Przezwycianie dualizmu kartezjaskiego w wietle problemu innych umysłów w ujciu Ludwiga Wittgensteina
|
|
- Alina Czyż
- 7 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Diametros nr 8 (czerwiec 2006): Przezwycianie dualizmu kartezjaskiego w wietle problemu innych umysłów w ujciu Ludwiga Wittgensteina Iwona Gładysiewicz Wstp 1. Skd wiemy, e inny człowiek jest rozgniewany?, Czy w ogóle co wiemy o przeyciach innych ludzi?, Czy moemy co na ten temat wiedzie? i Jak moemy wiedzie o mylach, uczuciach, wyobraeniach, doznaniach umysłach innych istot?. Oto pytania, które frapowały filozofów od dawna. Składaj si one na tzw. problem innych umysłów 1. Problem innych umysłów jak go tutaj rozumiem jest problemem epistemologicznym (bo dotyczcym wiedzy i poznania innych umysłów) i ontologicznym czy te metafizycznym (bo dotyczcym ich istnienia). Tradycyjnie rzecz ujmujc, problem ten wyrasta z tych stanowisk głównie ze stanowiska kartezjaskiego dla których podstawow jest pierwszoosobowa perspektywa poznawcza, tzn. które próbuj odtworzy obraz wiata zewntrznego i umysłów innych istot na podstawie własnych dowiadcze i stanów mentalnych. Dla doktryn tych podstawowe jest przekonanie, e poznanie zawartoci własnego umysłu odznacza si wyjtkow pewnoci (jest bezporednie), co wicej, e jest ono podstaw wiedzy o wszystkich innych rzeczach. Wraz z przyjciem takiego pogldu wszystkie rzeczy staj si relatywnie problematyczne. Nawet jeli uda nam si jako usankcjonowa nasze poznanie wiata, to przekonanie, e inne 1 Przez termin umysł zazwyczaj współczenie rozumiemy dziedzin zjawisk psychicznych: stanów, zdarze i procesów mentalnych (podział według kategorii ontologicznych), do której oprócz przekona, uczu, intencji, wyobrae (przedstawie) itd., nale równie dane zmysłowe, wraenia, qualia (odczuwane czy te zjawiskowe jakoci zwizane z dowiadczeniami) i spostrzeganie zmysłowe. A to znaczy, e termin ten obejmuje równie wszystkie te zjawiska, które s zaporedniczonymi przez ciało zjawiskami wiadomymi. Problem stanowi to, e fenomen psychiczny nie musi by wiadomy (np. moemy posiada przekonania, których nie jestemy wiadomi). W definicji fenomenu psychicznego nie moemy odwoływa si do jego aktualnego pojawienia si dla umysłu. Jako moliwe rozwizanie tej trudnoci przyjmuje si, e zjawiska umysłowe (cho obecnie nie s) mog zosta uwiadomione. 13
2 istoty maj umysł podobny do mojego, jest przekonaniem teoretycznym, którego podstawy oka si bardzo szybko niepewne. Punktem cikoci tego problemu jest sceptycyzm dotyczcy poznania innych umysłów oraz próba jego przezwycienia. Ów sceptycyzm bdzie si znajdował w centrum naszych rozwaa. 2. Podstaw dla rozumowania sceptyka, co do poznania innych umysłów jest załoenie bdce spucizn po kartezjaskim dualizmie e nie ma logicznego zwizku pomidzy wyraeniami mentalistycznymi a odpowiednimi wyraeniami opisujcymi zachowania. Wittgenstein w swej pónej filozofii atakuje sceptycyzm, podwaajc to załoenie. Próbuje on mianowicie pokaza, e istnieje zwizek logiczny pomidzy pewnymi zachowaniami a zdaniami o procesach, zdarzeniach i stanach mentalnych. W ten sposób pokazuje równie, e nasza wiedza o cudzych stanach psychicznych nie opiera si jedynie na obserwowalnych, empirycznych korelacjach (które sceptyk łatwo podwaa), ale opiera si na pewnego rodzaju zwizku koniecznym. Jest wic ona, raczej kwesti logiczn tj. gramatyczn w sensie Wittgensteina, bo zwizan z regułami rzdzcymi naszym jzykiem ni empiryczn. Jeden z podstawowych problemów przybiera wic form pytania: na czym polega ów logiczny konieczny zwizek, który zdaniem Wittgensteina zachodzi pomidzy np. zachowaniem bólowym a wyraeniem odczuwa ból? Nie polega on na tym, e zdania opisujce zachowania pocigaj (logicznie) odpowiednie zdania o stanach mentalnych. Wittgenstein uywa terminu kryterium na okrelenie tego specjalnego zwizku. W niniejszym artykule spróbujemy przedstawi przede wszystkim rol jak to pojcie odgrywa w przezwycianiu sceptycyzmu i dualizmu kartezjaskiego. W tym te celu przeledzimy to, jak wedle Wittgensteina uczymy si i jak uywa si wyrae psychologicznych w pierwszej i trzeciej osobie oraz jaki pomidzy tymi wyraeniami zachodzi zwizek. Dodajmy, e pogld Wittgensteina zostanie zaprezentowany na tle innych, konkurencyjnych doktryn. 3. Zazwyczaj filozofi Wittgensteina dzieli si na wczesny okres, którego kulminacj stanowi słynny Tractatus Logico - Philosophicus oraz okres póny (od 1929 r. 14
3 a do mierci), z którego pochodz wydane pomiertnie (w 1953 r.) Dociekania filozoficzne. W obu okresach dominujc rol odgrywa pytanie o natur jzyka, o to w jaki sposób jzyk przedstawia wiat i jakie s tego konsekwencje m.in. dla logiki, matematyki, filozofii, umysłu, etyki. Nas bdzie interesował okres póny. Filozofia zawarta w Dociekaniach filozoficznych jest jednak inna ni w Traktacie. Jaka właciwie jest kwesti sporn do dzi. Rzecz niewtpliw natomiast jest to, e oba te dzieła odmieniły bieg współczesnej filozofii, cho w rónych kierunkach. Traktat przede wszystkim trudno wymieni wszystkie jego dokonania wywołał wraz z Principia Mathematica Russella i Whiteheada przewrót logiczny, tak charakterystyczny dla analitycznej filozofii dwudziestego wieku i skierował badania filozoficzne i metodologiczne w stron logiki i jej zastosowa. Dociekania za (wraz z filozofi Austina) odpowiadaj za przewrót lingwistyczny, zawieraj now koncepcj filozofii, zarysowuj nie znane wczeniej podejcie do bada w filozofii jzyka oraz proponuj oryginaln filozofi umysłu. Zanim przystpimy do omawiania właciwego przedmiotu niniejszego artykułu, rzecz nieodzown jest zapoznanie si z podstawowymi i kluczowymi dla naszych rozwaa pogldami Wittgensteina w jego pónej filozofii. 4. W ujciu autora Docieka filozoficznych filozofia nie przypomina nauki, ale raczej pewnego rodzaju terapi. Filozofia nie jest dyscyplin dostarczajc wiedzy, która tak jak nauka odkrywa prawd, buduje teorie (które umoliwiaj nam wyjanienie i przewidywanie zdarze) oraz dokonuje postpów dajcych si dostrzec we wzrocie wiedzy i upowszechnieniu potwierdzonych teorii. Problemy filozoficzne maj charakter pojciowy, a nie empiryczny. Powstaj głównie pod wpływem zwodniczych cech naszego jzyka potocznego. Jzyk potoczny bowiem przedstawia zupełnie róne pojcia pod t sam, mylc form. W wikszoci przypadków s one wynikiem zapltania si umysłu ludzkiego w regułach uycia naszego jzyka (DF, 123, 125) 2. 2 Dzieła Wittgensteina oznaczam skrótami, których lista znajduje si w bibliografii. 15
4 Celem filozofii jest wprowadzenie przejrzystoci i pewnego porzdku jednego z wielu moliwych, a nie jedynego okrelonego porzdku do wiedzy o uyciu jzyka (DF, 122, 132). Filozofia nie moe naruszy faktycznego uycia naszego jzyka potocznego (DF, 124), dlatego ma charakter deskryptywny. Zadaniem filozofii jest, negatywnie mówic, odkrywanie przykładów niedorzecznoci, które s wynikami nie rozumienia granic naszego jzyka (DF, 119); pozytywnie za mówic, dokonanie jasnego przegldu (DF, 122) i opisywanie rzeczywistego uycia jzyka. Filozof nie rozwizuje problemów, ale raczej doprowadza do ich zniknicia rozpuszczenia niejako leczy nas z nich, jak lekarz leczy chorob, bd jak psychoterapeuta leczy nerwice (DF, 133, 255). Std te bierze si porównanie filozofii do pewnego rodzaju terapii. W swej pónej filozofii Wittgenstein zmienia wic radykalnie pogld na sam jzyk oraz na metod filozofowania. 5. Właciwa metoda filozofowania zdaniem Wittgensteina w niczym nie przypomina tej stosowanej w naukach cisłych, empirycznych 3. By rozwikła zagadki filozoficzne posługuje si on analiz jzyka potocznego 4. Polega ona na odsłanianiu pojciowych zwizków, które stanowi integraln cz naszych praktyk jzykowych; na uporzdkowaniu reguł uycia słów. Charakteryzuje si wnikliwymi, zwizłymi opisami rzeczywistych sposobów uycia wyrae (NBZ, s. 84), poszanowaniem dla jednostkowych przypadków i trafnie dobranymi i zestawionymi przykładami, przeplatanymi frapujcymi pytaniami. Przede wszystkim jednak, unikaniem uogólnie i teoretyzowania (DF, 109) 5. Pozostajc pod pewnym wzgldem wiernym tradycji filozofii analitycznej, Wittgenstein odrzuca cało spekulatywnej metafizyki. Problemy metafizyczne powstaj na skutek bezkrytycznego, niewłaciwego posługiwania si jzykiem. 3 Zob. np. Dmbska [1967] s W odrónieniu do analizy formalnej, jak Wittgenstein uprawiał we wczesnej filozofii, czy analizy pojciowej jako eksplikacji (definicja poj i sdów, polegajca na odkryciu pojcia równowanego, charakteryzujcego si jednak wiksz precyzj ni pojcie dawne), czy wreszcie analizy jako definicji realnej. 5 Ten aspekt filozofii Wittgensteina wydaje si by jawnie irracjonalny. Błdem jest przeciwstawienie jzyka potocznego teorii, tak jakby był on całkowicie wolny od teorii. 16
5 Metafizyka wygenerowała mnóstwo pseudozda i nonsensów 6. Na przykład zdania Istniej rzeczy same w sobie podobnie jak Nie istniej rzeczy same w sobie, zazwyczaj nie maj zastosowania w naszym potocznym jzyku. Ponadto metafizyka, formułujc swoje problemy (tezy), wiele sposobów uycia wyrae pozbawiła swych przeciwiestw (antytez) (NBZ, s. 83). W naszym codziennym dyskursie to si nie zdarza; jasno jest przeciwstawiona ciemnoci, dobro złu, istnienie nieistnieniu itd. Zadaniem filozofa jest wic, m. in. sprowadzenie słów z ich zastosowa metafizycznych z powrotem do codziennego uytku (DF, 116). 6. Autor Docieka filozoficznych odrzuca augustiask teori jzyka, która głosi, e słowa nazywaj rzeczy, a zdania s splotami nazw. Jzyk nie jest równie spójnym systemem formalnym, który mona by uj w cisłe prawidła rachunku logicznego, jak chcieli Frege i Russell, a take sam Wittgenstein w okresie Traktatu. Prawda na jego temat jest bardziej złoona: rónorodne sposoby uycia jzyka nie musz posiada jakiego decydujcego i wspólnego im wszystkim czynnika. Jzyk jest niezliczon mnogoci form i funkcji, jakie spełnia w naszym yciu. Wittgenstein wprowadza pojecie gry jzykowej. Gra jzykowa to cało złoona z jzyka i działa, w które jest on wpleciony (DF, 7). Wzorzec czynno- ci i praktyk zwizany z jak szczególn rodzin wyrae jzykowych. Gry s wyznaczone przez reguły 7 (DF, 567). Gry jzykowe s czci pewnej (działalnoci jak Wittgenstein mówi pewnego sposobu ycia (DF, 19, 23, 241, 243, 317). Sposób ycia jest tym, co musi by wspólne dwu zbiorowociom, aby jzyki, jakimi si posługuj, mogły by dla nich zrozumiałe. S to ustalone wzorce działania podejmowanego wspólnie przez członków jakiej grupy. Gr jzykow i sposób ycia łcz nie reguły, ale zakładany przez nie szerszy kontekst codziennego ycia i codziennej pewnoci. Warunkiem koniecznym istnienia pewnego jzyka jest istnienie pewnego sposobu ycia, cho odwrotny zwizek nie musi zachodzi. 6 Na przykład wszystkie stosowne zdania z TLF. 7 Reguła to przepis postpowania, wypowied mówica, e tak a tak naley lub wolno postpowa. O regułach nie mówi si, e s prawdziwe lub e s fałszywe, tzn. regułom nie przysługuje warto logiczna. Mówi si o nich natomiast, e s słuszne lub niesłuszne, poprawne albo niepoprawne, zawodne bd niezawodne itp. 17
