BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY W ROLNICTWIE PRZEGLĄD DOROBKU I REKOMENDACJE DLA POLITYKI W TYM ZAKRESIE

Transkrypt

1 BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY W ROLNICTWIE PRZEGLĄD DOROBKU I REKOMENDACJE DLA POLITYKI W TYM ZAKRESIE Warszawa 2008

2 Materiał opracowany w Instytucie Medycyny Wsi w Lublinie na zlecenie Departamentu Doradztwa, Oświaty Rolniczej i Nauki MRiRW

3 I SPIS TREŚCI Str. I. Analiza dorobku w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w 2 gospodarstwach rolnych. 1. Uwarunkowania prawne w zakresie bhp w rolnictwie indywidualnym Przegląd i ocena instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych inicjatyw,....6 programów działań w zakresie bhp w rolnictwie indywidualnym w Polsce 3. Analiza i ocena zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie.. 17 rolnym wydanych jako zalecenia na podstawie Ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników II. Uwarunkowania stanu zdrowia rolników indywidualnych, przyczyny..22 występowania chorób zawodowych oraz wypadków w gospodarstwie rolnym. 1. Zagrożenia wywołane przez czynniki biologiczne - pyły Zagrożenia dla zdrowia wywołane przez choroby odzwierzęce Zagrożenia wywołane przez czynniki chemiczne Zagrożenia dla zdrowia i życia dzieci i młodzieży wynikające z miejsca ich zamieszkania oraz angażowania do prac rolnych 5. Psychoprofilaktyka wypadkowa Zmiany w układzie mięśniowo-szkieletowym u rolników związane z ich pracą przyczyny, zapobieganie 7. Choroby skóry najczęściej występujące u mieszkańców wsi Profilaktyka chorób nowotworowych Najczęstsze przyczyny i okoliczności wypadków przy pracy w gospodarstwach rolnych III. Rekomendacje dla polityki rządu w zakresie bhp w rolnictwie indywidualnym. IV. Nowe zasady ochrony zdrowia i życia w gospodarstwach rolnych...185

4 Magdalena Florek Zakład Zdrowia Publicznego Instytut Medycyny Wsi w Lublinie I. ANALIZA DOROBKU W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY W GOSPODARSTWACH ROLNYCH 1. Uwarunkowania prawne w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie indywidualnym (przegląd przepisów UE, konwencji i zaleceń MOP, przepisów krajowych). Polskie rolnictwo indywidualne to specyficzny sektor gospodarki pod względem obowiązku stosowania przepisów bhp, jak również ich egzekwowania przez odpowiednie instytucje. Do połowy lat 70-tych XX w. rolnicy indywidualni nie byli objęci żadnym prawodawstwem z zakresu ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy. Pierwsze akty prawne odnoszące się do kwestii ubezpieczenia rolników skutkowały przyznaniem rolnikom prawa do emerytury i renty oraz bezpłatnej opieki medycznej (Ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin z 1977r, Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i ich rodzin z 1982r.). Jednakże istotnym aktem prawnym dla kwestii bhp w rolnictwie stała się dopiero Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z 20 grudnia 1990r., powołująca Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). Instytucja ta w zakresie swojej działalności, poza kwestiami związanymi ze sferą ubezpieczeń społecznych, ma również za zadanie prowadzenie działań mających na celu ochronę zdrowia rolnika w związku z wykonywaną pracą, promowanie bezpiecznej pracy, a przez to ograniczanie wypadków przy pracy i rolniczych chorób zawodowych. Działania ustawowe KRUS sprowadzają się przede wszystkim do prewencji i promocji bhp wśród rolników, gdyż ustawa nie dostarcza instrumentów prawno-restrykcyjnych, umożliwiających egzekwowanie bezpiecznej pracy przez rolników, a jedynie pozwala zachęcać, motywować, zalecać określone działania. Tylko Art.10 ust.2 daje możliwość odmowy udzielenia jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy w sytuacji, gdy poszkodowany rolnik spowodował wypadek 2

5 umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, a zatem w sytuacji rażącego łamania zasad bhp. Rolnicy, jako osoby samozatrudniające się w swych gospodarstwach indywidualnych, nie podlegają Kodeksowi Pracy obowiązującemu w polskim ustawodawstwie. W związku z powyższym, możliwość egzekwowania przepisów bhp przez Państwową Inspekcję Pracy, nie mieści się w zakresie działalności tejże instytucji. Pomimo braku obligatoryjności i dobrowolności stosowania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przez rolników tworzone są uregulowania prawne odnoszące się do pracy w rolnictwie, w celu zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia samych rolników. Wśród wielu wprowadzonych uregulowań znajdują się między innymi: 1) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dn r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie Dz.U.1997 nr 132 poz. 877., 2) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dn r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze ciągników, maszyn, narzędzi i urządzeń technicznych stosowanych w rolnictwie - Dz.U.1998 nr 12 poz.51., 3) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dn r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze zwierząt gospodarskich - Dz.U.2001 nr 118 poz ze zmianami- Dz.U.2005 nr 256 poz.2149, 4) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dn r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych i organiczno-mineralnych Dz.U.2002 nr 99 poz.896 ze zmianami - Dz.U.2005 nr 88 poz ) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dn r. w sprawie wykazu substancji aktywnych, których stosowanie w środkach ochrony roślin jest zabronione Dz.U.2004 nr 130 poz ze zmianami - Dz.U.2004 nr 254 poz ) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. - Dz.U ) Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne. - Dz.U

6 8) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych. - Dz.U ) Ustawa z dnia 11 marca 2007 o ochronie zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych Dz.U z późniejszymi zmianami. 10) Ustawa z dnia 27 kwietnia Prawo ochrony środowiska t.j. Dz.U Warto podkreślić, że wszystkie akty prawne wydane w 2004 r. i później uwzględniają wytyczne dyrektyw Wspólnoty Europejskiej i obecnie UE. Poza krajowymi przepisami w zakresie bhp w rolnictwie istotne znaczenie, dla poszerzania działań w celu ochrony zdrowia i życia rolników, mają konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP). Polska jest jej członkiem od chwili powstania (1919r.). Podstawowym aktem prawnym uchwalanym przez Konferencję Ogólną MOP są konwencje akty normatywne prawa międzynarodowego. Są one wiążące dla państw członkowskich po ich ratyfikacji. Polska w sumie ratyfikowała 89 konwencji. Obecnie obowiązuje 36 konwencji. Drugim rodzajem aktów prawnych są zalecenia nie wymagają one ratyfikacji przez państwa członkowskie, a przez to nie rodzą zobowiązań, co do ich respektowania w prawie krajowym. Najistotniejsze konwencje MOP, odnoszące się bezpośrednio do kwestii bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie to: 1) Konwencja nr 10 z 1923r. w sprawie wieku dopuszczania dzieci do pracy w rolnictwie (zrewidowana w 1973r. przez Konwencję nr 138 dotyczącą najniższego wieku dopuszczenia do zatrudnienia); 2) Konwencja nr 184 z 2001r. dotycząca bezpieczeństwa i zdrowia w rolnictwie. Polska ratyfikowała Konwencję nr 10, obecnie obowiązującą w zrewidowanej wersji jako Konwencja nr 138. Konwencja nr 184 nie została ratyfikowana prze Polskę. Traktuje ona o bhp w rolnictwie, które MOP definiuje jako czynności rolnicze i leśne, prowadzone w przedsiębiorstwach rolniczych. W myśl tej definicji, niniejszej Konwencji, rolnictwo nie obejmuje m.in., gospodarowania na własne utrzymanie się, a zatem nie dotyczy wielu gospodarstw indywidualnych, typowych dla polskich warunków. Wśród zaleceń MOP, odnoszących się do bhp w rolnictwie znajdują się: 1. Zalecenie nr 31 dotyczące zapobiegania wypadkom przy pracy z 1929 r. 4

