Warszawa, dnia 20 stycznia 2014 r.

Transkrypt

1 Warszawa, dnia 20 stycznia 2014 r. V Rekomendacja Komitetu ds. Kredytu Konsumenckiego i Rady Prawa Bankowego dotycząca wybranych problemów interpretacyjnych z ustawy o kredycie konsumenckim z uwzględnieniem zmian wprowadzonych ustawą z dnia 23 października 2013 r. o zmianie ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1567) 1 Pytanie 1 Jak należy interpretować zmienioną ustawą z dnia 23 października 2013 r. o zmianie ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym oraz niektórych innych ustaw - definicję stopy oprocentowania kredytu? Zastąpienie w definicji stopy oprocentowania kredytu wykorzystanego w tym przepisie sformułowania całkowitej kwoty kredytu sformułowaniem wypłaconej kwoty na podstawie umowy o kredyt jest dostosowaniem przepisów ustawy o kredycie konsumenckim do sformułowań użytych w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylająca dyrektywę Rady 87/102/EWG (zwaną dalej Dyrektywą ), potwierdzającym jednoznacznie uprawnienie banków do oprocentowania także części kredytu finansującejkoszty kredytu- w przypadku braku uwzględnienia tej części kredytu w całkowitej kwocie kredytu. Zgodnie ze znowelizowanym art. 5 pkt 10 ustawy o kredycie konsumenckim stopa oprocentowania kredytu to stopa oprocentowania wyrażona jako stałe lub zmienne oprocentowanie stosowane do wypłaconej kwoty na podstawie umowy o kredyt w stosunku rocznym. Zmiana przepisów zapewnia spójność terminologiczną z Dyrektywą. W Dyrektywie stopa oprocentowania kredytu oznacza stopę oprocentowania wyrażoną jako stałe lub zmienne oprocentowanie stosowane w stosunku rocznym do wypłaconej kwoty kredytu (art. 3 lit.j), natomiast w ustawie oznaczała ona stopę oprocentowania wyrażoną jako stałe lub zmienne oprocentowanie stosowane do całkowitej kwoty kredytu w stosunku rocznym (art. 5 1 Niniejszą ustawą zmieniły się przepisy ustawy z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń, ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych oraz ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim. 1

2 lit.10).dyrektywa nie odnosiła stopy oprocentowania do całkowitej kwoty kredytu, lecz do wypłaconej kwoty kredytu. Przepisy ustawy o kredycie konsumenckim -po zmianie ustawy uchwalonej przez Sejm dnia 23 października 2013 r. - chociaż nierozwiązują problemu prezentacji części kredytu finansującego koszty kredytu w całkowitej kwocie kredytu (UOKiK podtrzymuje stanowisko, że części kredytu finansującegokoszty kredytu nie należy prezentować w całkowitej kwocie kredytu), to zamykają ostatecznie sprawę z punktu widzenia UOKIKw obszarze możliwości kredytowania tych kosztów i ich oprocentowania, co wyraził on jasno w swoim stanowisku z dn. 27 września 2013 r. przesłanym do ZBP. W piśmie tymuokik przyznał, że w jego ocenie zastąpienie w definicji stopy oprocentowania kredytu wykorzystanego w tym przepisie sformułowania całkowitej kwoty kredytu sformułowaniem wypłaconej kwoty kredytu (dosłowne powtórzenie definicji zawartej w Dyrektywie) mogłoby przyczynić się do eliminacji powstałych na jego gruncie wątpliwości i zapewnić, że przepis ten będzie konsekwentnie stosowany w sposób zgodny z aktualnie przyjętą przez UOKiK interpretacją. UOKiK zwrócił również uwagę, że gdyby ustawodawca posłużył się pojęciem kwoty udostępnionej zarówno w odniesieniu do stopy oprocentowania kredytu, jak i całkowitej kwoty kredytu, uniemożliwiłby tym samym pobieranie przez kredytodawców odsetek od kwoty kredytowanych kosztów kredytu. Ponadto, wykorzystanie sformułowania udostępniona kwota kredytu obarczone jest zdaniem UOKiK istotną wadą. W przypadku kredytu w