6 Ponadto, gry jzykowe s powizane ze sob rónorodnymi stosunkami pokrewiestwa i ujcie ich w jeden system nie jest moliwe. 7. Punktem centralnym jego zainteresowa staje si aspekt pragmatyczny 8, tj. funkcja, jak pełni działalno jzykowa w naszym yciu. W Traktacie wskazywał za, e midzy jzykiem a wiatem zachodzi statyczny, formalny zwizek; jzyk był rozpatrywany we wzgldnej abstrakcji od działa istot ludzkich; semantyka 9 dominowała tam nad pragmatyk. W Dociekaniach filozoficznych zwraca uwag na uycie jzyka w zwykłych, społecznych kontekstach. Musimy przyjrze si jzykowi, aby zobaczy, czym on naprawd jest. Oto jzyk staje si narzdziem okrelonego uytku (DF, 329, 342, 491, 492, 569). Wittgenstein przyrównuje wyraenia do narzdzi (DF, 11), a znaczenia wyrae do funkcji, jak pełni narzdzia. Zna znaczenie zdania, to wiedzie jak go uywa, czyli wiedzie, w jakich okolicznociach jego uycie jest poprawne, a w jakich niepoprawne. Jzyk słuy nie tyle do formułowania i przekazywania wiedzy i informacji oraz porozumiewania si, ile do działania i oddziaływania na innych; bez niego nie mona by na ludzi wpływa; nie mona by budowa domów, elektrowni, maszyn itd. (DF, 490). Słowa s narzdziami słucymi do wywoływania pewnych zachowa (werbalnych i niewerbalnych) i pewnych działa. Takie instrumentalne podejcie do jzyka nie jest czym zupełnie nowym 10, nowy był natomiast jego naturalistyczny i ekspresyjny aspekt. Podejcie to, posłu- yło Wittgensteinowi do zakwestionowania tzw. asocjacyjnej czy mentalistycznej teorii znaczenia. Według tej teorii znaczeniem słowa jest jaki skojarzony ze słowem twór mentalny: myl, przedstawienie wewntrzne czy inny fenomen psychiczny, który słowu tylko towarzyszy i mógłby istnie take bez niego, a który przez to słowo wzbudzany jest w wiadomoci. 8 Pragmatyka opisuje stosunki zachodzce midzy jzykiem (znakami) a tymi, którzy si nim posługuj. Takim stosunkiem jest komunikowanie, wyraanie, rozumienie itp. 9 Semantyka opisuje stosunki zachodzce midzy znakami a rzeczywistoci, do której znaki si odnosz: oznaczanie, denotowanie, prawdziwo itp. 10 Ju staroytni greccy myliciele zdawali sobie spraw z tego, jak niebagatelnym narzdziem działania i oddziaływania na innych jest jzyk. 18
7 8. Kluczowym pojciem w pónej filozofii Wittgensteina jest pojcie gramatyki. Gramatyka w ujciu Wittgensteina nie obejmuje głównie składni jak to zwyklimy przyjmowa ale wszystkie reguły uycia wyrae jzykowych. W tym przede wszystkim te, które ustalaj znaczenia słów (DF, 496, 497). A znaczeniem słowa zdaniem Wittgensteina w wielkiej klasie przypadków, lecz nie we wszystkich, jest sposób jego uycia w grze jzykowej (DF, 43). Zauwamy, e trudno stanowi tutaj to, e Wittgenstein w swym unikaniu teoretyzowania nie okrela, w jakich przypadkach tak jest, a w jakich nie. Reguły gramatyczne, mona by rzec posługujc si pewn metafor, wyznaczaj przestrze logiczn naszego jzyka; okrelaj, co jest (logicznie) moliwe, a co nie jest takowe (DF, 520). Tzn. okrelaj, co ma sens, a dokładniej mówic, co sensownie mona powiedzie, co jest poprawne a co niepoprawne; ale nie okrelaj, co jest prawdziwe lub fałszywe (DF, 499, 500). Odtd, jeli bdziemy si posługiwa terminem gramatyka, to włanie w takim Wittgensteinowskim sensie. Ostatecznie, zadaniem filozofa jest zrozumienie gramatyki naszych codziennych praktyk jzykowych. Wydaje si, e sam jzyk potoczny jest narzdziem przedstawiania. Jego wewntrzna struktura gramatyka, któr tworz reguły okrelajce uycie wyrae jzyka, jest form przedstawiania; jest sieci pojciowych zwizków, za pomoc której działamy w wiecie. *** 9. Po tym do ogólnym przyblieniu pónej filozofii Wittgensteina moemy przystpi do naszych rozwaa. Jak wikszo problemów filozoficznych, tak te problem innych umysłów jest, według Wittgensteina, wynikiem pewnego zamtu pojciowego, biorcego si m. in. z błdnego i bezkrytycznego posługiwania si jzykiem potocznym (DF, 109, 122, 194). To znaczy, e sposób w jaki filozof tu przede wszystkim sceptyk formułuje swoje przekonania, w jaki uywa on jzyka, narusza podstawowe reguły gramatyczne naszego potocznego dyskursu. Na wstpie dodajmy jeszcze, e głównym argumentem przeciw sceptycyzmowi co do poznania innych umysłów jest, paradoksalnie, sławny argument 19
8 sceptyczny przeciw jzykowi prywatnemu 11. Wittgenstein pokazał, e taki jzyk, którego z koniecznoci nie mona by si uczy, przy znanych nam faktach empirycznych dotyczcych znaczenia słowa jzyk, w ogóle nie byłby jzykiem 12. Argumentu tego nie bdziemy omawia, gdy brak tu na to miejsca, ponadto nie znajduje si on w centrum naszych rozwaa. Natomiast bdziemy tutaj przyjmowa trafno i moc tego argumentu wraz z jego konsekwencjami. 10. Wittgenstein twierdzi, e sceptycyzmu nie mona odeprze dowodzc, e tak naprawd wiemy to, w co sceptyk wtpi. Trzeba raczej pokaza, e wtpliwoci sceptyka s pozbawione sensu. Wedle Wittgensteina doktryna sceptycyzmu nie ma spójnych podstaw. Nie znaczy to jednak, e wynika z niej sprzeczno logiczna: p i nie-p. Ale raczej znaczy to, e sceptyczne spojrzenie opiera si na dewiacyjnych formach reguł uycia kluczowych terminów. Wydaje si, e tak sam taktyk stosuje on wobec sceptycyzmu dotyczcego poznania innych umysłów 13 ; co jest implicite zawarte w jego filozofii. Jak wikszo problemów filozoficznych, tak te i ten problem zdaniem Wittgensteina trzeba rozwiza, tzn. doprowadzi do jego eliminacji (zniknicia) (DF, 133), poprzez analiz naturalnego jzyka, którym posługujemy si, na co dzie, odsłanianie pojciowych zwizków, które stanowi integraln cz naszej praktyki jzykowej i opis sposobów uycia wyrae. Nie tworzc w zamian adnej teorii (NBZ, s. 84). 11 Jzyk prywatny to jzyk, który na mocy definicji nie moe (w sensie logicznym) by zrozumiały dla nikogo poza jedn osob: mówicym. Słowa tego jzyka odnosz si bowiem do prywatnych dowiadcze, dostpnych jedynie mówicemu (DF, 243). Sceptyczny argument przeciw jzykowi prywatnemu ma dalekosine i wielorakie konsekwencje dla filozofii lingwistycznej i filozofii umysłu. Literatura na ten temat jest tez niezwykle obszerna. 12 Sceptycyzm teoretyczny to pewne stanowisko w epistemologii, zmierzajce do wykazania bezpodstawnoci poznawczych kryteriów prawdy w zakresie sadów o rzeczywistoci transcendentnej. Przedmiot poznania pojmowali sceptycy jako autonomiczny i transcendentny wobec poznajcego podmiotu. Tym samym Wittgenstein podwaył tradycyjny sceptycyzm teoretyczny uniewaniajc jego załoenia przy pomocy innego rodzaju sceptycyzmu. To, co dotd zasadniczo było uznawane za niewtpliwe, to znaczy wiedza o naszych subiektywnych dowiadczeniach, za spraw Wittgensteina stało si iluzj. Sprowadził on, niejako, doktryn sceptycyzmu do niedorzecznoci i pokazał, e taki pogld jest niespójny, i nie mona go utrzyma. 13 To, czy stosuje j konsekwentnie jest ju inn kwesti. 20
9 Uycie wyrae mentalistycznych 11. Tradycja kartezjaska i spora cz tradycji empirycznych głosz, e zdania psychologiczne wyraone w pierwszej osobie opieraj si na introspekcyjnych konstatacjach, s sprawozdaniami czy opisami tego, co dane wiadomoci. Wikszo filozofów te si zgadza, e stosujemy je w sposób nie oparty na obserwacji. Deskrypcjami, czy sprawozdaniami s równie ich trzecioosobowe odpowiedniki, lecz tych uywamy na podstawie obserwacji. 12. Zwykło si te przyjmowa, e zachodzi logiczna symetria pomidzy zdaniami psychologicznymi w pierwszej i trzeciej osobie: (1) e zdania te s wzajemnie ze sob powizane znaczeniowo, o ile stwierdzaj o pewnej osobie dokładnie to samo. Oraz, e zdanie w pierwszej osobie jest podstaw dla stwierdze w trzeciej osobie dlatego, e opisuje ono, jak si sprawy maj z mówicym, dostarczajc tym samym dobrego wiadectwa na rzecz zdania w trzeciej osobie. (2) A take dlatego, e zdania te s logicznie (materialnie) równowane, tzn. wzajemnie z siebie wynikaj (czyli maj t sam warto logiczn, tj. oba s zarazem prawdziwe lub oba fałszywe). To znaczy, wypowied osoby A: Jestem rozgniewana jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy wypowied kogo o A Ona jest rozgniewana jest prawdziwa. To znaczy, e zdania te wyraaj ten sam sd, opisuj ten sam stan rzeczy i s prawdziwe na mocy tego samego faktu. Jak zobaczymy, Wittgenstein podway ten epistemologiczny obraz i symetryczny charakter pierwszo- i trzecioosobowych (czy drugoosobowych) wypowiedzi psychologicznych. 13. Asymetria. Po raz kolejny musimy przyjrze si dokładnie temu, jak uywa si wyrae mentalistycznych w grze jzykowej. W naszym potocznym dyskursie istnieje pewna asymetria pomidzy stosowaniem predykatów mentalistycznych do nas samych a stosowaniem ich do innych osób. W wikszoci wypadków, kiedy uywamy poj mentalistycznych do nas samych, nie potrzebujemy i nie odwołujemy si do obserwacji naszego wygldu cielesnego i naszego zachowania. Natomiast, stosujc takie pojcia do innych ludzi, opieramy si na takich 21
10 obserwacjach i dysponujemy w takich wypadkach kryterium weryfikujcym. Takiego asymetrycznego charakteru nie maj (lub te ich asymetria nie jest tak wyrana) adne pojcia mentalne, np. pojcia silnie dyspozycyjne: miło, odwaga. Taki asymetryczny sposób uycia terminów mentalistycznych wygenerował wiele filozoficznych trudnoci. Jeli bowiem uznamy za podstawowy czy samowystarczalny jeden aspekt ich uycia, to drugi bdzie jawił si nam jako problematyczny. Dla naszych rozwaa szczególnie interesujce jest to, e jeli za podstawowy uznamy ten sposób uycia poj mentalnych, polegajcy na przypisywaniu ich sobie samym nie na podstawie obserwacji jak to czyni tradycja kartezjaska to powstaje wówczas przepa logiczna pomidzy tym uyciem a kryteriami, na mocy których przypisujemy je innym podmiotom. W pierwszym wypadku bowiem znaczenie wypowiedzi nie jest zwizane z kryteriami behawiorystycznymi, a w drugim tak. Powstaje wówczas przepa logiczna pomidzy np. rzeczywistym odczuwaniem bólu a tym, e ból odczuwa kto inny. Fakt ten skłonił niektórych filozofów do twierdzenia, e tak naprawd to nie mamy tu do czynienia z jednym i tym samym odczuwaniem bólu, ale e mamy tu do czynienia z dwoma rónymi znaczeniami terminu ból : z jednym, gdy to ja go odczuwam i z drugim, gdy odczuwa go kto inny. Takie ujcie sprawy prowadzi do filozoficznego sceptycyzmu a czsto nawet do skrajnego i paradoksalnego stanowiska zwanego solipsyzmem 14 z jednej strony; z drugiej do logicznego behawioryzmu. Aby takim trudnociom zaradzi niektórzy filozofowie proponuj pewnego rodzaju kompromis. Teoria podwójnego aspektu Strawson 14. Konkurencyjnym stanowiskiem wobec kartezjaskiego dualizmu ontologicznego jest współczenie teoria podwójnego aspektu, któr zdaje si głosił 14 Solipsyzm metafizyczny głosi, e istniej tylko ja i moje dowiadczenia, czyli, e jedynym istniejcym umysłem jest mój umysł, oraz e wszystkie myli i uczucia s moimi mylami i uczuciami (NBZ, s ). Do solipsyzmu dochodzimy wtedy, gdy uwaamy, e wiedza musi si opiera na osobistych dowiadczeniach wewntrznych, ale nie potrafimy zbudowa pomostu, dziki któremu te dowiadczenia informowałyby nas o czymkolwiek innym ni one same. 22