7 (Konferencja Ogólna MOP wskazuje w nim na konieczność stosowania przepisów bhp zapobiegających wypadkom nie tylko w przedsiębiorstwach przemysłowych, kopalniach, na budowach, ale także w rolnictwie, z koniecznością uwzględnienia specyfiki pracy i zagrożeń w tym sektorze gospodarki). 2. Zalecenie nr 192 dotyczące bezpieczeństwa i zdrowia w rolnictwie z 2001 r. (zalecenie to wskazuje na konieczność sformułowania zasad bhp w rolnictwie - rozumianym jako przedsiębiorstwa rolnicze, prowadzenia monitoringu zagrożeń w nim występujących oraz stworzenia systemu kontroli bezpieczeństwa, zdrowia zawodowego rolników, jak też środowiska pracy. Istotnym faktem jest, że znaczącą część zalecenia nr 192 jej twórcy poświęcili także rolnikom pracującym na własny rachunek ( pkt-y: 12, 13, 14, 15). Założeniem tej części aktu prawnego jest nakłonienie państw członkowskich MOP by przy użyciu swego ustawodawstwa i przepisów krajowych określiły prawa i obowiązki rolników pracujących na własny rachunek w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia w rolnictwie. Należy podkreślić, że szczegółowe wytyczne w tej kwestii dotyczące m.in.: rejestrowania wypadków, chorób zawodowych, formułowania zaleceń, tworzenia ośrodków doradztwa, prowadzenia szkoleń nt. bezpiecznej pracy w gospodarstwie rolnym oraz zagrożeń wynikających z wykonywania pracy w rolnictwie są od lat realizowane w Polsce. Wejście Polski w 2004r. w struktury Unii Europejskiej spowodowało, że Polska jako kraj członkowski stopniowo wprowadza i realizuje przepisy Wspólnoty Europejskiej odnoszące się do bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie. Należy jednak podkreślić, że prawodawstwo UE w zakresie bhp (m.in. Dyrektywa 91/414/EWG dotycząca wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin; Dyrektywa 98/24/WE w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi w miejscu pracy; Dyrektywa 2000/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy; Dyrektywa 2002/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (wibracją); Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem)) skierowane jest przede wszystkim do zakładów pracy (przemysłowych, usługowych), producentów rolnych, osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach rolniczych, a więc objętych przepisami Kodeksu Pracy, oraz do 5

8 producentów maszyn i urządzeń rolniczych (spełnianie kryteriów na znak bezpieczeństwa CE). Przeniesienie przepisów zawartych w Dyrektywach WE w sposób bezpośredni na grunt polskiego rolnictwa indywidualnego nie jest możliwe. Dlatego szereg instytucji pracuje nad ich dostosowaniem do warunków polskich, by mogły być one przyswojone i wypełnione przez rolnika prowadzącego własne gospodarstwo rolne, uwzględniając jego specyfikę. Wdrażanie przepisów odbywa się w sposób stopniowy, ewolucyjny wraz ze zmianami strukturalnymi i techniczno-technologicznymi, jakie zachodzę w polskim rolnictwie. 2. Przegląd i ocena instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych inicjatyw, programów działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie indywidualnym w Polsce. Sektor rolnictwa indywidualnego w Polce należy do nietypowych działów gospodarki. Specyfika zatrudnienia poprzez samozatrudnienie połączone z tytułem własności gospodarstw rolnych, ogranicza ingerencję instytucji państwowych zajmujących się nadzorowaniem przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Jednakże mając na uwadze troskę o stan zdrowia społeczeństwa oraz poprawę warunków pracy i życia osób pracujących w rolnictwie indywidualnym podejmowane są liczne inicjatywy o charakterze wychowawczym, edukacyjnym, prewencyjnym, profilaktycznym. W większości są to działania instytucjonalne, do których obligują zapisy ustawowe i statutowe. Ważną rolę w tym zakresie odgrywają również te instytucje, których działania ukierunkowane są na ochronę zdrowia ludności wiejskiej, jak też dbające o poprawę bezpieczeństwa technicznych środków używanych w produkcji rolnej. Wiodącą rolę w tym zakresie pełnią: Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Państwowa Inspekcja Pracy, Instytut Medycy Wsi, Centralny Instytut Ochrony Pracy oraz niektóre uczelnie wyższe. Warto podkreślić, że niejednokrotnie te właśnie instytucje są inicjatorami, pomysłodawcami pozainstytucjonalnych działań na rzecz bhp w społecznościach wiejskich. KASA ROLNICZEGO UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO (KRUS) Artykuł 63 Ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników zobowiązuje Kasę do prowadzenia wszechstronnej działalności prewencyjnej, której celem jest zwiększenie bezpieczeństwa i 6

9 higieny pracy wykonywanej przez rolników indywidualnych, a przez to zapobieganie ich wypadkom przy pracy rolniczej oraz rolniczym chorobom zawodowym. Prewencyjna działalność KRUS przebiega dwutorowo są to działania skierowane bezpośrednio do rolnika oraz działania skutkujące zmianami prawnymi, w celu zminimalizowania ryzyka wystąpienia zagrożeń dla zdrowia i życia rolnika. Działania ukierunkowane na edukację rolnika to m.in. 1) prowadzenie nieodpłatnych (dobrowolnych) szkoleń i instruktaży dla ubezpieczonych w KRUS na temat zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym, 2) upowszechnianie wśród ubezpieczonych wiedzy o zagrożeniach wypadkami przy pracy rolniczej i chorobami zawodowymi oraz zasad ochrony zdrowia i życia. Pełny program szkoleń prowadzonych przez inspektorów KRUS wśród rolników obejmuje kilka bloków tematycznych: - informacje o KRUS i podstawowe problemy związane z ubezpieczeniem społecznym rolników - zagrożenia zdrowia i życia rolników; - zasady bezpiecznej pracy z maszynami i urządzeniami rolniczymi - zasady bezpiecznej pracy przy obsłudze zwierząt; - bezpieczeństwo pracy na wysokości, zagłębieniach i zbiornikach; - zasady bezpiecznej pracy ze środkami chemicznymi; - bezpieczne użytkowanie instalacji i urządzeń elektrycznych; - udzielanie pierwszej pomocy poszkodowanym w wypadkach. 3) organizacja pozaszkoleniowych form popularyzacji wiedzy o zagrożeniach i zasadach bhp w rolnictwie olimpiady, konkursy, quizy oraz dla dzieci konkursy plastyczne, literackie, fotograficzne itp. 4) organizacja pokazów m.in. środków ochrony indywidualnej, bezpiecznego użytkowania pił, wymiany osłon w wałach przegubowo-teleskopowych. 5) współorganizowanie (wspólnie z PIP, MRiRW, ANR i innymi partnerami społecznymi Ogólnopolskiego Konkursu na Bezpieczne Gospodarstwo Rolne. 6) wydawanie własnych lub zakup, i rozpowszechnienie materiałów popularyzatorskich z zakresu bhp w rolnictwie w postaci: - ulotek (m.in.: Pilarki tarczowe, Zabezpiecz się przed upadkiem, Wypadki w gospodarstwach rolnych, Zapobieganie przewróceniu się ciągnika, Wały przegubowoteleskopowe), 7