rachunku kwotą udostępnioną jest kwota otrzymanego limitu kredytowego, a oprocentowanie naliczane jest natomiast od kwoty, którą konsument faktycznie wykorzystał. Kwotą wypłaconąna podstawie umowy o kredyt są zatem:środki faktycznie przekazane konsumentowi w przypadku kredytu w rachunku jest to kwota faktycznie wykorzystana w ramach udostępnionego limitu, lub środki przekazane podmiotowi, od którego konsument nabywa towar lub usługę, lub - zgodnie z wykładnią przedstawioną przez UOKiK - środki objęte umowami kredytów konsolidacyjnych, które bank przekazuje konsumentowi do jego wyłącznej dyspozycji oraz na spłatę jego zobowiązań wobec instytucji finansowych, lub środki, których dotyczy odroczenie płatności lub zmiana sposoby spłaty - w przypadku umów, o których mowa w art. 4 ust. 2 pkt 5 ustawy o kredycie konsumenckim oraz kredytowane koszty kredytu. Konsekwentnie więc w tej kwocie mieści się równieżczęść kredytu finansująca kosztykredytu. Pytanie 2 Czy jest dopuszczalne kredytowanie przez kredytodawcę kosztów kredytui na jakich zasadach? W przepisach prawa powszechnie obowiązującego nie występuje zakaz kredytowania kosztów kredytu. Nowa definicja stopy oprocentowaniakredytu (art. 5 pkt 10 ustawy o kredycie konsumenckim)odnosząc się do wypłaconej kwoty na podstawie umowy o 2

3 kredyt zdaniem UOKiK - potwierdzamożliwość pobierania odsetek także od części kredytu finansującej koszty tegokredytu. Przepisy Dyrektywy, jak też ustawa o kredycie konsumenckim nie stawiają przeszkód w zakresie kredytowania kosztów kredytu. Przeciwnego wniosku nie da się wyprowadzić z przepisów definiujących całkowity koszt kredytu, czy z przepisów wskazujących na sposób obliczenia rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania. O kwocie kredytu i sposobie postawienia go do dyspozycji konsumentowi jako kredytobiorcy (art. 69 ustawy Prawo bankowe) decydują wyłącznie strony umowy kredytu. Od stron zależy przeznaczenie kredytu, w tym także czy będzie wypłacony konsumentowi lub osobie trzeciej, czy przeznaczony na spłatę zobowiązania. Również UOKiK w piśmie z dnia 10 maja 2012 r. potwierdził stanowisko ZBP o braku zakazu kredytowania kosztów kredytu w przepisach prawa powszechnie obowiązującego. Natomiast w piśmie z dnia 27 września 2013 r. UOKiKwskazał, że zastąpienie w definicji stopy oprocentowania (art. 5 pkt 10 ustawy o kredycie konsumenckim) sformułowania całkowitej kwoty kredytu sformułowaniem wypłaconej kwoty na podstawie umowy o kredyt potwierdza możliwość pobierania odsetek od kwoty kredytowanych kosztów. Zdaniem UOKiK kwotą wypłaconą są środki faktycznie przekazane konsumentowi - wedle zasad przedstawionych w ostatnim akapicie pytania nr 1- lub podmiotowi, od którego nabywa on towar lub usługę oraz właśnie kredytowane koszty kredytu. Innymzagadnieniem jest natomiast kwestia prezentacji kredytowanych kosztów w formularzu informacyjnym lub w umowie kredytu konsumenckiego Zdaniem UOKiK interpretacja przepisów Dyrektywy, jak i ustawy o kredycie konsumenckim, nie pozwala na uwzględnienie części kredytu finansującej koszty kredytu konsumenckiego w całkowitej kwocie kredytu (uwzględnienia tych kosztów zarówno w całkowitej kwocie kredytu, jak i w całkowitym koszcie kredytu). Definicja całkowitej kwoty kredytu (art. 5 pkt 7 ustawy o kredycie konsumenckim) posługuje się pojęciem kwoty udostępnionej. W ocenie UOKiK przez kwotę udostępnioną w przeciwieństwie do kwoty wypłaconej nie należy rozumieć części kredytu finansującej koszty kredytu. Przepisy ustawy z dnia 23 października 2013 r. o zmianie ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym oraz niektórych innych ustaw nie odnoszą