11 P.F. Strawson 15. Uznaje ona, e pewnego rodzaju byty, mianowicie osoby mona, logicznie biorc, opisa zarówno w terminach mentalistycznych jak i cielesnych (fizycznych) 16. Przyjrzyjmy si sposobowi, w jaki radzi ona sobie z problemem innych umysłów. Strawson twierdzi, e pewna klasa predykatów mentalistycznych, tzw. P orzeczników, tj. orzeczników przypisujcych stany wiadomoci 17, odznacza si swoistym charakterem: ma jednakowo wane dwa sposoby swojego uycia. Moemy je jednoznacznie i adekwatnie przypisywa: (a) nam samym i innym podmiotom na podstawie obserwacji i kryteriów zachowaniowych oraz (b) na podstawie nieobserwacyjnej, gdy przypisujemy je sobie samym 18. Przy czym, owe kryteria zachowaniowe, na mocy których przypisujemy je innym, wcale nie s oznakami obecnoci tego, co rozumiemy przez predykaty mentalistyczne, lecz s logicznie odpowiednim rodzajem kryteriów stosowania takich predykatów 19. Notabene, logiczny charakter tych kryteriów jest wynikiem swoistej metafizyki osoby. Twierdzc tak mamy, e sceptycyzm co do poznania innych umysłów w ogóle nie powstaje. Co wicej, te dwa aspekty uycia terminów mentalnych s wzajemnie od siebie zalene i aden z nich nie moe istnie bez drugiego. Strawson równie utrzymuje: e warunkiem koniecznym przypisywania przez nas sobie stanów wiadomoci, dowiadcze w sposób, w jaki to czynimy, jest to, bymy przypisywali je równie, czy byli przygotowani do przypisywania ich innym, którzy nie s nami Zob. Strawson [1980]. 16 Dodajmy, e teorii tej nie udaje si w pełni unikn problemów dualizmu kartezjaskiego: prowadzi ona, bowiem do dualizmu własnoci i zagadnienia wzajemnego oddziaływania midzy tymi rónymi własnociami. 17 Dokładniej mówic, orzeczników, które pocigaj za sob istnienie wiadomoci ze strony tego, czemu je przypisujemy Strawson [1980] s Ibid., s Ibid., s Ibid., s
12 A którzy nale do tego samego typu logicznego, jak rzecz której przypisywalimy własne dowiadczenia i stany psychiczne. Czyli, warunkiem koniecznym przypisywania ich sobie w nieoparty na obserwacji sposób jest to, e moemy je przypisywa na podstawie obserwacji innym osobom. Warunkiem uznania siebie za podmiot predykatów mentalistycznych jest uznanie innych za podmioty takich predykatów. Warunkiem moliwoci tego jest za zdolno rozpoznawania, identyfikowania rónych podmiotów takich predykatów, rónych indywiduów danego typu. Natomiast warunkiem moliwoci tego, jest to, e dane indywidua, z nami samymi włcznie, powinny nalee do pewnego typu, takiego mianowicie, e kade indywiduum tego typu musi by opisane zarówno w terminach mentalistycznych jak i cielesnych (czy fizykalistycznych) 21. Terminy mentalistyczne nie maj przez to dwóch rodzajów znaczenia, innego w zdaniach psychologicznych w pierwszej sobie, a innego w zdaniach psychologicznych w drugiej czy trzeciej osobie, ale maj ten sam sens. Oba sposoby ich przypisywania s całkowicie poprawne. Uczc si stosowania terminów psychologicznych uczymy si obydwu sposobów ich uycia. Predykaty te nie mogłyby mie jednego aspektu swojego uycia, nie majc drugiego. Nie uznanie tego szczególnego charakteru przynajmniej niektórych poj mentalnych prowadzi zdaniem Strawsona do wyej przedstawionych trudnoci filozoficznych. Fundamentaln rzecz jest tu pierwotno pojcia osoby, przez które Strawson rozumie pojcie bytu pewnego typu, takiego e zarówno terminy mentalistyczne, jak i predykaty przypisujce pewne własnoci cielesne czy fizykalne stosuj si w równej mierze do pewnego indywiduum tego jednego typu. Bo to włanie osobie przypisujemy myli i uczucia, wraenia, działania i intencje, a take połoenie: umiejscowienie, postaw oraz zwykłe własnoci fizyczne, jakie zazwyczaj przypisujemy ciałom materialnym: ciar, wysoko, kształt itd. Pojcie osoby jest wedle Strawsona pierwotne w takim sensie, e nie mona go analizowa w pewien sposób. Warunkiem koniecznym przypisywania własnoci psychologicznych jest to, e moemy je przypisywa tym samym rzeczom, którym przypisujemy własnoci cielesne, pewne sytuacje fizyczne itd. A 21 Ibid., s
13 to znaczy, e własnoci psychicznych w ogóle nie mona by przypisywa, jeli nie byłyby przypisywane osobom (w Strawsonowskim sensie) 22. To za si wie ze sposobem uycia zaimka ja w naszym potocznym schemacie pojciowym, który to denotuje dokładnie t sam rzecz osob przy wszystkich rodzajach predykatów. (Poprzez tak koncepcj osoby Strawson rozwizuje problem innych umysłów, o czym bdzie jeszcze mowa.) 15. Rozwizanie zaproponowane przez Strawsona nadal jednak nie usuwa zasadniczej trudnoci, któr mona wyrazi w pytaniu: jak mona mówi o zasadnym przypisywaniu tego samego zjawiska psychicznego w nieobserwacyjny sposób nam samym, co do którego inni dysponuj logicznie wystarczajcymi kryteriami, by nam je przypisywa? Na gruncie teorii zaproponowanej przez Strawsona nigdy nie moglibymy rozstrzygn kwestii: czy przypisywalibymy sobie to samo zjawisko psychiczne, które inni przypisywaliby nam na podstawie zachowania. Oraz, jak w ogóle mona trafnie, słusznie przypisywa sobie zjawiska psychiczne nie na podstawie obserwacji? Trudnoci wyej wymienione skłoniły filozofów do odrzucenia tego pogldu i pójcia w rónych kierunkach. Tak włanie czyni Wittgenstein, co zobaczymy dalej. Dodajmy, e filozofowie czsto twierdzili, e argument transcendentalny Strawsona przypomina argument transcendentny Wittgensteina, który sformułował w zwizku z argumentem przeciwko jzykowi prywatnemu. Nic bardziej mylcego. Takie twierdzenie bierze si z niezrozumienia roli, jak odgrywaj psychologiczne twierdzenia sformułowane w pierwszej osobie w jzyku potocznym. I zwizane jest z błdn ide przypisywania dowiadcze sobie samym i uycia zaimka osobowego ja, oraz z identyfikujcym odniesieniem do konkretów. Zagadnieniami tymi zajmiemy si teraz. 22 Ibid., s
14 Ekspresje i deskrypcje w ujciu Wittgensteina Wittgenstein tylko czciowo podziela tradycyjny filozoficzny pogld na temat wyrae psychologicznych i ich roli, jak spełniaj w grach jzykowych. Deskrypcje 16. Zdaniem autora Docieka filozoficznych wypowiedzi psychologiczne sformułowane w trzeciej (czy drugiej) osobie rzeczywicie s pewnymi deskrypcjami. Zdanie A si gniewa opisuje pewn osob i charakteryzuje jej stan umysłowy (K, 472). W tym przypadku, dysponujemy wszystkim tym, co jest charakterystyczne dla deskrypcji. Moemy tutaj mówi o uzasadnieniu przez postrzeganie, przez obserwacj, czyli o weryfikacji, o kwestii kompetencji percepcyjnej, o organach zmysłowych i warunkach obserwacji. Moemy te pyta: Skd wiesz?, Dlaczego tak mylisz?, poniewa mona w tym przypadku poda uzasadnienie danego opisu. Natomiast w przypadku zda psychologicznych sformułowanych w pierwszej osobie sprawa ma si zupełnie inaczej. Ekspresje 17. Jedn z konsekwencji argumentu z jzyka prywatnego była rewizja tradycyjnych pogldów na temat roli, jak odgrywaj psychologiczne twierdzenia sformułowane w pierwszej osobie w grach jzykowych. Jak wspominalimy, bardzo czsto w tradycji filozoficznej twierdzenia te były uznawane za niezawodne prawdy, stanowice fundament naszej wiedzy. Wyjanijmy w wielkim skrócie, na czym ich rola polega. Zdaniem Wittgensteina, wikszo wypowiedzi psychologicznych w pierwszej osobie o naszych aktualnych stanach i dowiadczeniach nie jest rzeczywistymi zdaniami, sprawozdaniami czy opisami tego, co dzieje si w naszym własnym umyle; ich zasadnicz rol nie jest poinformowanie innych o tym, co wiemy dziki uprzywilejowanemu dostpowi do jakich informacji; w wikszoci przypadków nie zawieraj one adnych informacji, treci psychologicznych. Kiedy mówi Boli mnie głowa, Chc std wyjecha, Jestem znuona itd., to nie konstatuj i nie opisuj adnych faktów psychicznych, które dane mi s introspekcyjnie czy te 26
15 dziki wgldowi; nie przypisuj te poj mentalistycznych pewnemu podmiotowi? Wypowiedzi te s raczej wedle autora Docieka filozoficznych formami ekspresji: okrzykami, sygnałami, ostrzeeniami, których funkcj jest wywołanie odpowiedniej reakcji u innych osób (if any) (DF, 199, 180). Wypowiedzi takie s lingwistycznymi sposobami zachowa i czsto zastpuj nasze naturalne, niewerbalne ( pierwotne przedjzykowe) formy zachowa (K, 545). Na przykład szczególny charakter wyraenia Czuj straszny ból nie polega na tym, e przekazuj swemu słuchaczowi wiedz na swój temat, ale polega na tym, e wyraenie to jest pewnym substytutem dla jku (czy innego naturalnego zachowania bólowego), i kiedy ja jcz, to nie odnosz si do adnego bytu, ani nie przypisuj adnych własnoci psychologicznych jakiemu obiektowi; nie stosuj pewnego predykatu do obiektu zwanego mn. Dziecko skaleczyło si i krzyczy; doroli do niego przemawiaj uczc je wykrzykników, a póniej zda. Ucz oni dziecko nowego zachowania si w bólu. Powiadasz zatem, e wyraz»ból«właciwie oznacza krzyk? Wprost przeciwnie; słowny wyraz bólu nie opisuje go, lecz zastpuje (DF, 244). Podobnie jest w przypadku innych zda. Kiedy mówi: Jestem zaintrygowana tym problemem, to zazwyczaj nie informuj innych o swoich wewntrznych przeyciach i stanach. Wypowied ta jest raczej wyrazem zaintrygowania, moe mówi po prostu Ten problem jest intrygujcy. 18. Naley sobie równie zda spraw z tego, e wypowiedzi psychologiczne w pierwszej osobie bd spełniały najróniejsze funkcje w zalenoci od kontekstu i okolicznoci; niemał rol bdzie tu odgrywał sam sposób ich wyraenia i cel naszych przemówie (DF, 262). Na przykład poprzez wypowied Chc std wyjecha mog wyraa moj decyzj (nieodwołalne postanowienie, zamiar, pragnienie) oczekujc od słuchacza pewnej reakcji (np. chc by mnie kto od tego zamiaru odwiódł); mog te wyraa swoj uraz i zniechcenie do miejsca, w którym akurat si znajduj; mog te chcie tylko sprawi komu przykro itd. (DF, 264, 588, 592). 27