10 - broszur (m.in.: Ochrona zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym, Wyroby oznaczone Znakiem Bezpieczeństwa KRUS, Wyroby zwiększające bezpieczeństwo pracy w gospodarstwie rolnym, Bezpieczna obsługa maszyn i urządzeń w gospodarstwie rolnym), - książeczek dla dzieci (m.in.: Jak bezpiecznie pomagać rodzicom w gospodarstwie rolnym, Dozwolone od lat 16-tu czyli niebezpieczne prace w gospodarstwie rolnym, Niebezpieczeństwa w gospodarstwie rolnym, Zagrożenia podczas pracy i zabawy dzieci w gospodarstwie rolnym), - kalendarzy dla rolników, - filmów (np.: Użytkowanie ciągników rolniczych, Piły tarczowe i szlifierki, Wały przegubowo-teleskopowe, Podwórze i obejście gospodarskie, Ochrona roślin i nawożenie, Czy tak musiało być?), - plakatów, plansz. Poza inicjatywami, mającymi na celu poprawę warunków bhp, skierowanymi bezpośrednio do rolników i ich rodzin, KRUS podejmuje także inne działania. Są to między innymi: 1) analizowanie przyczyn wypadków i chorób zawodowych; 2) podejmowanie starań o produkcję i dystrybucję bezpiecznych środków stosowanych w rolnictwie oraz sprzętu i odzieży ochronnej dla rolników; 3) nadawanie przez Prezesa KRUS (od 1995r.) maszynom i urządzeniom o ponadstandardowym poziomie bezpieczeństwa - Znaku Bezpieczeństwa KRUS oraz wyróżnienia targowego Dobrosław wyrobom zwiększającym bezpieczeństwo pracy w gospodarstwie rolnym; 4) kwestionowanie jakości wyrobów i usług dla rolnictwa, których wadliwość lub źle świadczona usługa była wyłączną lub główną przyczyną wypadków przy pracy rolniczej. Wybrane publikacje KRUS, w zakresie bhp w rolnictwie: 1. Program szkolenia rolników indywidualnych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Materiał pomocniczy dla wykładowców opracowany przez IMW w Lublinie. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa Zagrożenia zdrowia w środowisku wiejskim. Materiały pomocnicze dla szkolących w zakresie higieny życia i pracy na wsi (red. M. Latalski). Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa

11 3. Zbiór aktów prawnych dotyczących działalności Kasy w zakresie prewencji i rehabilitacji (wg stanu prawnego na dzień 1 stycznia 1994r.). Materiały pomocnicze dla pracowników KRUS. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa Bezpieczna obsługa maszyn i urządzeń w gospodarstwie rolnym. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa Bezpieczna praca ze zwierzętami w gospodarstwie rolnym. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa Bezpieczna praca na wysokości, w wykopach i zbiornikach w gospodarstwie rolnym. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa Zasady ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa Niebezpieczne prace w gospodarstwach rolnych dozwolone od lat 16. Broszurka dla dzieci, KRUS, Warszawa Jak bezpiecznie pomagać rodzicom w gospodarstwie rolnym. Broszurka dla dzieci, KRUS, Kielce Marciniak Sroka J., Salwińska Ciećkiewicz B.: Alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych. Orzecznictwo lekarskie, KRUS, Kraków Ubezpieczenia w rolnictwie. Materiały i studia. Kwartalnik, KRUS, Warszawa (wydawane od roku 1999) 12. Dozwolone od lat 16- stu, czyli niebezpieczne prace w gospodarstwie rolnym. Broszurka dla dzieci, KRUS, Kielce Wyroby oznaczone znakiem bezpieczeństwa. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa Pył występujący w rolnictwie jest niebezpieczny. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa Bezpieczna praca z chemicznymi środkami ochrony roślin. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa Chorób odzwierzęcych można się ustrzec. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa Klasyfikacja prac rolniczych według narażenia rolnika na działanie pyłu zalecenia profilaktyczne. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa Zagrożenia podczas pracy i zabawy dzieci w gospodarstwie rolnym. Broszurka dla dzieci, KRUS, Cieszyn. 19. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS wydawnictwo coroczne, Warszawa Ponadto KRUS przygotował kilkanaście krótkich filmów monotematycznych na temat bezpiecznej pracy ze zwierzętami, ciągnikami, różnymi maszynami do wykorzystania jako materiał poglądowy w trakcie szkoleń rolników. PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY (PIP) Zakres działania i uprawnień PIP określa ustawa z 13 kwietnia 2007r. Zgodnie z jej zapisami kompetencje pracowników PIP nie obejmują nadzoru nad bezpieczeństwem i higieną pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Jednocześnie zgodnie z 9

