OBCIĄŻENIE OSÓB SPRAWUJĄCYCH OPIEKĘ NAD OSOBAMI Z CHOROBĄ ALZHEIMERA. WYNIKI WSTĘPNE

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2013, 82, 1, BARBARA GRABOWSKA-FUDALA, KRYSTYNA JARACZ, ANNA SMELKOWSKA, JOANNA PNIEWSKA, MAŁGORZATA BUCZKOWSKA OBCIĄŻENIE OSÓB SPRAWUJĄCYCH OPIEKĘ NAD OSOBAMI Z CHOROBĄ ALZHEIMERA. WYNIKI WSTĘPNE THE BURDEN OF CAREGIVERS OF PATIENTS WITH ALZHEIMER S DISEASE. PRELIMINARY RESULTS Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego i Psychiatrycznego Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: dr hab. n. med. Krystyna Jaracz Streszczenie Wstęp. Choroba Alzheimera jest schorzeniem o przewlekłym i postępującym przebiegu. Sprawowanie długotrwałej opieki nad osobą z chorobą Alzheimera w środowisku domowym, przyczynia się do obciążenia opiekuna. Cel. Ocena poziomu obciążenia oraz czynników je determinujących u opiekunów sprawujących opiekę nad osobą z chorobą Alzheimera. Materiał i metody. Badaniem objęto 35 osób z chorobą Alzheimera i ich opiekunów w środowisku domowym. Obciążenie badano za pomocą polskiej wersji Caregiver Burden Scale (CB Scale). Stan funkcjonalny i stopień zaawansowania choroby Alzheimera zbadano za pomocą Skali Oceny Złożonych Czynności Życia Codziennego (IADL) oraz Globalnej Skali Deterioracji (GDS). W badaniu uwzględniono również czynniki społeczno-demograficzne chorych i ich opiekunów. Dane zebrano przy użyciu ustrukturyzowanego kwestionariusza ankiety. Wyniki. Wynik całkowity poziomu obciążenia opiekunów wg Skali Obciążenia Opiekuna (CB Scale) w badanej grupie wynosił 3,16 pkt. (SD 0,38). Wykazano istotne statystycznie korelacje obciążenia ze: stanem funkcjonalnym (r = -0,62; p < 0,05), czasem sprawowania opieki (r = 0,58; p < 0,05), stopniem zaawansowania zmian otępiennych (r = 0,56; p < 0,05 ) oraz wiekiem chorego (r = 0,35; p < 0,05). Wnioski. Poziom obciążenia opiekunów osób z chorobą Alzheimera był na poziomie wysokim. Zjawisko to zostało uwarunkowane przez czynniki związane z upływem czasu. Ze względu na zawężony model koncepcyjny niniejszych badań należy podkreślić potrzebę ich kontynuacji uwzględniając czynniki ze strony chorego, opiekuna oraz środowiska. SŁOWA KLUCZOWE: choroba Alzheimera, obciążenie, opiekun. Abstract Introduction. Alzheimer s disease is a chronic and progressive disorder. Providing long term care of an Alzheimer patient at home leads to caregiver s burden. Purpose. Evaluation of the burden and the determining factors in caregivers of patients with Alzheimer s disease. Material and methods. The study included 35 Alzheimer patients and their caregivers at home. The burden was assessed using the Polish version of Caregiver Burden Scale (CB Scale). The functional status and the stage of Alzheimer s disease were assessed using Instrumental Activities of Daily Living (IADL) and Global Deterioration Scale (GDS). The study included also socio-demographic factors of the patients and their caregivers. The data were collected using a structuralized questionnaire. Results. Total value of caregiver s burden in CB Scale in the studied group was 3.16 points (SD 0.38). Statistically important correlations were found between the burden and: functional status (r = -0.62; p < 0.05), the length of time spent on providing care (r = 0.58; p < 0.05), stage of dementia (r = 0.56; p < 0.05) and the patient s age (r = 0.35; p < 0.05). Conclusions. The level of the burden of caregivers patients with Alzheimer s disease was high. This was due to the factors related to the length of devoted time. Because of a narrow conceptual model of this study, it needs to be continued including the factors related to the patient, caregiver and the environment. KEY WORDS: Alzheimer disease, burden, caregiver. Wstęp W Polsce liczba osób z chorobą Alzheimera (ang. Alzheimer s disease, AD) szacowana jest na około 200 do 250 tysięcy [1]. Choroba ta stanowi ok. 50% wszystkich rodzajów otępień. Dane epidemiologiczne wskazują, że wśród osób powyżej 65. r.