16 S te bardziej złoone przypadki wypowiedzi: Myl, e bdzie pada, Sdz, e Jan si pomylił, które równie nie s opisami naszych wewntrznych przekona. Pierwsza wypowied jest raczej informacj o pogodzie sposobem zakomunikowania, e bdzie pada. Druga, sposobem zakomunikowania, e Jan si pomylił. W takich przypadkach słowa myl, sdz, które poprzedzaj pewne nasze przekonania, s raczej form zasygnalizowania (zastrzeenia), e nie jestem w stanie zagwarantowa tego, co oznajmiam; e nie mówi tego w oparciu o wiedz; e nie jestem pewna tego, co oznajmiam lub uznaj wtpienie w to, co mówi, za racjonalne Wittgenstein zrywa z tradycyjn koncepcj jzyka, wedle której zasadnicz funkcj wypowiedzi psychologicznych w pierwszej osobie jest opis sytuacji, faktów psychicznych, o których wiemy dziki uprzywilejowanemu dostpowi (tj. za pomoc introspekcji czy wgldu), by informowa innych o treciach naszych własnych umysłów (DF, 363). I w ten sposób [...] zerwiemy radykalnie z ide, jakoby jzyk funkcjonował zawsze w jeden sposób; jakoby zawsze słuył temu samemu celowi: przekazywaniu myli czy bd to myli o domach, bólach, dobru, złu, czy czymkolwiek (DF, 304). Mona by rzec, e zamiast takiej koncepcji jzyka o czym ju wspominalimy Wittgenstein proponuje wizj naturalistyczn i ekspresyjn (DF, 317, 363; K, 545). Odrzucajc odwieczny pogld, e wikszo słów co denotuje, a wikszo 23 Trzeba tutaj powiedzie, e Wittgenstein zupełnie inaczej traktował funkcje umysłu, jak np. mylenie, rozumienie i odróniał je od stanów umysłu, od typowych zjawisk psychicznych (DF, 339, , 693). Zjawiska wewntrzne nie konstytuuj ani mylenia ani rozumienia. Rozumienie (zdania, teorii) wedle Wittgensteina nie jest zjawiskiem psychicznym. Rozumienie jest bliskie posiadaniu jakiej umiejtnoci, wyraajcej si w okrelonych sposobach zachowania (werbalnego i niewerbalnego). Rozumie dane wyraenie, to umie je właciwie stosowa w grze jzykowej. Kto zna jzyk polski, jeli właciwie reaguje na wypowiedzi formułowane w tym jzyku. Wittgenstein, tym samym, oponuje przeciw kartezjaskiemu dualizmowi umysłu i ciała, który zaliczał rozumienie słów do zdarze zachodzcych w umyle (tzn. w wewntrznym prywatnym wiecie, niedostpnym dla obserwacji z zewntrz), zewntrzne za reakcje na słowa zaliczał do zdarze zachodzcych w fizycznym, publicznie obserwowalnym wiecie. Utosamienie rozumienia z pewn reakcj na wypowiedzi, z posiadaniem pewnej umiejtnoci wyraajcej si w okrelonych sposobach zachowania, przekrela ów dualizm take w odniesieniu do procesów jzykowych. Mylenie za jest blisze działaniu ni posiadaniu jakichkolwiek przey (DF, ). 28
17 zda oznajmujcych co opisuje, Wittgenstein zwraca nasz uwag na pozaopisowe własnoci naszego potocznego jzyka 24. Czy jednak wypowiedzi w pierwszej osobie o naszych stanach i dowiadczeniach psychicznych nigdy nie s uywane jako opisy czy sprawozdania z naszych wewntrznych dowiadcze? Przecie wystpuj równie w takiej roli, a my nie uywamy ich wówczas na mocy kryteriów zachowaniowych, na przykład opisujc swoje sny, wraenia, emocje itd. 20. Na taki zarzut Wittgenstein odpowiada, e zwodzi nas tutaj bezkrytyczny sposób uycia słowa opisywa (DF, 290). Musimy sobie zda spraw, w jak rónym sensie uywamy tego słowa, np. w zdaniach (1) Opisuj swój komputer oraz (2) Opisuj swoje emocje. Te dwa zdania nale do dwóch rónych gier jzykowych. W pierwszym przypadku, moemy mówi o: uzasadnieniu przez postrzeganie, kwestii kompetencji percepcyjnej, organach zmysłowych i warunkach obserwacji. Moemy te pyta: Skd wiesz?, Dlaczego tak mylisz?, poniewa mona w tym przypadku poda uzasadnienie danego opisu. Tym wszystkim w drugim przypadku zazwyczaj nie dysponujemy. W naszym codziennym yciu, opisywanie dowiadcze wewntrznych o gra jzykowa, w któr gramy do rzadko i tylko w bardzo szczególnych kontekstach. Rzadziej jednak ni zazwyczaj si sdzi. A takie opisy twierdzi Wittgenstein równie s narzdziami okrelonego uytku (DF, 263). Taka odpowied autora Docieka 24 Idea ta została rozwinita przez J.L Austina w teorii wypowiedzi performatywnych i teorii ludzkich zachowa jzykowych. Austin mówił o działaniach, jakie wykonujemy w jzyku: (a) czynnoci lokucyjnej, tj. wypowiadaniu zda wyposaonych w jaki sens i jakie odniesienie, któr pomijamy w przypadku wypowiedzi performatywnych (wypowiedzi performatywne to wypowiedzi w pierwszej osobie liczby pojedynczej, które niczego nie opisuj, nie s sprawozdaniami z pewnych czynnoci; lecz s wypowiedziami, w których wykonuje si dan czynno); (b) illokucyjnej czynnoci jzykowej, tj. wypowiadaniu zda majcych pewn konwencjonaln moc, np. zda informujcych, rozkazujcych, ostrzegajcych, któr pomijamy w przypadku wypowiedzi konstatujcych itd.; oraz o (c) czynnoci perlokucyjnej, która jest wypowiadaniem zda, które wywołuj skutki dotyczce emocji, myli lub działa tych, którzy słuchaj mówicego. Zob. Austin [1993]. Próbujc zastosowa powysz terminologi Austina do wypowiedzi psychologicznych w pierwszej osobie w ujciu Wittgensteina mona by powiedzie, e wypowiedzi te byłyby przede wszystkim, czynnociami illokucyjnymi i perlokucyjnymi. (Składnik illokucyjny wydaje si, e mona przypisa wszystkim poprawnym spełniajcym reguły gramatyczne wypowiedziom jzykowym.) Natomiast wypowiedzi dotyczce zjawisk psychicznych wyraone w pierwszej osobie zasadniczo nie byłyby aktami lokucyjnymi (cho oczywicie jakie znaczenie, w Wittgensteinowskim sensie posiadaj). 29
18 filozoficznych jest jednak mało zadowalajca Za jej pomoc nie mona usun podstawowej trudnoci, wyraajcej si w pytaniu: jaki status maj zdania sformułowane w pierwszej osobie, w których opisujemy swoje własne przeycia i stany psychiczne? I na czym polega to opisywanie? (Do tego problemu powrócimy omawiajc pojcie kryterium.) Ponadto, czsto sdzono, e znaczenie, a raczej rola jak odgrywaj ekspresje w grach jzykowych jest zalena u Wittgensteina od istnienia pewnych naturalnych form zachowa, które to (zachowania) ekspresje maj zastpowa. Z tym za wie si pewna trudno, o której powiemy w dalszej czci. Co wicej, Wittgenstein pokazuje, i właciwie ulegamy jedynie złudzeniu jzykowemu mniemajc, e przypisujemy czemu nasze własne dowiadczenia i stany wiadomoci, e istnieje jaki właciwy podmiot terminów mentalistycznych w wypowiedziach psychologicznych w pierwszej osobie. To za si wie z do osobliw rol jak słowo ja zdaniem Wittgensteina pełni w jzyku potocznym. Zaimek Ja Tradycyjny filozoficzny pogld głosi, e słowo ja, bdce wyraeniem okazjonalnym 26, odnosi si do tej osoby, która je wymawia. Wedle Wittgensteina jednak, zaimek osobowy ja w zdaniach psychologicznych sformułowanych w pierwszej osobie niczego nie denotuje (DF, 420): Ja nie nazywa adnej osoby, tu adnego miejsca, to nie jest adn nazw. Ale pozostaj w zwizkach z nazwami; za ich pomoc nazwy s objaniane. Wittgenstein twierdzi, e istniej dwa róne sposoby uycia zaimka ja (lub mój ), które nazywa: (a) uyciem jako przedmiotu i (b) uyciem jako podmiotu (NBZ, s ). 25 Filozoficzna problematyka dotyczca wyrae okazjonalnych jest niezwykle złoona i obszerna. W pracy tej brak jednak miejsca na jej przedstawienie, dlatego poprzestaniemy na do ogólnych stwierdzeniach po to, by wyjani pewne pogldy Wittgensteina w interesujcej nas kwestii. 26 Wyraenie okazjonalne wyraenie kontekstowo zalene, które nie ma w jzyku stałego przyporzdkowania do okrelonego przedmiotu, a zyskuje to przyporzdkowanie tylko wtedy, gdy jest uyte w konkretnej sytuacji (okazji). 30
19 Przykłady pierwszego sposobu zastosowania tego słowa s nastpujce: Ja mam złoty zb, Moje włosy s potargane. A przykłady drugiego rodzaju to: Ja widz to a to, Ja słysz to a to, Ja myl to a to itd. Ogólnie rzecz ujmujc, drugi sposób uycia dotyczy zda psychologicznych, zda w których mówimy o swoich własnych dowiadczeniach i stanach wiadomoci. Rónica pomidzy tymi kategoriami wyrae jest rónic gramatyczn (w sensie Wittgensteina) i sprowadza si do tego, e przypadki pierwszej kategorii wi si zawsze z rozpoznawaniem i odnoszeniem si do pewnej konkretnej osoby, z koniecznoci odnoszenia si do ciała ludzkiego oraz z tym, e rozpoznanie (odniesienie) takie moe by błdne. Natomiast w przypadku drugiego sposobu uycia słowa ja : w zdaniach psychologicznych w pierwszej osobie w ogóle nie pojawia si problem rozpoznawania (identyfikowania, odnoszenia, wskazywania) konkretnej osoby jak i równie moliwo pomyłki. W zwykłej sytuacji, gdy mówi Boli mnie głowa, nie odnosz si do adnego obiektu, a pytanie Czy to mnie włanie boli głowa? jest pozbawione sensu. W takich przypadkach nie jest moliwe, bym mówic Boli mnie głowa wziła jak inn osob za siebie sam, podobnie jak nie jest moliwe, bym jknła z bólu przez pomyłk. A tam, gdzie nie mona mówi o poprawnym czy niepoprawnym odnoszeniu si (identyfikowaniu, rozpoznawaniu, wskazywaniu itd.), tam w ogóle nie ma sensu mówi o jakimkolwiek odnoszeniu si do czegokolwiek. Inaczej mówic, w przypadku (a) sensownie jest powiedzie Nie wiem (wtpi), czy moje włosy s potargane, natomiast w przypadku (b) powiedzenie Nie wiem (wtpi), czy to ja mam ból głowy zazwyczaj sensowne nie jest. Co takiego mona by powiedzie tylko w bardzo szczególnych okolicznociach, a nie w przypadkach zwykłych. 22. Skoro słowo ja niczego w zdaniach psychologicznych w pierwszej osobie nie denotuje, jak wic spełnia funkcj? Wydaje si, e słowo ja w takich wypowiedziach jest redundantne (zbdne) i spełnia jedynie funkcj gramatyczn (w zwykłym sensie tego słowa) Pogld taki wydaje si mie swoje głbsze uzasadnienie. Wittgenstein z aprobat odnosił si do znanego powiedzenia Lichtenberga, e zamiast mówi: Ja myl, powinnimy mówi: Myli 31