12 zapisaniami ustawowymi Państwowa Inspekcja Pracy ma za zadanie inicjowanie przedsięwzięć na rzecz ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym. PIP prowadzi wielokierunkową działalność prewencyjną, skierowaną do rolników indywidualnych, której celem jest poprawa bezpieczeństwa i higieny ich pracy. Wśród podejmowanych działań znajdują się między innymi: 1. Publikowanie wydawnictw poświęconych omawianej problematyce. 2. Popularyzacja wiedzy z zakresu bhp w rolnictwie w postaci rozmaitych inicjatyw: a/ wykłady dla uczniów szkół rolniczych, b/ pogadanki dla dzieci ze szkół wiejskich, c/ konkursy wiedzy i konkursy plastyczne dla dzieci i młodzieży wiejskiej, których celem jest uświadomienie młodemu pokoleniu zagrożeń związanych z pracami w gospodarstwie rolnym, często poprzedzone pogadankami na tematy bhp, d/ organizacja punktów informacyjno-doradczych na targach rolnych, pokazy bezpiecznych maszyn, narzędzi, e/ publikacje prasowe, audycje radiowe i TV, dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie indywidualnym, audycje radiowe i TV. 3. Wizytacje w gospodarstwach indywidualnych. Inspektorzy PIP corocznie wizytują ok. 10 tys. gospodarstw rolnych i miejsc wykonywania prac polowych, zwracając szczególną uwagę na stan techniczny maszyn i urządzeń używanych podczas prac w gospodarstwie rolnym. Przedmiotem zainteresowania podczas prowadzonych wizytacji jest również udział dzieci w pracach rolniczych, szczególnie tych niebezpiecznych dla ich zdrowia i życia. Celem tych wizytacji jest wskazanie rolnikom ewentualnych nieprawidłowości i zagrożeń. Działania te mają jedynie charakter doradczy, nie mogą skutkować nałożeniem kary rolnikowi. Państwowa Inspekcja Pracy podejmuje również wspólnie z KRUS, MRiRW, ANR działania na rzecz bhp w rolnictwie indywidualnym. Do najbardziej rozpropagowanych należy ogólnopolski konkurs pod nazwą Bezpieczne Gospodarstwo Rolne. PIP wspólnie z KRUS organizuje pokazy bezpiecznej obsługi ciągników i agregowanych maszyn, a także innych maszyn i urządzeń używanych w rolnictwie (np. pił łańcuchowych, opryskiwaczy). Wieloletnim partnerem PIP jest Międzynarodowe Stowarzyszenie Bezpieczeństwa Socjalnego (ISSA). Współpraca inspekcji z ISSA obejmuje m.in. problematykę bhp w sektorze rolniczym. Warto dodać, że Główny Inspektor Pracy w 1994r. powołał Komisję ds. Bezpieczeństwa i Higieny Pracy w Rolnictwie. W skład Komisji wchodzą przedstawiciele 10

13 wielu instytucji: PIP, KRUS, IMW, MRiRW, OSP (Ochotniczej Straży Pożarnej), KR (Kółek Rolniczych), ROP (Rady Ochrony Pracy) oraz wybranych uczelni. Aktualnie Komisji przewodniczy Pani Dyrektor ds. Społecznych Departamentu Doradztwa, Oświaty Rolniczej i Nauki MRiRW - Elżbieta Karnafel-Wyka. Wybrane publikacje PIP, w zakresie bhp w rolnictwie: 1. Raport o stanie ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym, PIP, Warszawa Stempski R.: Bezpieczeństwo pracy w zagrodzie wiejskiej, PIP, Warszawa Stempski R.: Bezpieczeństwo pracy w rolnictwie, PIP, Warszawa Stempski R.: Bezpieczeństwo pracy w rolnictwie indywidualnym, PIP, Warszawa Serwański Z.: Bezpieczeństwo dzieci w gospodarstwie rolnym, PIP, Warszawa Serwański Z.: Bezpieczna eksploatacja urządzeń elektrycznych, PIP, Warszawa Serwański Z.: Pracuj bezpiecznie! Poradnik dla rolników, PIP, Warszawa 8. Przygoda na wsi zobacz co Ci zagraża, Broszurka dla dzieci, PIP, Warszawa Jak bezpiecznie zachowywać się na wsi. Broszurka dla dzieci, PIP, Warszawa. 10. Ulotki pt.: Uwaga azbest ważne informacje dla rolników, Rolnik zawód niebezpieczny, Zanim ruszysz w drogę, Jakich prac nie mogą wykonywać dzieci na wsi, Pilarki łańcuchowe w gospodarstwie rolnym. CENTRALNY INSTYTUT OCHRONY PRACY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADWCZY (CIOP-PIB) CIOP-PIB jest placówką naukowo-badawczą, której przedmiotem działania są badania naukowe i prace rozwojowe prowadzące do nowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych w zakładach pracy w dziedzinie bezpieczeństwa, higieny pracy i ergonomii oraz wykonywanie innych zadań szczególnie ważnych dla osiągnięcia celów polityki społeczno-gospodarczej państwa w tej dziedzinie. CIOP-PIB koncentruje się przede wszystkim na pracy w zakładach objętych przepisami Kodeksu Pracy. Nie mniej jednak problematyka bhp w rolnictwie indywidualnym jako znaczącej gałęzi gospodarki narodowej jest też uwzględniana w strategiach podejmowanych działań. Prowadząc w latach działania naukowe w ramach Strategicznego Programu Rządowego (SPR-1) Bezpieczeństwo i ochrona człowieka w środowisku pracy zwrócił uwagę na konieczność uwzględnienia problematyki zagrożeń zdrowia i życia osób pracujących w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Realizacja tego modułu projektu została zlecona Instytutowi Medycyny Wsi w Lublinie, aczkolwiek była koordynowana przez CIOP. 11

14 Wydawnictwa CIOP ukierunkowane na bhp w rolnictwie to: 1. Bezpieczeństwo i higiena pracy w małych zakładach przetwórstwa owocowo warzywnego. Poradnik, CIOP, Warszawa Bezpieczeństwo i higiena pracy przy pracach polowych. Poradnik, CIOP, Warszawa Bezpieczeństwo i higiena pracy przy chowie trzody chlewnej. Poradnik, CIOP, Warszawa Bezpieczeństwo i higiena pracy w zagrodzie rolniczej. Poradnik, CIOP, Warszawa Bezpieczeństwo i higiena pracy przy chowie bydła. Poradnik, CIOP, Warszawa Dąbrowski A.: Bezpieczne użytkowanie przenośnych pilarek do drewna z piłą łańcuchową., CIOP, Warszawa Karski H.: Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym w gospodarstwie rolnym, CIOP, Warszawa Bargieł H., Baszczyński K., Kotarbińska E.: Środki ochrony indywidualnej do stosowania w rolnictwie, CIOP,Warszawa Nazimek T., Surgiewicz J.: Zagrożenia chemiczne w rolnictwie, Zaprawa nasienna T zawiesinowa, CIOP, Warszawa Serwański Z., Myrcha K., Pośniak M.: Bezpieczeństwo i higiena pracy w gospodarstwach sadowniczych, CIOP, Warszawa Bugajska J., Gacek W., Skowroń J.: Pierwsza pomoc w gospodarstwie wiejskim, CIOP, Warszawa INSTYTUT MEDYCYNY WSI (IMW) Instytut Medycyny Wsi w Lublinie jest placówka naukową i usługowo-leczniczą o zasięgu ogólnokrajowym. Od ponad 57 lat pracuje na rzecz szeroko pojętej ochrony ludności wiejskiej i poprawy warunków higieniczno-sanitarnych na wsi, ze szczególnym uwzględnieniem warunków osób pracujących w rolnictwie. Prowadzone badania podstawowe i prace badawczo-rozwojowe ukierunkowane są na poprawę bezpieczeństwa pracy i ochronę zdrowia pracowników rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego, a od początku lat 90-tych rolników indywidualnych. Od początku funkcjonowania Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Instytut Medycyny Wsi stał się jego partnerem w działalności na rzecz ochrony zdrowia rolników. Na zlecenie KRUS Instytut opracował kompleksowy Program ochrony zdrowia i życia rolników, którego wdrożeniowym efektem w zakresie bhp było między innymi: - ustanowienie w 1995r. przez Prezesa KRUS w porozumieniu z Przewodniczącym Rady Ubezpieczenia Społecznego Rolników, Ministrem Zdrowia i Opieki Zdrowotnej, Ministrem Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym, 12