ż. otępienie występuje u 3% do 11% populacji, w grupie wiekowej w przedziale lat u 20% do 50%, natomiast po 90. r.ż. u 40% osób. Wskaźnik rozpowszechnienia podwaja się, co ok. 5 lat od 0,7% w przedziale wieku od 60 do 64 lat oraz do 20,8% w grupie powyżej 85. r.ż. [2, 3]. Choroba Alzheimera przebiega z zaburzeniem funkcji poznawczych, do których zalicza się: pamięć, rozumienie, liczenie, uczenie się, myślenie, orientacja, funkcje językowe oraz zdolność do dokonywania racjonalnych wyborów, porównań i oceny [3]. Towarzyszą im objawy psychiatryczne i zaburzenia zachowania, w tym: depresja (0%

2 26 Barbara Grabowska-Fudala i inni 86%), zaburzenia lękowe (0% 50%), urojenia (10% 73%), halucynacje (21% 41%), pobudzenie (10% 90%), nieprawidłowe zachowania ruchowe tzw. wędrowanie czyli stereotypowe bezcelowe chodzenie (0% 50%), agresja słowna (11% 51%), agresja fizyczna (0% 46%), opór lub brak współpracy (27% 65%), zmiany osobowości (wycofanie, abulia, apatia) (21% 88%) [4]. W Polsce opiekę nad osobami z chorobą Alzheimera sprawują głównie kobiety (82%). Są to przede wszystkim żony (25%) w wieku od 60 do 64 lat (18%) i córki (50%) w wieku od 45 do 54 lat (35%). Wśród mężczyzn rolę opiekuna najczęściej pełni mąż (10%) w wieku od 65 do 74 lat (8%) lub syn (5%) w wieku od 45 do 49 lat (4%). Opiekun z reguły deklaruje indywidualną opiekę nad chorym (44%), bez wsparcia innych osób z rodziny. Deklaruje on swoją pomoc choremu najczęściej ze względów osobistych, więzi emocjonalnych lub poczucia obowiązku wobec bliskiej osoby (94,6%). Jedynie 3,1% opiekunów przejmuje opiekę nad chorym pod presją rodziny lub sąsiadów (0,8%) [5]. Sprawowanie długotrwałej opieki nad osobą z zaawansowaną chorobą Alzheimera pociąga za sobą konsekwencje w postaci obciążenia (ang. burden, strain, stress). Zjawisko to wcześniej zostało opisane przez Pearlina i wsp. [6] jako problemy psychiczne, fizyczne, emocjonalne, społeczne oraz finansowe, które występują w rodzinie opiekującej się chorym. Celem niniejszej pracy była ocena poziomu obciążenia opiekunów osób z chorobą Alzheimera oraz czynników je determinujących. Materiał i metody Osoby badane Badania przeprowadzono od stycznia 2008 roku do lutego 2009 roku. Przyjęto następujące kryteria kwalifikacji opiekunów: wyrażenie zgody na udział w badaniu, deklaracja, że osoba jest najbliższym opiekunem chorego oraz rozpoznanie u osoby chorej otępienia typu alzheimerowskiego na podstawie rozpoznania lekarskiego w dokumentacji medycznej pacjentów leczonych na terenie miasta i gminy Brzeg. Badania przeprowadzono w środowisku domowym chorego. Grupa badana liczyła 35 par: chorych i ich opiekunów. Metody Badania przeprowadzono przy użyciu wystandaryzowanych narzędzi badawczych. Dane społeczno-demograficzne zebrano na podstawie ustrukturyzowanego kwestionariusza ankiety. Poniżej przedstawiono skale, które wykorzystano w badaniu. Do pomiaru obciążenia opiekunów wykorzystano polską wersję Skali Obciążenia Opiekuna (ang. Caregiver Burden Scale, CB Scale). Narzędzie to zawiera 22 pytania, ujęte w 5 podskalach: wysiłek ogólny, izolacja społeczna, zaangażowanie emocjonalne, otoczenie. Badani udzielali odpowiedzi w 4-punktowej skali szacunkowej. Wynik całkowity CB Scale oraz pięciu podskal stanowi średnia punktacja z poszczególnych pozycji wchodzących w skład skali (1 pkt 4 pkt) Skala zawiera następujące kategorie obciążenia: niski poziom (1,00 pkt. 1,99 pkt.), średni poziom (2,00 pkt. 2,99 pkt.) wysoki poziom (3,00 pkt. 3,99 pkt.) [7]. Do oceny stopnia zaawansowania klinicznego otępienia zastosowano Globalną Skalę Deterioracji (ang. Global Deterioration Scale, GDS) została opracowana przez Reisberga i wsp. [8]. Skala umożliwia kwalifikację chorych do jednej spośród siedmiu kategorii: I bez zaburzeń poznawczych, II bardzo łagodne zaburzenia poznawcze, III łagodne zaburzenia poznawcze, IV umiarkowane zaburzenia poznawcze, V średnio głębokie zaburzenia poznawcze, VI głębokie zaburzenia poznawcze, VII bardzo głębokie zaburzenia poznawcze. Do oceny poziomu sprawności funkcjonalnej osób chorych użyto Skali Oceny Złożonych Czynności Życia Codziennego (ang. Instrumental Activities of Daily Living, IADL). Skala umożliwia ocenę ośmiu rodzajów czynności: umiejętności korzystania z telefonu, docierania do miejsc oddalonych dalej niż zwykły dystans spacerowy, umiejętności dokonywania zakupów, przyrządzania posiłku, wykonywania podstawowych prac domowych, samodzielnego przyjmowania leków oraz zarządzania pieniędzmi. Zakres odpowiedzi na każde pytanie wynosi od 1 pkt pełna zależność chorego od otoczenia do 3 pkt. pełna samodzielność. Zakres skali waha się od 8 pkt. do 24 pkt. [9]. Analiza statystyczna Do opisu statystycznego zastosowano średnie arytmetyczne, odchylenia standardowe (SD) oraz frakcje procentowe. Do analiz zależnościowych wykorzystano współczynnik korelacji Spearmana. Przyjęto poziom istotności p < 0,05. Wszystkie analizy przeprowadzono przy użyciu pakietu statystycznego Statistica Wyniki Grupa osób chorych Wśród osób chorych większość stanowiły kobiety (86%). Średnia wieku chorych wynosiła 73,0 lata (SD 5,9). Najmłodszy chory miał 61 lat, a najstarszy 87 lat. Najliczniejszą grupę (21) stanowiły osoby w wieku od 70 do 79 lat (60%). U większości chorych (66%) stwierdzono średnio głębokie lub głębokie nasilenie zmian otępiennych. Poziom sprawności funkcjonalnej chorych wg skali IADL wynosił średnio 8,5 pkt. (SD 0,9). To wskazuje na pełną zależność w zakresie czynności życia codziennego u większości chorych (Tabela 1). Grupa opiekunów Wśród opiekunów większość (86%) osób stanowiły kobiety. Średni wiek opiekunów wynosił 52,0 lata (SD 8,9), przy czym najmłodszy był w wieku 39 lat, a najstarszy 74 lat. Ponad połowa badanych (51%) mieściła się w przedziale wiekowym lat. Najliczniejszą grupę stanowili opiekunowie z wykształceniem średnim 25 (72%) osób, następnie zawodowym 4 (11%),

3 Obciążenie osób sprawujących opiekę nad osobami z chorobą Alzheimera. Wyniki wstępne 27 Tabela 1. Stan demograficzny i kliniczny chorych Table 1. Demographic and clinical status of the patients Charakterystyka/Characteristics n % Płeć/Gender Mężczyźni/Men 5 14 Kobiety/Women Średni wiek, w latach (SD)/Age (mean), years (SD) 73,0 (5,9) Nasilenie choroby Alzheimera (GDS)/Stage of AD (GDS) Bez zaburzeń poznawczych/no cognitive decline - - Bardzo łagodne/very mild - - Łagodne/Mild 3 9 Umiarkowane/Moderate 5 14 Średnio głębokie/moderate-severe Głębokie/Severe Bardzo głębokie/very severe 4 11 GDS, średnia (SD)/GDS, mean (SD) 5,2 (1,1) IADL, średnia (SD)/IADL, mean (SD) 8,5 (0,9) Tabela 2. Charakterystyka społeczno-demograficzna grupy opiekunów Table 2. Caregiver s socio-demographic data Charakterystyka/Characteristics n % Płeć/Gender: Kobiety/Women Mężczyźni/Men 5 14 Średni wiek, lata (SD)/Age (mean), years (SD) 52,0 (8,9) Wykształcenie/Education: Niepełne podstawowe lub podstawowe/ Primary school 2 6 Zawodowe/Vocational school 4 11 Średnie/Secondary school Wyższe/Bachelor