20 Naley sobie tutaj równie zda spraw, e rónica pomidzy: Mam ból głowy i On ma ból głowy, nie polega na rónym sensie wyraenia ból głowy w tych zdaniach (o czym bdzie jeszcze mowa). Mona by tu jednak oponowa i powiedzie, e sposób uycia zaimka ja, zaproponowany przez Wittgensteina, jest do paradoksalny. Bo inaczej słowo to funkcjonuje w zdaniach psychologicznych w pierwszej osobie, a inaczej w zdaniach nie-psychologicznych w pierwszej osobie, dotyczcych jednak tego samego obiektu. W jednym zastosowaniu denotuje ono co, czego w drugim uyciu nie denotuje. A wydaje si, e w naszym schemacie pojciowym, którego rzeczywicie uywamy jak np. twierdzi Strawson zaimek ja denotuje dokładnie ten sam obiekt osob, czyli mnie, przy wszystkich rodzajach predykatów. Co wicej, jeeli osoba A stwierdza o osobie B: B ma ból, a osoba B mówi Mam ból, to mówi one o tym samym obiekcie i do tego stwierdzaj o nim ten sam fakt. Na taki zarzut mona odpowiedzie, e celem Wittgensteina nie było wyszydzanie naszego schematu pojciowego, którego uywamy. A takie rzekome paradoksy bior si z błdnych wyobrae i przekona o tym, czym nasz jzyk powinien by, a nie czym naprawd jest i jak spełnia funkcj. 23. Słowo ja w naszym potocznym jzyku nie spełnia tej samej funkcji, co nazwy (imiona) własne 28 czy deskrypcje okrelone 29. Ja nie znaczy to samo, co I.G., si ( Es denkt ). To, co Wittgenstein mówi cho nie explicite - na temat podmiotu dowiadcze, z perspektywy pierwszoosobowej, przypomina tzw. doktryn podmiotu bez właciciela, która odrzuca model jednego integralnego właciciela naszych dowiadcze. Głosi ona, e nasze stany i akty mentalne nie s własnociami czy modyfikacjami czegokolwiek, ale po prostu zachodz i to ani w umyle ani w ciele, chocia wchodz w zwizki przyczynowe (lub inne) z tym co dzieje si w naszym ciele. Dowiadczenia niejako stwarzane byłyby z niczego, niejako same by si generowały. Doktryna ta nastrcza wiele trudnoci (którymi nie bdziemy si tu zajmowa). W gruncie rzeczy zrywa ona z kartezjask koncepcj podmiotu, na rzecz jakiej wersji wizkowej teorii umysłu, której sztandarowy przykład dał Hume. 28 Zazwyczaj przyjmuje si, e N jest imieniem własnym, gdy N pełni funkcj nazywania lub wskazywania jakiego indywiduum, w celu odrónienia go sporód innych. Dodajmy, e wedle pónej filozofii Wittgensteina, nazw własnych uywamy w do osobliwy sposób, a mianowicie: bez stałego znaczenia (DF, 79). Tzn., np. nazwa Mojesz uyta w rónych kontekstach, przypadkach, moe mie róne znaczenia. Pogld ów róni si zasadniczo od tradycyjnych filozoficznych stanowisk, dotyczcych nazw własnych. Przypomnijmy, e m.in. według Milla, imi własne w ogóle nie posiada konotacji (nie ma adnego znaczenia); oznacza jedynie jednostk, nim nazwan. W ujciu Kripkego za, nazwa własna jest tzw. sztywnym desygnatorem i denotuje ten sam 32
21 nawet, jeli to ja jestem I.G., nie znaczy te to samo, co wyraenie osoba, która napisała niniejszy artykuł. Nie znaczy to jednak jak mówi Wittgenstein e nazwy własne (czy deskrypcje okrelone) i zaimek ja, w tych samych kontekstach, znacz dwie róne rzeczy. Znaczy to raczej tyle tylko, e wyraenia te s dwoma rónymi narzdziami w naszym jzyku. Kiedy mówi Ja mam ból głowy, Ja mam wraenie czerwonoci itd., nie mam zamiaru i nie odnosz si do adnej konkretnej (zidentyfikowanej) osoby, nie mówi przecie I.G. ma ból głowy, tylko mówi Mam ból głowy. Nie przypisuj te adnego predykatu obiektowi, zwanemu mn (DF, ). Kto mógłby nadal oponowa i powiedzie, e jednak słowo ja w wypowiedzi Ja mam bóle, ma odrónia mnie od innych ludzi, dziki temu słowu odróniamy stwierdzenie, e ja mam bóle od stwierdzenia, e to inni je maj. Istotnie, mona by rzec, e uycie słowa ja w takich wypadkach jest jakby sposobem zwrócenia uwagi na siebie. Kiedy jednak mówi Mam bóle, nie kieruj uwagi innych na konkretn, zidentyfikowan osob. Jak ju zostało powiedziane, nie mówi I.G. ma bóle, tylko Mam bóle. Znaczy to twierdzi Wittgenstein e kieruj uwag innych na siebie w taki sam sposób, w jaki kierowałabym j na siebie gdybym np. jczała. Stwierdzenie: Mam bóle nie jest wypowiedzi o konkretnej osobie, podobnie jak nie jest ni jk (NBZ, s. 114). Konsekwencj takiego pogldu jest to, e kiedy mówi Boli mnie głowa, to mówi to samo, co inna osoba, kiedy mówi o sobie, e boli j głowa. Inaczej mówic, wyraeniami psychologicznymi sformułowanymi w pierwszej osobie, posługujemy si w tym samym sensie, niezalenie od osoby mówicego. Takie s wedle Wittgensteina reguły uycia tych wyrae. obiekt we wszystkich moliwych wiatach lub we wszystkich wiatach, w których dany obiekt istnieje. 29 Deskrypcja okrelona, to wyraenie kwalifikujce co (domniemane) jako jedynego posiadacza pewnej własnoci np. człowiek, który odkrył Ameryk (wyraenie róne od imion własnych, majce nie wicej ni jeden desygnat). Russell [1905] przedstawił teori deskrypcji okrelonych, która pokazywała jak rozumie sdy formułowane z zastosowaniem terminów pustych i uniwersalnych (tzn. nie odnoszcych si do niczego bd opisujcych wszystko) bez postulowania tajemniczych czy zastpczych przedmiotów fikcyjnych jako ich odniesie. 33
22 Wypowiedzi psychologiczne sformułowane w pierwszej osobie zostaj zasymilowane do pewnych form zachowa (i tworz nowe lingwistyczne kryteria, na podstawie których moemy przypisywa terminy mentalistyczne innym). Pomysł taki zdaje si usuwa wspomniane wczeniej trudnoci, dotyczce m.in. zasadnoci przypisywania predykatów mentalistycznych nie na podstawie obserwacyjnej w pierwszej osobie. 24. Szczególny charakter wypowiedzi psychologicznych w pierwszej osobie, tak zdecydowanie róny od psychologicznych wypowiedzi w drugiej czy trzeciej osobie, nadal mógłby przyczynia si do twierdzenia (o czym ju wspominałam), e istniej dwa znaczenia sposoby uycia terminów mentalistycznych. Jedno, gdy stosujemy je w pierwszej osobie (jako form ekspresji) oraz drugie, gdy stosujemy je do innych na podstawie obserwacji (jako deskrypcji). Tak jednak nie jest. By w pełni zda sobie z tego spraw, Wittgenstein zachca nas bymy zastanowili si, jak uczymy si jzyka, jak dziecko uczy si stosowa wyraenia mentalistyczne. Ta kwesta zwizana jest za z kluczowym dla naszych rozwaa pojciem kryterium. Pojcie kryterium 25. Zacznijmy od takiego oto ogólnego twierdzenia. Jakikolwiek dyskurs o yciu psychicznym zakłada zewntrzne odniesienie. Zjawisko wewntrzne wymaga zewntrznych kryteriów (DF, 580) 30. Stwierdzenie to jest fundamentalne dla naszych rozwaa nad problemem innych umysłów i w ogóle dla Wittgensteinowskiej filozofii umysłu. Zazwyczaj, przez termin kryterium 31 rozumie si: (1) wystarczajc oznak wystpowania okrelonego stanu rzeczy lub (2) oznak nie bdc wprawdzie warunkiem dostatecznym jakiego stanu rzeczy, ale uznan a priori za jego dobre 30 Dodajmy, e twierdzenie to przyczyniło si do ywej dyskusji nad argumentem przeciwko jzykowi prywatnemu. Niektórzy uznali, e stanowi on o przesłank tego argumentu, a tym samym uznali, e argument ten opiera si na przesłankach weryfikacjonistycznych. Inni za, twierdzili, e stanowi ono raczej jego konsekwencj. 31 Blackburn [1997] s
23 wiadectwo. Tak np. radosne zachowanie, cho nie daje logicznej gwarancji, e osoba tak si zachowujca przeywa rado, mona a priori uzna za dobre wiadectwo radoci. Drugi z wymienionych pogldów czsto przypisywano Wittgensteinowi, cho sprawa jest kontrowersyjna. Pojcie kryterium naley bowiem do najbardziej niejasnych i wieloznacznych poj w pónej filozofii Wittgensteina. Spróbujmy wic rzuci na t spraw nieco wiatła i zbada, czy taka interpretacja jest poprawna. Pomoe nam w tym przeciwstawienie pojcia kryterium pojciu symptomu (NBZ, s ). Symptomem nazywamy zjawisko (np. mokry chodnik jest symptomem deszczu, zaognione gardło jest symptomem anginy) wykrywalne dziki dowiadczeniu, czyli empirycznie, bdce wiarygodn oznak jakiego innego zjawiska, obiektu, lub czego podobnego. Współwystpuje ono w taki czy inny sposób ze zjawiskiem, które stanowi dla nas kryterium (definicyjne). Inaczej mówic, zdania Kiedy pada deszcz chodnik robi si mokry, Jeli kto ma zaognione gardło, to ma angin, nie s zdaniami o charakterze czysto gramatycznym (w sensie Wittgensteina), czyli nie s dane przez reguły rzdzce gr jzykow (nie s z nich dedukowalne). S zdaniami empirycznymi 32, s pewnymi hipotezami. 26. Inaczej ma si sprawa z pojciem kryterium. Podanie kryterium pewnego zjawiska, tego np., e kto odczuwa rado, jest podaniem gramatycznego wyjanienia wyraenia odczuwa rado i w tym sensie jest wyjanieniem dotyczcym znaczenia tego wyraenia (NBZ, s. 53). Kryterium anginy jest na przykład stwierdzenie, e w wymazie z gardła wykryto takie to a takie zarazki. Kryterium logicznym 33 zjawisk psychicznych s przede wszystkim pewne formy zachowa 34. Inaczej mówic, terminy mentalistyczne s logicznie 32 Zdanie empiryczne (w szerszym sensie) to zdanie obserwacyjne lub zdanie sprawdzalne empirycznie, tj. uzasadnione w pewien sposób przy pomocy zda obserwacyjnych. 33 Słowo logiczny (-m) w sensie Wittgensteina zostało ujte w cudzysłów, by odróni je od tradycyjnego sensu tego terminu. 34 Rewizji wymaga jednak samo pojcie zachowania. Zachowanie ludzkie wedle Wittgensteina nie sprowadza si do zwykłych ruchów ciała powodowanych od wewntrz przez skurcz mini i przejawiajcych si jako poruszenia członków i grymasy twarzy, jak utrzymywała tradycja kartezjaska i współczesny dualizm mózgu i ciała oraz behawioryzm. Zachowanie ludzkie nie jest 35
W kwestii zwizku pomidzy filozofi umysłu a naukami empirycznymi. Karol Polcyn
Diametros nr 3 (marzec 2005): 193 197 W kwestii zwizku pomidzy filozofi umysłu a naukami empirycznymi Karol Polcyn Nikt nie powinien kwestionowa roli nauki w poznaniu natury umysłu. Z drugiej strony, dyskusje
Bardziej szczegółowoFilozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa
Filozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa 2011-10-01 Tematyka wykładu 1 Arystoteles - filozof systematyczny 2 3 4 Różnice w metodzie uprawiania nauki Krytyka platońskiej teorii idei Podział
Bardziej szczegółowoFilozofia, Historia, Wykład V - Filozofia Arystotelesa
Filozofia, Historia, Wykład V - Filozofia Arystotelesa 2010-10-01 Tematyka wykładu 1 Arystoteles - filozof systematyczny 2 3 4 Podział nauk Arystoteles podzielił wszystkie dyscypliny wiedzy na trzy grupy:
Bardziej szczegółowoFilozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych
Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych 2 Podział dyscyplin filozoficznych Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych:
Bardziej szczegółowoFilozofia analityczna szkoła analityczna a neopozytywizm
Filozofia analityczna szkoła analityczna a neopozytywizm odmiany f. analitycznej: filozofia języka idealnego filozofia języka potocznego George E. Moore (1873 1958) analiza pojęciowa a filozoficzna synteza
Bardziej szczegółowoBazy danych. Plan wykładu. Zalenoci funkcyjne. Wykład 4: Relacyjny model danych - zalenoci funkcyjne. SQL - podzapytania A B
Plan wykładu Bazy danych Wykład 4: Relacyjny model danych - zalenoci funkcyjne. SQL - podzapytania Definicja zalenoci funkcyjnych Klucze relacji Reguły dotyczce zalenoci funkcyjnych Domknicie zbioru atrybutów
Bardziej szczegółowoCzy zen jest filozofi?