15 - przyjęcie i wydanie Programu szkolenia rolników indywidualnych w zakresie bhp, wg którego inspektorzy KRUS prowadzą szkolenia w terenie, - prowadzenie szkoleń inspektorów KRUS w zakresie zagadnień dotyczących wypadków, zatruć i chorób zawodowych oraz zasad ergonomicznej i bezpiecznej pracy w rolnictwie. Pracownicy IMW byli ponadto pomysłodawcami i autorami : - wykazu Szczególnie niebezpiecznych prac i czynności, których nie należy powierzać dzieciom do lat 15 w gospodarstwach rolnych (wydanego i podpisanego przez KRUS, Głównego Inspektora Pracy i Ministra Rolnictwa), - Koncepcji systemu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad ludnością rolniczą z uwzględnieniem warunków pracy i bytowania (opracowanej z inicjatywy Głównego Inspektora Pracy i Ministra Zdrowia), - Systemu popularyzacji wiedzy z zakresu bezpieczeństwa pracy i ergonomii obejmującego rolników indywidualnych i ich rodziny (opracowanego w ramach Strategicznego Programu Rządowego (SPR-1) Bezpieczeństwo i ochrona człowieka w środowisku pracy ). - Programu i materiałów dydaktycznych do nauczania bhp w szkołach rolniczych oraz Programu nauczania bhp w szkołach podstawowych (w ramach SPR-1) - Materiałów dydaktycznych z zakresu bhp w rolnictwie dla wykładowców Ośrodków Doradztwa Rolniczego (w ramach SPR-1), - Materiałów popularyzujących wiedzę z zakresu bhp w rolnictwie (ulotki, broszury, poradnik BHP w indywidualnym gospodarstwie rolnym z kalendarium na 2001r.). Należy podkreślić, że Instytut Medycyny Wsi, jeszcze przed wejściem Polski w struktury UE, podjął się opracowania zestawu uregulowań prawnych umożliwiających wdrożenie do prawa krajowego dyrektywy UE dotyczącej biologicznych czynników w środowisku pracy. IMW (dla Ministra Rolnictwa, w ramach SPR-1) opracował 2 projekty Rozporządzeń zgodnych z dyrektywami UE, w sprawie: BHP przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin i nawozów mineralnych oraz BHP przy obsłudze zwierząt gospodarskich. Wśród inicjatyw podejmowanych przez Instytut, których celem jest poprawa bezpieczeństwa i higieny pracy w gospodarstwach indywidualnych, była działalność szkoleniowa inspektorów KRUS i PIP, nauczycieli ponadpodstawowych szkół o profilu rolniczym, a także samych rolników. Mając na uwadze specyfikę polskiego rolnictwa indywidualnego, zmiany w nim zachodzące Instytut corocznie od 1994r. organizuje wspólnie z PIP i Centralą KRUS forum dyskusyjne nad problemami bhp w rolnictwie, na cyklicznych seminariach Ergonomii, 13

16 bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie. Od kilku lat mają one charakter międzynarodowy. Problematyka dotychczasowych seminariów to: 1. Ergonomia i higiena pracy w rolnictwie (1994r.) 2. Wypadkowość w rolnictwie (1995r.) 3. Zagrożenia chemiczne w rolnictwie (1996r.) 4. Zagrożenia biologiczne w rolnictwie (1997r.) 5. Zagrożenia fizyczne w rolnictwie (1998r.) 6. Choroby zawodowe i parazawodowe w rolnictwie (1999r.) 7. Obciążenie fizyczne i psychiczne pracą w rolnictwie (2000r.) 8. Aktualny stan ergonomii w rolnictwie potrzeby na przyszłość (2001r.) 9. Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne w rolnictwie (2002r.) 10. Problemy ludzi starszych i niepełnosprawnych w rolnictwie (2003r.) 11. Skażenie środowiska pracy i bytowania w rolnictwie (2004r.) 12. Chemiczne zagrożenia w rolnictwie stan aktualny i perspektywy (2005r.) 13. Wypadki w rolnictwie dynamika zmian w ostatniej dekadzie (2006r.) 14. Stres w pracy i życiu rolnika jego skutki zdrowotne (2007r.) 15. Rozpoznanie i sposoby ograniczania ryzyka chorób układu mięśniowoszkieletowego, związanych z pracą w rolnictwie (2008r.). Efektem upowszechniającym osiągnięcia każdego seminarium jest monografia zawierająca naukowe opracowania poszczególnych wystąpień. Wśród bardzo ważnych inicjatyw podjętych przez Instytut, mających na celu promocję bezpiecznej pracy w rolnictwie, są działania ukierunkowane na dzieci i młodzież wiejską, a zatem potencjalnych przyszłych rolników. Poza wykazem Szczególnie niebezpiecznych prac i czynności, których nie należy powierzać dzieciom do lat 15 w gospodarstwach rolnych, została opracowana i opublikowana monografia pt. Zagrożenia zdrowia dzieci angażowanych do prac w rodzinnym gospodarstwie rolnym oraz Zasady udziału dzieci w pracach rodzinnego gospodarstwa rolnego. Przedstawiciel IMW dr S. Lachowski uczestniczy w działaniach Biura Rzecznika Praw Dziecka mających na celu intensyfikację działań na rzecz ochrony zdrowia i życia dzieci wiejskich. Instytut jest również współtwórcą Programu pt. Ograniczenie wykluczenia społecznego oraz wyrównanie szans dzieci z terenów wiejskich i małych miast poprzez tworzenie sieci świetlic środowiskowych w wybranych gminach na terenach wschodnich Polski realizowanego i inicjowanego przez wiele instytucji (m.in. firmę farmaceutyczną GlaxoSmithKline, Ogólnopolskie Stowarzyszenie Chrześcijańskich Organizacji Wiejskich, IMW). W ramach 14