degree 4 11 Stopień pokrewieństwa z chorym/relationship to patient: Małżonek/Spouse 4 11 Dziecko/Child Dalsza rodzina/other member of family 3 9 Zamieszkanie/Residence: Z chorym/with patient Z chorym i innymi członkami rodziny/ With patient and other members of family 9 26 Osobno/Alone Źródło utrzymania/employment status Praca zawodowa/ Full time Renta/Pension 1 3 Emerytura/Retirement 7 20 Czas sprawowania opieki; godz. /24 h (SD)/Time providing care; hours/24h (SD) 15,5 (4,9) wyższym 4 (11%) i z wykształceniem podstawowym 2 (6%) osoby. Rolę opiekuna najczęściej pełniły dorosłe dzieci 28 (80%) oraz współmałżonkowie 4 (11%). Rzadziej opiekunami było rodzeństwo chorego 2 (6%) osoby. Prawie połowa opiekunów (43%) mieszkała wyłącznie z osobą chorą, a 26% zamieszkiwało z chorym i innymi członkami rodziny, natomiast 31% mieszkało osobno. Przeważająca liczba opiekunów (77%) pracowała zawodowo. Dla pozostałych źródło dochodów stanowiła emerytura 7 (20%) osób oraz renta 1 (3%) osoby (Tabela 2). Czas trwania opieki nad chorym wynosił od 1 roku do 10 lat, średnio 5,3 lat (SD 2.5). Natomiast czas przeznaczony na bezpośrednie zaangażowanie w opiekę nad chorym wynosił od 5 godz. do 24 godz. na dobę, średnio 15,5 godz. na dobę (SD 4,9). Prawie połowa opiekunów (40%) deklarowała, że opiekę nad chorym sprawuje samodzielnie. Pozostali twierdzili, że sprawując opiekę otrzymują wsparcie od innych członków rodziny lub osób obcych (60%).

4 28 Barbara Grabowska-Fudala i inni Obciążenie Wynik całkowity poziomu obciążenia opiekunów wg Skali Obciążenia Opiekuna (CB Scale) w badanej grupie wynosił 3,2 pkt. (SD 0,4). Wynik ten wskazuje na wysoki poziom obciążenia. W podskalach średnia punktacja poziomu obciążenia zawierała się w granicach od 2,7 pkt. do 3.4 pkt. Największy średni poziom obciążenia odnotowano w podskali wysiłek ogólny i izolacja społeczna, a najmniejszy w obszarze otoczenie (Tabela 3). Podobnie przedstawiał się odsetek osób z wysokim poziomem w poszczególnych obszarach CB Scale. Był on największy dla podskali izolacja społeczna (91%), a najmniejszy dla podskali otoczenie (55%). Szczegółowe dane zamieszczono w Tabeli 4. W celu oceny czynników determinujących obciążenie wykonano analizy korelacyjne. Wykazano istotną zależność ze stanem funkcjonalnym chorego (r = -0,62; p < 0,05), czasem sprawowania opieki (r = 0,58; p < 0,05), stopniem zaawansowania choroby Alzheimera (r = 0,56; p < 0,05) oraz wiekiem chorego (r = 0,35; p < 0.05). Wykazano również istotne statystycznie zależności tych czynników z podskalami CB Scale (Tabela 5). Tabela 3. Poziom obciążenia opiekunów wg Skali Obciążenia Opiekuna Table 3. Level of caregiver s burden (CB Scale) CB Scale Mediana Median Zakres Range Min. Min. Maks. Max. Średnia (SD) Mean (SD) Wysiłek ogólny/general strain 3,5 1,2 2,6 3,9 3,4 (0,4) Izolacja społeczna/social isolation 3,7 2,3 2,3 4,0 3,4 (0,4) Rozczarowanie/Disappointment 3,0 1,6 2,2 3,8 3,0 (0,4) Zaangażowanie emocjonalne/ Emotional involvement 3,0 2,7 1,3 4,0 3,0 (0,6) Otoczenie/Environment 3,0 1,7 1,7 3,3 2,7 (0,6) Wynik całkowity/total score 3,2 1,3 2,4 3,7 3,2 (0,4) Tabela 4. Kategorie obciążenia opiekunów wg Skali Obciążenia Opiekuna Table 4. Categories of caregiver s burden (CB Scale) CB Scale Niski (Low) Średni (Medium) Wysoki (High) n % n % n % Wysiłek ogólny/general strain Izolacja społeczna/social isolation Rozczarowanie/Disappointment Zaangażowanie emocjonalne/ Emotional involvement Otoczenie/Environment Wynik całkowity/total score Tabela 5. Analiza korelacji Table 5. Correlation analysis CB Scale Czas sprawowania opieki/ Time of providing care Wiek chorego/ Patient s age Stan funkcjonalny/ functional status Nasilenie AD/ Stage of AD Wysiłek ogólny/general strain 0,65* - -0,55* 0,57* Izolacja społeczna/social isolation ,35* - Rozczarowanie/Disappointment 0,59* 0,35* -0,70* 0,62* Zaangażowanie emocjonalne/ - 0,37* -0,44* - Emotional involvement Otoczenie/Environment 0,58* - -0,58* 0,57* Wynik całkowity/total score 0,58* 0,35* -0,62* 0,56* * p < 0,05