Diametros nr 2 (grudzie 2004): 108 113 Beata Szymaska Agnieszka Kozyra, Filozofia zen, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. Nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN ukazała si ksika Agnieszki Kozyry zatytułowana
Bardziej szczegółowoKonspekt lekcji matematyki klasa 4e Liceum Ogólnokształcce
mgr Tomasz Grbski Konspekt lekcji matematyki klasa 4e Liceum Ogólnokształcce Temat: Dyskusja nad liczb rozwiza równania liniowego i kwadratowego z wartoci bezwzgldn i parametrem. Czas trwania: 45 minut.
Bardziej szczegółowoDECYZJA. odmawiam uwzgldnienia wniosku. Uzasadnienie
Decyzja Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych z dnia 21 marca 2005 r. odmawiajca uwzgldnienia wniosku o zobowizanie Zarzdu Banku, do wykrelenia danych osobowych dotyczcych Skarcego z Bankowego
Bardziej szczegółowoFilozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant
Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant 2011-10-01 Plan wykładu 1 Immanuel Kant - uwagi biograficzne 2 3 4 5 6 7 Immanuel Kant (1724-1804) Rysunek: Immanuel Kant - niemiecki filozof, całe życie
Bardziej szczegółowoEx pumice aqua. Paweł Łuków
Diametros nr 7 (marzec 2006): 129 133 Paweł Łuków Kwestie zasadnicze Jeli właciwie rozumiem zadanie, jakie postawił sobie Jacek Wojtysiak, to chce on przekona nas, e właciw interpretacj norm moralnych
Bardziej szczegółowoKLASYCZNE ZDANIA KATEGORYCZNE. ogólne - orzekaj co± o wszystkich desygnatach podmiotu szczegóªowe - orzekaj co± o niektórych desygnatach podmiotu
➏ Filozoa z elementami logiki Na podstawie wykªadów dra Mariusza Urba«skiego Sylogistyka Przypomnij sobie: stosunki mi dzy zakresami nazw KLASYCZNE ZDANIA KATEGORYCZNE Trzy znaczenia sªowa jest trzy rodzaje
Bardziej szczegółowoDavid Hume ( )
David Hume (1711-1776) Chciał być Newtonem nauk o człowieku. Uważał, że wszystkie nauki (oprócz matematyki i logiki), również filozofia, powinny kierować się metodą eksperymentalną, opartą na doświadczeniu.
Bardziej szczegółowoProgramowanie Obiektowe
Programowanie Obiektowe dr in. Piotr Zabawa IBM/Rational Certified Consultant pzabawa@pk.edu.pl WYKŁAD 1 Wstp, jzyki, obiektowo Cele wykładu Zaznajomienie słuchaczy z głównymi cechami obiektowoci Przedstawienie
Bardziej szczegółowoFilozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie.
2010-10-01 Plan wykładu 1 Czym jest filozofia Klasyczna definicja filozofii Inne próby zdefiniowania filozofii 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady 3 Metafizyka Ontologia Epistemologia
Bardziej szczegółowoJAK KOMUNIKOWAĆ SIĘ SŁUCHAĆ I BYĆ WYSŁUCHANYM
JAK KOMUNIKOWAĆ SIĘ SŁUCHAĆ I BYĆ WYSŁUCHANYM Z a d a n i e f i n a n s o w a n e z e ś r o d k ó w N a r o d o w e g o P r o g r a m u Z d r o w i a 2 0 1 6-2 0 2 0 KOMUNIKACJA JEST KLUCZEM DO OSIĄGNIĘCIA
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2013 2 Zadanie 1. (0 4) Obszar standardów Opis wymagań Znajomość i rozumienie
Bardziej szczegółowoO argumentach sceptyckich w filozofii
O argumentach sceptyckich w filozofii - Czy cokolwiek można wiedzieć na pewno? - Czy cokolwiek można stwierdzić na pewno? Co myśli i czyni prawdziwy SCEPTYK? poddaje w wątpliwość wszelkie metody zdobywania
Bardziej szczegółowoWstęp do logiki. Kto jasno i konsekwentnie myśli, ściśle i z ładem się wyraża,
Prof. UAM, dr hab. Zbigniew Tworak Zakład Logiki i Metodologii Nauk Instytut Filozofii Wstęp do logiki Kto jasno i konsekwentnie myśli, ściśle i z ładem się wyraża, kto poprawnie wnioskuje i uzasadnia
Bardziej szczegółowoRegulamin Europejskiej Sieci Prewencji Kryminalnej z dnia 25 czerwca 2001 roku
Regulamin Europejskiej Sieci Prewencji Kryminalnej z dnia 25 czerwca 2001 roku Krajowi Przedstawiciele Sieci, Uwzgldniajc Decyzj Rady Unii Europejskiej z 28 maja 2001 roku ( dalej nazywanej Decyzj Rady
Bardziej szczegółowoDECYZJA. Warszawa, dnia 31 marca 2006 r. GI-DEC-DS-106/06
Decyzja Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych nakazujca Spółce usunicie uchybie w procesie przetwarzania danych osobowych osób biorcych udział w organizowanych przez t Spółk konkursach, poprzez
Bardziej szczegółowoListy Inne przykªady Rozwi zywanie problemów. Listy w Mathematice. Marcin Karcz. Wydziaª Matematyki, Fizyki i Informatyki.
Wydziaª Matematyki, Fizyki i Informatyki 10 marca 2008 Spis tre±ci Listy 1 Listy 2 3 Co to jest lista? Listy List w Mathematice jest wyra»enie oddzielone przecinkami i zamkni te w { klamrach }. Elementy
Bardziej szczegółowoBazy danych. Plan wykładu. Proces modelowania i implementacji bazy danych. Elementy ERD. Wykład 2: Diagramy zwizków encji (ERD)
Plan wykładu Bazy danych Wykład 2: Diagramy zwizków encji (ERD) Diagramy zwizków encji elementy ERD licznoci zwizków podklasy klucze zbiory słabych encji Małgorzata Krtowska Katedra Oprogramowania e-mail:
Bardziej szczegółowoINTUICJE. Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998)
PARADYGMAT INTUICJE Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998) PIERWSZE UŻYCIA językoznawstwo: Zespół form deklinacyjnych lub koniugacyjnych
Bardziej szczegółowoArgumenty na poparcie idei wydzielenia OSD w formie tzw. małego OSD bez majtku.
Warszawa, dnia 22 03 2007 Zrzeszenie Zwizków Zawodowych Energetyków Dotyczy: Informacja prawna dotyczca kwestii wydzielenia Operatora Systemu Dystrybucyjnego w energetyce Argumenty na poparcie idei wydzielenia
Bardziej szczegółowoSpór o poznawalność świata
ROMAN ROŻDŻEŃSKI FILOZOFIA A RZECZYWISTOŚĆ Spór o poznawalność świata Wydawnictwo WAM Kraków 2012 Spis treści Przedmowa 11 Rozdział I Myślenie filozoficzne w cieniu zwątpienia 15 1. Wprowadzenie 15 2.
Bardziej szczegółowoWYKŁAD 12. Wzorce projektowe czynnociowe State Mediator
WYKŁAD 12 Wzorce projektowe czynnociowe State Mediator Behavioral Design Pattern: State [obj] Umoliwia obiektowi zmian zachowania gdy zmienia si jego stan wewntrzny. Dzieki temu obiekt zdaje si zmienia
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Klucz punktowania odpowiedzi MAJ 2010 2 Zadanie 1. (0 2) problemów i tez z zakresu ontologii, epistemologii,
Bardziej szczegółowoStandardy kształcenia dla kierunku studiów: Kulturoznawstwo A. STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA
Załcznik nr 59 Standardy kształcenia dla kierunku studiów: Kulturoznawstwo A. STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA I. WYMAGANIA OGÓLNE Studia pierwszego stopnia trwaj nie krócej ni 6 semestrów. Liczba godzin zaj
Bardziej szczegółowoPlanowanie adresacji IP dla przedsibiorstwa.
Planowanie adresacji IP dla przedsibiorstwa. Wstp Przy podejciu do planowania adresacji IP moemy spotka si z 2 głównymi przypadkami: planowanie za pomoc adresów sieci prywatnej przypadek, w którym jeeli
Bardziej szczegółowoPrzedmioty obowizkowe wspólne. Zarzdzanie i inynieria produkcji Studia II stopnia o profilu: A P
Zarzdzanie strategiczne WZ Przedmioty obowizkowe wspólne Zarzdzanie i inynieria produkcji Studia II stopnia o profilu: A P Przedmiot: Zarzdzanie strategiczne Kod przedmiotu ZIP 2 N 0-0_0 Status przedmiotu:
Bardziej szczegółowoEksplikacja i destrukcja pojcia znaczenia wyrae w filozofii XX wieku
Paweł Grabarczyk Eksplikacja i destrukcja pojcia znaczenia wyrae w filozofii XX wieku Rozprawa doktorska napisana w Katedrze Filozofii Analitycznej Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. dr hab. Adama
Bardziej szczegółowoFilozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza
Filozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza 2010-10-01 Plan wykładu 1 Krytyka nauk w Rozprawie o metodzie 2 Zasady metody Kryteria prawdziwości 3 Rola argumentów sceptycznych Argumenty sceptyczne
Bardziej szczegółowoDDK-076-115/04/VP Warszawa, 02 czerwca 2004 r.