17 działalności świetlic realizowane są m.in. zajęcia nt. bezpieczeństwa dzieci w środowisku wiejskim (bezpieczna droga do szkoły; bezpieczeństwo w domu i zagrodzie rolniczej; zasady pomocy rodzicom w pracach rolnych). Instytut jest twórcą wielu publikacji odnoszących się do kwestii bhp w rolnictwie, m.in.: 1. Warunki pracy i profilaktyka medyczna w rolnictwie, leśnictwie i przemyśle rolno spożywczym (red. M. Latalski), PZWL, Warszawa Zagórski J., Bujak F., Jastrzębska J.: Wstępna ocena zagrożeń zawodowych w rolnictwie indywidualnym na podstawie wybranych typów gospodarstw rolnych, IMW, Lublin Zagrożenia zdrowotne i wypadkowość w rolnictwie ( red. J. Zagórski, S. Lachowski ), IMW, Lublin Toś Luty S., Chodorowska G.: Zapobieganie chorobom zawodowym skóry u producentów chmielu, IMW, Lublin Dutkiewicz J.: Co rolnik powinien wiedzieć o zagrożeniach biologicznych w środowisku pracy i wywoływanych przez nie chorobach, IMW, Lublin Bujak F.: Program nauczania BHP w szkołach średnich o profilu rolniczym, IMW, Lublin Materiały dydaktyczne dla nauczycieli ponadpodstawowych szkół o profilu rolniczym z zakresu BHP (red. F. Bujak), IMW, Lublin Skórska Cz.: Jak ustrzec się przed chorobami wywołanymi przez pyły organiczne?, IMW, Lublin Śpiewak R.: Jak ustrzec się przed chorobami skóry w rolnictwie?, IMW, Lublin Materiały dydaktyczne z zakresu BHP w rolnictwie dla wykładowców ośrodków doradztwa rolniczego, Podręcznik i foliogramy (red. F. Bujak), IMW, Lublin Przeciwdziałanie chorobom wynikającym z obciążeń fizycznych u rolników (red. F. Bujak), IMW, Lublin Cisak E., Chmielewska Badora J., Zwoliński J.: Profilaktyka chorób przenoszonych przez kleszcze w środowisku pracy leśników i rolników, IMW, Lublin Warte podkreślenia jest to, że wszystkie omawiane instytucje jednoczą swe wysiłki w celu poprawy warunków bhp w rolnictwie, nawiązując współpracę naukową, tworząc wspólnie programy wdrożeniowe, realizując rozmaite przedsięwzięcia. Ponadto w obrębie województw lub powiatów tworzone są Komisje ds. BHP w Rolnictwie. W ich skład wchodzą najczęściej przedstawiciele instytucji związanych z szeroko rozumianą działalnością rolniczą. Głównym ich zadaniem jest popularyzacja wiedzy z zakresu bhp, ze szczególnym ukierunkowaniem na młodzież i dzieci zamieszkujące tereny wiejskie. Działanie na rzecz bezpieczeństwa podczas wykonywania prac w rolnictwie pozostają także w sferze działalności naukowej uczelni wyższych. Duże osiągnięcia w tej dziedzinie mają: Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie oraz Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie. 15

18 UNIWERSYTET PRZYRODNICZY we WROCŁAWIU, a w szczególności Zakład Eksploatacji Maszyn Rolniczych Instytutu Inżynierii Rolniczej, prowadzi działalność naukową dotyczącą ergonomii i bhp w rolnictwie. Głównym obszarem zainteresowań naukowych w tej dziedzinie jest wypadkowość w produkcji rolniczej i tworzenie założeń do komputerowego wspomagania rejestracji i analiz wypadków w rolnictwie indywidualnym, a także profilaktyka wypadkowa i promocja bezpiecznej pracy podczas eksploatacji maszyb rolniczych. Istotnym wkładem w popularyzację wiedzy z zakresu bhp w rolnictwie jest organizowanie szkoleń dla kadry KRUS i PIP oraz samych rolników, głównie na temat technicznych uwarunkowań wypadkowości w rolnictwie. UNIWERSYTET ROLNICZY w KRAKOWIE, w tym przede wszystkim Katedra Eksploatacji Maszyn, Ergonomii i Podstaw Rolnictwa Wydziału Agroinżynierii swoje działania naukowo-popularyzatorskie koncentruje na projektowaniu ergonomicznych rozwiązań dotyczących technicznych środków produkcji rolnej oraz analizie wpływu postępu technicznego w rolnictwie na zmniejszenie zjawiska wypadkowości wśród rolników indywidualnych. UNIWERSYTET PRZYRODNICZY w LUBLINIE Wydział Inżynierii Produkcji swoje działania naukowe prowadzi m.in. w zakresie analizy rozwoju i efektywności mechanizacji w gospodarstwie rolnym, badaniach doskonalenia konstrukcji narzędzi i maszyn uprawowych w aspekcie ergonomii, jak również bezpieczeństwa ich użytkowania. Ponadto podobnie jak w dwóch wymienionych już Uniwersytetach, wśród działań naukowych znajdują się również badania nad technologicznymi przyczynami wypadków w rolnictwie. Efekty prac naukowych znajdują swoje praktyczne zastosowanie w postaci patentów, wzorów użytkowych, jak też bardzo licznych ekspertyz (128) dla Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa (IMBER). Nadzór nad działaniami w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie pełni Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Do jego kompetencji należy również inicjowanie różnych działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Poza instytucjonalnymi działaniami na rzecz poprawy bezpieczeństwa i higieny w rolnictwie indywidualnym, wynikającymi z działalności statutowej tych instytucji, 16

19 podejmowane są również inicjatywy pozainstytucjonalne. W bardzo wyraźny sposób włączają się w nie organizacje funkcjonujące w obrębie społeczności lokalnych. Są to między innymi Ochotnicze Straże Pożarne (w ramach współpracy z KRUS jej członkowie szkoleni są w sposobie udzielania przedlekarskiej pierwszej pomocy (tworzony jest system ratownictwa przedmedycznego w rejonach wiejskich), Koła Gospodyń Wiejskich, Sołtysi. Ich przedstawiciele często stają się liderami społeczności wiejskich, którzy organizują przedsięwzięcia prewencyjne inicjowane przez Powiatowe Komisje ds. BHP w Rolnictwie, przy wsparciu partnerów wchodzących w skład tychże Komisji. Przedsięwzięcia te są realizowane przy różnych okazjach dożynki, festyny, zawody, konkursy, spotkania społeczności lokalnej. Forma i zakres tych działań zależą od pomysłowości i zdolności organizacyjnych liderów. Reasumując, należy podkreślić, że działania instytucjonalne i pozainstytucjonalne dotyczące bhp w rolnictwie odgrywają bardzo dużą rolę w prewencji wypadkowej, jak również profilaktyki chorób zawodowych. Wg statystyk KRUS stale maleje liczba wypadków w rolnictwie indywidualnym (np. 1993r. odnotowano wypadków, w 2003r , a w 2006r zdarzeń wypadkowych). Bez wątpienia istotny wpływ na taki stan rzeczy ma rosnąca świadomość rolników na temat zagrożeń związanych z wykonywaną przez nich pracą. Nie mniej jednak nie zmienia to faktu, że efektywność podejmowanych inicjatyw jest wciąż niezadowalająca. Wskaźnik wypadkowości w rolnictwie indywidualnym pozostaje wciąż wyższy od wskaźnika wypadkowości dla pracujących poza rolnictwem. Wskazuje to na konieczność wzmożenia i rozszerzenie działań edukacyjnych w sferze bezpiecznej pracy w gospodarstwach rolnych, a także zobligowania rolników do stosowania zasad bhp poprzez usankcjonowania prawne. 3. Analiza i ocena zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym wydanych jako zalecenia na podstawie art. 63 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990r. Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 roku nakłada na Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego obowiązek prowadzenia działalności na rzecz zapobiegania wypadkom przy pracy rolniczej i rolniczym chorobom zawodowym. W szczególności, artykuł 63, ustęp 2 w/w Ustawy mówi: Prezes Kasy w porozumieniu z Radą 17