5 Obciążenie osób sprawujących opiekę nad osobami z chorobą Alzheimera. Wyniki wstępne 29 Dyskusja Przeciętne obciążenie badanych opiekunów było na poziomie wysokim. To potwierdza negatywne wielowymiarowe następstwa choroby Alzheimera. W porównaniu z badaniami innych autorów odnotowany w tej pracy poziom obciążenia był większy. Poziom wysycenia skali wynosił 73%. Dla porównania wysycenie skali do oceny obciążenia w badaniach szwedzkich, francuskich, azjatyckich i amerykańskich wynosiło od 20% do 51% [10, 11, 12, 13, 14, 15]. Wyższy poziom obciążenia być może jest spowodowany zbyt małą liczebnością grupy badanej, obejmującej przede wszystkim osoby z zaawansowaną chorobą otępienną. Poziom obciążenia w badanej grupie był zbliżony. Opiekunowie doświadczyli obciążenia na poziomie wysokim oraz średnim. Wskazując wcześniejsze wyniki badań przeprowadzonych w Szwecji przy użyciu tej samej skali do pomiaru obciążenia [10], można stwierdzić, że grupa osób z wysokim i średnim poziomem obciążenia również stanowiła większość (61%). Z przeprowadzonych analiz wynika, że obciążenie było największe w podskali izolacja społeczna i obciążenie ogólne. Poczucie izolacji oznacza rezygnację opiekunów z aktywnego życia towarzyskiego oraz zapraszania bliskich i znajomych do swojego domu. Obciążenie ogólne identyfikowane jest ze zmęczeniem fizycznym, psychicznym oraz poczuciem dużej odpowiedzialności wynikającej ze sprawowania opieki nad chorym. Najmniejsze nasilenie obciążenia zaobserwowano w podskali otoczenie. Wynika to z faktu, że opiekunowie nie zgłaszali istniejących trudności wynikających z przemieszczania się chorego w mieszkaniu oraz poza nim. Oznacza to również, że opiekunowie nie zgłaszali obaw związanych z nieprawidłowo prowadzoną opieką nad chorym mając jednocześnie poczucie, że wykonują zadania opiekuna najlepiej jak potrafią. Podobne zjawisko obserwowano w badaniach polskich wśród innych grup opiekunów chorych po udarze mózgu oraz z chorobą Parkinsona [16, 17]. Autorzy wcześniejszych badań z zastosowaniem CB Scale również potwierdzają, że największe obciążenie opiekuna przekłada się na obszar obciążenia definiowany jako obciążenie ogóle [10, 11]. Przeprowadzone analizy korelacyjne wykazały, że do czynników kształtujących poziom obciążenia należy: stan funkcjonalny chorego, czas sprawowania opieki nad chorym, stopień zaawansowania choroby oraz wiek chorego. Zależność chorego w czynnościach życia codziennego od opiekuna przyczyniła się do zwiększenia poziomu obciążenia [14]. Można zauważyć, że w podskali otoczenie obciążenie było najniższe. Co wynika z faktu, że przemieszczanie się chorego nie stanowiło problemu, ponieważ chorzy większość czasu przebywali w łóżku. Całościowy czas sprawowania opieki nad chorym okazał się kolejnym istotnym czynnikiem modyfikującym obciążenie. Im dłuższy był czas sprawowania opieki, tym większe poczucie obciążenia. Kolejnym równie silnym predykatorem obciążenia był poziom zaawansowania objawów choroby Alzheimera. Zaobserwowano, że im większe nasilenie zaburzeń o charakterze otępiennym, tym bardziej wzrasta poziom obciążenia. Podobne wyniki uzyskali inni badacze [18]. Wiek chorego okazał się czwartym z wyodrębnionych korelatów obciążenia. Czynnik ten najprawdopodobniej był ściśle związany z długością sprawowania opieki i nasileniem zmian otępiennych, gdyż wszystkie zidentyfikowane korelaty obciążenia zależne są od czasu. Wnioski 1. U większości opiekunów stwierdzono wysoki poziom obciążenia. 