Korespondencja w sprawie wystpienia Odpowied Prezesa Urzdu Ochrony Konkurencji i Konsumentów na wystpienie Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych. PREZES URZDU OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW
Bardziej szczegółowoKARTA OCENY MERYTORYCZNEJ W RAMACH PROJEKTU PIERWSZY BIZNES AKTYWIZACJA LOKALNEJ SPOŁECZNOCI. Deklaracja bezstronnoci i poufnoci
Owiadczam, e: Nr wniosku Imi i nazwisko Kandydata/tki Imi i nazwisko Oceniajcego Imi i nazwisko Kandydata/tki Załcznik nr 5 do Regulaminu rekrutacji do Projektu PIERWSZY BIZNES aktywizacja lokalnej społecznoci
Bardziej szczegółowoINFORMATYKA a FILOZOFIA
INFORMATYKA a FILOZOFIA (Pytania i odpowiedzi) Pytanie 1: Czy potrafisz wymienić pięciu filozofów, którzy zajmowali się także matematyką, logiką lub informatyką? Ewentualnie na odwrót: Matematyków, logików
Bardziej szczegółowoAKADEMIA NAJLEPSZYCH RODZICÓW POD S CEM poznajemy podstawowe umiej tno ci, których potrzebujemy aby by dobrymi rodzicami.
AKADEMIA NAJLEPSZYCH RODZICÓW POD SCEM poznajemy podstawowe umiejtnoci, których potrzebujemy aby by dobrymi rodzicami. Bycie rodzicem jest czym wydawaoby si prostym i naturalnym, ale jednoczenie nie ma
Bardziej szczegółowoBazy danych Podstawy teoretyczne
Pojcia podstawowe Baza Danych jest to zbiór danych o okrelonej strukturze zapisany w nieulotnej pamici, mogcy zaspokoi potrzeby wielu u!ytkowników korzystajcych z niego w sposóbs selektywny w dogodnym
Bardziej szczegółowoPrzedmioty obowizkowe wspólne. Zarzdzanie i inynieria produkcji Studia II stopnia o profilu: A P
Zarzdzanie strategiczne WZ Przedmioty obowizkowe wspólne Zarzdzanie i inynieria produkcji Studia II stopnia o profilu: A P Przedmiot: Zarzdzanie strategiczne Kod przedmiotu ZIP 2 S 01 01-0_0 Status przedmiotu:
Bardziej szczegółowoGłówne problemy kognitywistyki: Reprezentacja
Główne problemy kognitywistyki: Reprezentacja Wykład 4 Reprezentacja a koncepcje rozszerzonego umysłu i rozszerzonego narzędzia Andrzej Klawiter http://www.amu.edu.pl/~klawiter klawiter@amu.edu.pl Rozszerzone
Bardziej szczegółowoBazy danych. Plan wykładu. Proces modelowania i implementacji bazy danych. Elementy ERD. Wykład 2: Diagramy zwizków encji (ERD)
Plan wykładu Bazy danych Wykład 2: Diagramy zwizków encji (ERD) Diagramy zwizków encji elementy ERD licznoci zwizków podklasy klucze zbiory słabych encji Małgorzata Krtowska Katedra Oprogramowania e-mail:
Bardziej szczegółowoKLUCZ PUNKTOWANIA ODPOWIEDZI
Egzamin maturalny maj 2009 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY KLUCZ PUNKTOWANIA ODPOWIEDZI Zasady oceniania: za rozwi zanie wszystkich zada mo na uzyska maksymalnie 50 punktów (w tym za rozwi zanie zada testowych
Bardziej szczegółowoSposoby przekazywania parametrów w metodach.
Temat: Definiowanie i wywoływanie metod. Zmienne lokalne w metodach. Sposoby przekazywania parametrów w metodach. Pojcia klasy i obiektu wprowadzenie. 1. Definiowanie i wywoływanie metod W dotychczas omawianych
Bardziej szczegółowoOdpowied na zarzuty Ksidza Profesora Andrzeja Maryniarczyka 1
Diametros nr 3 (marzec 2005): 218 222 Odpowied na zarzuty Ksidza Profesora Andrzeja Maryniarczyka 1 Mateusz Penczek Na pocztku swojej polemiki Ksidz Profesor Andrzej Maryniarczyk pisze, e kiedy w miejsce
Bardziej szczegółowo17. Zagadnienie umysłu i ciała (mind-body problem) Andrzej Wiśniewski Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016
17. Zagadnienie umysłu i ciała (mind-body problem) Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Zagadnienie umysłu i ciała (mind-body problem) We współczesnej
Bardziej szczegółowoDzięki ćwiczeniom z panią Suzuki w szkole Hagukumi oraz z moją mamą nauczyłem się komunikować za pomocą pisma. Teraz umiem nawet pisać na komputerze.
Przedmowa Kiedy byłem mały, nawet nie wiedziałem, że jestem dzieckiem specjalnej troski. Jak się o tym dowiedziałem? Ludzie powiedzieli mi, że jestem inny niż wszyscy i że to jest problem. To była prawda.
Bardziej szczegółowoROLA I ZADANIA ZHP W WYCHOWANIU DZIECI I MŁODZIEY
ROLA I ZADANIA ZHP W WYCHOWANIU DZIECI I MŁODZIEY ZWIZEK HARCERSTWA POLSKIEGO (ZHP) - działajca od 1918 r. najwiksza organizacja wychowawcza w Polsce, skupiajca dzieci, młodzie i dorosłych. Załoenia ideowe:
Bardziej szczegółowoPROWIZJE Menad er Schematy rozliczeniowe
W nowej wersji systemu pojawił si specjalny moduł dla menaderów przychodni. Na razie jest to rozwizanie pilotaowe i udostpniono w nim jedn funkcj, która zostanie przybliona w niniejszym biuletynie. Docelowo
Bardziej szczegółowoNazwa. Wstęp do filozofii. Typ przedmiotu. Jednostka prowadząca Jednostka dla której przedmiot jest oferowany
Nazwa Kierunek Poz. kształcenia Jednostka prowadząca Jednostka dla której przedmiot jest oferowany Typ Opis Wstęp do filozofii kognitywistyka studia st. stacjonarne Wydział Filozofii i Socjologii, nstytut
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2014/2015
EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 204/205 FORMUŁA DO 204 ( STARA MATURA ) FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ MFI-R MAJ 205 Uwaga: Akceptowane są wszystkie odpowiedzi merytorycznie
Bardziej szczegółowoDlaczego matematyka jest wszędzie?
Festiwal Nauki. Wydział MiNI PW. 27 września 2014 Dlaczego matematyka jest wszędzie? Dlaczego świat jest matematyczny? Autor: Paweł Stacewicz (PW) Czy matematyka jest WSZĘDZIE? w życiu praktycznym nie
Bardziej szczegółowoFilozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk
Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk 10 października 2009 Plan wykładu Czym jest filozofia 1 Czym jest filozofia 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady Znaczenie
Bardziej szczegółowoRodzaje argumentów za istnieniem Boga
Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Podział argumentów argument ontologiczny - w tym argumencie twierdzi się, że z samego pojęcia bytu doskonałego możemy wywnioskować to, że Bóg musi istnieć. argumenty
Bardziej szczegółowoOpera 9.10. Wykorzystanie certyfikatów niekwalifikowanych w oprogramowaniu Opera 9.10. wersja 1.1 UNIZETO TECHNOLOGIES SA
Opera 9.10 Wykorzystanie certyfikatów niekwalifikowanych w oprogramowaniu Opera 9.10 wersja 1.1 Spis treci 1. INSTALACJA WŁASNEGO CERTYFIKATU Z PLIKU *.PFX... 3 2. WYKONYWANIE KOPII BEZPIECZESTWA WŁASNEGO
Bardziej szczegółowoZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE
ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE Koło Wiedeńskie Karl Popper Thomas Kuhn FILOZOFIA A NAUKA ZAŁOŻENIA W TEORIACH NAUKOWYCH ZAŁOŻENIA ONTOLOGICZNE Jaki jest charakter rzeczywistości językowej? ZAŁOŻENIA EPISTEMOLOGICZNE
Bardziej szczegółowoPróbna matura z angielskiego dla grupy klasy IIC (poziom rozszerzony)
Próbna matura z angielskiego dla grupy klasy IIC (poziom rozszerzony) I. Zdajcy zna: 1) rónorodne struktury leksykalno-gramatyczne umoliwiajce formułowanie wypowiedzi poprawnych pod wzgldem fonetycznym,
Bardziej szczegółowoFilozofia i etyka. Podyplomowe studia kwalifikacyjne na Wydziale Filozofii i Socjologii UMCS
Filozofia i etyka. Podyplomowe studia kwalifikacyjne na Wydziale Filozofii i Socjologii UMCS 1 Nazwa Wprowadzenie do filozofii 2 Kod Erasmus --- 3 Język wykładowy Polski 4 Strona WWW 5 Godzinowe ekwiwalenty
Bardziej szczegółowoARGUMENTY KOSMOLOGICZNE. Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych
ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych O CO CHODZI W TYM ARGUMENCIE Argument ten ma pokazać, że istnieje zewnętrzna przyczyna wszechświata o naturze wyższej niż wszystko, co
Bardziej szczegółowoobsług dowolnego typu formularzy (np. formularzy ankietowych), pobieranie wzorców formularzy z serwera centralnego,
Wstp GeForms to program przeznaczony na telefony komórkowe (tzw. midlet) z obsług Javy (J2ME) umoliwiajcy wprowadzanie danych według rónorodnych wzorców. Wzory formularzy s pobierane z serwera centralnego
Bardziej szczegółowoZAGADNIENIA NA KOLOKWIA
ZAGADNIENIA NA KOLOKWIA RACJONALIZM XVII WIEKU [COPLESTON] A. KARTEZJUSZ: 1. metoda matematyczna i) cel metody ii) 4 reguły iii) na czym polega matematyczność metody 2. wątpienie metodyczne i) cel wątpienia
Bardziej szczegółowoWprowadzenie do logiki Język jako system znaków słownych
Wprowadzenie do logiki Język jako system znaków słownych Mariusz Urbański Instytut Psychologii UAM Mariusz.Urbanski@.edu.pl język system znaków słownych skoro system, to musi być w tym jakiś porządek;
Bardziej szczegółowoZ punktu widzenia kognitywisty: język naturalny
Z punktu widzenia kognitywisty: język naturalny Wykład V: Język w umyśle, świat w umyśle O obiektach Podejście zdroworozsądkowe: intuicyjna charakterystyka obiektów i stanów rzeczy Ale mówi się również
Bardziej szczegółowoFilozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna.
Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. 2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia średniowieczna a starożytna 2 3 Ogólna charakterystyka filozofii średniowiecznej Ogólna charakterystyka filozofii
Bardziej szczegółowoDECYZJA. Warszawa, dnia 4 padziernika 2004 r. GI-DEC-DS-208/04
Decyzja GIODO z dnia 4 padziernika 2004 r. nakazujca udostpnienie operatorowi telefonii komórkowej, udostpnienie Komendantowi Stray Miejskiej, danych osobowych abonenta telefonu komórkowego, w zakresie
Bardziej szczegółowoWojciech Drzewiecki SYSTEMY INFORMACJI GEOGRAFICZNEJ
Wojciech Drzewiecki SYSTEMY INFORMACJI GEOGRAFICZNEJ Systemem Informacji Geograficznej (Systemem Informacji Przestrzennej, GIS, SIP) nazywamy skomputeryzowany system pozyskiwania, przechowywania, przetwarzania,
Bardziej szczegółowoDECYZJA. odmawiam uwzgldnienia wniosku. Uzasadnienie
Decyzja Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych z dnia 6 lipca 2005 r. dotyczca przetwarzania danych osobowych córki Skarcego, przez Stowarzyszenie, poprzez publikacj informacji na temat rodziny
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2014/2015
EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 014/015 FORMUŁA OD 015 ( NOWA MATURA ) FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ MFI-R1 MAJ 015 Uwaga: akceptowane są wszystkie odpowiedzi merytorycznie
Bardziej szczegółowoELEMENT SYSTEMU BIBI.NET. Instrukcja Obsługi
ELEMENT SYSTEMU BIBI.NET Instrukcja Obsługi Copyright 2005 by All rights reserved Wszelkie prawa zastrzeone!"# $%%%&%'(%)* +(+%'(%)* Wszystkie nazwy i znaki towarowe uyte w niniejszej publikacji s własnoci
Bardziej szczegółowoMetodologia prowadzenia badań naukowych Semiotyka, Argumentacja
Semiotyka, Argumentacja Grupa L3 3 grudnia 2009 Zarys Semiotyka Zarys Semiotyka SEMIOTYKA Semiotyka charakterystyka i działy Semiotyka charakterystyka i działy 1. Semiotyka Semiotyka charakterystyka i
Bardziej szczegółowoLogika dla socjologów Część 2: Przedmiot logiki
Logika dla socjologów Część 2: Przedmiot logiki Rafał Gruszczyński Katedra Logiki Uniwersytet Mikołaja Kopernika 2011/2012 Spis treści 1 Działy logiki 2 Własności semantyczne i syntaktyczne 3 Błędy logiczne
Bardziej szczegółowo1. Komisarz wyborczy przyjmuje zawiadomienia o utworzeniu komitetu wyborczego dokonywane przez:
Załcznik do uchwały Pastwowej Komisji Wyborczej z dnia 13 wrzenia 2006 r. (poz....) WYTYCZNE DLA KOMISARZY WYBORCZYCH DOTYCZCE PRZYJMOWANIA ZAWIADOMIE O UTWORZENIU KOMITETU WYBORCZEGO W WYBORACH DO RAD
Bardziej szczegółowoZamawiajcy: Starostwo Powiatowe ul. Kociuszki 17 88-200 Radziejów tel. 0 54 285 35 53, 0 54 285 30 18, 0 54 285 06 18 faks 0 54 285 35 53
SPECYFIKACJA ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA Podstawa prawna: ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówie publicznych ( Pzp ) ( tj. Dz. U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 z pón. zm. ) Zamawiajcy: Starostwo
Bardziej szczegółowoGilsonowska metoda historii filozofii. Artur Andrzejuk
Gilsonowska metoda historii filozofii Artur Andrzejuk PLAN 1. Gilsonowska koncepcja historii filozofii jako podstawa jej metodologii 2. Charakterystyka warsztatu historyka filozofii na różnych etapach
Bardziej szczegółowoKLUCZ ODPOWIEDZI I SCHEMAT PUNKTOWANIA TESTU Jak by szczliwym?
