrządowym porozumieniem o kolejowej komunikacji przez przejścia graniczne między Polską a Rosją. W porozumieniu tym Ministerstwo Transportu Rosji, jako przedstawiciela ze strony Polski uznaje tylko PKP Cargo. Nie spotkano ogólnodostępnej statystyki przewozów węgla wykonywanych przez przewoźników z sektora prywatnego, dlatego trudno jest mówić o wielkości ich udziału w przewozach tego surowca. Na podstawie analizy rynku (firm startujących w przetargach na kontraktowe przewozy węgla do energetyki) można stwierdzić, że jednymi z czołowych prywatnych przewoźników są spółki DB Schenker Rail Polska S.A. i CTL Logistics Sp. z o.o, a także Freightliner PL. Na przykład w pierwszym półroczu 2010 przewozy węgla stanowiły 70 % ładunków przewożonych przez spółkę DB Schenker [14]. W CTL Logistics przewozy węgla stanowią około 50 % przewozów realizowanych przez tę spółkę [7]. W roku 2010 CTL przetransportowała ok. 5,5 mln ton tego paliwa. Natomiast przewożącą węgiel od 2007 roku spółkę Freightliner PL [17] dzięki zastosowaniu nowoczesnej floty wyróżniają najcięższe pociągi. Masa brutto takiego pociągu dochodzi do 4,8 tys. ton. W jego skład wchodzi 57 wagonów, a długość sięga 750 m. W sumie jednorazowo może przewieźć 3,6 tys. ton węgla.

19 Nr 3 PRZEGLĄD GÓRNICZY Zarządcy infrastruktury kolejowej Analiza struktury własnościowej linii kolejowych w Polsce w roku 2010 pokazała, że z 20,2 tys. km linii kolejowych [9], 95 % tj. 19,3 tys. km (stan na , [22]) znajdowało się pod zarządem PKP PLK S.A. Stąd można wprost wnioskować, że główny strumień transportu węgla odbywa się po sieciach kolei państwowych, zaś pewna część po wspomnianych wcześniej liniach innych lokalnych zarządców. Większość z nich skoncentrowana jest głównie wokół śląskich kopalń i zarządzana jest przez takie spółki, jak: CTL Maczki Bór S.A. [16], Infra SILESIA [15] oraz Jastrzębska Spółka Kolejowa Sp. z o.o. (JSK) [18]. We władaniu tych spółek niejednokrotnie występują tory stacyjne kopalń [15, 18] lub fragment torowiska, umożliwiając komunikację z kopalniami, elektrowniami czy hutami [16]. Specyfikację linii kolejowych zarządzanych przez wymienione spółki zamieszczono w tablicy Taryfy przewozowe na przewozy węgla w latach Wśród obecnie występujących przewoźników na rynku kolejowych przewozów towarowych panuje zasada, że praktycznie taryfa każdego przewoźnika ustalana jest indywidualnie dla poszczególnego klienta. Stawki są przeważnie negocjowane, zaś ich wysokość uzależniona jest m.in. od: rodzaju towaru i masy przesyłki, łącznego wolumenu oraz częstości przewozów, rodzaju wagonów, szczególnych wymagań wobec taboru (np. czy trakcja jest elektryczna czy też spalinowa). By móc w przybliżeniu oszacować udział kosztów transportu w średniej cenie węgla sprzedanego do energetyki zawodowej, wstępnie porównano stawki przewozowe trzech przewoźników: PKP Cargo, DB Schenker oraz PKP LHS (tabl. 2). W związku z tym, że taryfy przewozowe PKP Cargo i PKP LHS są zbliżone, zaś spółki DB Schenker o około 57 % niższe, założono że przybliżone wielkości stawek przewozowych wszystkich przewoźników będzie reprezentować taryfa PKP Cargo z upustem wynoszącym 50 %. W analizie posłużono się taryfami obowiązującymi w latach Poziom stawek transportowych dotyczył opłaty podstawowej za przesyłkę o masie 25 ton w wagonie 2-osiowym stosowaną w komunikacji krajowej i międzynarodowej, wyrażoną w zł/tonę [11]. Przebieg zmienności stawek dla taryf obowiązujących w latach zaprezentowano na rysunku 6. Według taryfy PKP Cargo [11] odległość transportowa służącą do obliczania przewoźnego, ustalana jest na podstawie Wykazu odległości taryfowych (WOT). Minimalna odległość, którą przyjmuje się w obliczaniu przewoźnego jest nie mniejsza niż 30 km. W toku obliczeń stawki przewozowej stosuje się metodę, że odległość