20 Rolników, ministrem właściwym do spraw zabezpieczenia społecznego, ministrem właściwym do spraw rozwoju wsi oraz ministrem właściwym do spraw zdrowia określa zasady ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym. Zasady te są zaleceniami dotyczącymi wyposażenia gospodarstwa, zabezpieczenia osób pracujących oraz sposobu wykonywania czynności związanych z działalnością rolniczą, ustanowionymi w celu zapobiegania wypadkom przy pracy rolniczej i rolniczym chorobom zawodowym. W związku z tym w 1994 roku Instytut Medycyny Wsi w Lublinie na zapotrzebowanie KRUS opracował Program ochrony zdrowia i życia rolników, który był podstawą do ustanowienia przez Prezesa KRUS w 1995 roku Zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym. Zasady te dotyczą sześciu najważniejszych rodzajów czynności wykonywanych przez rolników, a mianowicie: przy użytkowaniu ciągników, maszyn, urządzeń i narzędzi rolniczych; przy użytkowaniu urządzeń i instalacji elektrycznych; w transporcie rolniczym; przy stosowaniu środków ochrony roślin; przy obsłudze zwierząt oraz przy pracach na wysokości lub w zagłębieniach. Ponadto Zasady zawierają rozdział pt.: Postępowanie w razie wypadku. W roku 1998 dołączono również Wykaz prac i czynności szczególnie niebezpiecznych, których nie należy powierzać dzieciom do lat 15 w gospodarstwach rolnych. Wspomniane zasady ukierunkowane są na ochronę zdrowia osób pracujących w gospodarstwach rolnych i dostosowane są do obecnego prawa obowiązującego w Polsce. Wejście Polski w struktury UE wymusza dostosowanie polskich przepisów prawa do ustawodawstwa unijnego. Proces zmian prawnych przebiega stopniowo. W przyszłości (2011r.) Polska ma dostosować działalność gospodarstw rolnych do wytycznych UE uwzględniając podjęte decyzje w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (rozporządzenie Rady (WE) nr 2012/2006 z dnia 19 grudnia 2006r.). Zgodnie z tym rozporządzeniem otrzymywanie płatności przez rolników (i ich wysokość) wg nowych zasad powiązane będzie z obowiązkiem spełnienia przez gospodarstwo określonych przepisami wymogów. Jest to tzw. zasada wzajemnej zgodności (cross-compliance). Minimalne wymagania dotyczą: - ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami wynikającymi z prowadzonej w gospodarstwie działalności; - wytwarzania produktów rolniczych w sposób nie zagrażający zdrowiu ludzi i zwierząt (produkcja roślinna i zwierzęca); - zapewnienia warunków dobrostanu zwierząt; - użytkowania gruntów w sposób nie pogarszający ich jakości. 18

21 Większość zasad wzajemnej zgodności cross-compliance odnosi się do sposobu prowadzenia upraw roślinnych, hodowli i chowu zwierząt w sposób zapewniający otrzymanie zdrowych produktów wysokiej jakości przy jednoczesnym zachowaniu czystości środowiska naturalnego oraz dbałości o dobrostan hodowanych zwierząt. Realizacja tych zaleceń ma odbywać się zgodnie z zasadami bhp. Wśród zasad bhp w sposób bezpośredni skierowanych do rolników są między innymi te dotyczące stosowania środków ochrony roślin. Mają one charakter bardziej rygorystyczny, aniżeli te utworzone zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami - wydawane dotychczas przez Prezesa KRUS. Zasady wzajemnej zgodności nakładają na rolników posiadanie rozległej wiedzy i kwalifikacji m.in. w zakresie bezpiecznej obsługi zwierząt, stosowania nawozów, wielkości i sposobu zagospodarowania budynków gospodarskich.. Wymagania wzajemnej zgodności cross-compliance są tworem komplementarnym w stosunku do propagowanych przez KRUS Zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwach rolnych. Zawarte w nich wytyczne stanowią wspólną platformę dla nowo tworzonych zasad, uwzględniających aktualne przepisy prawa i stan wiedzy naukowej. Realizacja omawianych wymagań w gospodarstwach rolnych bez wątpienia w sposób pośredni służy zdrowiu człowieka (dbałość o wytworzenie zdrowej żywności i ekologię środowiska naturalnego). Natomiast zasady ochrony zdrowia tworzone przez KRUS odnoszą się bezpośrednio do tych czynności wykonywanych przez rolników, które najczęściej mogą skutkować wypadkiem lub zachorowaniem. Traktując gospodarstwo rolne jako miejsce pracy, a zarazem miejsce bytowania rolnika i jego rodziny, należy poszerzyć zakres opracowywanych zasad mających na celu ochronę zdrowia, nie zawężając ich głównie do sfery wypadkowej i tylko do dobrostanu człowieka pracującego, lecz również dobrostanu otaczającej go flory i fauny. Badania przeprowadzone przez IMW w Lublinie wykazały, że choroby układu mięśniowoszkieletowego należą do najczęściej zgłaszanych problemów zdrowotnych przez osoby pracujące w gospodarstwach rolnych. Natomiast wśród chorób zawodowych u rolników (wg statystyk KRUS z 2006r.) dominuje borelioza (choroba roznoszona przez kleszcze), choroby górnych dróg oddechowych oraz choroby skóry. Istotnym problemem zdrowotnym mieszkańców wsi, podobnie jak mieszkańców miast, są także choroby nowotworowe. Stąd wydaje się koniecznym sformułowanie i rozpropagowanie zasad ochrony zdrowia, których stosowanie mogłoby zmniejszyć ryzyko wystąpienie wspomnianych chorób lub/i skutkować wczesnym ich wykryciem, jak np. w przypadku chorób nowotworowych. 19