2. Największy poziom obciążenia wg CB Scale wystąpił w podskali izolacja społeczna, a najmniejszy w podskali otoczenie. 3. Do czynników warunkujących obciążenie należy: stan funkcjonalny chorego, czas sprawowania opieki nad chorym, stopień zaawansowania zmian otępiennych oraz wiek chorego. Piśmiennictwo 1. Hess-Wiktor K., Opoczyńska M. Doświadczenie opieki nad bliskim dotkniętym chorobą Alzheimera. Psychoterapia. 2010;4(155): Gabryelewicz T. Epidemiologia otępień i choroby Alzheimera na świecie i w Polsce. Nowe Perspektywy w Leczeniu Choroby Alzheimera. 1998, Bień B., Przydatek M. Uwarunkowania otępienia w starości a możliwości prewencji. Przew Lek. 2002;5(3): Sobów T., Nagata K., Sikorska B. i wsp. Choroba Alzheimera sympozjum. Aktual Neurol. 2003;3(2): Spisacka S., Pluta R. Charakterystyka demograficzna opiekunów pacjentów z chorobą Alzheimera. Ann Univ Mariae Curie Sklodowska, 2003;233: Pearlin L.I., Mullan J.T., Semple S.J. et al. Caregiving and the stress process: an overview of concepts and their measures. Gerontologist. 1990;30: Elmståhl S., Malmberg B., Annerstendt L. Caregiver s burden of patients 3 years after stroke assessed by a novel caregiver burden scale. Arch Phys Med Rehabil. 1996;77: Reisberg B., Ferris S.H., de Leon M.J. et al. The Global Deterioration Scale for assessment of primary degenerative dementia. Am J Psychiatry. 1982, 139(9), Lawton M.P., Brody E.M.: Assessment of older people: Selfmaintaining and instrumental activities of daily living. Gerontologist. 1969; 9(3): Andrén S., Elmståhl S. The relationship between caregiver burden, caregivers' perceived health and their sense of coherence in caring for elders with dementia. J Clin Nurs. 2008; 17(6): Elmståhl S., Ingvad B., Annerstedt L. Family caregiving in dementia: prediction of caregiver burden 12 months after relocation to group-living care. Int Psychogeriatr. 1998;10(2): Rullier L., Lagarde A., Bouisson J. et al. Nutritional status of community-dwelling older people with dementia: associa-

6 30 Barbara Grabowska-Fudala i inni tions with individual and family caregivers' characteristics. Int J Geriatr Psychiatr. 2012;22: Cheah W.K., Han H.C., Chong M.S. et al. Multidimensionality of the Zarit Burden Interview across the severity spectrum of cognitive impairment: an Asian perspective. Int Psychogeriatr., 2012;24(11): Kim H., Chang M., Rose K. et al. Predictors of caregiver burden in caregivers of individuals with dementia. J Adv Nurs. 2012;68(4): Reese D.R., Gross A.M., Smalley D.L. et al. Caregivers of Alzheimer's disease and stroke patients: immunological and psychological considerations. Gerontologist. 1994;34(4): Grabowska-Fudala B., Jaracz K., Górna K. Obciążenie opiekunów chorych po udarze mózgu wyniki wstępne oceny prospektywnej. Now Lek. 2012;81(1): Jaracz K., Grabowska-Fudala B., Górna K. i wsp. Obciążenie osób sprawujących opiekę nad osobami z chorobą Par- kinsona. Wyniki wstępne. W: Jarosz M., redaktor. Dobrostan i powodzenie w chorobie i niepełnosprawności, Wydaw. NeuroCentrum. Lublin 2009, s Rosdinom R., Zarina M.Z., Zanariah M.S. et al. Behavioural and psychological symptoms of dementia, cognitive impairment and caregiver burden in patients with dementia. Prev Med Adres do korespondencji: dr n med. Barbara Grabowska-Fudala Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego i Psychiatrycznego Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Smoluchowskiego Poznań bgfudala@ump.edu.pl