taryfową zaokrągla się do pełnych kilometrów według zasady, że: Tablica 1. Specyfikacja prywatnych zarządców linii kolejowych skupionych wokół śląskich kopalń Table 1. Specification of private managers of railway lines concentrated around Silesian mines Wyszczególnienie Właściciel spółki Długość torów, km CTL Maczki Bór Grupa CTL ok. 98 Infra SILESIA JSK DB Schenker Rail Polska Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. ok. 350 ok. 167 Źródło: opracowanie własne na podstawie [16, 15, 18] Source: Author, s study based on [16, 15, 18] Specyfikacja dotycząca linii kolejowych komunikacja z: Mittal Steel Poland S.A., Elektrownia Jaworzno III, oraz komunikacja z kopalniami: KWK Staszic, KWK Piast, KWK Śląsk, KWK Wesoła, KWK Wieczorek, KWK Ziemowit, ZGE Sobieski Jaworzno III tory stacyjne kopalń: KWK Chwałowice, KWK Jankowice, KWK Marcel, KWK Szczygłowice tory stacyjne kopalń: KWK Borynia, KWK Budryk, KWK Jas- Mos, KWK Pniówek, KWK Krupiński, KWK Zofiówka, Tablica 2. Porównanie stawek transportowych PKP Cargo, DB Schenker i PKP LHS, wg taryfy obowiązującej w 2010 roku Table 2. Comparison of transport rates of PKP Cargo, DB Schenker and PKP LHS, according to the tariff being in force in 2010 Odległość taryfowa PKP Cargo stawka taryfowa DB Schenker Porównanie z PKP Cargo stawka taryfowa PKP LHS Porównanie z PKP Cargo km zł/tonę zł/tonę zł/tonę % zł/tonę zł/tonę % 50 41,9 33,2 8,7 21% 17,0 24,9 59% ,0 45,4 6,6 13% 22,3 20,0 57% ,3 57,9 5,39 9% 28,2 35,1 55% ,2 70,6 6,6 9% 34,2 29,7 56% ,6 95,6 9,0 9% 45,6 45,8 56% ,4 121,9 11,5 9% 58,3 60,5 56% ,2 172,2 11,0 7% Źródło: opracowanie własne na podstawie taryf spółek [20, 13, 21] Source: Author, s study based on [20, 13, 21]

20 20 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2012 Rys. 6. Przebieg zmienności stawek taryfowych obowiązujących w cennikach z lat Źródło: opracowanie własne na podstawie [11] Fig. 6. Course of changeability of tariff rates being in force in price-lists from the years Source: Author, s study based on [11] Tabela 3. Zmiany taryf PKP Cargo w latach stawki taryfowe bez rabatu dla wybranych odległości Table 3. Changes of PKP Cargo tariffs in the years tariff rates without discount for selected distances Rok Jedn. Odległość taryfowa (stawki bez rabatu) 50 km 100 km 200 km 300 km 400 km 500 km zł/tonę 22,0 30,0 46,7 63,3 80,7 97,5 zł/gj* 1,0 1,4 2,2 3,0 3,8 4,6 zł/gj** 1,0 1,3 2,0 2,8 3,5 4,2 zł/gj*** 0,9 1,2 1,9 2,5 3,2 3,9 zł/tonę 24,2 33,0 51,4 69,6 88,8 107,2 zł/gj* 1,2 1,6 2,4 3,3 4,2 5,1 zł/gj** 1,1 1,4 2,2 3,0 3,9 4,7 zł/gj*** 1,0 1,3 2,1 2,8 3,6 4,3 zł/tonę 30,6 41,9 65,2 88,3 112,6 136,1 zł/gj* 1,5 2,0 3,1 4,2 5,4 6,5 zł/gj** 1,3 1,8 2,8 3,8 4,9 5,9 zł/gj*** 1,2 1,7 2,6 3,5 4,5 5,4 zł/tonę 35,2 48,2 74,9 101,6 129,1 156,5 zł/gj* 1,7 2,3 3,6 4,8 6,1 7,5 zł/gj** 1,5 2,1 3,3 4,4 5,6 6,8 zł/gj*** 1,4 1,9 3,0 4,1 5,2 6,3 zł/tonę 41,9 52,0 77,2 104,6 133,4 161,2 zł/gj* 2,0 2,5 3,7 5,0 6,4 7,7 zł/gj** 1,8 2,3 3,4 4,5 5,8 7,0 zł/gj*** 1,7 2,1 3,1 4,2 5,3 6,4 zł/tonę 44,8 55,7 82,6 111,9 142,7 172,4 zł/gj* 2,1 2,7 3,9 5,3 6,8 8,2 zł/gj** 1,9 2,4 3,6 4,9 6,2 7,5 zł/gj*** 1,8 2,2 3,3 4,5 5,7 6,9 * założono kaloryczność węgla 21 MJ/kg ** założono kaloryczność węgla 23 MJ/kg *** założono kaloryczność węgla 25 MJ/kg Źródło: opracowanie własne na podst. [11] Source: Author, s study based on [11] od 30 do 400 km odległości zaokrąglane są co 10 km w górę, od 401 do 800 km zaokrąglane są co 20 km w górę, od 801 do 1200 km zaokrąglane są co 50 km w górę. Dlatego też zaprezentowany wykres obrazujący przebieg zmienności stawek transportowych dla poszczególnych taryf (rys. 6) ma przebieg schodkowy. Porównanie taryf obowiązujących w latach dla kilku wybranych odległości taryfowych zaprezentowano w tablicy 3. Dla każdej odległości taryfowej podano wysokość