się natomiast do kwestii uwzględniania (prezentacji) kredytowanych kosztów kredytu w całkowitej kwocie kredytu. Brak zmiany definicji całkowitej kwoty kredytu pozostawia problem ujmowania w tym parametrze kredytowanych kosztów kredytu jako problem interpretacyjny sporny na linii ZBP UOKiK. Obszerną argumentację w tym zakresie ZBP przedstawił w trzech ekspertyzach prawnych sporządzonych przez prof. dr hab. JerzegoPisulińskiego w dn. 8 grudnia 2011 r., prof. dr hab. Wojciecha Popiołka i dr hab. Monikę Jagielską w dn. 31 lipca 2012 r. oraz dr Dominikę Rogoń w dn. 15 marca 2012 r. 3

4 Pytanie 3 Jak należy interpretować zmianę ustawy o kredycie konsumenckim w zakresie wskazania terminu ważności formularza informacyjnego? Ustalenie w ustawie o kredycie konsumenckim terminu ważności formularza na co najmniej 1 dzień roboczy jest wprowadzeniem przezustawodawcę minimalnego standardu w zakresie przekazywania konsumentominformacjiodnośnie warunków i kosztów kredytu. Wobec braku doprecyzowania w ustawie jak należy rozumieć ww. sformułowanie, każdy bank może przyjąć własną definicję dnia roboczego. Ustawa o kredycie konsumenckim w dotychczasowym brzmieniu nie wskazywała czasu obowiązywania formularza informacyjnego, ani sposobu jego określenia przy sporządzaniu formularza. Niemniej jednak zagadnienie stosownego terminu ważności formularza informacyjnego, który pozwoliłby konsumentowi na porównanie ofert kilku kredytodawców, nabierało znaczenia w praktyce udzielania kredytów konsumenckich i stanowiło przedmiot kontroli ze strony UOKiK. Ustawa z dnia 23 października 2013 r. zmieniająca ustawę o kredycie konsumenckim wprowadziła w art. 14, 19 oraz 23 termin ważności formularza informacyjnego, który wynosi co najmniej 1 dzień roboczy. Ustawodawca wprowadził w tym zakresie minimalny standard w zakresie przekazania konsumentowi w formularzu informacyjnym rzeczywistejinformacji odnośnie warunków i kosztów kredytu. Biorąc pod uwagę uwarunkowania prawne i ekonomiczne, wraz z wydłużaniem terminu obowiązywania formularza informacyjnegowzrasta prawdopodobieństwo, iż zawarte w nim informacje o warunkach i kosztach kredytu będą ulegały dezaktualizacji. Dotyczy to przede wszystkim stopy lombardowej NBP, której poziom ustalany jest przez Radę Polityki Pieniężnej, bowiem jej wysokość może zmienić się w trakcie terminu ważnościformularza informacyjnego, co może skutkować dezinformacją w przedmiotowym zakresie. A zatem, im dłuższy limit czasowy obowiązywania formularza, tym wyższe ryzyko odnośnie wprowadzenia konsumenta w błąd odnośnie danych, które zostały zmienione niezależnie od woli kredytodawców. Z podobną sytuacją będziemy mieli do czynienia w przypadku odniesienia wysokości oprocentowania od stopy rynkowej (jak np. WIBOR), która także jest wskaźnikiem zmiennym i publikowanym każdego roboczego dnia. Tym samym, zmiany w formularzu mogą dotyczyć kluczowych dla kredytobiorców wskaźników: stopy oprocentowania kredytu, rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania oraz kosztów związanych z umową o kredyt. Z tych względów ustawodawca nie zdecydował się na wprowadzenie dłuższego terminu ważności formularza pozostawiając kwestię ostatecznego ustalenia czasu jego obowiązywania w gestii kredytodawców, byle zachowali oni minimalny standard wyznaczony ustawą o kredycie konsumenckim. 4