22 Efektywność dotychczas propagowanych zasad, jak i tych nowo formułowanych może być zapewniona tylko w sytuacji stosowania się rolników do zaleceń, a nie jedynie ich znajomości. Jak już wielokrotnie podkreślano, aktualnie respektowanie Zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym przez rolników jest dobrowolne. Wynika to z faktu, że rolnicy indywidualni jako osoby samozatrudniające się nie podlegają przepisom Kodeksu Pracy. Zdecydowanie inna sytuacja jest w przypadku gospodarstw rolnych zatrudniających pracowników. Podlegają one przepisom prawa pracy, także w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Zgodnie ze zmianami w Kodeksie Pracy obowiązującymi od 1 stycznia 2008r. Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy (Art.207),a przestrzeganie przepisów i zasad bhp jest podstawowym obowiązkiem pracownika (Art.211). Po stronie pracodawcy leży zapewnienie osobom przyjmowanym do pracy wstępnych badań lekarskich oraz badań okresowych (Art.229), a także szkolenia wstępnego z zakresu bhp oraz szkoleń okresowych w tym zakresie (Art.237 3,4 ). Zgodnie z Art Pracodawca zatrudniający więcej niż 100 pracowników tworzy służbę bezpieczeństwa i higieny pracy, pełniącą funkcje doradcze i kontrolne w zakresie bhp, zaś pracodawca zatrudniający do 100 pracowników powierza wykonanie zadań służby bhp pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy. Pracodawca posiadający ukończone szkolenie niezbędne do wykonywania zadań służby bhp może sam wykonywać zadania tej służby, jeżeli: zatrudnia do 10 pracowników lub zatrudnia do 20 pracowników i jest zakwalifikowany do grupy działalności, dla której ustalono nie wyższą niż trzecią kategorię ryzyka w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Podleganie przepisom Kodeksu Pracy skutkuje nadzorowaniem, kontrolowaniem przestrzegania przepisów prawa pracy przez PIP. W przypadku łamania przepisów na pracodawcę nakładane są kary. Przeniesienie przepisów bhp zawartych w Kodeksie Pracy w sposób bezpośredni i natychmiastowy na grunt rolnictwa indywidualnego budzi wiele zastrzeżeń. Spotyka się również z dużym oporem ze strony rolników oraz Krajowego Związku Kółek i Organizacji Rolniczych. Wiązałoby się ono z dużymi nakładami finansowymi na niezbędne inwestycje, by gospodarstwo spełniało stawiane wymogi w zakresie bhp. Dużą wątpliwość budzi również kwestia udziału w pracach gospodarstwa członków rodzin właściciela, którzy nie są zatrudniani na umowę o pracę (często są to prace dorywcze), w sytuacji, gdy k.p. wyraźnie mówi o obowiązku przestrzegania przepisów bhp przez pracodawców i pracowników. 20

23 Jednocześnie Resort Pracy czyni starania, aby rolnicy i członkowie ich rodzin pracujący w indywidualnych gospodarstwach byli objęci przepisami k.p. Wówczas PIP zyskałaby prawo do kontrolowania gospodarstw rolnych pod kątem bhp. Realizacja tych starań mieściłaby się w zakresie projektu strategii na rzecz bhp w latach , dzięki której rząd chce ograniczyć liczbę wypadków w rolnictwie. Naszym zdaniem takie szersze uprawnienia mogłyby pozostać w gestii firmy ubezpieczeniowej (aktualnie KRUS) wzorem innych krajów UE. Instytut Medycyny Wsi od kilku lat zwraca uwagę na konieczność objęcia rolników profilaktyczną opieką medyczną, ale przy jednoczesnym respektowaniu podstawowych praw obywatelskich wynikających z poszanowania prywatności i swobodnego dysponowania własnością. Co prawda, wydana w 2003 roku Ustawa o służbie medycyny pracy przewiduje, że rolnicy indywidualni mogą korzystać z usług służb medycyny pracy ale na zasadzie dobrowolności i na własny koszt. Oznacza to praktycznie pozbawienie ich profilaktycznej opieki medycznej, jako że w mentalności polskiego rolnika ciągle nie mieści się uznanie potrzeby opłacania usług medycznych w chwili, kiedy nie są one wymuszone chorobą, a które gwarantują zapisy Konstytucji RP (Art.68). Dotychczasowa działalność naukowo-badawcza Instytutu Medycyny Wsi pozwoliła na przygotowanie, przy znacznym zaangażowaniu i zainteresowaniu ze strony KRUS, propozycji wieloletniego programu, pt.: Opieka profilaktyczna nad ludnością wiejską. Wprowadzenie tego programu pozwoliłoby na: zapewnienie rolnikom indywidualnym obligatoryjną, profilaktyczną opiekę zdrowotną w związku z wykonywaną przez nich pracą; wdrożenie systemu bezpiecznej pracy oraz ustawowych form nadzoru nad warunkami pracy. Mając na względzie sytuację prawną indywidualnych gospodarstw rolnych (tytuł własności), ich specyfikę oraz konieczność podjęcia prawnych uregulowań w sferze objęcia rolników profilaktyczną opieką lekarską i zobligowania ich do przestrzegania przepisów bhp, należałoby dokonać zapisów ustawowych specyficznych dla tej tylko kategorii zawodowej. 21

24 II. UWARUNKOWANIA STANU ZDROWIA ROLNIKÓW INDYWIDUALNYCH, PRZYCZYNY WYSTĘPOWANIA CHORÓB ZAWODOWYCH ORAZ WYPADKÓW W GOSPODARSTWIE ROLNYM Czesława Skórska Zakład Biologicznych Szkodliwości Zawodowych Instytut Medycyny Wsi w Lublinie ZAGROŻENIA WYWOŁANE PRZEZ CZYNNIKI BIOLOGICZNE PYŁ ORGANICZNY I NIEORGANICZNY 1. Definicja pyłu Pył nazywany przez rolników potocznie kurzem zauważany jest przede wszystkim w postaci zabrudzenia rąk, twarzy, ubrania oraz jako pył osiadły na sprzętach. Natomiast pył, który jest wdychany podczas pracy nie jest zauważany mimo podrażnienia spojówek oczu, czy zaczopowanie śluzówki nosa. Pył ten w rzeczywistości stanowi zagrożenie dla zdrowia człowieka. W większości przypadków objawy chorobowe wywoływane przez pył rolniczy nie występują zaraz po pracy, ale zwykle dopiero w kilka godzin po pracy. Wdychanie pyłu podczas pracy to bezpośredni kontakt z organizmami żywymi i składnikami gleby występującymi w pyle, które działają szkodliwie na organizm człowieka. Biologiczne czynniki szkodliwe w środowisku pracy to takie mikro- i makro- organizmy występujące w środowisku pracy oraz takie struktury i substancje wytwarzane przez te organizmy, które wywierając szkodliwy wpływ na organizm ludzki mogą być czynnikami etiologicznymi chorób pochodzenia zawodowego. Należą do nich zarówno mikro- i makro-organizmy będące przyczyną chorób alergicznych i toksycznych, jak też drobnoustroje wywołujące choroby zakaźne. 2. Skład pyłu rolniczego Fizyczne i chemiczne składniki pyłu. W pyle rolniczym znajdują się stałe elementy roślinne, cząstki mineralne pochodzenia glebowego, cząstki metalu pochodzące z pracujących urządzeń mechanicznych, cząstki chemiczne pochodzące z rozsiewanych nawozów i pestycydów oraz zanieczyszczenia 22