KLUCZ ODPOWIEDZI I SCHEMAT PUNKTOWANIA TESTU Jak by szczliwym? KLUCZ ODPOWIEDZI DO ZADA ZAMKNITYCH 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 B A C C C C D D C B B A B A D A B C C D SCHEMAT PUNKTOWANIA
Bardziej szczegółowoINSTRUKCJA WYPEŁNIENIA KARTY PROJEKTU W KONKURSIE NA NAJLEPSZY PROJEKT
INSTRUKCJA WYPEŁNIENIA KARTY PROJEKTU W KONKURSIE NA NAJLEPSZY PROJEKT Rubryka 1 Nazwa programu operacyjnego. W rubryce powinien zosta okrelony program operacyjny, do którego składany jest dany projekt.
Bardziej szczegółowoWymierne korzyci wynikajce z analizy procesów
Wymierne korzyci wynikajce z analizy procesów Analiza procesu jest narzdziem do osignicia wyszej efektywnoci organizacji (midzy innymi). Wymaga ona zbudowania modelu procesu biznesowego bdcego opisem funkcjonowania
Bardziej szczegółowoArt. 1. W ustawie z dnia 20 pa dziernika 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 42, poz. 274) wprowadza si nast puj ce
Art. 1. W ustawie z dnia 20 padziernika 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 42, poz. 274) wprowadza si nastpujce zmiany: 1) art. 4 i 5 otrzymuj brzmienie: "Art. 4. 1. Rada
Bardziej szczegółowoEtyka Tożsamość i definicja. Ks. dr Artur Aleksiejuk
Etyka Tożsamość i definicja Ks. dr Artur Aleksiejuk 1. ETYKA A FILOZOFIA PYTANIA PROBLEMOWE: Czy etyka musi być dyscypliną filozoficzną? Czy etyka może być wolna od filozoficznych założeń? Czy i jak dalece
Bardziej szczegółowoGWSP GIGI. Filozofia z aksjologią. dr Mieczysław Juda
GWSP Filozofia z aksjologią dr Mieczysław Juda GIGI Filozofia z aksjologią [5] Systemy nowożytne: empiryzm Locke a i sceptycyzm Hume a Filozofia z aksjologią [5] Systemy nowożytne: empiryzm Locke a i sceptycyzm
Bardziej szczegółowodr Anna Mazur Wyższa Szkoła Promocji Intuicja a systemy przekonań
dr Anna Mazur Wyższa Szkoła Promocji Intuicja a systemy przekonań Systemy przekonań Dlaczego mądrzy ludzie podejmują głupie decyzje? Odpowiedzialne są nasze przekonania. Przekonania, które składają się
Bardziej szczegółowoNa podstawie art. 14a 1 i 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997r. - Ordynacja podatkowa (tekst jednolity Dz. U. Nr 8, poz. 60 z 2005r. ze zm.
Na podstawie art. 14a 1 i 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997r. - Ordynacja podatkowa (tekst jednolity Dz. U. Nr 8, poz. 60 z 2005r. ze zm. ) w zwizku z wnioskiem podatnika XXXXXX z dnia 10.11.2005r., uzupełnionego
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE - FILOZOFIA JAKO TYP POZNANIA. 1. Człowiek poznający Poznanie naukowe... 16
SPIS TREŚCI P r z e d m o w a... 5 P r z e d m o w a do d r u g i e g o w y d a n i a... 7 P r z e d m o w a do t r z e c i e g o w y d a n i a... 9 P r z e d m o w a do c z w a r t e g o w y d a n i a...
Bardziej szczegółowoProjektowanie i analiza zadaniowa interfejsu na przykładzie okna dialogowego.
Projektowanie i analiza zadaniowa interfejsu na przykładzie okna dialogowego. Jerzy Grobelny Politechnika Wrocławska Projektowanie zadaniowe jest jednym z podstawowych podej do racjonalnego kształtowania
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO. Romana Dudzic
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO Romana Dudzic Obszary podlegające ocenianiu: 1. Testy ( po ukończeniu 1 lub 2 rozdziałów ) - ocena czerwona. 2. Kartkówka ze słówek ( obejmująca max. 3 jednostki
Bardziej szczegółowoLOGIKA I TEORIA ZBIORÓW
LOGIKA I TEORIA ZBIORÓW Logika Logika jest nauką zajmującą się zdaniami Z punktu widzenia logiki istotne jest, czy dane zdanie jest prawdziwe, czy nie Nie jest natomiast istotne o czym to zdanie mówi Definicja
Bardziej szczegółowoWYKŁAD 10. Wzorce projektowe czynnociowe Command Strategy
WYKŁAD 10 Wzorce projektowe czynnociowe Command Strategy Behavioral Design Pattern: Command [obj] Kapsułkuje dania w postaci obiektu, co umoliwia parametryzowanie klientów rónymi daniami, kolejkowanie
Bardziej szczegółowoWYKŁAD 9. Wzorce projektowe czynnociowe Observer Visitor
WYKŁAD 9 Wzorce projektowe czynnociowe Observer Visitor Behavioral Design Pattern: Observer [obj] Okrela relacj jeden-do-wielu midzy obiektami. Gdy jeden z obiektów zmienia stan, wszystkie obiekty zalene
Bardziej szczegółowoWp!yw spo!eczny. Konformizm. Konformizm. dr Dariusz Rosi!ski
Konformizm Wp!yw spo!eczny dr Dariusz Rosi!ski!zmiana w zachowaniu na skutek rzeczywistego lub wyimaginowanego wp!ywu innych ludzi!ludzie daj" si# z!apa$ w pu!apk# wp!ywu spo!ecznego - w odpowiedzi na
Bardziej szczegółowoRELACYJNE BAZY DANYCH TEORIA. Bazy danych to uporzdkowany zbiór informacji z okrelonej dziedziny lub tematyki przeznaczony do wyszukiwania
RELACYJNE BAZY DANYCH TEORIA Bazy danych to uporzdkowany zbiór informacji z okrelonej dziedziny lub tematyki przeznaczony do wyszukiwania W kadej bazie danych mona wyodrbni dwa składniki: - model danych,
Bardziej szczegółowoGramatyki regularne i automaty skoczone
Gramatyki regularne i automaty skoczone Alfabet, jzyk, gramatyka - podstawowe pojcia Co to jest gramatyka regularna, co to jest automat skoczony? Gramatyka regularna Gramatyka bezkontekstowa Translacja
Bardziej szczegółowoobejmuje usług w zakresie tłumacze (z jzyka polskiego na jzyk obcy, a take z jzyka obcego
Warszawa: wiadczenie usług w zakresie tłumacze jzykowych ZP_9_2012 Numer ogłoszenia: 43569-2012; data zamieszczenia: 23.02.2012 OGŁOSZENIE O ZAMÓWIENIU - usługi Zamieszczanie ogłoszenia: obowizkowe. Ogłoszenie
Bardziej szczegółowoEuropejska karta jakości staży i praktyk
Europejska karta jakości staży i praktyk www.qualityinternships.eu Preambu!a Zwa!ywszy,!e:! dla m"odych ludzi wej#cie na rynek pracy po zako$czeniu edukacji staje si% coraz trudniejsze m"odzi ludzie s&
Bardziej szczegółowoO badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ
O badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ Wykład 7. O badaniach nad sztuczną inteligencją Co nazywamy SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ? szczególny rodzaj programów komputerowych, a niekiedy maszyn. SI szczególną własność
Bardziej szczegółowow sprawie wprowadzenia procedury naboru pracowników na kierownicze stanowiska urzdnicze i stanowiska urzdnicze w Starostwie Powiatowym w Krasnymstawie
ZARZDZENIE Nr 13/2005 STAROSTY KRASNOSTAWSKIEGO z dnia 29 sierpnia 2005 roku w sprawie wprowadzenia procedury naboru pracowników na kierownicze stanowiska urzdnicze i stanowiska urzdnicze w Starostwie
Bardziej szczegółowoDokumentacja dotycz ca opisu efektów kształcenia dla programu kształcenia na studiach podyplomowych E-ADMINISTRACJA. Podyplomowy 60 ECTS
Zał cznik nr 6 do Uchwały nr 53/2012 Senatu UKSW z dnia 24 maja 2012 r. Dokumentacja dotycz ca opisu efektów kształcenia dla programu kształcenia na studiach podyplomowych E-ADMINISTRACJA. Nazwa kierunku
Bardziej szczegółowo1. Dyscypliny filozoficzne. Andrzej Wiśniewski Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016
1. Dyscypliny filozoficzne Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Pochodzenie nazwy filozofia Wyraz filozofia pochodzi od dwóch greckich słów:
Bardziej szczegółowoLiteratura dla ucznia:
PLAN METODYCZNY Prowadzcy: Katarzyna Zgota-Lechowska data: 24.01.2006 Temat: Co to jest biomasa? Cel ogólny: Poznanie pojcia biomasa z uwzgldnieniem charakterystyki moliwoci jej wykorzystania Po zajciach
Bardziej szczegółowoWSTĘP ZAGADNIENIA WSTĘPNE
27.09.2012 WSTĘP Logos (gr.) słowo, myśl ZAGADNIENIA WSTĘPNE Logika bada proces myślenia; jest to nauka o formach poprawnego myślenia a zarazem o języku (nie mylić z teorią komunikacji czy językoznawstwem).
Bardziej szczegółowoWYJCIOWE WYMAGANIA Bdce podstaw do przygotowania oferty. ul. Kociuszki 17 88-200 Radziejów tel. 0 54 285 35 53, faks 0 54 285 30 87
WYJCIOWE WYMAGANIA Bdce podstaw do przygotowania oferty Zamawiajcy: Starosta Radziejowski ul. Kociuszki 17 88-200 Radziejów tel. 0 54 285 35 53, faks 0 54 285 30 87 Przedmiot zamówienia: Archiwizacja powiatowego
Bardziej szczegółowoRozmaito umysłów (w odpowiedzi Robertowi Piłatowi)
Diametros nr 3 (marzec 2005): 136 141 Rozmaito umysłów (w odpowiedzi Robertowi Piłatowi) Robert Poczobut (1) Umysł Podany w punkcie (2.1.1.) katalog własnoci, funkcji, stanów, dyspozycji... umysłowych
Bardziej szczegółowo