5 W zakresie zmiany art. 23 ustawy o kredycie konsumenckim, który odnosi się do formularza informacyjnego dotyczącego kredytu zabezpieczonego hipoteką, wskazać należy, że w treści tego formularza - stanowiącego załącznik nr 3 do ustawy - znajduje się zapis, że informacje podane są na moment jego wydania konsumentowi. Formularz ten w swym brzmieniu różni się od pozostałych formularzy (załącznika nr 1 oraz załącznika nr 2), w których ustawodawca posłużył się sformułowaniem czas obowiązywania formularza z adnotacją, że niniejsza informacja zachowuje ważność od do. Bank nie jest upoważniony do modyfikacji treści formularzastanowiącego w istocieodpowiednik załącznika do Dyrektywy.Termin ważności wynika jedynie z treści ustawy i nie jest prezentowany konsumentowi w treści formularza.jednocześnie, w przypadku formularza informacyjnego dotyczącego kredytu zabezpieczonego hipoteką, ustawodawca nie przewidział możliwości przekazania konsumentowi - na trwałym nośniku łącznie z samym formularzem - dodatkowych danych nie ujętych w treści tego formularza tak jak przewidziano to przykładowo przepisem art. 16 ustawy o kredycie konsumenckim w odniesieniu do danych, o których mowa w art. 13 ustawy zawartych w formularzu informacyjnym, o którym mowa w art. 14 ustawy. Należy podkreślić również, że formularz informacyjny nie stanowi oferty w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego, nie ma mocy wiążącej.przyjęcie odmiennej interpretacji skutkowałoby koniecznością każdorazowego badania przez bank zdolności kredytowej konsumenta przed wydaniem mu formularza informacyjnego, a nie przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki jak stanowi przepis art. 9 ust. 1 ustawy o kredycie konsumenckim. Obowiązek jego dostarczania natomiast wynika jedynie z celu Dyrektywy, jakim jest umożliwienie konsumentom podejmowania decyzji co do zawarcia umowy o kredyt konsumencki przy pełnej znajomości faktów co do warunków i kosztów kredytu oraz zobowiązań wynikających z tej umowy. Dokument ten - przedstawiany konsumentom w wystandaryzowanej formiecelem zachowania przejrzystości i porównywalności ofert- ma charakter wyłącznie informacyjny. Z uwagi na fakt, że formularz informacyjny nie jest ofertą w rozumieniu art. 66 kc, wprowadzony do ustawy termin jego ważności należy odnieść nie tyle do samego formularza informacyjnego, co do ważności (aktualności) danych w nim zamieszczonych. Pytanie 4 Jak należy interpretować zmianę ustawy o kredycie konsumenckim w zakresie zastąpienia sformułowania ocena ryzyka kredytowego sformułowaniem ocena zdolności kredytowej? Zastąpienie w ustawie o kredycie konsumenckim sformułowania ocena ryzyka kredytowego sformułowaniem ocena zdolności kredytowej eliminuje sprzeczność tej ustawy z brzmieniem Dyrektywy, niespójność terminologiczną w ramach polskiego porządku prawnego oraz odmienne kryteria przyjęte dla banków oraz kredytodawców niebankowych w zakresie ich obowiązków. 5

6 Ustawa z dnia 23 października 2013 r. zmieniająca ustawę o kredycie konsumenckim zastąpiła użyte w art. 5 pkt 15 i 16, art. 13 ust. 1 pkt 18, art. 40 ust. 2 oraz art. 43 ust. 1 w różnych przypadkach sformułowanie ocena ryzyka kredytowego użytymi w odpowiednich przypadkach sformułowaniem ocena zdolności kredytowej. Przedmiotowa zmiana usunęła zastosowanie w ustawie o kredycie konsumenckim błędnej terminologii dotyczącej oceny ryzyka kredytowego. Przede wszystkim, zastosowanie terminu ocena ryzyka kredytowego w ustawie o kredycie konsumenckim pozostawało w sprzeczności z jednoznacznym brzmieniem art. 8 Dyrektywy, który stanowi, że,,państwa członkowskie zapewniają przeprowadzanie przez kredytodawcę przed zawarciem umowy o kredyt oceny zdolności kredytowej konsumenta na podstawie wystarczających informacji przekazanych mu w stosownych przypadkach przez konsumenta oraz, w razie konieczności, na podstawie informacji uzyskanych z odpowiedniej bazy danych. Państwa członkowskie, których ustawodawstwo wymaga od kredytodawców dokonania oceny zdolności kredytowej konsumenta na podstawie informacji z danej bazy danych, mogą zachować ten wymóg. Ocena ryzyka kredytowego, o której mowa wyraźnie w motywie 26 Dyrektywy jako niezależnym procesie od badania zdolności kredytowej, jest pojęciem znacznie szerszym i jednoznacznie odróżnianym przez Dyrektywę od oceny zdolności kredytowej. Ocena ryzyka kredytowego dotyczy transakcji na tle całego portfela kredytowego kredytodawcyi jego skutków dla kredytodawcyjako całości, stąd odnosi się do ryzyka kredytodawcyzwiązanego z zaangażowaniem kapitału przy udzielaniu kredytu, natomiast ocena zdolności kredytowej to indywidualna ocena możliwości spłaty przez kredytobiorcę kredytu w określonych terminach spłaty wraz z odsetkami i prowizjami. Dyrektywa wyraźnie wskazuje na ocenę zdolności kredytowej, bo dotyczyć ma ona konkretnej osoby-konsumenta i jego możliwości spłaty kredytu. Ponadto, termin ocena ryzyka kredytowego zdefiniowany został w ustawie o kredycie konsumenckim tak samo jak termin ocena zdolności kredytowej w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe, na skutek czegowprowadzona została bardzo poważna niespójność terminologiczna w ramach polskiego porządku prawnego. Utrzymanie w ustawie o kredycie konsumenckim terminu ocena ryzyka kredytowego prowadziło w istocie do sytuacji, w której bank udzielając kredytu konsumenckiego prowadził ocenę ryzyka kredytowego, a udzielając kredytu innego niż konsumencki - badał zdolność kredytową, przy czym dokonując oceny ryzyka kredytowego przy kredycie konsumenckim powinien zgodnie z art. 9 ust. 4 ustawy o kredycie konsumenckim uwzględniać art. 70 ustawy Prawo bankowe, czyli obowiązek badania zdolności kredytowej. Ma to o tyle istotne znaczenie, że zgodnie z powszechnie przyjętym na gruncie Prawa bankowego poglądem, istnieje publicznoprawny zakaz udzielania kredytów podmiotom niedającym gwarancji wypłacalności.konsekwentnie więc jak podnosi się w doktrynie, o ile obowiązek badania zdolności kredytowej oznacza jednocześnie publicznoprawny zakaz udzielania kredytów osobom nieposiadającym zdolności kredytowej, o tyle obowiązek oceny ryzyka kredytowego oznacza jedynie (według definicji z ustawy) obowiązek zbadania zdolności do spłaty, ale bez jednoczesnego uzależnienia podjęcia decyzji kredytowej od jej wyniku. Oznacza to w istocie, że ustawodawca - wbrew 6

7 jednoznacznym postanowieniom Dyrektywy, które w żaden sposób nie różnicują kredytodawców konsumenckich w zakresie ich obowiązków - wprowadził odmienne kryteria dla banków oraz kredytodawców niebankowych. Jeśli bowiem bank odmawia udzielenia kredytu właśnie ze względu na brak zdolności kredytowej, do czego jest obowiązany przepisami Prawa bankowego, to inne instytucje niż banki, czyli cała pozostała część rynku kredytowego, która na mocy ustawy o kredycie konsumenckim obowiązana jest jedynie do oceny ryzyka kredytowego, stosować może w istocie zdecydowanie mniej restrykcyjne zasady udzielania kredytów konsumenckich, co przeczy celom Dyrektywy w zakresie przeciwdziałania nadmiernemu zadłużeniu konsumentów i zapobieganiu nieodpowiedzialnemu udzielaniu zwłaszcza pożyczek przez firmy pożyczkowe. Ostatnia nowelizacja ustawy o kredycie konsumenckim usunęła niespójność terminologiczną widoczną szczególnie w sferze ustawy Prawo bankowe, kiedy to ten sam bank będący z jednej strony kredytodawcą w rozumieniu ustawy Prawo bankowe, a z drugiej strony kredytodawcą w rozumieniu ustawy o kredycie konsumenckim będzie zobowiązany przez Prawo bankowe do badania zdolności kredytowej (art. 70), a przez ustawę o kredycie konsumenckim do oceny ryzyka kredytowego. 7